RAYLI SİSTEMLERDE ALTERNATİF UYGULAMA ‘ YEŞİL HAT’ Ahmet ULUSOY Kayseri UlaĢım A.ġ ĠnĢaat Yüksek Mühendisi e-posta: [email protected] Feyzullah GÜNDOĞDU Kayseri UlaĢım A.ġ Sabit Tesisler Müdürü e-posta: [email protected] ÖZET Orta ve büyük ölçekli kentlerimizde artan nüfus oranına paralel olarak ulaĢım taleplerinin ve yolcu beklentilerinin karĢılanması amacıyla çözümler geliĢtirilmektedir. Hizmet kalitesinin yüksekliği ve sunduğu kapasite dikkate alındığında birçok kentimizde; Ġstanbul, Ankara, Konya, Ġzmir, Bursa, Adana, EskiĢehir, Antalya, Samsun ve Kayseri gibi, raylı sistemler tercih edilmiĢtir. Özellikle hafif raylı sistemlerin çoğunlukla yer üstünde inĢa edilmeleri nedeniyle Ģehir dokusuna, Ģehir kimliğine olabilecek negatif etkilerin en aza indirilmesi sistemin benimsenmesi, kabullenilmesi, tercih edilmesi için önem arz etmektedir. ġehir estetiğine dikkat edilerek bakıldığında, özellikle enerji teminini sağlayan direkler, hat kenarlarına yapılan bariyerler göze batmakta ve rahatsız etmektedir. Kentte yaĢayan insanlar üzerinden bu negatif etkinin kaldırılması için “yeĢil hat” uygulaması önemli bir avantaj sağlamaktadır. YeĢil hat uygulamasının ülkemizdeki en iyi örneklerinden bir tanesi Kayseri Hafif Raylı Sistemidir. Kayseri Hafif raylı Sisteminde tüm güzergâh boyunda hemzemin geçitler haricinde yeĢil hat uygulaması yapılmıĢtır. YeĢil hat uygulamasının tercih edilmesindeki en önemli etken raylı sistem hattı olarak seçilen güzergâhın üzerinde, orta refüjde bulunan yeĢil dokunun, ağaçların raylı sistem inĢası sonrasında da olması isteğidir. Bu Ģekilde, Ģehirde yaĢayan insanların hayatında yer etmiĢ, Ģehir kimliğinin bir öğesi olan yeĢil bant farklı bir Ģekilde, daha da artırılarak korunarak kentte yaĢayan insanlar, özellikle yolcular üzerinde olumlu etkiler oluĢması sağlanmıĢtır. YeĢil hat uygulamasının kendi içinde bir takım avantajlar, dezavantajları bulunmaktadır. Bu makalede; kayseri uygulamasından yola çıkarak yeĢil hat ile konvansiyonel hattın; inĢa, iĢletmebakım maliyeti ve çevresel etkileri incelerek karĢılaĢtırmalı analizleri yapılacaktır. Amacımız yapılacak olan çalıĢmalar için faydalı olabilecek bilgileri paylaĢmaktır. Anahtar Kelimeler-Kayseray, YeĢil hat bakımı, maliyeti ve çevreye olan etkileri 1. GİRİŞ Günümüzde yoğun nüfus artışı ve kırsal kesimlerden şehir merkezlerine göçlerin artması sonucunda yoğun nüfusa ait büyük şehirlerde kent içi ulaşım önemli bir sorun haline gelmektedir. Çarpık ve plansız şehirleşme sonucu gelişmekte olan ülkelerdeki cadde ve sokaklar dar gelmekte, yeni açılan yollar yetersiz olmakta, bunun sonucu olarak trafik yoğunluğu yaşamı etkilemektedir. Özellikle düşük kapasite taşıtlı araçlar ve özel araçlarla yapılan ulaşım sonucunda cadde ve sokaklar taşıtlarla kaplı hale gelmekte, trafik sıkışmakta, hava kirliliği insan sağlığını olumsuz yönde etkilemekte, enerji ve zaman yönünden büyük kayıplar ortaya çıkmaktadır [1]. Son yıllarda uygulanan raylı sistem projelerinden Kayseri Raylı Taşıma Sistemi öne çıkmaktadır. Kayseri Raylı Taşıma Sistemi 2006 yılı ocak ayında yer teslimi yapılarak inşaatına başlanan, 17,5 km cari hat 67.000 m2 alan üzerine kurulu depo sahası Atölye binası, idari bina ve 22 adet tramvay aracı kapsayan anahtar teslim bir projenin uygulamasıdır. 1. Aşama ana hat uzunluğu 17.5 km olup Ana Depo sahasında toplam tek yol hat uzunluğu 4 km‟ dir. 18 noktada karayollarıyla kesişmekte ve bu noktalarda hemzemin kavşak oluşmaktadır. Şehir merkezinde çok yoğun ve hızlı trafik akışı olan iki noktada, Nato ve Fuzuli kavşaklarında hemzemin kavşaktan kaçınılıp altgeçit yapılmıştır. Raylı sistemin alt geçitlere iniş ve çıkış eğimleri % 4 olarak belirlenmiştir. Hat üzerinde 28 adet istasyon bulunmaktadır, bu istasyonların 10 adedi orta peron 18 adedi kenar peron olarak imal edilmiştir ve peron üst kotu ray üst kotundan 28 cm yüksekliktedir. Cari hat üzerinde 1 noktada kruvazmançapraz makas takımı (1 kruvazman ve 4 basit makas) ve toplam 20 adet basit makas bulunmaktadır ve bu makaslar R=50 m, 1/7 eğimlidir. Depo sahasında ise 23 adet basit makas bulunmaktadır [3]. Resim 1. Kayseray‟ da yeşil hat görünümü Resim 2. Kayseray‟da yeşil doku Üstyapı sistem olarak; Anahat ta betona tespitli (directfixation), depo sahasında balastlı-traversli sistemdir. Hat genişliği orta hat (1435) olarak seçilmiştir. Anahat (cari hat) ta, tesviye edilmiş zemin üzerine 15 cmlikgradasyolu stabilize tabakası, üstünde 10 cmlikgrobeton yatak tabakası, onun üstünde 26 cmlik ana taşıyıcı betonarme tabakası ve betonarme tabakası içine gömülü 75 cm aralıklarla döşenecek özel imalat beton bloklarla ray mesnetlenmiştir. Ray ile beton mesnet arasında sistemin elastikiyetini sağlayacak ve titreşimi absorbe edecek bağlantı malzemesi kullanılmıştır. Resim 3. Kayseray‟ da süs bitkileri 1. KAYSERAY TİP KESİTLER 1.2 Tam tahsisli ( Yeşil ) hat Kayseri Raylı Sistem Projesi‟ nde güzergah boyunca genel olarak iki farklı tip kesit uygulanmıştır. Bu kesitlerden birincisi asfalt kaplamalı hat, diğeri ise çim kaplamalı (yeşil hat) hattır. Güzergahta yeşil hattın uygulandığı yerler genel olarak şehrin ana arteri olarak belirlenen ve göze güzel hitap etmesi istenen bölgeler olarak belirlenmiştir. Bu kesitte de aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi altta granüler temel tabakası, onun üzerinde grobeton daha sonra da betonarme betonu genel olarak alt yapıyı oluşturmaktadır. Daha sonra ise betonarme betonunun üzerine alt yapıya suyun geçişini engellemek amacıyla sürme su yalıtımı yapılmıştır. Sürme su yalıtımından sonra 4 cm yüksekliğinde perlit döşenmiş ve akabinde ise drenaj boruları ile birlikte bohçalama yapılarak jeotekstil serilmiştir. Jeotekstilin ardından nebati toprak serilmiştir ve üzerine de rulo çim döşenmiştir. [3] 1.1 Asfalt Kaplamalı Hat; Güzergah boyunca trafiğin yoğun olduğu bölgelerde diğer illerdeki raylı sistem uygulamaları gibi Kayseri‟ de de asfalt kaplamalı hat tercih edilmiştir. Genel itibari ile bu kesitten bahsedecek olursak şekilde de görüldüğü gibi altta granüler temel, üzerinde grobeton ve onun üzerinde de betonarme betonu bulunmaktadır. Betonarme betonunun üzerinde dolgu betonu kullanılmıştır ve son olarak tip kesitin bulunduğu yere bağlı olarak süslü asfalt ve kilitli parke taşı kullanılmıştır. Şekil1. Tam tahsisli hat (yeşil hat)kesiti Şekil 2.Kaplamalı hat kesiti[2] 2. YEŞİL HAT MALİYETLERİ Ülkemizde raylı sistem yapmayı planlayan veya mevcut hatlarına ilave hat yapmak isteyen belediye kurum ve kuruluşları, birçok nedenden dolayı „Yeşil Hat‟ uygulamasına Tablo 1. Yeşil hat maliyet tablosu Tablo 2. Kaplamalı hat maliyet tablosu yönelmektedir. Kayseri Hafif Raylı Taşıma Sistemi‟ nde uygulanan proje kapsamında yüklenicinin birim fiyatları doğrultusunda yeşil hat ve kaplamalı hatlara ait fiyat analizleri ve bu fiyatların karşılaştırmaları aşağıda verilmiştir. Yukarıda yapılan maliyet analizinde 1 m2 alan baz alınarak değerlendirme yapılmıştır ve projenin anahtar teslim proje olmasından dolayı birim fiyatların değişkenlik gösterdiği söylenebilir. Otomatik sulama sistem maliyeti için ise toplam sulama sistemi maliyeti yeşil alan miktarına bölünerek bulunmuştur ve otomatik sulama sistemi maliyetinin Yeşil hat şehre kattığı görsel güzelliğin yanında bakımcılar için büyük bir problem olmaktadır. Kayseri Raylı Taşıma Sistemi‟ nde depo alanı hariç sadece güzergahta bulunan yaklaşık 107.600 m2‟ lik yeşil alanının bakımı için Kayseri Ulaşım A.Ş. personeli ile Kayseri Büyükşehir Belediye‟ si Park ve Bahçeler personeli ortak olarak hareket etmektedir. Güzergah boyunca 5 adet otomatik sulama için sulama kuyusu bulunmaktadır ve her kuyu yaklaşık 3-4 km‟ lik aralığı beslemektedir. Deponun bulunduğu bölgede 1 adet sattalate sistem bulunmaktadır ve bu sistem 70 adet vanayı kontrol etmektedir. 70 adet vanadan 32 tanesi rotorlara 22 tanesi de damlama sulamaya hitap etmektedir. 1 adet rotor 27 adet springi beslemektedir. Damlama sulamalar gündüz saatlerinde  6 personel otomatik sulama sistemi bakım ve kontrolü,  8 personel süs bitkilerinin bakımı ve budanması,  10 personel yeşil alanın temizliği için çalıştırmaktadır. Bununla birlikte 22 kişilik bir ekip 15 günde bir olmak üzere güzergahtaki çimin biçilmesi ile görevlendirilmektedir ve bir gecede yaklaşık 107.600 m2‟ lik bir alanın komple çimi biçilmektedir. Çimlerin biçilmesi gece yapılmasından dolayı problem oluşturmamaktadır. Ancak diğer süs bitkileri ve ağaçların bakımı içerisine su depolarının maliyeti ve sulama sistemi yazılım maliyeti de dahildir. Tablo 1. ve Tablo 2.‟ de de görüldüğü gibi yeşil hat maliyeti kaplama hat maliyetinin yaklaşık 2 katıdır. 3. YEŞİL HAT BAKIMLARI hattın kenarlarında bulunan süs bitkilerinin ve ağaçların su ihtiyacını giderirken, rotorlar tamamen hatta bulunan çimleri sulamaktadır. Anahat boyunca bulunan bütün depolar, vanalar, rotorlar ve springler data kablolar sayesinde bir bilgisayar üzerinde kontrol edilmekte ve sulama sıralaması, süresi üzerinde istenildiği gibi değişiklikler yapılabilmektedir. Bu sayede yeşil hat üzerinde çimlerde veya hattın sağ ve solunda bulunan yeşil bitkilerde kurumaların başladığı bölgelere daha fazla su temin ederek kurumanın önüne geçilebilmektedir. Yeşil hat bakımlarının düzenli bir şekilde yapılabilmesi için ciddi şekilde personel istihdamı gerekmektedir. Kayseri Raylı Taşıma Sistemi bünyesinde bulunan yeşil hat, süs bitkileri ve ağaçların bakımı için; gündüz yapıldığından dolayı işletme açısından riskler oluşmaktadır. Bu riskler de kimi zaman işletmenin sefer süresine dakika bazında etki etmektedir. Yeşil hat bakımlarının düzenli olarak yapılmadığında ortaya çıkan problemler;  Çimler olması gereken uzunluktan daha uzun olursa tramvayın tekerleği ile ray arasına girerek aracın kaymasına sebep olmakta ve durma mesafesi uzamaktadır.  Hattın kenarında ki ağaçlar gerekli şekilde budanmazsa rüzgarda pantoğraf ve kataner teline temas ederek arklanma oluşturmaktadır. Bu da hem trafo merkezindeki ekipmanlara, kataner teline ve pantografa zarar vermektedir.  Süs bitkilerinin bakımları zamanında yapılmazsa, süs bitkileri araca temas ederek çok düzensiz bir görüntü oluşmaktadır.  Düzenli olarak gübrelenme yapılmadığı takdirde bölgesel olarak kurumalar başlamaktadır.  Sulama saatlerinin ayarlanamadığı takdirde suyun araca temas etmesi ve aracın temizliği bakımından problem teşkil etmektedir. Yeşil hat belirli maliyet sonucunda uygulanabilir ancak yukarıda da anlatıldığı gibi şayet yeşil hattın bakımları zamanında ve tam olarak yapılmazsa birçok olumsuzluklara yol açabildiği gibi uygulanan yeşil hattın hiçbir anlamı kalmayacaktır. 4. YEŞİL HATTIN OLAN ETKİLERİ demiryollarının hava kirliliğindeki payı %5 iken, karayollarının payı %85 düzeyindedir. Kayseri Hafif Raylı Taşıma Sisteminde 107.600 m2‟ lik yeşil alanda 202.000 adet süs bitkisi, 1000 adet huş, 1500 adet akçe ağaç, 100 adet süs eriği, 20 adet kanzan kirazı ve 80 adet mavi selvi ağacı dikimi yapılmıştır. 1,5 m2 çim alanın ürettiği oksijen miktarının 1 kişinin günlük oksijen miktarını karşıladığını düşünecek olursak, 107.600 m2‟ lik yeşil hattın 68000 kişiye oksijen sağladığını görmekteyiz. Bununla birlikte 1 m2 çim alan 100 m2 yaprak yüzeyi yaratığı bilinmektedir. Bu da her metrekare başına yılda rüzgara bağlı olarak 200 gr ile 2 kg arasında toz tutma olanağı demektir. Yeşil örtüsü olan ve olmayan bölgeler arasında yapılan ölçümlerde, yeşile sahip olmayanlarda bir litre havada 3 ila 7 katı fazla toz partikülü bulunduğu söylenmektedir. Dolayısıyla raylı sistemlerde yeşil dokunun ve bitkilendirmenin çevre ve havaya olan olumlu etkisi açıkça anlaşılmaktadır. ÇEVREYE Şehir merkezlerinde şehir içi ulaşım olarak tercih edilen raylı sistemler ve bu raylı sistem güzergahlarında kullanılan yeşil hatların çevreye olan etkilerini aşağıdaki gibi inceleyebiliriz;  Hava Kirliliği Hava kirliliği; havadaki yabancı maddelerin insan sağlığına, canlı hayatına ve ekolojik dengeye zararlı olabilecek hale gelmesidir. Hava kirliliğinin nedenleri ve boyutları incelendiğinde ulaştırmanın en önemli kaynaklar arasında olduğu görülmektedir. Elektrikli  Yolcular üzerinde oluşacak psikolojik ve fizyolojik etkiler Kişi başına düşen yeşil alan miktarı, bir kentin kentli için yaşanabilir, memnuniyet verici ve çekici olması için en önemli faktörlerden biri olarak görülmektedir. Doğal alanların insan refahı ve mutluluğundaki önemli rolü iki tür pasif katılım içermektedir. Bunlardan birisi doğal alanları fark etme ve seyretme imkanı, diğeri de direk olarak görülmese ve kullanılmasa bile bu tür alanların var olduğunun ve istenildiğinde görülebileceğinin bilinmesidir. Kayseri Raylı Taşıma Sistemi‟ nde uygulanan yeşil hat, yolcular ve şehirde yaşayan insanlar açısından doğal bir ortam oluşturmaktadır. Ayrıca raylı sistem yolcularına uygulanan memnuniyet anketlerinde yolcuların tamamının yeşil hat uygulamasından memnun oldukları tespit edilmiştir. Bu tespitte yeşil dokunun insan üzerinde olumlu psikolojik ve fizyolojik etkilerinin olduğunu desteklemektedir. 5. SONUÇ Yapımına 2006‟ da başlanıp 2009‟ un Ağustos ayında işletmeye açılan Kayseri Hafif Raylı Taşıma Sistemi " KayseRAY " ülkemizde bir ilki başarıp yeşil hat uygulaması yapmıştır. Bu sayede, İngiltere Hafif Raylı Taşıma Sistemi Birliği ( LRTA – LightRailTransistAssociation) ve onun yayın organı „ Tramway&Urban Transit ‟ dergisi tarıfından „ Dünyada Yılın En İyi Tramvay Sistemi 2010 ‟ ödülüne layık görülmüştür. Yeşil hat ve yeşil dokunun önemi buradan bir kez daha anlaşılmaktadır. Bu çalışmada da, yeşil hattı ülkemizde ilk defa uygulayan Kayseri Raylı Taşıma Sistemi hakkında bilgilendirme yapılarak, yeşil hat konusunda tip kesitlerin oluşturulması ve detayı ile diğer tip kesitlerle olan maliyet karşılaştırılması yapılmıştır. Bunun yanısıra yeşil hattın bakım zorlukları, çevreye olan olumlu etkileri ve insan psikolojisinde ki yerinden bahsedilmiştir. KAYNAKLAR [1]. Toprak, R., 2000, “Raylı Ulaşım Sistemlerinin Çevresel Etkileri”, Trafik: Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Trafik Planlaması Ve Uygulaması Anabilim Dalı Aylık Bülteni, Ankara, sayı 15, sf. 21-25. [2]. Kayseri Raylı Taşıma Sistemi Uygulama Projeleri 2009 [3]. Ulusoy, A., 2009, “Hafif Raylı Taşıma Sistemlerinde KayseRAY Örneği ”, Raylı Sistemler Aylık Bülteni, Nisan-Mayıs-Haziran, sayı 12, sf. 1317.