Elektrik Piyasası Dinamikleri ve Enerji Ticareti Sıtkı ŞERİFEKEN METU / ME 91 24.05.2014 Tarihçe Gelişim Piyasalar ELEKTRİK PİYASASINDAKİ GELİŞMELER YIL 3096 sayılı Kanun ile Türkiye Elektrik Piyasasında ilk özelleştirme denemeleri 1984 Ticaret DOĞALGAZ PİYASASINDAKİ GELİŞMELER 1996 1997 1998 BOTAŞ ilk doğal gaz alım anlaşması (Soyuzgazexport) İlk gaz ithalinin gerçekleştirilmesi Cezayir ile LNG alım anlaşması İstanbul ve Bursa'ya ilk kez doğal gaz dağıtımı yapılması Marmara Ereğlisi LNG Terminali'nin işletmeye alınması BOTAŞ'ın KİT olarak yeniden yapılandırılması ve Nijerya ile 22 yıllık LNG anlaşması İran ile Gaz Alım Anlaşması Rusya (Mavi Akım) ile Gaz Alım Anlaşması Rusya Federasyonu ile Batı hattından 23 yıllık Gaz Alım Anlaşması 1999 Türkmenistan ile 30 yıllık Gaz Alım Anlaşması EPDK 'nın kurulması, TEAŞ'ın EÜAŞ, TETAŞ VE TEİAŞ olarak ayrılması ve serbest tüketici limiti belirlenmesi (9 GWs/yıl) 2001 Azerbaycan ile 15 yıllık Gaz Alım Anlaşması, İran'dan gaz alımı ve 4646 Doğal Gaz Piyasası Kanunu Elektrik Piyasası Kanunu, 2002 Rusya, Mavi Akım Boru Hattı'ndan ilk kez doğal gaz dağıtımı yapılması Mali uzlaştırmanın başlaması 2003 DUY fiyatlandırma metodolojisi Yenilenebilir Enerji Kanunu Dengeleme ve Uzlaştırma Piyasası başlangıcı, 2004 2005 2006 Mavi Akım Doğal Gaz Boru Hattı'ndan gaz alınmaya başlanması ve Yunanistan ile 15 yıllık İhracat anlaşması İlk dağıtım özelleştirmeleri Gazprom ile Türk şirketleri arasında kontrat deviri anlaşmaları Mavi Akım Doğal Gaz Hattı'nın resmi açılışı 2007 BOTAŞ, Gazprom ve Shell Enerji arasında ilk kontrat devri anlaşması EDAŞ ve ADÜAŞ özelleştirmeleri, Elektrik Piyasası Kanununda değişiklikler yapılması ve Yan Hizmetler Yön. 2008 Maaliyet bazlı fiyat kararnamesi DUY'da saatlik piyasaya geçiş ve Gün Öncesi Planlama başlangıcı, 2009 Özel sektör payı 4 milyar m3'e yükselmesi Hidroelektrik özelleştirmeleri ve Gün Öncesi Piyasası 2010 Şubat enerji krizi, Aralık enerji krizi, 2012 2013 Kurulu güçte özel sektörün kamuyu geçmesi, EPİAŞ, Gün İçi Piyasası 2014 TEK, TEDAŞ ve TEAŞ olarak ikiye ayrılması ve YİD Kanunu 1986 1987 1988 1992 1994 Fiyat oluşumu 1995 Yİ Kanunu Üçüncü partilerin LNG terminallerini kullanım hakkı kodunun yürürlüğe girmesi Özel sektör payı 10 milyar m3'e yükselmesi SOCAR'ın 1.200 milyon m3 satışa başlaması Tarihçe Gelişim Piyasalar KURULUŞLAR Fiyat oluşumu Ticaret KURULU GÜÇ (MW) EÜAŞ 21,066.7 EÜAŞ'A BAĞLI ORTAKLIK SANTRALLARI 2,714.0 İŞLETME HAKKI DEVREDİLEN SANTRALLAR 938.3 YAP İŞLET SANTRALLARI 6,101.8 YAP İŞLET DEVRET SANTRALLARI 2,335.8 SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ 29,178.7 OTOPRODÜKTÖR SANTRALLARI 3,400.3 TOPLAM 65,735.6 EÜAŞ EÜAŞ'A BAĞLI ORTAKLIK SANTRALLARI 5% 33% İŞLETME HAKKI DEVREDİLEN SANTRALLAR YAP İŞLET SANTRALLARI 43% 4% 1% 4% 10% YAP İŞLET DEVRET SANTRALLARI SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ OTOPRODÜKTÖR SANTRALLARI Tarihçe Gelişim Piyasalar Santral Adı YAP İŞLET YAP İŞLET DEVRET İŞLETME HAKKININ DEVRİ İntergen Adapazarı İntergen Gebze İntergen İzmir Baymina İsken Çamlıca HES Fethiye HES Suçatı HES Dinar II HES Çal HES Birecik HES Ova Elektrik Gönen HES Sütçüler HES Alaçatı HES Tohma-Medik HES Esenyurt Trakya Elektrik Unimar Ahköy I HES Ahköy II HES Bozcaada HES Gaziler HES Mercan HES Yamula HES Aksu-Çayköy HES Çayırhan Hazar I-II HES Kaynak Türü Doğalgaz Doğalgaz Doğalgaz Doğalgaz İ. kömür Hidro Hidro Hidro Hidro Hidro Hidro Doğalgaz Hidro Hidro Rüzgar Hidro Doğalgaz Doğalgaz Doğalgaz Hidro Hidro Rüzgar Hidro Hidro Hidro Hidro Linyit Hidro Fiyat oluşumu Ticaret Kurulu Gücü (MW) İşletmeye Giriş Tarihi Anlaşma Bitiş Tarihi 798 1,595 1,590 798 1,320 84 17 7 3 2 672 258 11 2 7 13 189 498 509 2 2 10 11 12 100 16 620 30 2002 2002 2003 2004 2003 1998 1999 2000 2000 2001 2001 1997 1998 1998 1998 1998 1999 1999 1999 1999 1999 2000 2002 2001 2005 1999 2000 1996 2018 2018 2019 2019 2020 2013 2014 2014 2015 2021 2016 2017 2019 2018 2019 2018 2019 2019 2019 2019 2019 2020 2022 2021 2025 2019 2020 2022 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu YAKIT CİNSLERİ FUEL-OİL + ASFALTİT + NAFTA + MOTORİN TAŞ KÖMÜRÜ + LİNYİT DOĞALGAZ + LNG YENİLENEBİLİR + ATIK ÇOK YAKITLILAR KATI+SIVI ÇOK YAKITLILAR SIVI+D.GAZ JEOTERMAL HİDROLİK BARAJLI HİDROLİK AKARSU İTHAL KÖMÜR TOPLAM YENİLENEBİLİR + ATIK RÜZGAR 5% 1% 10% DOĞALGAZ + LNG 13% 6% 25% ÇOK YAKITLILAR KATI+SIVI ÇOK YAKITLILAR SIVI+D.GAZ 31% JEOTERMAL HİDROLİK BARAJLI HİDROLİK AKARSU RÜZGAR 1% 7% 1% 0% KURULU GÜÇ (MW) 678.1 8,566.2 4,262.6 20,854.4 241.1 667.7 4,365.8 317.4 16,299.0 6,559.3 2,924.1 65,735.6 İTHAL KÖMÜR FUEL-OİL + ASFALTİT + NAFTA + MOTORİN TAŞ KÖMÜRÜ + LİNYİT Ticaret Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Yıllık Eklenen Kapasite 8,000.0 7,000.0 6,000.0 5,000.0 4,000.0 Termik Enerji 3,000.0 Yenilenebilir Enerji 2,000.0 1,000.0 0.0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 MW 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Yenilenebilir Enerji 269.5 209.6 420.9 675.0 1,221.8 1,838.9 1,752.7 3,105.6 3,405.0 Termik Enerji 1,726.4 1,472.5 416.7 306.5 1,722.2 2,924.1 1,634.0 1,054.8 3,578.0 Added Capacity 1,995.9 1,682.1 837.6 981.5 2,944.0 4,763.0 3,386.7 4,160.4 6,983.0 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret YENİLENEBİLİR ENERJİ KURULU GÜÇ 2013 2012 2011 Diğer + Atık 2010 Jeotermal 2009 Rüzgar 2008 Hidro 2007 2006 2005 2004 .00 5000.00 2004 2005 Diğer + Atık 27.6 35.3 Jeotermal 15.0 Rüzgar Hidro MW 10000.00 2006 15000.00 2007 2008 41.3 42.7 59.7 15.0 23.0 23.0 18.9 20.1 59.0 12,645.4 12,906.0 13,062.7 20000.00 2009 25000.00 30000.00 2010 2011 2012 2013 81.5 96.9 115.4 158.5 236.9 29.8 77.2 94.2 114.2 162.2 310.8 146.3 363.7 791.6 1,320.2 1,728.7 2,312.0 2,956.0 13,394.8 13,828.7 14,553.4 15,831.2 17,137.1 19,619.7 22,289.0 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret AVRUPA’DA RES KURULU GÜÇ GELİŞİMİ Ülke Almanya İspanya İngiltere İtalya Fransa Danimarka Portekiz İsveç Polonya Türkiye Hollanda Romanya İrlanda Yunanistan Avusturya 2012 Eklenen Kapasite 2,297 1,110 2,064 1,239 814 220 155 846 880 506 119 923 121 117 296 2012 Kurulu 2013 Eklenen Güç Kapasite 30,989 3,238 22,784 175 8,649 1,883 8,118 444 7,623 631 4,162 657 4,529 196 3,582 724 2,496 894 2,312 646 2,391 303 1,905 695 1,749 288 1,749 116 1,377 308 2013 Kurulu Güç 33,730 22,959 10,531 8,551 8,254 4,772 4,724 4,470 3,390 2,956 2,693 2,599 2,037 1,865 1,684 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret RES KURULU GÜÇ GELİŞİMİ (YILLIK VE KÜMÜLE) 3,500 3,000 521 506 500 463 2,500 700 Ort. ~ 500 MW/yıl 600 646 415 400 2,000 300 MW 212 1,500 1,000 500 00 2,956 2,312 93 09 00 10 00 00 01 00 00 1,754 31 09 19 19 19 20 20 20 51 144 356 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 TOPLAM KURULU GÜÇ (MW) 100 1,292 771 09 200 YILLIK EKLENEN CAPASİTE (MW) 00 -100 MW Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret RES Yatırımlarında Süreçler Lisanslama ve İzinler 0 1 2 3 4 5 Finansman Malzeme Tedarik Ortalama bir yıl içinde yapımının tamamlanarak ticari işletmeye geçmesi için minimum 6-7 yıllık bir süreç gerekmektedir. Yapım 6 7 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Teşvik • Yatırımı Teşvik – KDV muafiyeti • 31/12/2015 ten önce devreye girmiş rüzgar santralleri için 5 yıl boyunca sistem kullanım bedelinin %50 si • 31/12/2015 ten önce devreye girmiş rüzgar santralleri Damga vergisi muafiyeti • %1 Hazine payının alınmaması •5 yıl süre boyunca yerli katkı payından yararlanma • Orman İzinlerinde %85 indirim *** • Feed in Tariff Yenilenebilir Enerji Feed in Tariff ¢/kWh Yerli Katkı Payı ¢/kWh Toplam ¢/kWh Hydro 7.3 2.3 9.6 Wind 7.3 3.7 11.0 Geothermal 10.5 2.7 13.2 Biomass + Biogas 13.3 5.6 18.9 Solar (PV) 13.3 6.7 20.0 Solar (CSP) 13.3 9.2 22.5 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Teşvik Ticaret Karbon Kredisi • 2013 yılında YEKDEM’den faydalan 3 adet RES ve fiyat 7,3 USDcent/kWh • YEKDEM’de yapılan düzenlemeler ile isteği arttı, (yeterli değil) • 2014 yılında YEKDEM’den yararlanan 21 adet RES ortalama fiyat 8,08 USDcent/kWh, • Dengesizlik maliyeti yok, Kurulu Güç (MW) YEK Fiyatı (USDcent/kWh) Biyokütle Hidrolik Jeotermal Rüzgar Toplam 149.20 768.98 7.78 260.10 260.10 8.10 46.00 46.00 8.58 308.90 308.90 8.70 62.20 62.20 619.78 7.30 9.30 10.50 13.30 Genel Toplam 8.80 8.80 227.82 227.82 150.83 150.83 150.83 628.58 227.82 826.40 1833.63 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Tüketim Gelişimi 300 9.4 150 9.2 8.4 250 200 Ticaret 6.2 2.0 8.9 6.9 5.3 2.1 4.7 2.2 2.3 2.5 2.7 4.4 2.8 0.7 100 50 0 133 141 150 161 175 190 198 194 3.2 3.1 2.9 2.7 210 3.3 2.2 229 242 245 2011 2012 2013 -4.8 2002 2003 2004 2005 2006 Toplam Tüketim (TWh) 2007 2008 2009 2010 GSMH Büyümesi (%) Kişi Başı Tüketim (MWh) Yıllar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Toplam Tüketim (TWh) 133 141 150 161 175 190 198 194 210 229 242 245 GSMH Büyümesi (%) 6.2 5.3 9.4 8.4 6.9 4.7 0.7 -4.8 9.2 8.9 2.2 4.4 Kişi Başı Tüketim (MWh) 2.0 2.1 2.2 2.3 2.5 2.7 2.8 2.7 2.9 3.1 3.2 3.3 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim / Tüketim Dağılımı (TWh) 260 240 220 200 180 160 140 120 100 1999 2000 1999 Üretim(TWh) 116.4 Tüketim(TWh) 118.5 2001 2000 124.9 128.3 2002 2001 122.7 126.9 2003 2002 129.4 132.6 2004 2005 Üretim(TWh) 2003 140.6 141.2 2004 150.7 150.0 2006 2007 Tüketim(TWh) 2005 162.0 160.8 2006 176.3 174.6 2008 2007 191.6 190.0 2008 198.4 198.1 2009 2009 194.8 194.1 2010 2010 211.2 210.4 2011 2011 229.4 230.3 2012 2012 239.5 242.4 2013 2013 239.3 245.5 Türkiye Elektrik Enerjisi İthalat İhracat Dağılımı (TWh) 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1999 İthalat(TWh) İhracat(TWh) 2000 1999 2.3 0.3 2001 2000 3.8 0.4 2002 2001 4.6 0.4 2003 2002 3.6 0.4 2004 2005 İthalat(TWh) 2003 1.2 0.6 2004 0.5 1.1 2005 0.6 1.8 2006 2007 İhracat(TWh) 2006 0.6 2.2 2007 0.9 2.4 2008 2008 0.8 1.1 2009 2009 0.8 1.5 2010 2010 1.1 1.9 2011 2011 4.6 3.6 2012 2012 5.8 3.0 2013 2013 7.4 1.2 -8% GDP Growth Electricity Consumption Growth 04Q 2013 03Q 2013 02Q 2013 01Q 2013 Fiyat oluşumu 2012 2011 2010 2009 2008 2007 Piyasalar 2006 2005 2004 2003 2002 Gelişim 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 Tarihçe Ticaret 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Elektrik Tüketimi Gelişimi ve Projeksiyonu (TWh) 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2014 sonrasında; • Yüksek senaryoda ortalama % 8 büyüme • Düşük senaryoda ortalama % 5 büyüme Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Kurulu Güç Gelişimi ve Projeksiyonu (MW) 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 0 2014 sonrasında ortalama % 6 büyüme (Max.%12 Min.%4) Mart 2010 Nisan 2010 Mayıs 2010 Haziran 2010 Temm 2010 Ağustos 2010 Eylül 2010 Ekim 2010 Kasım 2010 Aralık 2010 Ocak 2011 Şubat 2011 Mart 2011 Nisan 2011 Mayıs 2011 Haziran 2011 Temm 2011 Ağustos 2011 Eylül 2011 Ekim 2011 Kasım 2011 Aralık 2011 Ocak 2012 Şubat 2012 Mart 2012 Nisan 2012 Mayıs 2012 Haziran 2012 Temm 2012 Ağustos 2012 Eylül 2012 Ekim 2012 Kasım 2012 Aralık 2012 Ocak 2013 Şubat 2013 Mart 2013 Nisan 2013 Mayıs 2013 Haziran 2013 Temm 2013 Ağustos 2013 Eylül 2013 Ekim 2013 Kasım 2013 Aralık 2013 Ocak 2014 Şubat 2014 Mart 2014 Nisan 2014 Mayıs 2014 Tarihçe Gelişim Piyasalar PTF SMF Fiyat oluşumu Linear (PTF) y = 0.9551x + 114.89 formulü ile 2017 yılı fiyatı >200 TL/MWh Ticaret Elektrik Fiyatları Gelişimi Elektrik Fiyatları (TL/MWh) 225 200 175 150 125 100 75 50 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu ELEKTRİK PİYASASI Ticaret Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Elektrik Piyasaları Mevcut Durum Hedeflenen Durum Spot market -Gün öncesi piyasası (GÖP) -Dengeleme piyasası Spot market -Gün öncesi piyasası (GÖP) -Gün içi piyasası -Dengeleme Piyasası •TEİAŞ tarafından yönetilen piyasalar, •Şeffaflık sorunu, •Manüplasyona açık, •Sınırlı kapasite, OTC (Over the counter - Tezgah Üstü) - İkili Anlaşmalar -Aracılar •Daha sınırlı kapasite, •Kısa vadeli ve standart olmayan kotratlar, •Risk hesaplamaları, •Damga vergisi, •TFS ana aracı (~80%) ve bazı yerel aracılar •EPİAŞ ortaklık yapısı (TEİAŞ, BOTAŞ, BIST ve piyasaya hakim olanlar) •EPİAŞ tarafından yönetilem gün öncesi/gün içi piyasası, •Nasdaq OMX’ ile entegre finansal piyasalar, •Tamamiyle şeffaflık. •TEİAŞ tarafından yönetilen dengeleme piyasası, OTC - İkili Anlaşmalar - Aracılar •Yüksek kapasite, •Uzun vadeli anlaşmalar, (EFET ), •Standart risk hesaplamaları, •Düşük fiyatlar, •TFS,ICAP,GFI,VOLT, Balkaner vb. •Fiyat eğrileri oluşması, Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Elektrik Piyasaları Mevcut Durum Hedeflenen Durum Enerji Borsası -VOB Enerji Borsa -BIST Dağıtım Şirketleri Perakende Satış Şirketleri •12-14 perakende satış şirketi, •Bölge sınırı olmaması •Tedarik alanında yüksek rekabet, •Fiyat tarifelerinin sona ermesi •2015’in sonrasında serbest kaynak bulma ve piyasadan •21 dağıtım şiketi özelleştirmesi, •Dağıtımın ve perakende satışın ayrılması, •bölgesel monopol, •Fiyat tarifesi, •EÜAŞ ve TETAŞ anlaşmaları •Finansal olanaklar dahilinde iyileştirmeler, tedarik, Ulusal Tarifeler Ulusal Tarifeler Sanayi Ticari Mesken 175 ,00 TL/MWh 208 ,00 TL/MWh 207,00 TL/MWh Serbest Tüketiciler Yıllık 4500 kWh (133 TL/ay) Tedarik noktası tarifeleri, (PTF<) Serbest Tüketiciler 2015 sonrasında 0 kWh Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret SERBEST TÜKETİCİ LİMİTİ & Pİ YASA AÇI K LI K ORANI & TEDARİK (TOPTAN) LİSANS SAYISI 10,000 9,000 100 9,000 84 7,800 8,000 7,800 75 7,000 39 4,000 23 28 30 32 0 41 157 1,200 2,000 1,000 4 14 17 21 2003 2004 2005 2006 Toptan Lisans Sayısı 80 166 3,000 23 2007 29 2008 170 2009 100 2010 Serbest Tüketici Limiti(MWh) 60 50 154 40 30 85 480 37 90 70 49 5,000 3,000 77 63 6,000 6,000 88 20 30 25 5.0 4.5 2011 2012 2013 2014 Piyasa Açıklık Oranı (%) 10 0 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Doğalgaz Piyasa Yapısı Üretim ve İthalat İletim Stoklama Özel Sektör DG İthalat Şirketleri Toptan Satış Dağıtım & Perakende BOTAŞ – Dengeleme ve İç Tüketim DG Dağıtım Şirketleri Özel Sektör Toptan Satış Şirketleri Serbest Tüketici BOTAŞ- Ticaret Özel Sektör LNG İthalat Şirketleri Yerli Üreticiler Depolama Şirketleri Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Doğalgaz Piyasası Mevcut Durum Hedeflenen Durum Arz Boru hattı gazı Tedarik Doğal gaz Rusya, İran, Azerbaycan LNG Rusya, İran, Azerbaycan, İran, K.Irak, Doğu Akdeniz, Orta Asya 2 liman (Çatalca ve Egegaz) LNG Depolama Depolama İthalatçılar BOTAŞ İthalatçılar BOTAŞ Özel şirketler Özel şirketler Doğal gaz (depoloma yok) LNG (Sınırlı kapasite) İthalatçı, TSO, Piyasa İşletmecisi, 80 % pazar payı Enerco, Bosphorus, Shell, BH, Kibar… 3-4 liman (Çatalca, Egegaz ve yeni) Doğal gaz (Tüketimin % 10 kadar depolama) LNG (kapasite artışı) •Bağımsız, •Anlaşma büyükülüğü sınırlı ya da yok Enerco, Gazprom, Shell, BH, Kibar, RWE, OMV, Zorlu, Turcas, etc… Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Doğalgaz Piyasası Mevcut Durum Hedeflenen Durum Dağıtım Şirketleri Dağıtım Şirketleri Toptan Satış Şirketleri Toptan Satış Şirketleri/Satıcılar Özelleştirilmiş dağıtım şirketleri, BOTAŞ’tan güvenilir tedarik ??? •Min. ticaret, (Sınırlı dengeleme gazı piyasası) •İthalatçılar üzerinden sınırlı ticaret Anlaşma & Tedarikçi portföyünün optimizasyonu •Dengeleme (BOTAŞ) •Spot (EPİAŞ) •OTC (Aracılar, EFET anlaşmaları v.b.) •Enerji borsası (BIST) Tarihçe 2014 Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret • Cezayir ile olan 4 bcm/yıl LNG anlaşmasının süresinin 10 yıl uzatılması • Özel şirketler tarafından Irak’tan ithal edilen 0.7 bcm gazın başlaması(2017 sonrası 3bcm) 2016 • TPAO Marmara doğal gaz deposunun kapasite arttırma çalışmalarının bitmesi, yeni iletim kapasitesi 50 mcm/gün, toplam depoloma kapasitesi 2.84 bcm 2017 • İzmir’deki 7 bcm/yıl kapasiteli yeni LNG terminalin Kolin İnşaat tarafından bitirilmesi 2018 • 16 bcm/yıl Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı/TANAP) Projesinin tamamlanması, Türkiye’de 6 bcm/yıl tüketim 2019 • Tuz Gölü Yeraltı Doğal Gaz Depolama Projesinin bitmesi (toplam kapasite: 1 bcm) • BOTAŞ Marmara LNG terminal kapasitesinin 1/3 oranında büyütülüp iletilen kapasitenin 6 bcm/yıl’a çıkarılması İçanadolu PP Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret İthal Edilen Doğal Gaz (Milyon Cm³) 45,000 y = 1972.2x - 1152.1 40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 İthal Edilen Doğal Gaz (Milyon Cm3) • 2013; 38 bcm Linear (İthal Edilen Doğal Gaz (Milyon Cm3)) Tarihçe Gelişim Piyasalar Gaz Kaynakları Yerel Fiyat oluşumu Gaz İthalatı BOTAŞ İthalat Gaz Alışverişi BOTAŞ 11% 2% Ticaret Özel İthalat Şirketleri Yerel Üreticiler 11% 2% 89% 98% 87% Tüketim: 56 bcm Gaz Çeşidi Doğal Gaz LNG Gaz Tedarik Anlaşmaları Amaca Göre Gaz Tüketimi Elektrik Üretimi Endüstri Isınma Rusya Azerbaycan İran 8% 2% 15% 26% 85% 48% 19% 58% 26% 13% Cezayir Nijerya Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Saatlik Piyasa Takas Fiyatı Oluşumu Fiyat Talep eğrileri P3 P1 P2 Yenilenebilir ve Yİ/YİD/İHD Hidro Yerli İthal Kömür Kömür Dizel ve Doğalgaz fuel-oil Emre Amade Kurulu Güç (MW) Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Saatlik Piyasa Takas Fiyatı Oluşumu Bir gün öncesi Bir gün öncesine kadar İkili Anlaşmalar Piyasası Gerçek zaman Gün Öncesi Piyasası Dengeleme Piyasası TL/MWh Talep Arz SMF Spot Fiyat Spot Fiyat MW Vadeli İşlemler (Türev) Piyasası Elektrik Enerjisi Ticareti MW Sistem İşletimi Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Gün Öncesi Piyasasında Fiyat Oluşumu Talep tarafı (Tüketim) Arz tarafı (Üretim) Fiyat, TL/MWh 0 125 130 140 150 165 180 200 250 … 200 2000 Katılımcı A, MW 60 60 60 60 40 40 40 40 20 … 20 20 Katılımcı B, MW 20 20 20 20 20 20 20 20 20 … 20 20 Katılımcı C, MW 40 20 0 0 -40 -60 -60 -120 -120 … -120 -120 Katılımcı D, MW 100 100 50 50 20 0 -100 -100 -100 … -100 -100 Toplam, Alış (MW) 220 200 130 130 80 60 60 60 40 … 40 40 Toplam, Satış (MW) 0 0 0 0 -40 -60 -160 -220 -220 … -220 -220 TL/MWh 300 Talep Arz 250 200 165 TL/MWh 150 100 40 80 60 MW 120 160 200 240 MW Tarihçe Gelişim Piyasalar 54,6 TL KDV ELEKTRİK FATURASI (1.000 kWh/ay) Fiyat oluşumu Enerji fonu TRT Payı Enerji Tüketim Vergisi PSH İletim Bedeli 2,4 TL 4.9 TL Dağıtım Bedeli 12.7 TL 5,7 TL 8,7 TL 28,1 TL Kayıp Kaçak Bedeli 33,5 TL Ticaret Devlet Payı TRT Belediye Dağıtım Şirketi Piyasa işletim Profil maliyeti 358,5 TL Kar Marjı Enerji bedeli 207,90 TL Enerji Şirketi Enerji maliyeti 5.0 TL 8,0 TL Tarihçe OTC Market Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret DAMP BPMP Dec-10 Oct-10 Aug-10 Jun-10 Apr-10 GDP Growth Industry Aug-11 Jun-11 Apr-11 Feb-11 Electricity Consumption Growth Commercial Residential TETAS WholeSale Tariff Dec-13 04Q 2013 Oct-13 Fiyat oluşumu Aug-13 03Q 2013 2012 Apr-13 01Q 2013 Jun-13 02Q 2013 2011 2010 Dec-12 Feb-13 2009 2008 Oct-12 Aug-12 2007 2006 Piyasalar Jun-12 2005 2004 Feb-12 Apr-12 2003 Dec-11 2002 Gelişim Oct-11 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 0 Feb-10 160 14% 12% 140 10% 120 8% 6% 100 4% 2% 80 0% 60 -2% -4% 40 -6% -8% 20 Dec-09 USD/MWh Tarihçe Ticaret PMUM Fiyatları ile Ulusal Tarifelerin Karşılaştırılması Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Optimizasyon – Üretim + Satış Yakıt tedariği İkili Anlaşma Spot Piyasa Toptan Satış Şirketi Hangi firmaya? Hangi fiyattan? Ne kadar? Fiyat tahmini Hangi fiyattan? Ne kadar? Fiyat riski 35 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Optimizasyon – Ticaret Toptan Satış Şirketi İkili Anlaşma Karşı taraf riski Faydalar İndirimli elektrik alımı Hacim Esnekliği ? 36 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Optimizasyon – Portföy Tüketim Portföyü Üretim Portföyü Emre amadelik İthalat Serbest Tüketiciler Esneklik İhracat Marjinal maliyetler 37 Tarihçe Tedarik • Uzun Dönemli GazKömür-Elektrik Alım Sözleşmeleri Üretim • Uzun Dönemli Optimizasyon, Planlama ve Varlık Yönetimi Gelişim Piyasalar • Forward – Futures, Options • Risk ve Portföy Yönetimi Fiyat oluşumu Ticaret Satış • Pazarlama • Müşteriler (Sanayi, Ticaret, Mesken) TİCARET Uzlaştırma • Kısa Dönemli Optimizasyon, Planlama ve Dengeleme 38 Tarihçe Gelişim Uzun Dönemli Planlama (2-20 Yıllık) Orta Vadeli Planlama (0-2 Yıllık) Kısa Vadeli Planlama (1 Haftalık) Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret • Yatırım Hedefleri • Nihai Tüketici Miktar Hedefleri • İkili Anlaşma Karlılık Analizi • Optimum Ticaret Alternatifleri • Santral Bakım Planlama • Uzun Dönemli Talep Tahmini • Pozisyon Kapatma Karlılık Analizi • Santral Güvenilirliği • Kısa Dönemli Talep Tahmini 39 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Karlı bir portföy yönetimi için yapılması gerekenler  Talep tarafının modellenmesi, doğru talep tahmini  Arz tarafının modellenmesi  Elektrik fiyatlarının tahmini  Talep – arz dengesi ve elektrik fiyatlarına göre risklerin tanımlanması  Olası risklerden kaçınmak için planlamaların zamanında ve tutarlı yapılması Arz Talep Ticaret 40 Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Türkiye / Ticaret • Tedarik Lisansı • Perakende Satış Lisansı Tedarik Lisansı (TL) • İkili Anlaşmalar ya da Spot Tedarik • Bölge Limitsiz Satış • Serbest Tüketiciye Satış • Serbest Fiyat • Talep Yönetimi Zorluğu • Portföy Koruma Zorluğu • Portföy Oluşturma Zorluğu Perakende Lisansı (PL) • Geçiş Dönemi Sözleşmeleri ile Tedarik • Bölgesel Tekel • Serbest Olmayan Tüketiciye Satış Hakkı • Son Kaynak Tarifesi • Portföye Geçiş Tarifesi • Elektrik Kesme Hakkı (Dağıtım) • Talep Yönetimi Opsiyonu • Portföy Koruma Kolaylığı • Portföye Müşteri Alma Kolaylığı • Maliyet Yansıtma Tarihçe Gelişim Piyasalar # Fiyat oluşumu Dağıtım Şirketi 24% 14% 14% 32% İhale Kwh Abone Fiyatı başına başına (Mil. $) fiyat ($) fiyat ($) Şirket 1 DICLE 387 24,92 351,58 Eksim 2 VANGOLU 118 40,3 288,78 Türkerler 3 ARAS 128,5 54,31 171,98 Kiler 4 CORUH 227 87,52 223,08 Aksa Enerji 5 FIRAT 230 97,73 338,12 Aksa Enerji 6 CAMLIBEL 259 111,36 347,18 CLK 7 TOROSLAR 1.725 108,8 629,08 EnerjiSA 8 MERAM 440 72,19 278,1 Alarko-Cengiz 9 BASKENT 1.225 100,84 384,57 Enerjisa 546 83,66 352,25 CLK 1.231 91,4 515,1 Aydem 10 AKDENIZ 16% Ticaret Mesken 11 GEDIZ 12 ULUDAG 940 80,31 393,57 CLK Ticarethane 13 TRAKYA 622 100,7 784,59 IC Holding 14 AYEDAS 1.227 132,28 547,25 EnerjiSA Sanayi 15 SAKARYA 600 66,52 445,55 Akenerji-CEZ 16 OSMANGAZI 485 93,99 369,87 Yildizlar SSS 1.960 96,03 495,59 CLK 442 97,54 290,56 Calik Enerji Diğer Kayıp&Kaçak 17 BOGAZICI 21 YESILIRMAK Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Türkiye / Ticaret Tedarik Firmaları • Uzun Vadeli Portföy • Gelişen İkili Anlaşmalar Pazarı • EPİAŞ • Brokerlar • Alım Garantileri • Emtia Ticareti (Gaz, Kömür, Demir Çelik, Tolling, Barter) • İthalat – İhracat Faaliyetleri • Enerji Yönetimi Faaliyetleri • Yeni Satış Kanalları • Elektrik Tedarik Markası • Satış Promosyonları • Uzun Dönem Satış Sözleşmeleri Ticaret AB üyesi ülkelerde Pazar payı %5’in üzerindeki Elektrik Perakendecilerinin Pazar Payı Tarihçe Gelişim Piyasalar Fiyat oluşumu Ticaret Türkiye / Ticaret 2014 – 2018 Perakende Satış Pazarı ( Seçimler: 2014 CB, 2015 TBMM) • PL Hakim Durumu • Agresif PL Pazarlama ve Zorlayıcı Sözleşme Stratejileri • Pazardan Çıkan TL Etkisi • Son Tüketiciye Ulaşma Avantajına Sahip Markalı Hizmet • Daha Yüksek Marjlar • Daha Verimli Portföy Yönetimi • Talep Yönetimi • 2015 – 2018; EPDK’nın Azalan Desteği • TETAŞ/EÜAŞ Sözleşmeleri • Tarifeler • Sübvansiyonlar • Daha Zorlayıcı Rekabet Kurumu Baskısı • İnsan Kaynağı Sorunu ÖRNEK TİCARET YAPISI SCADA SİSTEMLERİ ANLIK VERİ AKIŞI PİYASA TAKİP ANALİZ PLANLAMA OPTİMİZASYON MÜŞTERİ YÖNETİMİ VERİ YÖNETİMİ TEŞEKKÜR EDERİZ Ülke Almanya Fransa İngiltere İtalya İspanya Türkiye Polonya İsveç Norveç Hollanda Belçika Finlandiya Avusturya Çek Cumhuriyeti Romanya Yunanistan Portekiz Macaristan Danimarka Bulgaristan Slovakya İrlanda İzlanda Hırvatistan Slovenya Litvanya Estonya Letonya Luxemburg 2013 Tüketim Değerleri (GWh) 530.558 495.144 326.257 315.919 261.941 245.483 145.490 139.576 127.843 110.552 86.239 83.898 69.609 64.851 52.303 49.568 49.153 39.032 32.350 32.201 26.647 25.977 17.647 17.065 12.670 10.551 8.049 7.398 6.192