Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014, p. 395-406, ANKARA-TURKEY SÖZLÜKLERDE TANIMLAMA SÖZ VARLIĞI ÜZERİNE BİR İNCELEME* Bayram ÇETİNKAYA** ÖZET Başvuru eserler arasında önemli bir yere sahip olan sözlükler, kullanıcılarının dil ile ilgili yeterliliklerini arttırmalarına yardım eder. Kullanıcıların yaşı, eğitim düzeyi, ana dili, sözlükten yararlanma amacı, imkanlarına bağlı olarak sözlükler de çeşitlenmekte, türlere ayrılmaktadır. Günümüzde gerek sınırlandırılmış gerekse sınırlandırılmamış pek çok türde sözlük görmek mümkündür. Bir sözlüğün, kullanıcılarının ihtiyaçlarına göre şekillenip şekillenmediğini sözlük maddelerine ve özellikle tanımlamalarına bakarak anlayabiliriz. Sözlük hazırlayıcıları, sözlüğün bir başvuru kaynağı olarak amacına ulaşabilmesi için sözlük maddesini en uygun şekilde tanımlaması gerekmektedir. Büyük bir özen gerektiren tanımlamalar, sınırlandırılmış sözlükler arasında yer alan okul sözlüklerinde daha bir önem arz eder. Öğrenciler dil ile ilgili bilgi ve yeterliliklerini artırmak, farklı alanlardaki derslerde karşılaştıkları anlamını bilmedikleri sözcükleri öğrenmek amacıyla okul sözlüklerine başvururlar. Sözlük hazırlayıcıları, belirli bir düzeye sahip olan öğrencilerin bildikleri sözcük ve kavramları göz önünde tutarak, bilinmeyeni bilinenlerle tanımlamaya çalışmalıdır. Tanımlamalarda kullanmak üzere dili kullananlar arasında bilinirliği yüksek olan sözcüklerden oluşan bir tanımlama söz varlığının oluşturulması hem kullanıcılara tanımı anlamada kolaylık sağlayacak hem de sözlüğü kendi içinde sistemli, düzenli bir yapıya kavuşturacaktır. Bu çalışmada sözlük hazırlayıcılarının tanımlamalarda, sözcük seçimi açısından, nasıl bir tutum sergiledikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun için tanımlamaların önem arz ettiği ilköğretim okulları için hazırlanmış olan sözlükler seçilerek, bu sözlüklerin tanımlamalarında kullanılan sözcüklerin oluşturduğu tanımlama söz varlığı niceliksel yönden incelenmiştir. Sözcüklerin tanımlamalardaki kullanım sıklıkları göz önünde bulundurularak, sözlükler arasında ortaklık ve farklılıklar belirlenmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Tanımlama söz varlığı, Sözlük bilimi, Okul sözlükleri, Derlem çalışması. *Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Afyon Kocatepe Üniversitesi Yeni Türk Dili, El-mek: [email protected] 396 Bayram ÇETİNKAYA A STUDY ON DEFINING VOCABULARY IN DICTIONARIES ABSTRACT Dictionaries, which are an important reference work, help their users develop their language proficiency. Based on the users’ age, levels of education, mother tongue, purpose of use, and opportunities dictionaries are diversified and divided into categories. Today, it is possible to see many kinds of restricted and unrestricted dictionaries. Whether a dictionary is formed or not according to the needs of its users can be understood by looking at its dictionary entries and especially definitions. Dictionary makers should define a dictionary entry most appropriately in order for a dictionary to serve its purpose. Definitions, which need closer scrutiny, play a more important role especially in school dictionaries, which are among restricted ones. Students use school dictionaries in order to develop their knowledge and proficiency in language and to learn meanings of unfamiliar words they face in different lessons. Dictionary makers should define unfamiliar words with familiar ones, considering words and concepts which students have already known. In order to be used in the definitions, the generation of defining vocabulary consisting of a widelyknown words among the language users would both facilitate the user understanding of the definitions and have the dictionary reach a systematic structure. This study strives to examine what approaches the dictionary makers adopt in word choices. Thus, the primary school dictionaries, whose definitions are especially important, were selected and the defining vocabulary used in these dictionaries were quantitatively analyzed. The similarities and differences among the dictionaries were identified based on the frequency of the words used in definitions. Key Words: Defining vocabulary, Lexicology, School dictionaries, Corpus study. 1. Giriş Sözlük, bir dilin ya da bir dilin bir bölümünün genel olarak veya belirli bir zamanda kullanılan kelime ve deyimlerini umumiyetle alfabe sırasına, bazen de kavram alanlarına göre ele alıp aynı dille tanımlarını yapan, örnek vererek açıklayan veya başka bir dildeki karşılıklarını yazan kitap şeklinde tanımlanır. (Topaloğlu 2010:25). Kaynak eserler arasında önemli bir yere sahip olan sözlükler, kullanıcının yaşı, eğitim düzeyi, ana dili, sözlükten yararlanma amacı; maddî kaygılar, sözlüklerin yayımlanacağı ortam gibi sebeplerden dolayı çeşitlenerek kullanıcıların hizmetine sunulmaktadır (bkz. İlhan 2009:537-552). Dili kullananların sahip olduğu sözcük bilgisi kişiden kişiye farklılık arz edebilmektedir. Sözlüğü hazırlayanlar, geniş kullanıcı kitlesini esas alarak sözcükle ilgili imlâ ve seslendirme açıklamalarına, dilbilgisi açısından taşıdığı özelliklere, etimolojik bilgilere, temel, yan ve mecaz anlamlarına, diğer sözcüklerle olan birlikteliklerine, cümle içerisinde örnek kullanımlarına, yakın ve zıt anlamlı karşılıklarına yer veren geniş kapsamlı, kısıtlanmamış sözlükler Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 Sözlüklerde Tanımlama Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme 397 hazırlayabilmektedir. Böylece sözcükle ilgili farklı derecelerde bilgi sahibi olan kişilerin bu bilgilerini arttırmalarına katkıda bulunmaktadırlar. Belirli kullanıcılar için hazırlanan sözlükler ise, kullanıcıların ihtiyaçlarına cevap verecek nitelikte, sınırlandırılmış bir sözlük maddesini ve açıklamaları barındırmaktadır. Okul sözlükleri, bu nitelikteki sözlükler arasında yer alır. Hartmann ve James, okul sözlüklerini “okul çocukları için hazırlanmış, kontrol edilmiş tanımlama söz varlığına sahip, anlaşılır bir düzende olan ve örneklerle beslenmiş sözlük türü (1998: 122) şeklinde tanımlar. Bu çeşit sözlükler, sadece dil ile ilgili bilgi ve becerisini geliştirme değil aynı zamanda öğrencinin diğer derslerde karşılaşabileceği anlamını bilmediği sözcükler konusunda da yardımcı bir kaynak olarak görülür. Gerek yabancı ülkelerde gerekse ülkemizde yayımlanmış okul sözlüklerinin ön sözlerinde sözlük hazırlayıcılarının sözlük ile ilgili olarak bu istikamette açıklamalar yaptıkları görülmektedir: Collins School Dictionary’nin ön sözünde sözlüğün öğrencilerin İngilizcedeki ve diğer ders konularındaki performanslarını artırmaya yönelik hazırlandığı belirtilmiş ve sözlüğün, öğrencinin insanlarla iletişiminde, düşüncelerini daha etkili bir şekilde ifade etmede dili iyi kullanabilmesine yardımcı olacağı söylenmiştir. Ayrıca sözlüğün, okul müfredatında yer alan konulardan çıkartılmış geniş bir söz varlığına sahip olduğu belirtilmiştir (Collins School Dictionary 2009: iii). 10 yaş ve üzeri ortaokul öğrencileri için hazırlanmış olan Oxford School Dictionary’de ise, sözlük ile ilgili, öğrencilerin sınıfta çalışma/ders aracı olarak kullanabileceği ve yetişkinler için hazırlanmış sözlüklerdeki stile alıştırmaya hizmet edeceği belirtilmektedir (Oxford School Dictionary 2011:5). Zambak Yayınlarının İlköğretim Türkçe Sözlük’ünün ön sözünde okullarda okutulmuş ve hâlen okutulmakta olan bütün ders kitaplarının metinleri, edebiyatımızdaki belli başlı hikâye, roman, tiyatro ve şiir kitapları, pek çok sözlüğün taranarak sözlüğün hazırlandığı belirtilmektedir. Sözlükte sadece yazı ve konuşma dilinde yaygın olarak kullanılan sözcüklerin değil sosyal bilgilerden matematiğe kadar pek çok sahanın terimlerine de yer verildiği kaydedilmiştir (2010:4). Arkadaş Yayınevi’nden çıkan İlköğretim Türkçe Sözlük’te Püsküllüoğlu, sözcüklerin anlamlarını öğrenmenin en güvenilir yolunun sözlüklere bakmak olduğunu söyler ve öğrencilerin dilini iyi öğrenmeleri ve kullanmalarına yardımcı olması amacıyla hazırladıkları sözlükte, ilköğretim öğrencilerinin düzeylerinin göz önünde bulundurulduğunu dile getirir. (Püsküllüoğlu, 2010:5). Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan İlköğretim Okulları İçin Türkçe Sözlük’te ise sözlüğün, öğrencilerin hem Türkçe dersinde hem de ilköğretim boyunca diğer derslerde yararlanabileceği temel başvuru kaynağı olarak hazırlandığı söylenmiştir (2011:i). Sözlüklerde sözcük veya sözcük grubunun dildeki kullanımı ile ilgili bilgileri barındıran açıklamalar, sözlük biliminde tanım terimiyle karşılanmaktadır. Bir başvuru kaynağı olan sözlükten beklenen, sözcük veya sözcük gruplarının dildeki kullanımını en iyi şekilde yansıtmasıdır. Aksan (1998:85), sözlüğün hazırlanmasında en önemli, en çok özen isteyen işin tanımlama olduğunu belirtmekte ve tanımlamanın kolayca yanlışlığa düşmeye ya da eksik anlatıma çok elverişli olduğunu dile getirmektedir. Bu işle uğraşan kişilerin belirli bir uzmanlığa ve geniş bir kültüre erişmiş olmaları gerektiğini belirtir. Günay da, sözcüklerin toplumdaki değer, işlev, biçim ve anlamını doğru olarak ortaya koyması açısından, tanım yapmanın, en çok zaman ve emek harcanması gereken alan olduğunu Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 398 Bayram ÇETİNKAYA belirtir ve tanımlamaların sözlüğün bütününde tutarlı bir şekilde yapılması gerektiğini kaydeder (Günay 2007:89). Sözlüklerde tanımlamalara baktığımızda genel olarak sözcüğün karşıladığı kavramın içinde bulunduğu bir tür ismi ile bu tür içerisinde kendisini diğerlerinden farklı kılan özelliği/özellikleri karşılayan sözcükten/sözcüklerden yararlanıldığı görülür (Hartmann ve James 1998:36). Bunun yanında yakın anlamlı, karşıt anlamlı bir sözcükten yararlanılarak, kullanım yeri, amacı belirtilerek, belirli bir grup, sıra, mekan; zaman çizgisi içerisinde yer alan kavramlarla ilişkilendirilerek, bileşenlerinden, yapılma aşamalarından yararlanılarak, örnek vererek yapılan tanımlamaları da görmek mümkündür. Sözlük hazırlayıcısı, tanımlanacak sözlük maddesinin aynı kavram alanı içerisindeki diğer unsurlarla kurduğu ilişki veya ilişkileri göz önünde bulundurarak uygun olan tanımlama yöntemini belirlemelidir. “Gazete”, “dergi”, “broşür” ve “risale” sözlük maddelerinin sözlüklerdeki tanımlamalarını inceleyen Boz, aynı kavram alanı içerisinde yer alan sözcüklerin tutarlı bir şekilde tanımlanmadığını belirlemiş ve tanımlamaları yaparken, ortak kavram alanı oluşturan sözcükleri bir arada değerlendirmenin gerekliliğini vurgulamıştır (Boz 2009:183). Okur (2011:1570), tanımlama yöntemi hususunda ülkemizdeki sözlükçülüğü eleştirmekte ve Türkiye Türkçesi söz varlığını yetkin bir biçimde değerlendirememelerinin ve sürekli olarak sözlükteki madde başlarının niceliği üzerinde yoğunlaşmalarının, sözlük hazırlayıcılarının yöntem konusuna yeterince eğilmelerini engellediğini belirtmektedir. Tanımlama yöntemlerinin yanında sözlükteki tanım ifadelerinde yer alan sözcüklerin oluşturduğu tanımlama söz varlığı da önem arz etmektedir. Sözcüğün zihinde belirgin bir nitelik kazanması, dildeki yerinin bilinebilmesi için tanımdaki sözcüklerin özen gösterilerek seçilmesi gerekmektedir. Tanımlarda kullanılacak sözcüklerin sözlükte bir sözlük maddesi yani tanımlanmış sözcükler olarak bulunması gerektiğini belirten Zgusta (1971: 257), bu sözcüklerin, tanımlanan sözlük maddesinden daha zor sözcüklerden (arkaik, ağızlarda yaşayan, kaba, kullanım sıklığı çok düşük sözcükler gibi) seçilmemesi görüşündedir. Ana dilini veya bir yabancı dili öğrenenlere yönelik olarak hazırlanan sözlüklerin tanımlama söz varlığı, diğer sözlük türlerine göre daha bir önem arz eder. Eğitim ve öğretimin belirli aşamalardan, basamaklardan oluşması sözlüklerin de bu aşamalara, basamaklara göre düzenlenmesini gerektirmektedir. Bilinmeyenin bilinenle açıklama ilkesi gereği belirli düzeydeki öğrencilerin bildikleri veya bildiği düşünülen varlık ve hareketleri karşılayan sözcükler belirlenerek bir tanımlama söz varlığı oluşturulmalıdır. Atkins ve Rundell sözcükler için yapılan tanımlamaları öğrencinin gerektiği şekilde anlayabilmesi için, tanımlama söz varlığının, öğrencinin bildiği varsayılan yüksek sıklığa sahip sınırlı sözcüklerden oluşması gerektiğini belirtirler ve bu sözcüklerin genelde, dilde en sık kullanılan 2000-3000 sözcükten oluştuğunu kaydederler (Atkins ve Rundell 2008:449). Benson ve arkadaşları kontrol edilmiş tanımlama sözvarlığının, dili öğrenenler için kolaylık sağlayacağını kabul etmekle birlikte teknik terimler ve dilde kullanımı sık olan sözcüklerin tanımlamalarında bu sınırlandırılmış söz varlığının yetersiz kalabileceğini belirtirler. Ayrıca bazı kullanıcıların, tanımlamaları yavan, fakir bulabileceğini kaydederler (Benson vd. 1986:221). Çalışmamızda öğrencilerin düzeyleri, ihtiyaçları ve beklentileri çerçevesinde şekillenen okul sözlüklerinde sözlük hazırlayıcılarının tanımlamalarda kullanılan sözcüklerde nasıl bir tavır sergilediklerini tespit etmek amaçlanmıştır. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 Sözlüklerde Tanımlama Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme 399 Bu amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara cevap aranmaya çalışılmıştır: a) Tanımlanan sözlük maddesi ile tanımlama söz varlığı arasında niceliksel ilişki nasıldır? b) Okul sözlükleri arasında tanımlama söz varlıkları açısından benzerlik veya farklılıklar var mıdır? b) Okul sözlüklerinde tanımlama söz varlığında kullanılan en sık sözcükler nelerdir? c) Okul sözlüklerin tanımlama söz varlığında sıklığı düşük sözcüklerin durumu nedir? 2. Yöntem 2.1. Çalışma Grubu Çalışmamız, ilköğretim öğrencileri için hazırlanmış olan şu dört sözlük ile sınırlıdır: İlköğretim Okulları İçin Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (TDK). İlköğretim Türkçe Sözlük (2010). İstanbul: Zambak Yayınları (ZAMBAK). ÖZÖN, Mustafa Nihat (2008). İlköğretim İçin Çağdaş Türkçe Sözlük (2008). İstanbul: İnkılap Kitabevi.(İNKILAP). PÜSKÜLLÜOĞLU, Ali (2010). İlköğretim Türkçe Sözlük, Ankara: Arkadaş Yayınları. (ARKADAŞ). 2.2. Verilerin Analizi Belirlenen sözlüklerde sözlük maddeleri ile tanımlamalar ayrılarak fişlenmiş; tanımlarda yer alan kısaltmalar, örnek cümleler çıkarılmıştır. Ayrıca tanımlamalarda sözcüklerin dizimsel ilişkiden dolayı aldıkları çekim ekleri ile, olumsuz eki ve fiilimsi ekleri silinerek sözcükler maddeleştirilmeye çalışılmıştır. Sözlükler arasında imladan kaynaklanan farklılıklar TDK’nın Yazım Kılavuzu esas alınarak kaldırılmıştır. Fakat sözlük hazırlayıcısının bitişik bir şekilde yazdığı ve diğer sözlüklerde ve Yazım Kılavuzunda rastlanılmayan özel kullanımlarına dokunulmamıştır. Tanımlarda kullanılan sözcüklerin farklı bağlamlarda kullanımlarından dolayı gösterdiği çeşitlilik bu sayede belirli maddeler altında toplandıktan sonra, sözlüklerin tanımlama söz varlığı analizine geçilmiş ve sözlüklerin kendi içlerinde ve diğer sözlükler arasındaki durumları belirlenmeye çalışılmıştır. 3. Bulgular 3.1. Tanımlanan Sözlük Maddesi ile Tanımlamada Kullanılan Sözcüklerin Karşılaştırılması Hedef kitlenin ihtiyaçları göz önünde bulundurularak hazırlanan okul sözlüklerinin, gerek tanımlanan sözlük maddelerinde gerekse tanımlamada kullanılacak sözcüklerin seçiminde, sınırlamaya gitmesi beklenir. İncelenen ilköğretim sözlüklerinde tanımlanmış olan sözlük maddelerinin sayısı ile tanımlamada kullanılan çeşit sözcük sayısı Tablo 1’de gösterilmiştir: Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 400 Bayram ÇETİNKAYA Tablo 1: Tanımlanan Sözlük Maddeleri ile Tanımlamada Kullanılan Sözcüklerin Dağılımları ARKADAŞ İlköğretim Sözlüğü f İlköğretim Sözlükleri İNKILAP TDK İlköğretim Sözlüğü İlköğretim Sözlüğü f f ZAMBAK İlköğretim Sözlüğü f Tanımlanan Sözlük Maddesi 17533 20891 115641 10457 Tanımlamada Kullanılan Çeşit Sözcük Sayısı 9804 14986 8970 9290 Tabloda da görüldüğü üzere ilköğretim okullarında öğrenim gören öğrenciler için hazırlanmış olan sözlüklerde tanımlanan sözlük maddelerinin sayısında tutarlılık olmadığı görülmektedir. En az sözlük maddesine sahip ZAMBAK ile en çok sözlük maddesine sahip İNKILAP arasında 10.000’den fazla farkın olması sözlük hazırlayıcılarının hedef kitlenin ihtiyaçlarına yaklaşımlarında büyük farklılıklarının olduğunu göstermektedir. Derlem ile ilgili çalışmalarda derlemde yer alan her farklı sözcük, çeşit (İng. type) olarak isimlendirilir. Çalışmamızda çeşit sözcük olarak isimlendirdiğimiz bu sözcüklerin, sözlüklerin tanımlama bölümlerinde sınırlı tutulması gerekmektedir. Tanımlamalarda çeşit sözcüğün sınırlı tutulması bir sözcüğün anlamını öğrenmek isteyen kullanıcılara kolaylık sağlar; aksi takdirde tanımlarda, kullanıcıların anlamını bilmediği sözcüklerle karşılaşma ihtimali artacağından kullanıcıyı, tanımı anlamak için sözlükten başka bir sözlük maddesine bakmaya sevk edecektir. İncelenen ilköğretim sözlükleri arasında tanımlamada en fazla çeşit sözcük kullananın (14986 adet) İNKILAP ilköğretim sözlüğü olduğu tespit edilmiştir. TDK ilköğretim sözlüğünün ise en az çeşit sözcük (8971 adet) kullanarak tanımlamaları gerçekleştirdiği görülmektedir. Sözlüklerde tanımlanan sözlük maddeleri ile bu sözcükleri tanımlamak için kullanılan çeşit sözcük sayıları karşılaştırıldığında tanımlanan sözlük maddelerinin bütün sözlüklerde tanımlamalarda kullanılan çeşit sözcük sayısından yüksek çıktığı tespit edilmiştir. Bir sözlükte de olması gereken budur. Çünkü sözlüklerde bilinmeyenin bilinenlerle tanımlanması, pek çok kavramın belirli üst anlambirimler altında toplanması, kavramlar arasında belirli başlıklar altında toplanabilen ilişkiler tanımlanan sözlük madde sayısının diğerine göre yüksek çıkmasını doğurur. TDK’nın hazırladığı sözlükte tanımlanan sözlük maddesi tarafımızca 11.564 adet belirlenmesine rağmen, sözlüğün Sunuş bölümünde madde başı olarak 11.630 söz bulunduğu belirtilmektedir (2011:iii). 1 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 Sözlüklerde Tanımlama Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme 401 25000 Tanımlamada Kullanılan Çeşit Sözcük 20000 15000 10000 Tanımlanan Sözlük Maddesi 5000 0 ARKADAŞ İlköğretim Sözlüğü OZON İlköğretim Sözlüğü TDK İlköğretim Sözlüğü ZAMBAK İlköğretim Sözlüğü Şekil 1: Tanımlamada Kullanılan Çeşit Sözcük Sayısı ile Tanımlanan Sözlük Maddesinin Karşılaştırılması Şekil 1’de görüldüğü üzere ARKADAŞ ve OZON ilköğretim sözlüklerinde özellikle tanımlanan sözlük maddesinin yüksek olması tanımlamada kullanılan çeşit sözcük sayısını etkilemiştir. ARKADAŞ ilköğretim sözlüğünün 17533 adet sözlük maddesi olmasına rağmen tanımlamada kullandığı çeşit sözcük sayısının TDK ve ZAMBAK ilköğretim sözlüklerininkine yakın olması, sözlüklerde tanımlanan sözlük maddesi arttıkça tanımlama söz varlığındaki çeşit sözcük sayısının da aynı oranda artmasını gerektirmediğini göstermektedir. 3.2. Tanımlamada Kullanılan Sözcükler ve Dağılımları Çeşit sözcük yanında derlem çalışmalarında önem arz eden bir başka terim de çeşit sözcüklerin derlemin değişik yerlerinde görülen şekillerinin her biri için kullanılan örnekçe (İng. token)dir (bkz. Baker vd. 2006:162). Bir derlem içerisinde yer alan farklı sözcüklerin, kullanılmış bütün sözcükler içindeki durumunu ortaya koyan çeşit/örnekçe oranı (İng. type/token ratio), ilgili derlemin sözcük zenginliğini ortaya koyması açısından önem arz eder. Çeşit/örnekçe oranı değer olarak büyüdükçe derlem metinlerinde farklı sözcükler kullanıldığı düşünülürken, bu oranın daha az çıkması derlemde hep benzer sözcüklerin birçok defa tekrar edildiğini, metinlerin sürekli olarak sınırlı bir kümeye ait olan aynı sözcüklerle yazıldığını gösterir (Aksan ve Yaldır 2011:379). İncelenen sözlüklerde tanımlamalarda kullanılan çeşit sözcükler ve bu sözcüklerin sözlüklerdeki kullanımlarını ifade eden örnekçelerin sayısı aşağıdaki Tablo 2’de gösterilmiştir: Tablo 2: İlköğretim Sözlüklerinde Tanımlamada Kullanılan Sözcüklerin Dağılımları ARKADAŞ İlköğretim Sözlüğü f Çeşit Sözcük Sayısı İlköğretim Sözlükleri İNKILAP TDK İlköğretim İlköğretim Sözlüğü Sözlüğü f f ZAMBAK İlköğretim Sözlüğü f 9804 14986 8970 9290 Örnekçe Sayısı 141029 150370 119252 94723 Çeşit/Örnekçe Oranı % 6,952 % 9,966 % 7,523 % 9,808 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 402 Bayram ÇETİNKAYA Görüldüğü üzere tanımlamada İNKILAP ilköğretim sözlüğünün, en çok örnekçeyi (150370 adet) içermesi açısından sözlükler arasında en hacimlisidir. En az örnekçeyi (94723 adet) barındıran sözlük ise ZAMBAK ilköğretim sözlüğüdür. Sözlüklerde tanımlanan sözlük maddesinin sayısı, sözlük derleyicisinin tanımlamalarını sözcük veya cümle şeklinde yapması, tanımlamalarda yakın anlamlı, zıt anlamlı sözcüklerden yararlanması gibi sebeplerden dolayı tanımlamalardaki örnekçe sayısı etkilenmektedir. Fakat sözlükte artan örnekçe sayısına mukabil çeşit sözcük sayısında fazla bir artış olmayabilir. Sözlüklerin kendi içerisinde sözcük zenginliğini belirlemek amacıyla çeşit/örnekçe oranına baktığımızda ise İNKILAP ilköğretim sözlüğünün (% 9,966) ilk sırada yer aldığını görmekteyiz. Bu durumu, tanımlanan sözlük madde sayısı yönünden diğer sözlüklerden fazla olmasına ve tanımlamalarda içeriği, kendi içinde, sıklığı düşük yakın anlamlı, zıt anlamlı sözcüklerle zenginleştirmesine bağlayabiliriz. Örnekçe yönünden ikinci büyük hacimdeki eser olmasına rağmen ARKADAŞ ilköğretim sözlüğü, çeşit/örnek oranı yönünden en düşük değere sahip sözlük olarak belirlenmiştir. Bu durumu ise sözlüğün, diğer sözlüklere göre, belirlediği sözcükleri tanımlamalarda daha sık kullanmasıyla açıklayabiliriz. 3.2.1. Tanımlamalarda Kullanılan Ortak Sözcükler ve Dağılımları Sözlüklerin tanımlamalarında kullanılan ortak sözcüklerin tespiti, tanımlamalarda ihtiyaç duyulan sözcükleri belirleme açısından önem arz eder. İncelenen sözlüklerin tanımlamalarında 5627 adet sözcüğün bütün sözlüklerde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu ortak sözcüklerin sayısının ve örnekçe sayılarının sözlükteki ağırlıkları Tablo 3’te gösterilmiştir: Tablo 3: İlköğretim Sözlüklerinde Tanımlamalarda Kullanılan Ortak Sözcüklerinin Kullanım Sıklıklarının Dağılımları İlköğretim Sözlükleri ARKADAŞ İNKILAP İlköğretim Sözlüğü İlköğretim Sözlüğü f Ortak Çeşit 5627 Sözcük Örnekçe Sayısı 132958 TDK İlköğretim Sözlüğü ZAMBAK İlköğretim Sözlüğü f % % f % f % 57,395 5627 37,548 5627 62,731 5627 94,277 133501 88,781 113795 95,424 88185 93,098 60,571 Görülmektedir ki bütün sözlüklerde ortak olarak yer alan sözcükler, tanımlamalarda çok sık kullanılan sözcükler olarak görev almaktadır. Genel olarak tanımlamalarda kullanılan örnekçe sayısının % 90’ından fazlasını oluşturması, ilgili sözcüklerin, sözlüklerin tanımlama bölümlerinde tercih edilen sözcükler olduğunu göstermektedir. Bu ortak sözcükler, çeşit sözcükler içindeki oranı yönünden incelendiğinde ise sözlükler arasında farklılıklar ortaya çıkmaktadır. ARKADAŞ, TDK ve ZAMBAK ilköğretim sözlüklerinin tanımlamalarda kullandığı çeşit sözcük sayısı içinde ortak sözcükler, birbirine yakın bir değer arz ederken (ortalama % 60); İNKILAP ilköğretim sözlüğünde daha düşük bir değerdedir (%37,5). Yani İNKILAP ilköğretim sözlüğü, tanımlama yaparken ortak sözcükleri çok kullanmasına rağmen sayısı çok olan ama kullanım sıklığı çok az olan sözcüklere de yer vermiştir. İncelenen sözlüklerin tanımlamalarında yer alan ve kullanılma sıklığı yönünden ilk 200 arasında bulunan ortak sözcükler ile bu sözcüklerin sıklık sayıları şöyledir: bir 22068, olmak 12774, ve 9571, yer 5108, ya da 4893, şey 4673, için 4407, veya 4294, iş 4273, durum 3816, kimse 3462, yapılmak 3326, çok 3074, etmek 2684, bulunmak 2563, gibi 2553, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 Sözlüklerde Tanımlama Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme 403 kullanılmak 2538, biçim 2476, bu 2338, yapmak 2160, iç 2144, gelmek 2013, vermek 1854, yol 1738, üzeri 1733, ara 1687, ile 1661, almak 1616, kendi 1599, her 1584, el (organ) 1535, büyük 1500, söz 1483, bitki 1443, su 1387, iki 1369, küçük 1331, hayvan 1318, başka 1302, ses 1302, parça 1201, bölüm 1197, çıkmak 1140, sağlamak 1128, yaramak 1115, birbiri 1108, üst 1063, göstermek 1047, araç 1044, oluşmak 1010, geçmek 978, konu 969, zaman 966, çıkarmak 953, verilmek 947, renk 946, uzun 926, insan 922, baş 904, yan 902, madde 890, para 886, güç 872, çalışmak 861, kalmak 857, ilgili 852, getirmek 845, orta 841, gitmek 838, davranış 833, alt 822, ince 819, ağaç 804, ad 803, belli 797, herhangi 793, doğru 777, yapı 777, karşı 760, kişi 748, en (zarf) 743, yazı 713, edilmek 707, bütün 693, iyi 693, tür 690, oyun 689, topluluk 674, eski 673, daha 671, açmak 670, yüz (görünüm) 660, dış 659, uç 656, tutmak 648, göz 639, yaşamak 638, çeşit 634, görmek 632, vücut 628, oluşturmak 626, sayı 623, kadın 619, o 619, göre 618, sonra 613, ayrılmak 611, hava 600, kap 598, düşünce 584, yüksek 574, son 571, olay 570, söylemek 569, çekmek 562, anlatmak 560, çocuk 560, kağıt 557, uygun 552, mal 548, sıvı 539, toprak 536, geçirmek 534, ayak 533, nitelik 533, kim 531, yemek (aş) 528, aynı 525, anlam 520, genellikle 520, taşımak 520, devlet 519, açık 512, ön 500, az 498, değer 498, gün 495, deniz 491, sonuç 491, yön 491, hastalık 487, sürmek 487, nesne 486, ülke 483, kadar 477, kumaş 475, belirli 474, çiçek 474, alınmak (alma işi) 473, amaç 471, taş 470, da 468, eşya 461, önce 460, erkek 459, koymak 459, sert 458, bilgi 456, çeşitli 456, kötü 456, türlü 455, bazı 452, vurmak 452, güzel 448, kullanmak 446, duygu 442, ölçü 442, özellik 437, istemek 434, kuş 433, yaprak 432, etki 430, ağız 429, deri 429, konuşmak 428, sıra 422, kısa 421, varlık 419, hâl 416, eylem 415, dal 413, gemi 412, iri 409, cisim 408, dayanmak 408, kuruluş 405, düzen 403, taşıt 400, söylenmek 397, satmak 396, geniş 395, hareket 394, halk 393, bilim 391, çevre 391, özel 390, aygıt 388, hafif 387, ışık 387, organ 386. Tanımlamalarda ortak olarak kullanılan ve sıklığı yüksek olan sözcükler, yazılı ve sözlü dilde sıklık düzeyi yüksek sözcüklerle de benzerlik göstermektedir. Türkçenin kelime sıklığı ile ilgili yapılmış çalışmalara baktığımızda (Türkçe Ulusal Derlemi, http://www.tudweb.org/frequency_list.pdf; Göz 2003) sıklık yönünden ilk sırada yer alan sözcükleri, sözlüklerin tanımlama söz varlığında da ilk sıralarda görebilmekteyiz. Buradan dil öğretimine yönelik hazırlanan sözlüklerdeki tanımlamaların, dilde sıkça kullanılan; yani toplumun iyi bildiği sözcükleri içermesi gerektiği sonucuna ulaşabiliriz. 3.2.2. Tanımlamalarda Kullanılan Farklı Sözcükler ve Dağılımları Sözlüklerin sadece birinde görülen, diğer sözlüklerde rastlanılmayan sözcükler, sözlükler arasındaki farklılıkları göstermesi açısından önem arz eder. İncelenen sözlüklerde kullanılmış olan bu farklı sözcüklerin sayısı, kullanım sıklıkları ve ilgili sözlükteki ağırlıkları Tablo 4’te gösterilmiştir: Tablo 4: Tanımlamalarda Tek Bir İlköğretim Sözlüğünde Tespit Edilen Sözcüklerin Dağılımları İlköğretim Sözlükleri ARKADAŞ İNKILAP İlköğretim TDK İlköğretim İlköğretim Sözlüğü Sözlüğü Sözlüğü % f % f % f Farklı Çeşit Sözcük Örnekçe Sayısı ZAMBAK İlköğretim Sözlüğü f % 1083 11,05 4801 32,037 534 5,953 815 8,773 1422 1.008 6317 4,201 668 0,560 946 0,999 İNKILAP ilköğretim sözlüğü, tanımlamalarda diğer sözlüklerde görülmeyen en çok çeşit sözcüğe sahip sözlük olarak tespit edilmiştir. Bu sözcükler, tanımlamalarda kullandığı çeşit Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 404 Bayram ÇETİNKAYA sözcüklerin % 32,037’lik bölümünü oluşturmasına rağmen kullanım sıklıkları sözlük içerisinde düşüktür (% 4,201). TDK ilköğretim sözlüğü ise sözlükler içerisinde en az farklı sözcüğü içeren sözlük olarak belirlenmiştir (535). Bu sözcükler gerek tanımlarda kullanılan çeşit sözcükler içerisinde (%5,953) gerekse örnekçe içerisinde (% 0,560) diğer sözlüklere oranla en düşük seviyededir. Sözlüklerin tanımlamalarında, diğer sözlüklerde kullanılmamış olan ve sıklık değeri 4 ve üstü olan sözcükler şunlardır: ARKADAŞ: ikiçenekli 63, gözeli 14, senlibenli 10, haberleşme 8, gereksemek 6, sazan 6, alçakgönüllü 5, alçakgönüllülük 5, çekinceli 5, kuyruksuz 5, pekitmek 5, boynuzlu 4, evcikli 4, fildişi 4, mihrace 4, rastlanılmak 4, sarılgan 4, yamçı 4. İNKILAP: orun 26, dizelge 21, patlıcangiller 10, yazıklanmak 10, bitik 9, büyülemek 9, balığıgil 7, ağı (zehir) 6, hariciye 6, inhilal 6, inikas 6, izmaritgil 6, kanun 6, kelle 6, mı 6, mikropsuzlaştırmak 6, otugil 6, pop 6, sayım 6, sıvanmak 6, şehriye 6, tabı 6, tinsel 6, uskumrugil 6, amme 5, asma (bitki) 5, berkitilmek 5, bildirişim 5, dalavereci 5, irili 5, kartalgil 5, kut 5, mıymıntı 5, minik 5, muaheze 5, mübadele 5, mütenakız 5, savlet 5, sınıflandırılmak 5, tanıtı 5, ufaklı 5, umarsız 5, aceleci 4, ağıl 4, araçsız 4, arıtım 4, bağıt 4, bangır 4, başlılık 4, baz (kimya) 4, bitimsiz 4, bitişmek 4, cinsellik 4, dahiliye 4, dizgeli 4, doğallık 4, ebedilik 4, eğilimli 4, ekici 4, ekli 4, ereklemek 4, esrik 4, eşsiz 4, genetik 4, hal (çözme) 4, ılgım 4, ışıklandırmak 4, intihap 4, istihale 4, kalınbağırsak 4, karaltı 4, meful 4, merbut 4, muhabere 4, muvasalat 4, muvazene 4, mütalaa 4, mütecanis 4. TDK: gönderim 22, kıyma (et) 9, sıkıca 8, ata 7, dayanışma 7, atık 5, ivedilikle 4. ZAMBAK: ibaret 10, tesirli 9, teşkil 6, kerem 5, anlaşma 4, aruz 4, fesat 4, hadis 4, kurtuluş 4, mahfaza 4. Sözlükler arasındaki farklılıklardan birisi de tanımlarda bazı sözcüklerin sözlüklerde tercih edilme oranının farklılık göstermesidir. Sözlük maddesi tanımlanırken tanımı daha güçlendirmek, belirginleştirmek; kullanıcının dil ile ilgili bilgisini artırmak amacıyla yakın veya karşıt anlamlı sözcükler, pek çok sözlükte tanımlamada kullanılan ortak sözcükler arasında yer alabilmektedir. Fakat yararlanılan bu yakın ve karşıt anlamlı sözcüklerden bazıları dilde kullanım sıklığı düşmüş/düşük eski sözcükler veya yeni türetilmiş sözcükler olabilmektedir. Dilde kullanım sıklığı düşmüş/düşük olan bu türden eski sözcükler veya yeni türetilmiş sözcükler sözlüklerin tanımlama bölümlerinde az kullanılmış sözcükler olarak beklenirken bazı sözlük hazırlayıcılarının bunlara fazlaca yer verdikleri görülebilmektedir. İncelediğimiz sözlüklerin en az ikisinde yer alan ve sözlük hazırlayıcısının diğer sözlük veya sözlüklere oranla daha fazla tercih ettiği ilk 50 sözcük şöyledir: ARKADAŞ: özdek, sayrılık, sayrı, eklembacaklı, bileşmek, gevişgetiren, gözde, almaşık, aman, ergimek, sayrılanmak, abecesel, aşamalı, yalınç, çenek, kinci, sarmısak, taçsız, değin, ha, Arnavutluk, ayrımsız, eter, havagazı, ıtır, İtalya, okutmak, sapçık, sarkık, sarmaşık, silikat, sürerlik, taşlı, yönetimsel, ıtırlı, yabanıl, adıl, deyim, tümce, yalım, san, belirteç, değgin, yollu, Avusturya, dümen, yumurtacık, alkaloit, ateşlenmek, bağlam. İNKILAP: yenilenmek, düzlemek, ufacık, izlence, söyleşmek, çarptırılmak, değirmi, deneyimli, örgen, yaldız, im, kedigil, radyoaktif, aşçı, deveran, dek, arsızlık, uslamlamak, anlık, azınlık, etkileyici, tekamül, kaynaklanmak, gayri, cüzdan, devinimsiz, ılım, kuşe, mayalandırılmak, nedensiz, söbe, yabancılık, yeğlemek, aklamak, azıcık, beylik, biçem, çökertmek, imtizaç, iye, izafi, jöle, meçhul, murakabe, öğütücü, pütür, uyuntu, şap, simgelemek, taşınmaz. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 Sözlüklerde Tanımlama Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme 405 TDK: atışmak, arttırmak, koyulaştırmak, kaşe, tabu, gol, hukuksal, bayi, depolamak, entrika, kablosuz, oysaki, paraşüt, projeksiyon, demokratik, ezgili, leh, matematiksel, müteahhit, ciddiyet, milat, hentbol, seramik, tropik, kaydetmek, İslamiyet, veya, ağırlıklı, ahit, aksine, akü, alp, amaçlanmak, belgegeçer, beyazlaşmak, büluğ, camia, çağrışım, desteklenmek, emare, garnizon, gayrimenkul, gelişmişlik, hülya, işlevsel, itfaiye, karmaşa, kenet, kırılgan, korunak. ZAMBAK: mana, Kuran-ı Kerim, ilim, hadise, mensup, tesir, kabiliyet, vazifeli, faydalı, lüzumsuz, müddet, dinen, şekil, kenef, şerefli, kimyevi, destan, Allah, vazife, terk, memleket, gaye, devamlı, manga, mahsul, doktrin, fiziki, hizmetkar, memleketli, menzil, rahmet, akçe, imbik, mesele, kıymetli, evrak, manzum, ifade, faydalanmak, isim, cihaz, hakimiyet, tedbir, siyasi, amir, elbise, menfaat, kaide, aniden, kafiyeli. 4. Sonuç Sözlüklerin kullanım amacını somut bir şekilde ortaya koyan tanımlama bölümleri, kavramların daha rahat şekilde anlaşılmasını sağlayacak şekilde düzenlenir. Bu rahat anlaşılmayı sağlamada sözlük hazırlayıcısı, tanımlamalarda kullanacağı sözcükleri dikkatli seçmesi gerekmektedir. Özellikle belirli kullanıcılar için hazırlanmış olan sınırlandırılmış sözlüklerde bu, daha çok önem arz etmektedir. Tanımlama söz varlığı açısından incelediğimiz sözlükler, genel olarak birbirlerine benzerlik gösterse de farklılıklar da göze çarpmaktadır. Bu farklılıkların en başında sözlük maddeleri tanımlanırken sözlüğün amacı ve kullanıcıların düzeyleri ön planda tutulmadan, dilde sıklığı, bilinirliği düşük sözcük kullanmaları gelmektedir. Sözlük hazırlayıcılarının, konuşma ve yazı dilinde sıklık düzeyi yüksek sözcüklerden yararlanarak veya mevcut sözlüklerin tanım bölümlerinde sıkça kullanılan sözcükleri belirleyerek bir tanımlama söz varlığı oluşturmaları özellikle ana dili ve yabancı dil öğretimine yönelik hazırlanacak sözlüklerin amacına ulaşmasına ve sözlüğün sistemli bir yapıya sahip olmasına katkısı olacaktır. KAYNAKÇA AKSAN, Doğan. (1998). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, 3. Cilt, 2. Baskı, Ankara: TDK Yay. AKSAN, Yeşim ve YALDIR, Yılmaz (2011). “Türkçe Sözvarlığının Nicel Betimlemesi” Ç. SağınŞimşek ve Ç. Hatipoğlu (haz.) 24. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildiri Kitabı, 377-387. Ankara: ODTÜ Basım İşliği. ATKINS, B.T.Sue ve RUNDELL, Michael (2008). The Oxford Guide to Practical Lexicography, New York: Oxford University Press. BAKER, Paul, HARDIE, Andrew ve MCENERY, Tony (2006). A Glossary of Corpus Linguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press. BENSON, Morton, BENSON, Evelyn, ILSON, Robert. F. (1986). Lexicographic Description of English, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. BOZ, Erdoğan (2009). “Sözlükbirimlerin Tanımlanmasına Anlambilimsel Bir Bakış”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Sözlük – Dr. Yücel Dağlı Anısına), Volume 4/4, Summer 2009, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.806, p. 172-183. Collins School Dictionary (2009). Glasgow: Harper Collins Publishers, 4. Baskı. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014 406 Bayram ÇETİNKAYA GÖZ, İlyas (2003). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü, Ankara: TDK Yay. GÜNAY, Doğan (2007). Sözcükbilime Giriş, İstanbul: Multilingual. HARTMANN, R.R.K. ve JAMES, Gregory (1998). Dictionary of Lexicography, London: Routledge. İLHAN, Nadir (2009). “Sözlük Hazırlama İlkeleri, Çeşitleri ve Özellikleri”, TURKISH STUDIES International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Sözlük – Dr. Yücel Dağlı Anısına), Volume 4/4, Summer 2009, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.819, p. 534-554. OKUR, Alpaslan (2011). “İlköğretim Türkçe Sözlükleri Üzerine”, TURKISH STUDIES International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof.Dr. Gürer Gülsevin Armağanı), Volume 6/1, Winter 2011, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1982, p. 1567-1583. Oxford School Dictionary (2011). New York: Oxford University Press. ÖLKER, Gökhan (2011). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü (1945-1950 Arası), Konya: Kömen Yayınları. TOPALOĞLU, Ahmet (2010). “Türkçe’de Genel ve Özel Sözlükler ile Sözlük Yazımı”, Türkiye’de ve Dünyada Sözlük Yazımı ve Araştırmaları Uluslar Arası Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat. Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 11. Baskı. Türkçe Ulusal Derlemi 08.08.2014. (2012). http://www.tudweb.org/frequency_list.pdf, Erişim tarihi: ZGUSTA, Ladislav (1971). Manual of Lexicography. Prague: Academia. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014
© Copyright 2024 Paperzz
