1 Pudungwana 2014 Bophelo bo Botle • Ntshetsopele ya Dibaka tsa Mahae • Mesebetsi • Polokeho le Tshireletso • Thuto Vuk’uzenzele Lefapha la Dikgokahanyo (DoC) Pudungwana 2014 Sesotho/English Mahae a matjha a mekaubere ya sesole leqephe 9 Ho tswa Meahong ya Kopano leqephe 3 Imbizo ya Moporesidente e fa badudi tshepo Moporesidente Jacob Zuma a bua le Thulebone Maphumulo le bana babo ba bararo nakong ya Imbizo ya Moporesidente. More Matshediso Malapa a mararo a etelletsweng pele ke bana ho la Mbali, Pietermaritzburg, a fumane monyetla o sa tlwaelehang wa ho abelana mathata a bona le Moporesidente Jacob Zuma ha a ne a etetse sebaka seo e le karolo ya Imbizo ya Moporesidente. M oporesidente o ile a re o anngwe ke taba ya mohlankanyana wa kgutsana ya nang le boikarabelo ba ho hodisa bana ba habo, e le hore o ntse a kena sekolo. Thulebone Maphumulo ke yena ya moholo habo. O leka ho ithuta… o leka ho sebetsa, le ho bopa lelapa la habo,” ho boletse Moporesidente, ha a ne a bua imbizong e neng e le Yunivesithing ya Thekenoloji ya Durban, Khamphaseng ya Indumiso. Maphumulo, ya dulang ntlong ya RDP e Mbali 2 Pietermaritzburg le bana ba habo ba bararo, o ile a re o ne a sa lebella Moporesi- Vuk’uzenzele dente ho etela habo. Mohlankanyana ya dilemo di 21 o ile a re o ne a tshohile haholo ha Moporesidente Zuma a kena habo. “Maemo ao re phelang ho ona lapeng ha a matle. Ke nna ya moholo lapeng mme ke hlokomela bana beso ba bararo, ba dilemo di 12, di 10 le tse supileng. Ba kena sekolo mme le nna ke moithuti Kholetjheng ya FET,” o boletse jwalo. “Ha ho tjhelete eo re e fumanang. Bana beso ha ba fumane dithuso tsa ditjhelete tsa mmuso. Hangata re fumana dinyehelo le tshehetso ho baahisane, empa ka dinako tse ding ke fumana mesebetsi ya nakwana mafelong a beke ho netefatsa hore bophelo ba rona bo tswela pele. Maphumulo o ithutela lengolo la Diploma ya Human Resource, empa o na le tjantjello ya BCom. Accounting jwalo ka ha a batla ho ba se bitswang chartered accountant ka le leng la matsatsi. “Ke qadile dithuto tsa ka Phuptjane monongwaha mme ke entse kopo ya kadimo ya tjhelete ya Sekema sa Naha sa Thuso ya Ditjhelete ho Baithuti. Ke tshwanela ho phethela dithuto tsena isao ka Tshitwe,” o boletse jwalo. Moporesidente Zuma o itse mmuso o tla nka boikarabelo ba lelapa la Maphumulo, ho etsetsa hore a tle a ithute dithuto tsa boikgethelo ba hae ka 2015, ha basebeletsi ba setjhaba ba tla be ba hlokometse bana ba habo ba bararo. ke MAHALA “Ke sitwa ho fumana mantswe a ka hlalosang teboho ya ka ka bokena dipakeng ba Moporesidente Zuma, ke motlotlo e le kannete,” o ekeditse jwalo. Matona a fetang 10 a neng a le teng ho imbi-zo ya Moporesidente, eo e leng ya pele tlasa botsamaisi bo botjha, le ona a etetse malapa a ditikolohong tse fapaneng tsa Pietermaritzburg, pele ho dipuisano le badudi. Moporesidente Zuma, ya buileng le badudi ba ka bang 2 000 ba tswang dikgutlwaneng tsohle tsa toropo ka tenteng e neng e hlonngwe mabaleng a dipapadi a khamphase, o itse qeto ya mmuso ya ho tshwara imbizo e thea lepatlelo bakeng sa baetapele ba naha hore ba utlwe mathata a baahi. “Ha re ka ke ra dula re re re a sebetsa empa re sa tsebe le haeba batho ba fumana ditshebeletso kapa tjhe. Re tlameha ho ba le imbizo le batho ho etsetsa hore re utlwe seo ba batlang ho se botsa kapa seo ba batlang ho tletleba ka sona,” ho boletse Moporesidente Zuma. Nakong ya imbizo badudi ba phetlile difuba tsa bona ka dintho tse amanang le phano ya ditshebeletso mme Moporesidente a re tsena di tla fetisetswa mafapheng a tshwanelehileng ebile mmuso o tla netefatsa hore di a rarollwa. O itse leeto la hae le latelang sebakeng seo le tshwanela ho ba ka ditaba tse monate feela, jwalo ka ha mmuso o tla be o rarollotse dintho tse ngata. Eugenia Mbeje wa Ashdown, Pietermaritzburg, o itse o thabile ka hore Moporesidente Jacob Zuma a etele toropo ya habo. “Nna ka bonna ke nahana hore mmuso o entse boholo toropong ya rona. Mathata a mangata a rarollotswe… re fumane ditshebeletso tse ngata mmusong. Makhanselara a rona a iteka haholo, empa ho na le mosebetsi o mongata o ntseng o hloka ho etswa,” ho boletse Mbeje. Mme ya dilemo di 64 o itse mafapha a fapaneng a mmuso a atisa ho etela sebaka sa habo ka mananeo a phihlello a phano ya ditshebeletso. Lori ya Lefapha la Merero ya Lehae e tla sebakeng sa rona ho tla thusa batho ba nang le mathata ka ditokomane tsa bona tsa boitsebiso le mangolo a tswalo. Basebeletsi ba Setjhaba le bona ba a thusa ka dintho tse ngata sebakeng sa heso,” o boletse jwalo. Mbeje o itse leha a kgotsofetse ke ditshebeletso tsa mmuso ho fihlela jwale, tshebediso e mpe ya dithethefatsi le ditlolo tsa molao di ntse di ngongorehisa ba bangata sebakeng sa habo. O ile a boela a re a ka thaba haeba mmuso o ka ntjhafatsa disebediswa tsa dipapadi le diholo tse toropong eo molemong wa batjha. Hlahisa maikutlo a hao ka tlhekefetso kgahlanong le basadi le bana Albert Pule M muso o etsa kgoeletso ho maAforika Borwa ohle, haholoholo banna, ho tshehetsa letsholo la Matsatsi a 16 a ho Lwantshana le Tlhekefetso Kgahlanong le Basadi le Bana, le qalang ho tloha ka la 25 Pudungwana ho ya ho la 10 Tshitwe. Selemo le selemo, nakong ena, mmuso le mekgatlo ya setjhaba ba sebetsa mmoho ho etsa tlhokomediso ka sekgahla sa tlhekefetso kgahlanong le basadi le bana. O KA ETSA ENG NAKONG YA LETSHOLO? • Qhwaela ribone e tshweu nakong ya matsatsi a 16. Ribone e tshweu ke letshwao la kgotso ebile e bontsha boikitlaetso ba ya e qhwaetseng hore a se ke a hlola a etsa kapa a iphapanyetsa tlhekefetso kgahlanong le basadi le bana. • E ba moithaopi mokgatlong oo e seng wa mmuso kapa sehlopha sa sebaka se tshehetsang basadi le bana ba hlekefeditsweng. • Nyehela mekgatlong e sebeletsang ho fedisa tlhekefetso kgahlanong le basadi le bana. • Bua kgahlanong le tlhekefetso ya basadi le bana. Kgothalletsa basadi ba sa bueng bao e leng mahlatsipa ho bua ka tlhekefetso le ho netefatsa hore ba a thuswa. Tlaleha tlhekefetso ya bana sepoleseng o be o kgothalletse bana ho tlaleha boitshwaro ba bohanyapetsi ho batsamaisi ba sekolo. • Banna le bashanyana ba kgothalletswa ho bua ka tlhekefetso ba be ba seolle bohlekefetsi. • Batla thuso ho molekane wa hao kapa bana ba hao haeba o hlekefeditswe moyeng, mmeleng kapa ka motabo. MOO O KA FUMANANG THUSO Haeba o hlekefeditswe kapa o tseba motho e mong ya hlekefeditsweng o ka letsetsa ho: • Mohala wa Naha wa Thuso ya Dikoduwa (Lifeline) - 0861 322 322. • Mohala wa Thuso wa ho Lwantshana le Tlhekefetso Mabapi le Bong 0800 150 150. • Batho ba Kgahlanong le Tlhekefetso ya Basadi (POWA) - 011 642 4345. • Mokgatlo wa Aforika Borwa wa Malapa le Manyalo (FAMSA) - 012 460 0733. • Dikgokahano tsa Naha hodima Tlhekefetso Kgahlanong le Basadi 012 321 4959. • Thobamaikutlo le Tshehetso bakeng sa bana (Childline) - 0800 055 555. • Matsholo a banna ba tshehetsang phediso ya tlhekefetso: Porojeke ya Banna jwalo ka Balekane 011 833 0504. . . . empa e fetise ha o qetile 2 Pudungwana 2014 Vuk’uzenzele Rural DITABA Development TSE AKARETSANG Motjha o motjha wa kgwebo ho la KwaZulu-Natal Chris Bathembu Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube bo Durban jwale ke Lebatowa la Ntshetsopele ya Diindasteri (IDZ). E kena letotong la mabatowa a mang a mararo a moruo a tshwanang le lona a phatlalletseng naha ka bophara. Moporesidente Jacob Zuma o nehelane ka laesense ya ho sebetsa ya IDZ ho Koporasi ya Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube bo bontshang qalo e ntjha ya lekala lena, le seng le hohetse matsete a boleng bo ka bang R1 bilione haesale le bulwa ka 2012. “Ena ke kgatelopele e nngwe mesebetsing ya rona ya ho thea mesebetsi e mengata le ho feta, e tla fedisa bofuma setjhabeng sa habo rona,” ho boletse Moporesidente Zuma moketjaneng o neng o le Boemafofaneng ba Matjhaba ba King Shaka. Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube IDZ ke ba moraorao phanong ya mabatowa a kgethehileng a moruo wa naha ka bophara a reretsweng ho hodisa moruo wa naha ho fihlella pehelo ya kgolo ya moruo ya diphesente tse hlano ka 2019. Jwaloka ha e le IDZ ya pele Durban, Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube IDZ bo kena letotong la diporojeke tse ding tse tshwanang le yona, tse hohetseng matsete a ka hodimo ho R5 bilione ha a kopane a Port Elizabeth, East London le Richards Bay. Moporesidente Jacob Zuma o nehelane semmuso ka laesense ya tshebetso ya Lebatowa la Ntshetsopele ya Diindasteri ho Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube. O bonwa mona a na le (ho tloha ka leqeleng) Motlatsi wa Letona la Lefapha la Kgwebisano le Indasteri Mzwandile Masina, Letona Rob Davies, Tonakgolo ya KwaZulu-Natal Senzo Mchunu, Ratoropo wa Motsemoholo wa Ethekwini James Nxumalo le Bridgete Gaza, Modulasetulo wa Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube. Ho ya ka Lionel October, Molaodi e Moholo wa Lefapha la Kgwebisano le Indasteri, mabatowa a kgethehileng a moruo a mangatanyana a tla fanwa naha ka bophara jwaloka ha mmuso o matlafatsa mokgwa oo o sebetsang ka wona ho hodisa moruo wa Aforika Borwa ka tshebediso ya diindasteri jwaloka ha Morero wa Ntshetsopele ya Naha o laela. Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube IDZ bo motjheng wa ho fetola Kwazulu-Natal ho ba setsiketsi sa bohlokwa sa kgwebo esita le moabi ya ananetsweng lefatsheng ka phepelo ya lethathama la dithepa. Dibaka tse pedi tsa matsete, Lebatowa la Kgwebisano la Dube le Lebatowa la Temo la Dube – a tla ba bohlokwa katlehong ya IDZ. Makala a ka sehloohong a seng a hlwailwe a akga tlhahiso le kgobokanyo ya dileketeroniki, temothuo le tokiso ya dihlahiswa tsa temothuo, tlhahiso ya meriana esita le ya masela le dilohilweng. Moporesidente Zuma o itse Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube bo tla thea mesebetsi e fetang 150 000 ka 2060, ka sona selemo seo se lebelletsweng hore ntshetsopele e kenye letsoho ka R5,6 bilione ho GDP ya naha. “Boemakepe ba Kgwebisano ba Dube ke bo bong ba dipale tse monate tse ka phetwang. Re ikemiseditse ho thea tikoloho e ntle bakeng sa boramatsete. Re tla tswela pele ho eketsa mekgwa ya tshehetso ka mabatowa a kgethehileng a moruo le disebediswa tse ding tsa ntshetsopele,” o ekeditse ka ho bolela jwalo. Letona la Lefapha la Kgwebisano le Indasteri Rob Davies o itse taba ya mabatowa a kgethehileng a moruo Aforika Borwa le dikarolong tse ding tsa lefatshe, a bonahetse a le a bohlokwa ho phahamiseng ntshetsopele ya diindasteri le tswakanyo ya moruo. “Tsena ke diindasteri tse tshehetsang mebaraka ya rona ya diyantle ka ho fetisisa mme di tsepame dibakeng tsa boemakepe le tsa boemafofane. Nakong ya botsamaisi bo fetileng, re ile ra ba sedi ho sheba seo re ka se fihlellang lenaneong la mabatowa a kgethehileng a moruo. Di-IDZ tse tharo tse sebetsang ka mahlahahlaha (Port Elizabeth, East London le Richards Bay) jwale di se di hohetse matsete a boleng ba R5 bilione, ka hoo lewa lena le a sebetsa,” ho boletse Letona Davies. O itse mmuso o motjheng wa ho thea Boto ya Mabatowa a Kgethehileng a Moruo, e tla eletsa Letona ka ho kenngwa tshebetsong le ho phanyaolwa ha mabatowa a kgethehileng a moruo. Moporesidente Zuma o itse batho ba KwaZuluNatal ba tla nka qeto mabapi le katleho ya ntshetsopele e ntjha ka mokgwa oo e tla fetola maphelo a bona ka yona ka tlhahiso ya mesebetsi. Lefapha la Ntshetsopele ya R1bilione ho aha le ho ntlafatsa meruo ya makeisheneng Setjhaba le thusa monna ya Nosihle Shelembe Mmuso wa Gauteng o tla tsetela tjhelete e fetang R1 bilione ho aha le ho ntlafatsa dikaho tsa motheo ya meruo ya lekeisheneng nakong ya dilemo tse hlano tse tlang. “R e batla ho etsa moruo wa makeisheneng e be moabi wa bohlokwa moruong wa Gauteng. Re batla hore diphesente tse 30 tsa moruo wa Gauteng e be dikgwebo tsa makeisheneng,” ho boletse Tonakgolo ya porofense, David Makhura. O ekeditse ka hore mmuso o batla ho hodisa moruo wa Gauteng ka ho menahaneng habedi esita le ho o hodisa ho ya ho R2 trilione nakong ya dilemo tse 15 tse tlang. “Tsosoloso ya meruo ya makeisheneng ke o mong wa mekgwa ya ho kena dipakeng ho fetola, ho ntjhafatsa le ho boela ho sebediswa diindasteri moruong wa rona.” Ha a ne a bua Sebokeng sa Tsosoloso ya Moruo wa Makeisheneng se neng se le Setediamong sa Orlando Soweto, o itse mmuso o nkela hloohong ditlhoko tsa borakgwebo ba makeisheneng. Sepheo sa seboka e ne e le ho fa borakgwebo ba sebaka, Dikgwebo tse Bohareng le tse Nyenyane (di-SMME) le dikoporasi monyetla wa ho phehisa mabapi le Lewa la Tsosoloso ya Moruo wa Makeisheneng. Tonakgolo Makhura o itse Mmuso wa Porofense ya Gauteng o ntse o sheba mekgwa e mengatanyana ya bokenadipakeng, e tla thusa ho hodisa meruo ya makeisheneng. Re batla ho netefatsa hore ho na le moralo o nepahetseng wa molao le taolo… re tshwanela ho shebabotjha e meng ya melao e sa kgothaletseng kgolo ya di-SMME le borakgwebo ba makeisheneng.” Mekgwa e meng ya bokenadipakeng e ne e akga potlakiso ya kaho ya bokgoni, ho thusa borakgwebo ka tsa ditjhelete le ho tsetela meruong ya makeisheneng. Tonakgolo Makhura o itse mmuso o batla ho thusa borakgwebo ka phihlello mebarakeng le phumantshong. Dikgweding tse tharo tse fetileng, Tonakgolo o bile le dipuisano tse tebileng le borakgwebo ba makeisheneng ba porofense ka bophara. “Re etetse makeishene a fetang 65 a Gauteng mme ra fumana ditaba ho tswa ho beng ba tsona e leng borakgwebo ba fetang 50 000 ba makeisheneng ka merero le ditabatabelo tsa bona,” ho boletse Tonakgolo Makhura. Tse ding tsa diphephetso tseo borakgwebo ba makeisheneng ba tobaneng le tsona di akga boteng ba ditsi tse kgolohadi tsa mabenkele, mokgwa wa phumantsho o sa tshehetseng meruo ya makeisheneng le ho tiisa letsoho ha sepolesa sa masepala ka ho akaretsa dikgwebisano tse sa ngodiswang ka molao hore e be ditlolo tsa molao. “Mmuso o itlamme ka tjhelete e kaalo ka R60 milione selemong se hodimo sa ditjhelete ho tsetela kahong ya dikaho tsa motheo tse tiileng bakeng sa borakgwebo ba makeisheneng hore ba kgone ho etsa dikgwebo tsa bona maemong a betere,” ho boletse Tonakgolo Makhura. Motlatsi wa Moporesidente Cyril Ramaphosa o bolelletse borakgwebo ba makeisheneng hore tshibollo e ntshetsa pele dikgwebo. “Tshibollo ke yona e ntshetsang meruo pele. Ke batla hore le ke le dule mme le je masapo a hlooho ka seo le ka se etsang se setjha,” o boletse jwalo. Motlatsi wa Moporesidente Ramaphosa o kgothalleditse borakgwebo ho ntlafatsa bokgoni ba bona ho etsetsa hore ba tle ba ntlafale ho utlwisiseng dipampiri tse sebediswang kgwebong, ho utlwisiseng ditatemente tsa tjhelete e kenang le ho tjhorisa bokgoni ba bona ba thekiso hore ba tle ba fihlelle mebaraka. “Meruo ya makeisheneng e tlameha ho sebediswa e le selelekela sa ho kena moruong o batsinyana wa naha ya rona. Le tlameha ho hlahisa thepa makeisheneng mme le e rekise Sandton… le tlameha ho hahamallela ka ntle ho porofense, le hahamallele ka ntle ho naha. “Ha re a tshwanela ho ba le sepheo sa ho fella mona feela; moruo wa lekeisheneng ke selelekela sa rona. Re tlameha hore rona ka borona re itjhebele hole jwaloka rokete,” o boletse jwalo. Motlatsi wa Moporesidente o boetse a ipiletsa dikgwebong tse kgolo ho tshehetsa dikgwebo tsa makeisheneng. holofetseng Ntlo (ka hodimo) eo Siyabonga Khumalo le lelapa la hae ba neng ba dula ho yona pele e ntlafatswa ke Lefapha la Ntshetsopele ya Setjhaba. Albert Pule K a dilemo tse ngata, Siyabonga Khumalo ya dilemo di 21 o ne a sa kgone ho tsamatsamaya habobebe ha nkgonwae ka tlung le ka jareteng Mndeni, Soweto. Ntlo ena e diphaposi tse nne e ne e se boemong bo botle ba tshebediso ya setulo sa batho ba holofetseng. “O ne a thatafallwa haholo ho etsa eng kapa eng hobane jarete e ne e se boemong bo botle ba setulo sa batho ba holofetseng mme setupu sa rona se ne se se na rempo,” ho bolela motswala wa Siyabonga, Makhosi Khumalo. Tsena tsohle di fetohile ka thuso ya selekane se dipakeng tsa mafapha a ntshetsopele ya setjhaba, bophelo bo botle le GVK Siyazama Construction le Elliot Mobility. Siyabonga le nkgonwae ba dula ntlong e sa nswa ntjhafatswa le jarete e nang le dirempo tse nolofatsang ho kena le ho tswa ka tlung. Polelong e entsweng, Lefapha la Ntshetsopele ya Setjhaba le itse ntjhafatso e tla thusa Siyabonga ho etsa dintho tseo a neng a sa kgone ho di etsa pele. “Bokenadipakeng bo tla thusa ho thea monyetla wa Siyabonga, wa ho kgona ho tsamaya ka bolokolohi mme a be le seabo dinthong tse sebakeng sa habo,” polelo e bolela jwalo. Makhosi o re haesale ho ntjhafatswa, Siyabonga o lokolohile ho ya hohle ntle le mathata. Siyabonga ke e mong wa batho ba bangata ba holofetseng bao mmuso o ba thusitseng ebile o ntse o rera ho ba thusa. Puong ya hae ya Boemo ba Naha ya 2014, Moporesidente Zuma o tlamme botsamaisi ba jwale ho tla le diphetho tse tshwanang bakeng sa batho ba holofetseng. Kgwedi kamorao ho moo ho tsebisitswe hore Sehlopha sa Moporesidente se sebetsanang le tsa Kgolofalo se tla thewa. Naha e tla ba le Kgwedi ya Tlhokomediso ya Naha ya Ditokelo tsa Kgolofalo dipakeng tsa la 3 Pudungwana le la 3 Tshitwe ebe selemo le selemo ho ba teng Letsatsi la Matjhaba la Batho ba Holofetseng. Mookotaba wa 2014 ke ho Keteka dilemo tse 20 tsa ditokelo tsa batho ba holofetseng Demokerasing ya rona! Mmoho re ntshetsa Aforika Borwa pele ka phetoho e kgolo ya moruo le setjhaba. Pudungwana 2014 5 Vuk’uzenzele BOPHELO BO BOTLE Dijo tse nang le phepo e ntle di thusa motho ho phela halelele HO SE JE KGAFETSA Bothata bo boholo bo amanang le dijo sebakeng seo Spaumer a sebetsang ho sona ke ho se je kgafetsa. “Ha o sa je kgafetsa, mmele wa hao o fumana bongata ba dijo ka nako e le nngwe. Ha o sebedisi matla ohle a dijo mme di a fetoha ho ba mafura. Bakudi ba boela ba sokola ho laola bongata ba dijo.” O eletsa ka hore ho sebediswe mokgwa wa ho lekanya difepammele ka setebele ha ho jewa dijo tse ka sehloohong tsa letsatsi, ho be teng le meroho le sekotwana sa dimatlafatsi tse kang tlhapi kapa nama ya kgoho. DISENEKE Noluthando Mkhize le Nomaxabiso Tata Ka mafu a sa tshwaetseng a kang lefu la tswekere, kgatello e fetisisang ya madi, lefu la pelo le mofetshe a ntseng a fetoha mathata a lefatshe lohle, maAforika Borwa a tlameha ho ba sedi haholo ka seo a se jang. E rika Spaumer, Setsebi sa Dijo tse Nang le Phepo e Ntle se Okametseng Setsing sa Bophelo bo Botle sa Sebaka sa Eersterus, ya ipabolang ka pheko ya dijo, o sisinya ho ja ditholwana tse foreshe le meroho esita le boikwetliso ba mmele kgafetsa e le karolo ya dijo tse nang le phepo e ntle. “Ke hlabolla bakudi maikutlo ka kamoo ba ka jang dijo tse nang le phepo e ntle ka teng ka tjhelete eo ba nang le yona. Re a rera hore na ke dife dintho tse ka rekwang ka bongata, tse kang raese, phofo le pasta ho boloka tjhelete. Ha ke kgothaletse dijo tse seng di lokisitswe hobane di batla di le theko e hodimonyana athe ha di na phepo e ntle. SEO O LOKELANG HO SE TSEBA KA LEFU LA TSWEKERE Mohla la 14 Pudungwana ke Letsatsi la Lefatshe la Lefu la Tswekere, le reretsweng ho etsa tlhokomediso le ho ruta setjhaba ka lefu la tswekere hobane batho ba ba-ngata ba dula ba ntse ba sa hlahlobelwa lefu leo. Ho ya ka Mokgatlo wa Lefatshe wa tsa Bophelo bo Botle, ho na le batho ba ka bang 347 milione lefatshe ka bophara ba nang le lefu la tswekere. MEFUTA YA MAFU A TSWEKERE Ho na le mefuta e mmedi e ka sehloohong ya mafu a tswekere: Mofuta wa I, o tlwaelehileng ka hore ke lefu la tswekere la bana, le Mofuta wa II, o tlwaelehileng ka hore ke lefu la tswekere la batho ba baholo. Ka bobedi a na le matshwao a tshwanang empa disosa di fapane haholo. Mofuta wa I wa lefu la tswekere, o atisang ho bonwa bongwaneng, ke lefu moo masole a mmele ka bowona a hlaselang a bile a bolaya disele tse manyemeng tse hlahisang insulin. Sena se siya mmele o se na insulin, mme o sa kgone ho laola “Dijo tse dikotikoting, dijo tse seng di kgabetswe tsa kenngwa dipakaneng, ke mehlala ya dijo tse seng di lokisitswe. Ho molemo ho reka meroho e foreshe mme o e phehe ka bowena. Ke boela ke kgothalletsa bakudi ho lema meroho malapeng a bona,” o boletse jwalo. Lelapa le leng le le leng le tshwanela ho ba le matsatsi ao ho sa jeweng nama ka wona hang ka beke, ha ho jewa dilenthile, dinawa, kapa dihlahiswa tsa soya sebakeng sa nama, e leng dijo tse nang le phepo e ntle di bile di fihlelleha ka tjhelete. MOKGWA WA HO PHEHA Spaumer o sisinya hore dijo di phehwe ka metsi, di bediswe kapa di beswe ho e na le hore di hadikwe. “Ha ho hlokeha hore dijo di hadikwe, ho molemo ho tlotsa moalo wa pitsa ka mafura kaha sena se thusa ho laola bongata ba mafura a sebedisitsweng.” O eletsa kgahlanong le ho hadika dijo ka hara mafura a mangata hobane mafura a fetoha sebopeho ha a futhumala. “Mefuta yohle ya mafura a meroho e lokile empa hang ha o futhumetsa mafura, a fetoha sebopeho mme e ba mafura a kotsi. Dijo tse seng di lokisitswe di etswa ka mafura a nama ya diphoofolo – mafura a hwamang a parakang methapo mmeleng wa hao, e leng se ka bakang tshubuhlellano ya mafura mmeleng.” boemo ba wona ba tswekere e mading. Mofuta wa II wa lefu la tswekere ke lefu le bakwang ke ha disele tsa mmele di hanana le insulin. Mofuteng wa II wa lefu la tswekere, ho fapana le Mofuteng wa I wa lefu la tswekere, insulin e ntse e hlahiswa ke mmele empa ha e sebediswe hantle. LEFU LA TSWEKERE KE ENG? Lefu la tswekere ke boemo boo motho a nang le sekgahla se hodimo sa tswekere kapa tlelukhouse mading. Le etsahala ha mmele o sa hlahise insulin e lekanang. Ntle le insulin mmele o ke ke wa fumana matla ao o a hlokang dijong. Ka tlwaelo, tshwelesa e bitswang manyeme e etsa insulin, e isang tswekere e mading diseleng tsa mmele. Ka lefu la tswekere, manyeme a hloleha ho fepela insulin e lekaneng, kapa insulin ha e sebetse hantle. MATSHWAO Matshwao a lefu la tswekere a akga ho: • Dula o nyorilwe • Dula o kgathetse • Rota kgafetsa • Theoha mmeleng • Hlohlonelwa le ho se bone hantle Ho ja disenekenyana dipakeng tsa dijo ho ntse ho le bohlokwa. “Diseneke tse lokileng ke ditholwana tse foreshe, yogathe e se nang mafura a mangata kapa lebese. Re sisinya hore batho bohle ba tshwanela ho ja, bonnyane, methamo e meraro ya yogathe kapa lebese ka letsatsi. Diseneke tse ding e ka ba diqhome, dithutswana tsa meroho, matokomane a se nang letswai le mangangajane, tsohle ka dikepele tse nyane,” ho boletse Spaumer. HO JA DIJO TSE NANG LE PHEPO E NTLE Thahameso ke dijo tsa bohlokwa ka ho fetisisa tsa letsatsi mme e tshwanela ho akga dijo tse nang le sekgahla se hodimo sa faeba tse kang outshu kapa bohobe ba koro ka lebese le tholwana. Dijo tse ntle tsa motsheare e ka ba samentjhese ya bohobe ba koro bo sa tlotswang ka sereledi, le salate esita le serema se kang sematlafatsi kapa nama le tholwana. Bakeng sa selallo o sisinya hore ho jewe nama ka meroho kapa salate hobane tshileho ya dijo e batla e sisitheha ha motho a robetse mme seo se fokotsa ho kena ha dijo mmeleng. Spaumer o re maAforika Borwa a tshwanela ho qoba, kahohlehohle, dijo tse seng di lokisitswe tse kang pholone, soseje ya salami le disopho tse ka disatjheteng, kaha di na le sekgahla se hodimo sa matswai. Sena se boela se akga dijo tse tetebeditsweng mafureng le dino tse nokilweng ka tswekere, tse nang le dikgabana tse dipakeng tsa tse tshelela ho ya ho tse robedi tsa tswekere. KE MANG YA KA BANG LE LEFU LA TSWEKERE? Mang kapa mang a ka ba le lefu la tswekere. Ho ba le mmele o moholo haholo le ho ba le nalane ya lefu la tswekere lelokong ho eketsa kotsi ya ho ba le lona. Ho ya ka mofuta le mpefalo ya lefu la tswekere, e ka alafshwa ka dijo le boikwetliso ba mmele kapa ka dijo, boikwetliso ba mmele le meriana. Meriana e ka ba diente tsa insulin, dipidisi kapa ka bobedi ba tsona. Ditaba tse monate ke hore ho ba le lefu la tswekere ha ho bolele ho fela ha bophelo bo botle bo tlwaelehileng. O tshwanela ho amohela hore o maemong ao mme o ithute ho a laola. Taolo e ntle ya tswekere e mading e bohlokwa haholo kaha e thibela kapa e fokotsa kotsi ya ho ba le ditharahano tsa lefu lena. Sekgahla se hodimo ka ho fetisisa sa tswekere mading (hyperglycemia) se ka baka mafu a diphio, mahlo, pelo, lephallo la madi le mafu a mang. Ntle le taolo e ntle le ka baka mafu a pelo le diphio, bofofu le ho kgaolwa ha ditho tse ding tsa mmele. Dijo tse nang le phepo e ntle ke motheo wa taolo e ntle ya tswekere mading mofuteng ofe kapa ofe wa lefu la tswekere, Dilemo tse 20 tsa ho lwantsha HIV/ AIDS Noluthando Mkhize Ha dibaka tsa matjhaba di keteka sehopotso sa Letsatsi la Lefatshe la AIDS ka la 1 Tshitwe, Aforika Borwa e tla ipontshahatsa dikgatong tseo e seng e di nkile ho lwantsha lefu leo. D ilemong tse hlano tse fetileng naha e ile ya nka qeto e matla ya ho ntjhafatsa maano a yona a HIV/AIDS ka ho fa batho ba bangata le ho feta kalafo ya di-antiritrovaerale (di-ARV). Sena se entse keketseho tebellong ya bolelele ba bophelo ho tloha dilemong tse 52,7 ka 2002 ho ya ho tse 59,6 ka 2013. Ho na le maAforika Borwa a fetang 2,4 milione a lenaneong la kalafo la diantiritrovaerale. Nakong ya Puo ya Kabo ya Tekanye-tso ya hae, Letona la tsa Bophelo bo Botle Aaron Motsoaledi o tsebisitse hore jwale batho ba nang le HIV ka CD4 count ya 500 ba tla kgona ho fumana di-ARV, a rala motheo dipehelong tse beilweng ho Morero wa Ntshetsopele ya Naha tsa phihlello e akaretsang ya di-ARV bathong bohle ba nang le HIV ka selemo sa 2030. O ile a boela a re bakeng sa basadi ba mmeleng, Lefapha la tsa Bophelo bo Botle jwale le tla latela motjha wa B+ wa Mokgatlo wa Lefatshe wa Bophelo bo Botle, o toboketsang hore mosadi e mong le e mong ya mmeleng ya nang le HIV o tla sebedisa kalafo ho ya ho ile ho sa kgathaletsehe hore na maemo a CD4 count ya hae a reng. Ha jwale, leano la HIV naheng le hlalosa hore basadi ba mmeleng ba tla fuwa di-ARV, basadi ba nyantshang ba tla fuwa di-ARV empa ha ba tlohela ho nyantsha ba ka tlohela di-ARV ha feela CD4 count ya bona e le 350. Leano lena le letjha le tla kenngwa tshebetsong ho tloha ka Pherekgong ya 2015. Lefapha la tsa Bophelo bo Botle le boetse la bea leihlo ho ntshuwa ha mokopanyo wa fixed dose o bitswang �single dose’ o nang le emtricitabine, efavirenz le tenofovir. Sena se thusa ho fokotsa bothata ba dipidisi bakuding ba nang le HIV. Nakong ya Letsatsi la Lefatshe la AIDS, ditjhaba tsohle di a kopana ho etsa tlhokomediso ka lefu lena esita le ho kgothalletsa motho ka mong ho nka boikarabelo ka bophelo ba hae ka ho etsa thobalano e bolokehileng a be a etswe diteko tsa HIV. esita le kantle ho meriana maemong a mang. Lehaeba o alafshwa ka diente tsa insulin kapa dipidisi, o ntse o tshwanela ho ja dijo tse nang le phepo e ntle. Ho kwetlisa mmele kgafetsa ka makgetlo a dipakeng tsa a mararo le a mane ka beke ka metsotso e 20-50 ho a hlokeha bakeng sa bophelo bo botle. Sena se akga: • Ho ya hodimo le tlase ka ditepesi ho e na le ho sebedisa lifote. • Ho ya ka maoto mabenkeleng ho e na le ho ya ka koloi. • Ho tlolatlola ha 50 –100 ka kgati. Mohlodi: Lefapha la Bophelo bo Botle la KwaZulu-Natal Pudungwana 2014 9 Vuk’uzenzele PHANO YA DITSHEBELETSO Re sebeletsa setjhaba betere Albert Pule Setjhaba jwale se tla bona mmuso wa dibaka o ntlafetseng se be se fumane tshebeletso e kgotsofatsang ebile e le ya boleng bo botle. L etona la Kopanelo ya Puso le Merero ya Botjhaba Pravin Gordhan, ya buileng Sebokeng sa moraorao sa Moporesidente sa Mmuso wa Lehae, o itse bomasepala ba tla sebedisa ditjhelete tsa setjhaba ka hloko, ba hire basebetsi ba tsebang mosebetsi, ba netefatse boteng ba ponaletso mme ba ikarabelle bathong bao ba ba sebeletsang. O itse diroboto, dipompo tse dutlang le mabone a mebileng, tsohle di tla lokiswa; jwang bo tla kutwa, mme mekotjana e mebileng e tla kwalwa. “Ditletlebo di re ha re nkele batho hloohong mme hangata re nka nako e telele pele re lokisa. Ka dinako tse ding re nka matsatsi a mararo ho lokisa ntho e neng e ka lokiswa ka letsatsi le le leng. Re tlameha ho fetola seo mme re rarolle mathata ka nako,” ho boletse Letona Gordhan. O ekeditse ka hore bomasepala bohle ba tshwanela ho sebetsa ka thata, ba sebeletse setjhaba ka mokgwa o fapaneng ba be ba arabele ditletlebo tsa sona ka nako e sa fediseng pelo. Letona Gordhan o itse bakeng sa hore mmuso wa dibaka o sebetse hantle mme o be le sekgahla se setle maphelong a badudi, boetapele ba sepolotiki le batsamaisi ba tlameha ho ba le seabo sa bohlokwa. “Bohle re na le boikarabelo ba ho fetola maphelo a batho esita le ho thea mapatlelo a betere a moruo.” Seboka se ile sa itlama ka ho kgutlela sethathong esita le ho etsa dintho tse bobebe ka nepo. Ho thusa mmuso wa dibaka ho atleha, mmuso wa naha o tla tshehetsa, o dise, o kene dipakeng o be o netefatse hore ho na le tsitlallelo melawaneng le maemong. Baromuwa ba neng ba le sebokeng ba ne ba akga boetapele ba mmuso wa dibaka naha ka bophara ba ile ba itlama ka tse latelang: • Ho kenya tshebetsong lenaneo la Kgutlela Sethathong. • Ho thea maemo a ho phela hantle ka hore kgafetsa ho nne ho fanwe ka ditshebeletso tsa bomasepala tsa maemo a nepahetseng le boleng bo nepahetseng. Sena se akga thero le phano ya dikaho tsa motheo le disebediswa tse ding. • Ho netefatsa puso e ntle le botsamaisi bo sebetsang hantle, ho fokotswe tshenyo, ho sebediswe ditjhelete tsa setjhaba ka hloko, ho hirwe basebetsi ba tsebang mosebetsi, ho be ho netefatswe boteng ba ponaletso le boikarabelo. Ho boele ho netefatswe hore bonyofonyofo bo a thibelwa bo bile bo a fotholwa dikgatong tsohle. • Ho netefatsa botsamaisi bo botle ba ditjhelete le boikarabelo ka ho laola disebediswa ka hloko ho etsetsa hore ho fanwe ka ditshebeletso tse tsitsitseng mme ho tliswe ntshetsopele setjhabeng. • Ho aha le ho boloka bokgoni le botsamaisi bo botle boo dikgatong tsohle bo okametsweng ke basebetsi ba kgothetseng ba bile ba na le bokgoni. • Ho bea batho le dingongoreho tsa bona ka pele le ho netefatsa hore ho buisanwa le setjhaba kgafetsa ka mapatlelo a sebetsang hantle a seabo sa setjhaba. • Ho netefatsa tiso ya tshebetso sehla le sehla esita le ho tlaleha ka mosebetsi wa bomasepala jwaloka ha ho talotswe mokgweng wa Kgutlela Sethathong. • Ho ntlafatsa bolaodi ba sepolotiki ba bomasepala le ho arabela ditlhokong le ditabatabelong tsa dibaka tsa tikoloho. Letona Gordhan o itse lefapha la hae le tla sebedisa mokgwa wa Kgutlela Sethathong ho rarolla diphephetso tse tobaneng le mmuso wa dibaka a ba a itlama ka ho matlafatsa mmuso wa dibaka ho ntshetsa naha ya rona pele. Lehae le letjha la mokaubere wa sesole Mmuso o tla kenya tshebetsong lenaneo la ho Kgutlela Sethathong le netefatsang hore maAforika Borwa a fumana ditshebeletso tsa masepala tse sa thekeseleng. Ho lokisa dintho tsa mantlha H o buisana le setjhaba, ho tshwara dikopano tsa Boratoropo kgafetsa, le ho mamela ditletlebo tsa badudi ke enngwe ya dintho tse etsang hore Masepala wa Sebaka sa Steve Tshwete a atlehe. Sena, ke ho ya ka Ratoropo wa Masepala wa Setereke wa Steve Tshwete Masina, ya abelaneng ka pale ya katleho ya hae le baromuwa Sebokeng sa Moporesidente sa Mmuso wa Lehae. O hlalositse hore masepala enwa o ile a tshwanela ho lokisa dintho tsa mantlha, ke kahoo e leng e mong wa bomasepala ba sebetsang hantle ka ho fetisisa. Masepala enwa o Seterekeng sa Nkangala Porefenseng ya Mpumalanga mme o akaretsa sebaka se boholo ba 3 993 km². O na le diwate tse 29 le malapa a 64 971. Haesale ho tloha ka 2006, masepala o hapile dikgau tse 15. Dikgau di akga Kabo ya Diphuputso tsa Ditjhelete tse Hlwekileng ya 2012/13, Kabo ya Diphuputso tsa Ditjhelete tse Hlwekileng ya 2011/12, Kabo ya Diphuputso tsa Ditjhelete tse Hlwekileng ya 2010/11, Tlhodisano ya Masepala o Dumellanang le Melao ya Tlelaemete ka ho Fetisisa ya Mpumalanga ya 2009/10 le Kabo ya Diphuputso tsa Ditjhelete tse Hlwekileng ya 2009 ya Mokgatlo wa Mebuso ya Lehae wa Aforika Borwa. Ratoropo Masina o itse masepala o theile dikgokahano tse totobetseng ka ho dula o bea badudi sehlohlolong ka merero le diphephetso tsa wona. “Re na le tshebedisano mmoho e ntle le bophatlalatsi ba kgatiso le ba eleketeroniki. Ke na le kholamo eo ke e sebedisang ho Middelburg Observer, koranta ya sebaka, moo ke tsebisang setjhaba ka merero ya rona, beke le beke,” o boletse jwalo. Ho ya ka Ratoropo Masina, ho buisana le badudi ho setsiketsing sa ho qoba dikgohlano tse ka bang teng esita le boipelaetso ba phano ya ditshebeletso. “Haeba o bea badudi sehlohlolong sa ditaba ka merero ya hao, o se o ntse o rarolla bothata ba kgonahalo ya ho ipelaetsa hobane ba a se tseba se mererong ya masepala.” O ekeditse ka hore masepala o na le sekepele sa nako seteisheneng sa radiyo sa Middelburg FM moo ba phethahatso ba buang ka mananeo le diphephetso tsa masepala, ba be ba utlwe maikutlo a badudi. Lepatlelo le leng la dipuisano le sebediswang ke masepala ke tshebediso ya diSMS. SMS e sebediswa ho tsebisa badudi ka ditsebiso dife kapa dife tse potlakileng, ho akga le ho kgaoha ha phepelo ya metsi le motlakase. Ratoropo Masina o itse masepala o dula a tshwara dikopano tsa Boratoropo, moo lefapha le leng le le leng le tlalehang ka dikatleho le diphephetso tseo ba bileng le tsona. Ratoropo o boetse a hlakisa hore seabo le boikarabelo ba ba nang le seabo le baokamedi Masepaleng wa Setereke wa Steve Tshwete di hlakisitswe hantle. “Seo re se nepileng ke ho hlalosa mesebetsi le boikarabelo ba rona bakeng sa bohle ba dikantorong tsa sepolotiki le batsamaisi ba rona. “Jwaloka Ratoropo, mesebetsi ya ka le boikarabelo ba ka di hlalositswe hantle, ka ho tshwanang le batsamaisi le Motsamaisi wa Dipuisano. E mong le e mong o tseba seo a lebeletsweng ho se etsa.” Ratoropo Masina o dumela hore haeba bomasepala ba bang ba buisana le badudi ba bona, ba hira batho ba nang le mangolo le bokgoni bo nepahetseng, hape haeba ba dikantorong tsa sepolotiki ba tlohela ho itshunyatshunya ka tsamaiso ya masepala, mmuso wa dibaka o tla kena motjheng o nepahetseng mme o etsa phapang maphelong a badudi. Letona la Bodulo ba Batho Lindiwe Sisulu le mokaubere wa sesole Nonceba Lubenga, wa pele ho ba bararo ba fotseng molemo letsholong la Ho Ahwa ha Matlo ke ba Bophatlalatsi. Bathandwa Mbola Nonceba Lubenga, 87, o sitilwe ho pata nyakallo ya hae kapa ho fumana mantswe a ho hlalosa teboho ya hae ha a ne a hlaloswa e le e mong wa ba pele ba ho fola molemo letsholong la mmuso la ho ahela mekaubere ya sesole matlo a fetang 5 000. L ubenga, eo e neng e le e mong wa pele wa mekaubere ya sesole e meraro e hlwaileng lenaneng la Gauteng, o itse o thabile ka hore mmuso o qetile ka ho tlotla seabo sa bona tokolohong ya naha. O ne a boela a na le boitshepo ka hore ketso ena e tla fa ba bang ba kang yena tshepo, bao e leng kgale ba shebile lekgalong. "Ke motlotlo ka hore mmuso o etsa matsapa a ho lokisa ditlhokeho tsa toka tsa nako e fetileng hobane bonyane jwale ke tla ba le sebaka se setle seo ke se bitsang lehae,” ho boletse setho sa mehleng sa sesole sa sekgukgu, Umkhonto we Sizwe. Lubenga o tshabetse Lusaka, Zambia, ka Mphalane ya 1971 mme a kgutlela kwano naheng ka 1991. Ha jwale o dula le ditloholo tsa hae Yeoville mme ha a so ka a eba le ntlo bophelong ba hae. Empa kgweding ena, o tla kena semmuso ntlong ya hae e nang le diphaposi tsa ho robala tse pedi e Fleurhof Estate, e nang le disebediswa tsa sejwalejwale. Fleurhof Estate ke kahong ya matlo a ba fu- manang meputso e sa lekanang mme e haufi le Main Reef Road, 13km ka bophirimela ba Setsing sa Kgwebo sa Setereke sa Johannesburg. Sebaka sena se etsa karolo ya mmuso ya ho kgothalletsa tsosoloso ya ditoropong. Ha e phethelwa, porojeke e tla ba le diyuniti tsa matlo a fetang 9 000. Ho ya ka City of Joburg, nngwe borarong kahong e tla ba diyuniti tsa RDP, ha boraro ba ho qetela bo tla ba le matlo a kopaneng. E tla boela e sebedisa ditsha tsa dikgwebo tse kopaneng, ditsha tsa diindasteri, keretjhe, dibaka tseo ho rapellwang ho tsona, disebediswa tsa setjhaba, dikolo le dibaka tse bulehileng tsa setjhaba. Letona la Lefapha la Bodulo ba Batho Lindiwe Sisulu o thakgotse letsholo, le thulaneng le Ho Ahwa ha Matlo ke ba Bophatlalatsi la selemo le selemo le lemohilweng tlasa mookotaba o reng �Ho kgutlisa seriti sa mekaubere ya sesole ka bodulo ba batho.’ Ho Ahwa ha Matlo ke ba Bophatlalatsi ho hlahisitse Letona Sisulu, batho ba tummeng ba bophatlalatsi, ba amehang le batshehetsi ba ditjhelete ba tswang lekaleng la poraefete ba aha ba bile ba ferefa matlo a mararo a mekaubere ya sesole. Letona Sisulu o itse lefapha la hae le iketseditse pehelo ya ho aha matlo a 5 000 diporofenseng tsohle tse robong ka dilemo tse tharo. “Re batla ho ba ahela matlo a matle ho kgutlisa seriti sa bona esita le ho tlotla seabo sa bona tokolohong ya rona. Ona ke mosebetsi wa naha o ka sehloohong,” ho boletse Letona. O kopile setjhaba sa Fleurhof le dibaka tse ding, moo mekaubere ya sesole e tla ahelwa teng, ho ba hlokomela. “Batho bana ba tetse maphelo a bona ho lwanela tokoloho, kahoo ho bohlokwa hore re ba tshware hantle ka hlompho.” Ho batshehetsi ba ditjhelete ba neng ba e na le Letona Sisulu e ne e le Calgro M3, First National Bank le Kansai Plascon, Lefapha la Mekaubere ya Sesole le City of Joburg.
© Copyright 2024 Paperzz
