İNcİRLİovA İLçEsİ AİLE sAĞLIĞI MERKEZİ NÖBET LİsTEsİ NİsAN

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014, p. 833-843, ANKARA-TURKEY
TÜRK - FARS DİL İLİŞKİLERİ: FARSÇADA İYELİK EKLERİNİN
KULLANIMI*
Jahangir KARİNİ**
ÖZET
Dil aileleri sahip oldukları söz dağarcıklarının yanı sıra tipolojik
özellikleriyle de birbirlerinden ayrılmaktalar. Bu bağlamda Türkçeyi
Hint–Avrupa dillerinden ayıran tipolojik özelliklerden biri Türkçede
iyelik eklerinin kullanılmasıdır. Bir Hint–Avrupa dili olarak
nitelendirilen Yeni Farsçada da Türkçede olduğu gibi iyelik ekleri
kullanılmaktadır. Yeni Farsçada iyelik eklerinin kullanılması, Farsçanın
ait olduğu dil ailesinin tipolojik yapısına aykırı bir durumudur. Bu
nedenle Eski ve Yeni Hint–Avrupa dillerinin iyelik durumları art zamanlı
ve eş zamanlı yöntemle ele alınarak Yeni Farsçada iyelik eklerinin
kullanılmasına açıklık getirilmeğe çalışılmıştır. Bu doğrultuda Eski
Hint-Avrupa dillerinden Latin, Sanskrit, Avesta, Eski Fars, Orta Fars ve
Soğd dillerinin iyelik durumu incelendi. İnceleme sonunda söz konusu
dillerin hiç birinde iyelik eklerine rastlanmadı. Örnekleme yöntemiyle
yeni Avrupa dillerinden İngilizce ve Rusçanın iyelik durumu
değerlendirilmiştir. İngilizce ve Rusçada da iyelik eklerinin
kullanılmadığı görülmüştür. Ayrıca iyelik eklerinin yazı geleneği
olmayan İranî dillerden Farsçaya bulaşabileceği düşünülmüştür. Bu
nedenle Yeni İranî dillerden Beluç, Tat, Talış ve Gilek dillerinin iyelik
durumu mercek altına alındı. Söz konusu İranî dillerde de iyelik
eklerinin kullanılmadığını gördük. İncelememizde Yeni Farsça dışında
Hint-Avrupa dillerinin hiç birinde iyelik eklerinin kullanılmadığı ortaya
çıkmıştır. Yeni Farsçada kullanılan işbu iyelik ekleri, Yani Farsçanın
başlangıcından itibaren görülmektedir. Yeni Farsçada kullanılan iyelik
eklerinin büyük bir olasılıkla Türkçenin etkisiyle geliştiğini
düşünmekteyiz. Ancak yine de yapı bakımında her iki dilin
karşılaştırılması sonucu kesin bir hükme varmak mümkün olacaktır.
Anahtar Kelimeler: Türk – Fars dil ilişkisi, Yeni Farsça iyelik
ekleri, Türkçe – Farsça iyelik ekleri, Türk – Fars dilleri arasında yapısal
benzerlikler.
makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
** Dr., L.N. Gumilyov Eurasian National University – Astana, El-mek:[email protected]
*Bu
834
Jahangir KARİNİ
TURKISH-PERSIAN LINGUISTIC RELATIONSHIPS: THE USE
OF POSSESSIVE SUFFIXES IN PERSIAN
ABSTRACT
Beside the vocabulary they have, language families, also
dissociate by typological features. In this context, one of the typological
features that separate Turkish language from the Indo-European
languages is the use of possessive suffixes in Turkish. In New Persian,
which is qualified as an Indo-European language, possessive suffixes
are also used. The use of possessive suffixes in New Persian is contrary
to the typological structure of the language family that Persian belongs
to. For this reason, by addressing the possessive cases of both Old and
New Indo-European languages by diachronic and simultaneous
methods, we tried to clarify the use of possessive suffixes in New
Persian. Accordingly, the possessive cases of Old Indo-European
languages; Latin, Sanskrit, Avestan, Old Persian, Middle Persian, and
Sogdian, were studied. At the end of the study, possessive suffixes were
not found in any of the so called languages. Moreover, the possessive
cases of English and Russian, which are part of the new European
languages, were assessed. And it is observed that possessive suffixes
are not used in English and Russian as well. In addition, it was
considered that possessive suffixes may have been transmitted into
Persian from Iranian languages that do not have a writing tradition.
Therefore, the possessive cases of the New Iranian Languages; Baloch,
Tat, Talysh, and Gaelic, were examined. We observed that possessive
suffixes were not used in the so-called Iranian languages too. It is
appeared in our study that possessive suffixes are not used in any of
the Indo-European languages except of New Persian. These possessive
suffixes that are used in New Persian are seen since the beginning of
New Persian. We think that the use of possessive suffixes in New
Persian has developed with the influence of Turkish language.
Nonetheless, comparing both languages in terms of structure will
determine an absolute predication.
Key Words: Relationship between Turkish and Persian,
Possessive suffixes in New Persian, Structural similarities between
Persian and Turkish.
Giriş
Dil aileleri, sahip oldukları kelime kadrosuyla birlikte tipolojik özellikleri bakımından da
birbirlerinden ayrılmaktalar. Altay dilleri ile Hint – Avrupa dilleri de sahip oldukları tipolojik
özellikleriyle birbirlerinden ayrılmışlardır. F. Wiedemann, Ural–Altay dillerini Hint–Avrupa
dillerinden ayıran on dört özellikten bahsetmektedir. Bu ön dört özellikten biri, Türkçede adların
iyelik durumunda iyelik eklerinin kullanılmasıdır.1 Matthew S. Dryer’in dünya dillerinde adların
iyelik durumunu inceleyen çalışması da F. Wiedemann’ın ileri sürdüğü görüşü doğrular
niteliktedir.2 Durum böyle iken bir Hint-Avrupa dili olan Yeni Farsçada iyelik eklerinin
1
2
Ahmet B. Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2011, s. 18.
Matthew S. Dryer, http://wals.info/chapter/57, 2013.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı
835
kullanılması3, Farsçanın ait olduğu Hint-Avrupa dil ailesinin tipolojik özelliğine aykırı bit durum
oluşturmaz mı?! Eski ve Orta Farsçada iyelik ekleri kullanılmış mıydı? Eski ve Orta Farsçada
iyelik ekleri kullanılmadıysa Yeni Farsçada görülen bu değişiklik, Türk-Fars dil ilişkisinin
sonucunda mı ortaya çıkmış? Bu sorgulamalardan hareketle, incelememizde Türkçe ile Farsçanın,
ait oldukları dil ailelerinin tipolojik özelliklerini göz önünde bulundurarak Yeni Farsçada kullanılan
iyelik eklerinin Türk–Fars dil ilişkisinden kaynaklanıp kaynaklanmadığını ortaya koymaya
çalışacağız.
Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerini ve bu eklerin Türkçede kullanılan iyelik ekleriyle
ilişkisini inceleyen herhangi bir bilimsel çalışma bulunmamaktadır. Yalnız L. Johanson, Farsça
iyelik eklerinin gelişmesiyle Türkçeye yaklaştığını belirmiştir.4 Farsçanın iyelik ekleri kullanarak
Türkçeye yaklaşması, Türk-Fars dili ilişkisinin sözcük alışverişiyle sınırlı olmadığını, yapısal
yönden de etkileşimin gerçekleştiğini göstermektedir. Yeni Farsçada adların iyelik durumunda
iyelik eklerinin kullanması, Türkçeye özgü bir tipolojik özelliğin Farsçada bulunması anlamına
gelmektedir. Yeni Farsçanın başlangıç tarihi 8. ve 9. yüzyıllardır.5 Yeni Farsçada kullanılan bu
tipolojik özelliğin Türkçenin etkisi sonucu gelişmesi varsayımı, Türk – Fars dil ilişkisinin 8.
yüzyıldan daha geri gideceği sonucunu doğurmaktadır. Bu durumda Türk–Fars dil ilişkisinin
incelenmesi, ayrıca Türk dili tarihi açısından da büyük bir önem taşımaktadır.
Türkçeyi Hint-Avrupa dil ailesinden ayıran özellikler içinde, Türkçede iyelik eklerinin
kullanılması daha önceden bilinse de biz bu incelemede Hint-Avrupa dilleriyle Türk dili arasında
iyelik eklerinin ayırt edici bir tipolojik özellik olup olmadığını ayrıntılı bir biçimde görmek istedik.
Bu doğrultuda ilk önce Hint-Avrupa dillerinde adların iyelik durumunda kullanılan gramatikal
yapıları gözden geçirdik. İnceleme sonucunda Hint-Avrupa dillerinin genelinde iyelik eklerinin
bulunmadığını, adların iyelik durumunun iyelik adıllarıyla sağlandığını gördük. İkinci aşamada
Yeni Farsçanın selefi olarak ileri sürülen Eski Farsça ile Orta Farsçanın yanı sıra Avesta, Soğd,
Sanskrit ve Latin dillerinde adların iyelik durumunu gözden geçirdik. Farsçada kullanılan ancak,
eski ve yeni Hint-Avrupa dillerinde bulunmayan bu gramatikal yapının yerel bir İranî dilden
Farsçaya bulaşmış olabilme olasılığını göz önünde bulundurarak yazı geleneği olmayan dört İranî
dilin iyelik durumunu da mercek altına aldık.
Farsça
kétāb -em
Türkçe
kitab- ım
İnceleme
Türkçede iyelik grubu tamlayan ve tamlanan bölümlerinden oluşur. Tamlanan bölümü
daima iyelik eki taşır.6 Yeni Farsçada adların iyelik durumu için birbirinden farklı iki tür
gramatikal yapı bulunur. Bunlardan biri, iyelik ekli yapıdır. Yeni Farsçada adların iyelik
durumunda kullanılan iyelik ekli yapı, Türkçenin tamlanan bölümüne denk gelmektedir. Türkçede
olduğu gibi Yeni Farsçada da iyelik ekleri her zaman için adın sonuna eklenir. Yeni Farsçada iyelik
eklerinin addan önce geldiği hiç görülmemiştir.7 Farsçada kullanılan iyelik eklerinin kullanım
özelliği ise şöyledir:8
Hasan Ahmedî Givi; Hasan Enverî, Destûr-e Zabân-e Fârsî I, Fâtemî Yayınları, Tahran, 2000, s. 137.
Larso Johanson Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, (Çev. Nurettin Demir), TDK. Yay., Ankara, 2007, s, 83.
5 Josif Mikhailovich Oranskıj, Zabânhâ-yéÎrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay., Tahran, (1999s. 70.
6 Muharrem Ergin; Türk Dilbilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul, 2009, s. 381.
7 Perviz Natel Khanlerî, Târîkh-é Zâbân-é Fârsî 3. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran. 1998, s. 192.
8 Hasan Ahmedî Givi; Hasan Enverî, Destûr-e Zabân-e Fârsî I, Fâtemî Yayınları, Tahran, 2000, s. 137.
3
4
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
836
Jahangir KARİNİ
1. Yeni Farsçada teklik ve çokluk1., 2., ve 3. kişi için ayrı ayrı iyelik ekleri kullanılır.
2. Ünlüyle biten adlar iyelik eki aldığında adla ekin arasına y ünsüzü girer:
‫ کتابهايم‬kétâb-hâ-y-em “kitaplarım”
3. Konuşma diliyle sıradan yazışmalarda ünlüyle biten adlardan sonra bazen y ünsüzü
getirilmez. Böylece eklerin ünlüsüyle adların sonunda bulunan ünlünün yan yana
gelmesiyle ünlü birleşmesi meydana gelir:
‫ بابايم‬bâbâ-y-em “babam” > ‫ بابام‬bâbâ-m “babam”.
T.1.Kişi
T.2.Kişi
T.3.Kişi
Ç.1.Kişi
Ç.2.Kişi
Ç.3.Kişi
Farsça- Türkçe (Türkiye) İyelik Eklerinin Karşılaştırması
Farsça
Türkçe
Ad
İyelik eki Ad
İyelik eki
‫ کتابم‬kétâb
-em
Kitab
-(ı)m
‫ کتابت‬kétâb
-et
Kitab
-(ı)n
‫ کتابش‬kétâb
-eş
Kitab
-ı
‫ کتابمان‬kétâb
-émân
Kitab
-(ı)mız
‫ کتابتان‬kétâb
-étân
Kitab
-(ı)nız
‫ کتابشان‬kétâb
-éşân
Kitab
-ları
Türkçede olduğu gibi Farsçada da adların iyelik durumu için iyelik eklerinin kullanılması,
Farsçanın ait olduğu dil ailesinin tipolojik özelliklerine aykırı bir durumdur. F. Wiedemann’ın öne
sürdüğü - Ural–Altay dillerini Hint–Avrupa dillerinden ayıran- özelliklerin içinde Türkçede adların
iyelik durumu için iyelik eklerinin kullanılması da yer almaktadır.9 Matthew S. Dryer, “Position of
Pronominal Possessive Affixes” başlıklı çalışmasında bütün dünya dillerinde adların iyelik
durumunu ele almıştır. Bu çalışmada 27 Altay dilinden 26’sında iyelik eklerinin kullanılmasına
karşılık 30 Hint–Avrupa dilinden sadece dördünde iyelik eklerinin kullanıldığı belirtilmektedir.
Hint–Avrupa dillerinde adların iyelik durumu için son ek kullanan diller, Kürt; Ermeni; Domari ve
Breton dilleridir.10 İyelik eki kullanan bu dört Hint–Avrupa dilinden Domari, Kürt ve Ermeni
dillerinin Türkçenin konuşulduğu coğrafyada bulunmaları dikkat çekicidir. Üstelik Kürtçe ile
Ermenicenin yapı bakımından Türk dilinden etkilenmiş oldukları gerçeği de göz ardı
edilmemelidir.11 Türkçenin iyelik eklerine karşılık iyelik adılları kullanan 26 Hint–Avrupa dilinden
kullanım alanı geniş olan Rusça ve İngilizcenin iyelik adıllarının örnek olarak gösterilmesi
konunun anlaşılması bakımından yeterli olacaktır diye düşünüyoruz.
Örnek Hint – Avrupa Dillerinde Adların İyelik Durumu
Örnek Hint – Avrupa Dilleri
Türkçe
İngilizce
Rusça
Yeni Farsça
İyelik adılı Ad
İyelik adılı Ad
Ad
İyelik eki Ad
İyelik eki
T.1.K. My
book моя
книга kétab -em
Kitab -(ı)m
T.2.K. your
book твоя
книга kétab -et
Kitab -(ı)n
T.3.K. her/his
book его/её
книга kétab –eş
Kitab –ı
Ç.1.K. our
book наша
книга kétab -émân
Kitab -(ı)mız
Ç.2.K. your
book ваша
книга kétab -étân
Kitab -(ı)nız
Ç.3.K. their
book Их
книга kétab -éşân
Kitab –ları
Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2011, s. 18.
Matthew S. Dryer, http://wals.info/chapter/57, 2013.
11 Larso Johanson Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, (Çev. Nurettin Demir), TDK. Yay., Ankara, 2007, s.,
75,37.
9
10
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı
837
Hint–Avrupa dillerinde adların iyelik durumu için iyelik adıllarının kullanılması doğal
olarak günümüz Hint–Avrupa dilleriyle sınırlı olmayıp eski Hint–Avrupa dillerinden Latince12 ile
Sanskritçe13 için de geçerlidir. Eski İranî dillerden Eski Farsça, Orta Farsça, Avesta ve Soğd 14
dilinde de adların iyelik durumu için iyelik adılları kullanılmıştır. Ancak, Yeni Farsçadaki iyelik
eklerinin kaynağının belirlenmesi için Eski İranî dillerden Avesta,15 Eski Farsça16 ve Orta
Farsçada17 adların iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapıların ayrıntılı bir biçimde
incelenmesi gerekmektedir.
Avesta metinlerinde iyelik eklerinin işlevini iyelik adılları yerine getirmekte olup bu iyelik
adıllarının tamamı addan önce gelmektedir.18 Avesta’da iyelik adılları çok biçimlidir. Aynı iyelik
adılının birkaç biçimi mevcuttur. Örneğin teklik 1. kişi için moi ile birlikte me biçimi19 de
kullanılmıştır. Ayrıca Jackson A.V. Williams’ın “Avesta Grammar in Comparison With Sanskrit”
adlı çalışmasında T.1. kişi iyelik adılı olarak mana biçimi de geçmektedir.20 Bu çok biçimlilik T.2.
kişi iyelik adılı için de geçerlidir: teve, te, toi.21 Biz bu incelememizde Avesta dilinde kullanılan
iyelik adıllarının çok biçimliliğine (alamorf) değinmeyeceğiz. İncelememizde yalnızca Avesta
dilinde iyelik eklerinin kullanılıp kullanılmadığını göstermeğe çalışacağız.
Örnek olarak Türkçe söz-(ü)müz yapısını, Avesta ve Yeni Farsçadaki kullanılan
biçimleriyle karşılaştıralım. Türkçe söz kelimesi, Avetsa metinlerinde vaçō olarak geçer. Avesta
dilinde çokluk birinci kişi iyelik adılı ise nō biçimindedir. Avesta dilinde önce nō iyelik adılı
ardından söz anlamındaki vaçō sözcüğü gelir: nō vaçō “sözümüz”.22 Yeni Farsçada ise söz
kelimesinin karşılığı ‫( سخن‬soxәn) şeklinde geçer. Yeni Farsçanın çokluk birinci kişi iyelik eki ise
‫( مان‬-mān) şeklindendir. Araya é ünlünün girmesiyle –émān şeklinde genişler: ‫( سخنمان‬soxәn-émān)
“sözümüz” (< soxәn ad + émān Ç.1. K.iyelik eki ). Avesta, Yeni Fars dili ve Türk dilinde sözümüz
yapısının kullanım biçimini yan yana koyduğumuzda adların iyelik durumu bağlamda Türkçe ile
Yeni Farsçanın ortak yapıya sahip oldukları görülmektedir:
Avesta: nō vaçō
Yeni Farsça: soxәn-(é)mān
Türkçe: söz-(ü)müz
= iyelik adılı + ad
= ad + iyelik eki
= ad + iyelik eki
(Öktem 2006: 49) Filiz Öktem, Uygulamalı Latin Dili, Multilingual Yay. İstanbul, 2006, s. 49.
A.V. Williams Jackson, A Avesta Grammar in Comparasionwith Sanskrit, Stuttgart 1892, s. 49.
14 İlya Gershevitch, A Grammar Of Manichean Sogdian, Oxford, 1961, s. 201-205.
15 Ramiyar Parvez Karanjia,Teach Yourself Avesta Language, Yay. Yeri yok, 2005, s. 59-60.
16 Edwin Lee Johnson, Historical Grammar Of The Ancient Persian Language, American Book Company, New York,
1917, s. 88.
17 Prodos Oktor Skjaervo, İntroduction To Pahlavi, Cambridge, Mass2008:25, 34.
18 Ramiyar Parvez Karanjia,Teach Yourself Avesta Language, Yay. Yeri yok, 2005, s. 59-60.
19 Ramiyar Parvez Karanjia, Teach Yourself Avesta Language, Yay. Yeri yok, 2005, s. 59.
20 Williams Jackson, A Avesta Grammar in Comparison with Sanskrit, Stuttgart 1892, s. 111.
21 Ramiyar Parvez Karanjia, Teach Yourself Avesta Language, Yay. Yeri yok, 2005, s. 59.
22 Mehşîd Mirfakhraie, Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran, 2003: 17.
12
13
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
838
Jahangir KARİNİ
Avesta Dilinde Adların İyelik Durumu
Eski ve Orta Farsçada adların iyelik durumu için kullanılan gramatikal yapılara geçmeden
önce kısaca Eski, Orta ve Yeni Farsçanın kullanıldığı dönemlere değinmek istiyoruz. Farsça,
İranistler tarafından Eski, Orta ve Yeni Farsça olarak üç döneme ayrılmaktadır:23
1. Eski Farsça veya Hahameneşi yazıtlarının dili: MÖ. 6. yüzyılda başlar. MÖ. 4. yüzyıla kadar
devam eder. Hahameneşilerden kalma son yazıt 4. yıla aittir. Orta Farsça veya Pehlevi yazmaları da
3. yüzyılda başlar. Fars dili tarihinde, ilk iki dönem arasında kalan ve altı yüz yıllık bir zamanı
kapsayan döneme ait herhangi bir yazılı belge mevcut değildir.24
2. Orta Farsça veya Pehlevi dili: 3. yüzyıldan 7. yüzyıla kadar devam eder.
3. Yeni Farsça veya İslamî dönem: 8. ve 9. yüzyıldan başlar.
Yeni Farsçanın; Orta Farsçanın devamı, Orta Farsçanın da Eski Farsçanın devamı olduğu
ileri sürülmektedir.25 Yeni Farsçada iyelik eklerinin kullanılmasının bir yapısal değişim veya bir
tarihsel gelişim olduğunu görme bakımından Eski ve Orta Farsçada adların iyelik durumunda
kullanılan gramatikal yapıların bütün ayrıntılarıyla gözden geçirilmesi gerekmektedir.
Eski Farsçadan kalma yazıtlarda adların iyelik durumu için iyelik adılları kullanılmıştır.26
Eski Fars yazıtlarında teklik birinci kişi iyelik adılının mana ve maiy biçimleri vardır. Geri kalan
iyelik adıllarının alamorfları olmayıp tek biçimliler. Eski Farsçada adın iyelik durumunda önce
iyelik adılı, ardından iyelik adılının nitelendirdiği ad gelir. Örnek olarak T.2.K. iyelik adılı Eski
Farsçada taiy biçimindedir. taiy taoma “senin soyun” örneğinde önce T.2.K. iyelik adılı taiy,
ardından taoma “soy” sözcüğü gelmiştir.27 Türkçe soy-(u)n yapısının Yeni Farsça karşılığı ‫دودمانت‬
(dūdémān-әt) şeklindedir: dūdémān “soy” + -әt teklik 2. kişi iyelik eki. Böylece Türkçe soyun
(senin soyun) yapısı, Eski ve Yeni Farsçadaki kullanım biçimleriyle karşılaştırıldığında Yeni
Farsçayla Türkçenin aynı yapıyı paylaştıkları görülmektedir.
Josif Mikhailovich Oranskij, Zabânhâ-yéÎrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay. Tahran, 1999, s. 43.
Josif Mikhailovich Oranskij, Zabânhâ-yéÎrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay. Tahran, 1999, s. 70.
25 Josif Mikhailovich Oranskij, Zabânhâ-yéÎrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi), Sokhan Yay. Tahran, 1999, s. 43.
26 Edwin Lee Johnson, Historical Grammar Of The Ancient Persian Language, American Book Company, New York,
1917, s. 88.
27 Ralf Norman Sharp, Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran, 2003, s. 71.
23
24
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı
Eski Farsça: taiy taoma
Yeni Farsça: dūdémān-әt
Türkçe: soy-(u)n
839
= iyelik adılı + ad
= ad + iyelik eki
= ad + iyelik eki
Eski Farsçada Adların İyelik Durumu
Eski İranî dillerde iyelik adılı her zaman için nitelendirdiği addan önce gelir. Eski Farsçada
bütün kelimeler, işaretiyle birbirlerinden ayrılmaktalar.28 Ancak, kimi zaman iyelik adılları
kendilerinden önce gelen gramatikal ögelerle birleştiğinden araya
işareti konulmamıştır. Bu
nedenle R. N. Sharp “Fәrmânhâ-ye Şâhәnşâhân-e Hәkhâmәneşi” adlı çalışmasında bu durumda
bulunan iyelik adıllarını bağımlı veya eklenen adıl olarak değerlendirmiştir.29 Eklemeli veya
bağımlı adıl tanımı, iyelik adıllarının nitelendirdikleri adlardan sonra gelerek onlara eklendiği
anlamına gelebilir. Bu yaklaşım da sanki Eski Farsçada iyelik ekleri kullanılıyormuş gibi yanlış
anlaşılmalara yol açabilir. Oysa söz konusu iyelik adılları, nitelendirdikleri adlarla değil de
kendilerinden önce gelen bağlaç veya edatlarla birleşmekteler. Konuya açıklık getirmek için Eski
Pers yazıtlarında ve anlamı taşıyan ota bağlacı ile T.2.k. iyelik adılı “taiy”’nin ekleştiğini örnek
olarak vermekle yetineceğiz:30
Yukarıdaki örnek parçada 1, 4 ve 6 numaralı işaretler ayırma işaretidir. 3. numara T.2.K.
iyelik adılı taiy ile kendisinden önce gelen ota “ve” (1 numara) bağlacı arasında ayırma işareti
yoktur. Ancak taiy iyelik adılının nitelendirdiği 5. numarada bulunan taoma “soy” arasında ayırma
işaretinin olduğu açıkça görülmektedir. Bu durum da iyelik adılının nitelendirdiği ada
eklenmediğinin dolayısıyla iyelik eki sayılmayacağının açık göstergesidir.
28
29
30
Ralf Norman Sharp, Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran, 2003, s. 3.
Ralf Norman Sharp, Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran, 2003, s. 10.
Ralf Norman Sharp, Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran, 2003, s. 71.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
840
Jahangir KARİNİ
Adların iyelik durumu için iyelik adıllarının kullanımı Orta Farsça için de geçerlidir. Orta
Farsçadan kalma bol miktarda metin vardır. Bu metinlerde adların iyelik durumu için iyelik adılları
kullanılmıştır.31 Örneğin Türkçe babam yapısı, Orta Farsçada şöyle geçer: (u)m pid “babam.32
Burada (u)m, teklik 1. kişi iyelik adılı; pid ise baba demektir.
Yeni Farsçada ise babam yapısı şöyledir: bābā-y-әm > bābā “baba” + y (yardımcı ünsüz) +
әm T.1.kişi iyelik eki.
Kimi zaman konuşma diliyle sıradan yazışmalarda ünlüyle biten adlardan sonra getirilen y
ünsüzü düşmesiyle ‫ بابام‬bâbâ-m “babam” (< ‫ بابايم‬bâbâ-y-em “babam”) biçimi ortaya çıkar.
babam örneğinde de görüldüğü gibi Yeni Farsçada adların iyelik durumunda kullanılan
gramatikal yapı, Orta Farsçanın iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapıya benzememektedir:
Orta Farsça: (u)m pid
= iyelik adılı + ad
Farsça: bābā-m / bābā-y-әm
= ad + iyelik eki
Türkçe: baba-m
= ad + iyelik eki
T.1.K.
T.2.K.
T.3.K.
Ç.1.K.
Ç.2.K.
Ç.3.K.
Orta Farsçada Adların İyelik Durumu
Orta Farsça
Y. Farsça
İyelik adılı
Ad Ad
İyelik Eki
Ad
(i)m
Ad
Ad
-em
Ad
(i)t
Ad
Ad
-et
Ad
(i)ş
Ad
Ad
-eş
Ad
(i)mān
Ad
Ad
-émān
Ad
(i)tān
Ad
Ad
-étān
Ad
(i)şān
Ad
Ad
-éşān
Ad
Türkçe
İyelik Eki
-(x)m
-(x)n
-x, sx
-(x)mxz
-(x)nxz
-lArI
Orta Farsçada iyelik adılları nitelendirdikleri adla kesinlikle birleşmezler. Ancak
kendisinden önce gelen edat, bağlaç veya başka bir gramatikal yapıya eklenebilirler.
ā–ş ruwān “böylece ruh-u”.33 (< ā- “zarf”// -ş “T.3.K. iyelik adılı”// ruwān “ruh”).
ā-şān ruwān “böylece ruh-ları”.34 (< ā- “böylece”, -şān “Ç.3.K. iyelik adılı” ruwān “ruh”).
Kimi İranistler Yeni Farsçada görülen ancak Orta ve Eski Farsça ile Avesta dilinde
bulunmayan gramatikal yapılar için “yerel bir İranî dilden bulaşmış olabilir” ifadesini
kullanmaktadırlar.35 Biz de bu incelememizde Farsçada kullanılan iyelik eklerinin İran’da yaşayan
öteki İranî dillerden bulaşmış olabileceğini göz önünde bulundurarak Beluç,36 Gilek,37 Talış38 ve
Tat39 dillerinin iyelik durumunu inceledik. Bu dillerde de adların iyelik durumunda iyelik
adıllarının kullanıldığı, bu iyelik adıllarının adlardan önce geldiği görülmektedir.
Prodos Oktor Skjaervo, İntroduction To Pahlavi, Cambridge, Mass 2008:25, 34.
Perviz Natel Hanleri, Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 3. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran, 1998, s. 192.
33 Mehşîd Mirfakhraie, Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran, 2003: 93.
34 Mehşîd Mirfakhraie, Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran, 2003: 95.
35 Perviz Natel Hanleri, Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 3. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran, 1998, s. 36.
36 N. V. Rogova, языки мира, иранские языки. II северо-западные иранские языки, İndarik Yay. Moskova, 1999, s.
44.
37 Masoud Pourhadi, Zabân-e Gilekî, Farhang-e İlia Yay. Reşt, 2008, s. 38.
38 Moharram Rezayati, Zabân-e Tâleşî, Farhang-e İlia Yay. Reşt, 2007, s. 11.
39 Jahandoust Sabzalipour, Zaban-e Tatî, Farhang-e İlia Yay. Reşt, 2010, s. 51.
31
32
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı
Yazı Geleneği Olmayan Yeni İranî Dillerde Adların İyelik Durumu
Yeni İranî Diller
Beluç
Gilek
Tat
Talış
Farsça
Adıl
Adıl
Adıl
Ad Adıl Ad
Ad
Ad Ad Ek
Ad mi
Ad mi/mini Ad çәmәn Ad Ad İE.
T.1.K. mani
tai
Ad
ti
Ad ti
Ad әştә
Ad Ad İE.
T.2.K.
Ad unә(i) Ad oni
Ad çayi
Ad Ad İE.
T.3.K. ayi
Ad ami
Ad ame
Ad çama
Ad Ad İE.
Ç.1.K. amme
Ad şimi
Ad şәme
Ad şәma
Ad Ad İE.
Ç.2.K. şomey
Ad çamun Ad Ad İE.
Ç.3.K. áwáni, áháni Ad uşâni Ad oşoni
841
Türkçe
Ad Ek
Ad İE.
Ad İE.
Ad İE.
Ad İE.
Ad İE.
Ad İE.
Görüldüğü gibi eski ve yeni Hint–Avrupa dillerinde iyelik ekleri bulunmamaktadır. Ancak,
Yeni Farsçada adların iyelik durumu için kullanılan iki tür gramatikal yapı mevcuttur. Yeni
Farsçada adların iyelik durumunda kullanılan gramatikal yapılardan biri iyelik ekli yapıdır.
Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerinin kökeni Orta Farsçada kullanılan iyelik adıllarına
dayanmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi Orta Farsçada iyelik adılları kullanılmakta olup
bu iyelik adılları de her zaman için addan önce gelmekteydi: -şān ruwān “onların ruhları” (< şan çokluk. 3. kişi iyelik adılı + ruwān “ruh” ad.40
Addan önce gelen bu iyelik adılları kendilerinden önce gelen zarf, bağlaç gibi gramatikal
yapılara eklenmekteydi: ā-şān + ruwān “böylece onların ruhları” (< ā- “böylece” zarf + şān
çokluk.3. kişi iyelik adılı ruwān “ruh” ad).
Orta Farsçada addan önce gelen işbu iyelik adılları, Yeni Farsçanın başlangıç devrinden
itibaren yer değiştirerek adın sonuna eklendiler. Böylece Türkçe gibi Yeni Farsça da adların iyelik
durumunda iyelik eklerine sahip olmuş oldu. Orta Farsça: -şān ruwān > Yeni Farsça: rәwān-éşān
“ruhları”.
Orta Farsça
şān
ruwān
İyelik Adılı + Ad
Yeni Farsça
rәwān-éşān
Ad
+ İyelik Eki
Yeni Farsçada iyelik ekleriyle birlikte kullanılan ünlüler: teklik 1. 2. ve 3. kişilerde açık,
geniş, ince (ә), çokluk 1. 2. ve 3. kişilerde ise kapalı, geniş, ince (é)dir.
Yeni Farsçada T.1. kişi iyelik eki açık, ince ve geniş (-ә) ünlülüdür. Ancak 1021 yılına ait
İbrani alfabesiyle yazılmış bir metinde bu ekin ünlüsünün yuvarlak olması dikkat çekicidir:
Berâderân-om “kerdeşlerim”, dél-om “yüreğ-im”.41
Sonuç
Yeni Farsçada adların iyelik durumu için birbirinden farklı iki tür gramatikal yapı
kullanılmaktadır. Bunların birinde Türkçede olduğu gibi iyelik ekleri kullanılmaktadır. Farsçanın
köken olarak bağlı olduğu günümüz Hint–Avrupa dillerinin büyük bir çoğunluğunda iyelik ekleri
40
41
Mehşîd Mirfakhraie, Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é Fәrhәngî Yay. Tahran, 2003: 95.
Perviz Natel Khanleri, Târîkh-é Zâbân-é Fârsî; 2. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran. 1998, s. 327.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
842
Jahangir KARİNİ
bulunmamaktadır. Eski Hint–Avrupa dillerinden Latin ve Sanskrit dillerinde de iyelik ekleri
kullanılmamıştır. En önemlisi Eski İranî dillere ait yazmalarda iyelik eklerinin kullanıldığını
gösteren herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Günümüzde yaşayan ancak yazı geleneği olmayan
İranî dillerde de iyelik ekleri yoktur. Böylece eş zamanlı ve art zamanlı bir karşılaştırma
yöntemiyle Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerinin Hint–Avrupa dillerine ait olmayan bir özellik
olduğu hükmünü vermek mümkündür. Durum böyleyken Yeni Farsçada kullanılan iyelik eklerinin
kaynağının belirlenmesi sorunuyla karşı karşıyayız. Bu sorunun çözümü birbirinden farklı iki
yaklaşımla açıklanabilir.
1. Farsça kendi içinde geçirdiği yapısal değişim sonucu iyelik eklerini kullanmaya
başlamıştır.
2. Farsça köken olarak Hint–Avrupa dil ailesinden olmayan başka bir dille bulunduğu
etkileşim sonucu iyelik eklerini benimsemiştir.
Farsçanın kendi içindeki yapısal değişim sonucu iyelik eklerini kullanması, aynı zamanda bir
dilin köken olarak bağlı bulunduğu dil ailesinden herhangi bir dilin etkisinde kalmadan başka bir
dil ailesine yaklaşması sorununu doğurur. Ayrıca Farsçanın kendi içinde geçirdiği yapısal değişim
sonucu iyelik eklerini kullanmasını savunmak için Türkçeyle ilişkide bulunmayan Hint–Avrupa
dillerinde de aynı değişimi örneklemek gerekmektedir. Ancak Hint–Avrupa dillerinde iyelik
eklerini kullanan dört dilden üçünün Türkçenin konuşulduğu bölgelerde bulunması, bu üç dilden de
ikisinin yapısal yönden Türkçenin etkisinde bulunan diller olması bu yaklaşımın sağlamlığını
sorgulamaktadır.
Başka bir dilin etkisiyle Yeni Farsçada iyelik eklerinin kullanıldığını söylemek ise hangi
dilden etkilenmiş olabileceği sorusunu beraberinde getirir. Farsçanın coğrafî konumu gereği Hint–
Avrupa dilleri dışında temasta bulunduğu diller Çin, Arap ve Türk dilidir. Farsçada iyelik eklerinin
kullanılmasını Çince – Farsça ilişkisine bağlamak doğru değildir. Birinci nedeni Çin dilinde adların
iyelik durumu için iyelik eklerinden farklı bir yapı kullanılmasıdır. İkinci nedeni ise Farsçanın
yapısal yönden Çin dilinden etkilendiğini gösteren başka bir örneğin bulunmamasıdır. Farsçada
iyelik eklerinin Arapçadan etkilendiğini söylemek de mümkün değildir. Yeni Farsçanın oluşum
tarihi 8. yüzyıla denk gelmektedir. Arapçanın bu dönemde Farsçayı etkilemesi çok erkendir. Yeni
Farsçanın oluştuğu coğrafya Horasan coğrafyasıdır. Arapçanın coğrafî bakımından da bu dönemde
Farsçaya tesir etmesi mümkün değildir. Ayrıca Yeni Farsçada görülen tipolojik değişimlerin büyük
bir bölümü Orta Farsça dönemine denk gelmektedir. Örneğin Eski Farsça ve Avesta dilinde
gramatikal cinsiyet bulunuyordu. Farsçada gramatikal cinsiyetin ortadan kalkması Orta Farsça
döneminde başlar. Bilindiği üzere Arapçada adların eril ve dişil durumu söz konusudur.
Dolayısıyla, Farsçada kullanılan iyelik eklerinin gramatikal cinsiyet bulundurmayan bir dilin
etkisiyle geliştiği olasılığının doğru olacağı kanısındayız.
Türk – Fars halklarının tarihî temasları, coğrafî bakımından iç içe yaşamaları, Farsçada
kullanılan iyelik eklerinin Türkçenin etkisiyle ortaya çıktığı olasılığının daha güçlü olduğunu
göstermektedir. Ancak yine de kesin bir hüküm vermek için Türk - Fars dil ilişkisinin geniş bir
ölçüde incelenmesine ihtiyaç vardır. İster Farsçanın kendi içinde geçirdiği değişim, ister başka bir
dilin etkisi sonucu olsun; Farsçada iyelik eklerinin kullanılması, adların iyelik durumu bağlamında
Farsçayı Hint-Avrupa dillerinden ayırarak Türkçeye yaklaştırmaktadır.
KAYNAKÇA
AHMEDî GİVİ Hasan; ANVERÎ Hasan (2000), Destûr-e Zabân-e Fârsî I, Fâtemî Yay. Tahran.
DRYER Matthew S. (2013), http://wals.info/chapter/57.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Türk - Fars Dil İlişkileri: Farsçada İyelik Eklerinin Kullanımı
843
ERCİLASUN Ahmet B. (2011), Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara.
ERGİN Muharrem (2001), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul.
GERSHEVİTCH İlya (1961), A Grammar Of Manichean Sogdian, Oxford.
JACKSON A.V. Williams (1892), A Avesta Grammar in Comparison with Sanskrit, Stuttgart.
JOHANSON Lars(2007), Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, (Çev. Nurettin Demir), TDK.
Yay., Ankara.
JOHNSON Edvin Lee (1917) Historical Grammar Of The Ancient Persian Language, American
Book Company, New York.
KARANJIA Ramiyar Parvez (2005), Teach Yourself Avesta Language, YY.
KHANLERİ Perviz Natel (1998), Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 1. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran.
KHANLERİ Perviz Natel (1998), Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 2. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran.
KHANLERİ Perviz Natel (1998), Târîkh-é Zâbân-é Fârsî: 3. Cilt., Ferdûs Yay. Tahran.
MİRFAKHRAİE Mehşîd (2003), Baγan Yasn, Pәjuhéşgâh-é ‘ulûm-é Énsânî ve Motâléât-é
Fәrhәngî Yay. Tahran.
ORANSKIJ, Josif Mikhailovich (1999), Zebânhâ-yé Îrânî, (Farsçaya Çev. Ali Eşref Sadeghi),
Sokhan Yay. Tahran.
ÖKTEM Filiz (2006), Uygulamalı Latin Dili, Multilingual Yay. İstanbul.
POURHADİ Masoud (2008), Zabân-e Gilekî, Farhang-e İlia Yay. Reşt.
REZAYETİ Moharram (2011), Zabân-e Tâleşî, Farhang-e İlia Yay. Reşt.
ROGOVA N. V. (1999), языки мира, иранские языки. II северо-западные иранские языки,
İndarik Yay. Moskova.
SHARP Ralf Norman (2003), Fermânhâ-ye Şâhenşâhân-e Hәkhâmәneshî, Pâzine Yay. Tahran.
SKJAERVO Prodos Oktor (2008), İntroduction To Pahlavi, Cambridge, Mass.
SABZALİPOUR Jahandoust (2010), Zaban-e Tatî, Farhang-e İlia Yay. Reşt.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014