Haritactllkta fen ve san'at:
PU8ulanln yeni Turk haritalartndaki
ehemmiyeti
y azan:
Binba~!l
Niyazi
ok eski zamandanberi malum olan pusulamn, harbi umuC
, miden sonra askerlik noktai nazarmdan klymeti daha ziyade artml~ ve nazarl dikkati celbetmi~tir. Bu gilinkii harp vesaitine kar~l Topyu eskiden oldugo gibi arbk nadiren aylkta ate~
yapabilecektir. Kapall bir mevzide ate~ yapacak topyunun, istedigi istikamete tevcih yapabilmesi iyin elinde yegane vas Ita
haritadlr. Bir yok ahvalde haritayl hakkile cihetine koyabilmek
[yin arazide mevcut roperleri gormek te (nirengi noktasl ve
saire) miimkiin degildir. Boyle bir vaziyette topyu miinhaslran pusuladan istifade edecek ve ate~ istikametlerini bu ale tin
i§'arma gore tanzim edecektir. Bu sebepten bu miihim aletin
Teori ve tatbikatile esash bir surette i~tigal etmek, esaSI bi..
miknabs ibresinden ibaret olan pusulaYI ve bunun tabii kanunlarlIll ara§tIrmak mecburiyetindeyiz.
Pusulanm askerlik noktai nazarmdan ehemmiyeti ~u suretle de mukayese ve izah edilebilir. Gemici haritadan aldlgl bi..
istikameti gemisinin provasma pusula ianesile verir ve yolunu
takip eder; topyu da bun dan sonra mermisinin is1:ikametini ay""
m surette pusula ile tayin edecektir. Gemici iyin pusuladan
mUtevellit ufak tefek istikamet hatalarl esnaYI seyirde kabili!
tashih isede topyU iQin mesele boyle degildir. Bu sebepten pusulanm topculuk noktai nazarmdan ehemmiyeti daha fazladlr.
66
1 inci Haritacllar mecmuasi
Haritalar ne kadar dogru olursa olsun harita mmtakasmm
miknatisl tahavviilah hakkmda malllmahmlz olmadlk<;a ci varda
haritaYI cihetine koymak iyin roperlerden mahrum bulundugumuz anlarda harita slhhatmm manaSI arhk kalmaml§ olur.
Ekseri ahvalde haritaYI ancak rniknahsiyet hassasmdan istifade ederek kullanabilecegimizden dogru harita ahzma verilen
ehemmiyet kadar miknahs ilede i§tigal etmek I§ZlmdJr. Fikrimce
bu iki rnuhtelif i§ bir birinin lazlmlgayri mufarikidir.
Bu makalenin mevzuu; miknahs tatbikatmm haritalara liizumunu klsaca izah etmek ve pusula tahavviilah hakkmda
umuml bir fikir vermekten ibarettir.
Miknahsm tarifi:
Bir telden elektrik ceryamm geyirelim, tel civarmda derhal
bir miknatIs meydam hasll olur. Bu meydan dahilinde bulunan demir tozlan tele dogru cezbedilir. i§te bu kudrete (mikmthsiyet hassasl) naml verilir. Ceryan kesilince meydanda
miknatisyette zail olur, fakat bazl fennl usullerle bu kudreti
miknatisiyeyi <;elik <;ubuklar iizerinde tesbit etmek mtimktindtir.
Boyle <;ubuklara da miknahs denilir. Bu <;;ubuklarm main, at
nab gibi muhtelif e~kali vardlr.
Bir miknahs <;ubugunda cezp hassasl c;ubuk sathma muntazaman dagl1ml§ degildir. Cezp hassasl bilhassa w;;larda temerkiiz eder. Bu u<;lara miknahs kutuplan denilir, kutuplar
birbirlerini def etmek hassasma maliktirler.
Kutuplan birbirinden aYlrmak gayet kolaydlr. Bir miknabs
;(;{ubugu ortasmdan gayet ince bir tel ile aSllacak ve yahut
~ubuk
pusulalarda oldugu gibi ince bir mil iizerine konacak olursa, <;ubuk arzm tesirile derhal muayyen bir istikamet ahr. ~imal istikametini gosteren u<; miknahsin kutbu §imalisidir. Serbest blrainlan bir miknahs <;ubugunun daima
Puslanm yeni Turk haritalarmdaki ehemmiyeti
67
.~~~~~~~~~~~--~~~~-
aym istikameti almasl hassasmdan istifade edilerek elyevm
kullanmakta oldugumuz pusulalar icat edilmi~tir.
Miknabs istikarnetinin inhiraf ve tahavviilab:
Miknahs ibresinin muvazenet halinde gOlsterdig istikamet
ile hakiki ~imiil istikameti arasmdaki zaviyeye (inhirafl tabii)
zaviyesi naml verilir. Bu zaviye her hang-i bir mahiil iyin dairna aym kalsa idi hakiki ~imiil istikametini bulmak pek kolay
olacak ve dolayisilede haritalarlmlzl da hakiki bir surette cihe tine koyabilcek idik. MaatteessUf bu istikamet sabit degildir.
Tabii inhiraf daimi tebeddullere maruz olup gun, sene ve
aSlrlara tabi olarak oldukya muntazam degi~iklikler arz eder.
i~te bu tahavvuHHm seyrini takip ve tetkik ederek milteakip
seneler iyin muhtemel olan tahavviil kanunlarml istihray ve
tespit etmek miknahs tetkikah mevzuunun en esaslI vazifelerinden birisidir.
inhirafl tabii zaviyesi az yok daimi tahavvUllata maruzdur;
ibrenin bir gun i~~indeki tahavviiliih ~u suretledir:
ibre sabahleyin §arka dogru bir miktar hareket eder, 5:6
saat sonra tekrar garb a tevecclih eder, bClylece mlitenaviben
ibm daimi surette harekettedir. Yevmi tahavviillinde ibrenin
~ark vaziyeti ile garp vaziyeti arasmdaki zaviye takriben 8
dakikadlr. Mamafih; bazl glinlerde (giine~in 1ekeli zamanlarmda)
bu tahavviil miktan daha bliylik veya daha kii~:lik olabilir.
A§agldaki cetvelde hir gun dahilinde ve muhtellif mevsimlerde
miknatisi ibre tahavvulatmm bir numunesi gosterilmi§tir .
t:
.
Mevsimler
6
KI~
ilk,
Yaz
_-
.
Gunun
0 I 2 I ,1
I
-'1.0 -0.5
0
saatleri
I 6 I 8 110 1121141 16 1.2!I 20 1221~
0
-0.5 +0.5 +2.0 +2.0 +0.5
1
,
sonbahar -'1.0 -1.0 -1.0 -1.0 ·2.5 - 1.0 +3.5 +4.0
i
1-1.0 -1.0 -1.5 -3.0 -3.5
o +4.0
+~?'.O
+5.0 +2.5
I
0.0 - 1.0 -1.5 -1.0
0.0 - 0.5 -1.0 -1.0
0.0
-
0.0 -0.5 -1.0
68
1 inci HaritaCllar mecmuaSl
Ibrenin senelik ve aSrl tahavviilah her nekadar kiiC;iik
miktarlar ise de senelerin temadisi ile aym miktar gitgide
biiyiiyerek nazarl itibare almmasl iktiza eden bir klymet te~kil
eder.
Inhirafl tabiinin tahavviilah daima aym cihette vaki olmaz.
Faraza senelerce garbi iken peyderpey yana~arak slflrdan
gec;er (yani ibre istikametile hakiki ~imal istikametinin tamamen tetabuk etmesi) ve badehu ~arki olur ve bir miiddet
boylece gittikten sonra tekrar garba doner. A~agldaki cetvel
inhirafl tabiinin senelerle seyrini gostermektedir. Bu cetvele
nazaran naklS i~aretli inhiraflar garbi ve zait i~aretlilerde
~arkidirler.
I
Sene
I
1550
I
1580
-_.~_.19~-.·07
Londra 1-_08-_0.8
Paris
____
I
I Londra
I Par~
I
+ 24.3
+ 22.4
+22.6
+20.8
I -I' 17~0-'!750
1650
1__-_9_.8_ ' 1 _ - _1_.8_
I
r
1900
I
+ 15.0
I
+13.0
I
+~I
+7.2
- 2.2 _ ~_8~~
- 8.9
n_e~I._l_80_0_:~1_8_50_.__1
I-s_e__
1600
5,
I
Miknabs haritalarl:
Miknahs tahavviilah esash rasadatla tayin ve tespit olunur.
Bu rasatlara istinaden memleketin miknatisi tahavviilahm
gosteren haritalar tanzim olunur. Memleketin karl derecede
muhtelif nokatmda miknatis rasadah yapllara k tabii inhirafIarl tayin olunur. Aym tabii inhirafa malik bulunan tekmil
nokat yekdigerlerine vaslolunmak suretile - interpolation tarikile - miknatis haritalan vucuda gelir. Bu ana haritalar yapIldlgl seneye ait olup miiteakip seneler ic;in senevl ve ~srt
PU8ulaldD yeni TUrk haritalarmdaki ehemmiyeti
69
tahavviWih gosterir cetveller tertip olunmak iktiza eder. Eide
miknatisi tahavvilHlh takip edecck harita, cetv.el ve saire gibi
vesaik mev(:ut olunca herhangi bir sene ic;;in istenilen bir· rnahallin tabii inhirafl interpolation ile bulunur.
Mamafih; miknatisi tahavvillat muntazambir kanuna tabi
oimadlgmdan tertip olunan harita ve cetveller takribidirler
( klsmen). Bu vesaik tertip olunduklan seneden uzakla~hkc;;a
istimaldeki derecei slhhatlerini de gaip edell'ler. Bu sebepten
miknatis haritalarml ve vesaikini peyderpey yenile~tirmek luzlmfir. Bu gaye ic;;inde daimi surette faaliyette bulunacak miknatisi tetkikat ve te~kiluh ve istasyonlarl vucuda .getirmek
iktiza eder.
Miknabs ibresi istikametinin ariz! tahavviilleri:
Tabii inhiraf sadece, gUn, sene ve aSlrlada miitehavvil degildir. ibre istikametine §iddetli flrtmaIar, gUne~in gOlgeleri,
civarmda bulunan §iddetli elektrik ceryanlarI, madeniyat, demir kUtleleri ve Hh. gibi bir c;;ok sebeplerde miiessirdirler. Bu
gibi ariz! sebepler dolayislle tabii inhirafta vaki alan tahavviil
bazan dereceleri gec;;er. Cebimizde bulunan anahtar, <;akI, saat
ve saire gibi vesait miknatis! ibreye mUessir olurlarlar.
Binaenaleyh: Tabii inhirafm gerek tayininde ve gerek daha
evvelden tayin edilmi§ bir miktan araziye tatbik esnasmda
ibre civ3rml bu gibi mUessirattan azade blrakmahdlr.
Mlknabs rasadab:
HaritaClhk noktaYI nazarmdan miknahsm yalmz tabii inhiraflm Olc;;mek maksada kifayet eder. Bu maksat ic;;in miknatisi
teodolit kullamhr.
Bu teodolitle ibre inhiraflarmI bir dakika ve dakika u§arma
kadar kIraat etmek kabildir. Ekseriya bu nevi teodolitler aym
5.
70
1 inci HaritaCllar mecmuaSl
zamanda astronomik rasadat yapabilecek veghile imal edilmi§lerdlr.
Nirengisi henuz yapllmamI§ bir mmtakada miknahs rasadah
matlup ise raslt, evvela miknatisi teodolitle gune§ veya kevakipten semt tayin eder. Badehu Teodolitle tayin edilmi§ olan
~imal istikametine gore ibrenin aldIgI istikameti kIraat ve kayt
eder. Teodolit uzerinde §imal noktasmm kIraati ile ibre istikametinin klraati arasmdaki tefazul 0 andaki inhirafl tabiiyi
verir. Vasati bir neticeye vasIl olmak igin bu cinsten rasatIan muhtelif gUn ve saatlerde tekrar etmek lazlmdlr. Bir mmtakamn kafi derecede slk olarak muhtelif nokatmda yapIlan
bu nevi rasadatla mmtakamn tabii inhirafmm tahavviilah hakkmda bir fikir edinilir.
Haritasl yapllml§ bir mmtakada tabii inhirafm tayini matlup ise her hangi pusulah bir aletle mezkur ameliyat daha
basit bir ~ekilde yapIlabilir; nirengi nokatmm kemiyah vaziyesini haritadan gIkarmak mumkUndUr. Binaenaleyh: bu kemiyab
vaziye ianesile bu iki nokta arasmdaki semt hesaplamr. Bundan sonra pusulah alet nirengi noktasl uzerine konur ve ikinci
nirengi noktasl istikameti rasat edilerek ibre istikametile bu
nirengi noktasl arasmdaki zaviye pusula uzerinde kIraat olunur.
Mezkur zaviye birkag de fa rasat edilip vasatisi ahmr. ikinci
nirengi noktasmm bilhesap bulunan semt zaviyesi ibre istikametinin ikinci nirengi noktasma gore Olgiilen zaviyesi mukayese edilince inhiraf miktan meydana Qlkar. ibre zaviyesi hesap olunan semt zaviyesinden buyUk ise inhiraf garbi, ku,¥uk
ise inhiraf ~arkidir.
Yeni Turk haritalarl Gaus Kruger irtisami sistemine gore
tertip edilmektedir. Binaenaleyh: haritalar uzerinde kemiyah
vaziye §ebekesi (murabbaat §ebekesi) tabedilmi~ bulunacakhr.
Pusulamn yeni Turk hRritalarmdaki ehemmiyeti
71
Nirengi nokatmm haritadan ahnacak kemiyab vaziyesile hesaplanacak semtleri, murabbaat ~ebekesinin ~imaline goredir.
Bu sebepten yukardaki flkra mucibince bulunacak ibre inhirafl,
hakiki ~imale gore inhirafl tabil olmayup murabbaat ~ebekesi
~imaline gore bulunmu~ bir inhirafhr. MakasHh askeriye i<;;in
,esasen bu inhiraf HlzImdlr.
Haritalarda murabbaat ~ebekesi mevcut oimadigi hallerde,
iki nirengi noktasmm haritadan cografl kemiyah vaziyesi <;;1karIbr ve birbirlerine kar~l cografl semtleri kezalik bilhesap
bulunur.
Cografl kemiyah vaz'iyeye gore bulunacak inhiraf miktarI,
,ibrenin inhirafl tabiisidir.
Pusulah aletlerde ekseriya pusula tablaSI bir derece ve bazen daha biiyuk puslalarda yarim derece taksimatma miinkasemdir. Binkenaleyh: tabii inhiraf miktarl bu aletlerle ancak,
rasatlarl tekrar ederek vasatl almak sure tile , derecenin onda
birine kadar slhhatla tayin etmek miimkiindiir. Daha ziyade
,incelik matlup olan halatta ameliyatm miknatisl Teodolitle
yapIlmasl iktiza ,eder.
'Miknatisiyeti arziye:
Arzm etrafmda bir sahai miknatisiye mevcuttur. Esasen
·serbest kalan miknatisl <;;ubuguna muayyen bir ilstikamet veren
de arzm kendi etrafmda hasil ettigi bu miknatis sahasIdlr.
Arzm muhtelif nokatmda, miknatis sahasmm cihet ve ~id
,deti muhteliftir. Bu ihtilaf dolayisile muhtelif noktalarda pushinm inhirafl tabiisi de degi~ir. Binaenaleyh: pusla inhirafl ta'biisi, miknatisiyeti arziye sahasmm cihet, ~iddet ve meyH ile
.alakadardlr. Her nekadar haritaclhk noktai nazarmdan inhirafl
.tabiinin mesahasl maksat ve emelimizi temin ederse de mem-
72
1 inci HaritaCllar meCIIlliaSI
leketimizin miknahs kuvvetleri hakkmda esash bir malumat
edinmek ve ona gore miiteakip senelerin tahavviiHih muhtemelesini tetebbii edebilmek i<;in, inhirafl tabil taha:vviilatma
amil olan esbabl taharri etmek meeburiyetindeyiz.Bu sebeptenmlknahs rasadatmda sadeee inhirafl tabiiyi 6l<;mekle iktifa
etmek dogru olmaz. Zira: miknahs tetkikah yalmz haritaelhgl'
~lakadar eder degildir. Memleketimizin yer altmda kalan hazineleri hakkmda mahlmat edinebilmek i<;in tabiatm bu hassaskudretinin biitiin kanunlarml tetkik ederek h;lifade etmek
meeburiyetindeyiz. Bu sebepten miknahs rasadah tevsi ve himik edilmek lazlmdlr.
Miknatisiyeti arz;iyenin hangi kuvvetlerini tetebbii ve rasat
etmek lazlmdlr? ~imdi burasml izah edelim: Arzm miknahsiyet sahasmm eiheti zemine dogru miiteveecihtir; yani mikna-tISl kuvvetlerini istikameti zemine dogrudur. Bu istikamet
bulunulan mahalden ge<;en miistevii ufkl ile her hangi bir zaviye te~kil eder. Buna miknatisiyet sahasmm ufka nazaran,
meyili denilir. Sahanm her yerde ~iddeti de muhteliftir. Bu ~iddet
(gavs vahidi) ile 6l<;iiliir. Bir mahalde miivaz~nette bulunan miknahs vubugu miivazenet vaziyetinden ayrIldlktan sonra raksaterk edilse, bir saat saniyesi dahilinde yapaeagl a~ikardlr.
Binaen aleyh: miknahs sahasmm ~iddeti <;ubugun bir saniyezarfmdaki adedi raksl rasat edilerek buna ait formiil ile hesap·
olunur.
Meylin mesahasl da temamen §akuU kilmabileeek bir taksimat dairesi ortasmda inee bir meyil iizerine. talik edilen miknahs <;ubugunun alaeagl istikametin daire taksimah iizerindeki
~akule veya ufka nazaran zaviyesini klraat etmekle 6l<;iiliir.
Mesela pariste sahai miknahsiyenin eiheti zemine dogru ufkat
nazaran 64° 44' bulunmu§tur. Sahanm siddeti de 0,4615 gavshr.
Pusulamn yeni Turk haritalarmdaki ehemmiyeti
73
MemleketiIIli~zd~ vebaric 'memleketIerde miknabs ra.sadab ve te§kiHib:
Yokarda miknatis tahavviiHUmm tetkiki, pusla inhirafl talbiisi dolayisile, haritalarm istimali noktai nazarmdan haizi
·oehemmiyet oldugu soylenmi§ti. Halbuki garp aleminde benim arz
.etmek istedigim sebepten daha ziyade ehemmiyet verilmekte
.oldugunu goriiyoI'uz. Mlknahs meselesi buglin diinya alimlorinin
.ehemmiyetle tetebbli etmekte olduklarl ilim mevzularmdan
t>irisidir.Fransa, Almanya ve sair Avrupa devletleri ve AmeI'ikadaki miknatis tetkikah te§ekkiilleri §ayam dikkat bir ge,ni§lik gostermektedir. Her memleketin yiizleree rasat istas'Yonu tabiatm az C;ok intizamslzbklar arz eden bu gizli kudre-.
;tini tarassutla me§guldurlar.
1898 yazmda Avusturya harita enstlitiisUne mensup binlba§1 'Hartel1arafmdan Yunanistanda birc;ok mlknatis rasadah
yapllml§hr.
Memleketimizin miknahs kuvvetleri maaUeesiif pek az tetkik olnnmu§tur. Harbl umumi esnasmda Alman mlitehassls1arl tarafmdan IlJluhtelif mahallerde miknahs rasadah yapIlillll§ isede alman netayic; ve bu baptaki vesaik elimizde mev.cut degildir. Bu sene Bahkesir eivarmda ilk defa olarak Kan-dilli rasathanesi miidiirii Fatin Beyefendi tarafmdan miknahs
,:rasatlal'l iera edilmi§ ve heniiz hesabah yapIlrnadlgmdan netieeleri ne§redilmemi§ tir.
Miknahs i§i harita i§i ile miivazi gitme~d iktiza eden bir
a§tir. En modern haritalarl yapmakta olan haritaumum mil-dilrliigii, ne§redecegi haritalarmm miikemmeliyetini, ancak
miknatisl malftmatm· bu haritalara ilavesi ile temin edebile.cektir. Fikrimce memleketimiz ic;in, fennin bu §ubesi He de
.arbk i§tigal etme,k zamam gelmi§tir.
74
1 inci HaritacIlar mecmuaSlJ
BaZl Avrupa devletlerinde oldugu gibi biiyiik mikyasta
miknahs tetkikah te§kilah viicude getir'mek bizim ic;in bilhassa personel dolayisile belki biraz mii§kiildiir. Mamafih harita umum miidiirliigii te§kilah i~inde bu mebhas igin de bir
yer aYrIlmak miimkiin olacagml zan ediyorum.
Vmum miidiirliik bu sene Bahkesir civarmda bir nokta
iizerinde miknahs rasadah yaphrarak bu yolda halen birinci
hatveyi atml§ bulunuyar. Miibayaa edilecek miknatist teodolitlerle bu gibi rasatlarm temadt edecegine §Uphe yoktur. Yeni
haritalarImlZ igin yapIldlgl seneye ait inhirafl tabit miktaJ'ml
vermek esast bir vazifemizdir. Bununla beraber miknahs rasadahm, ltizumu veghile derinle§tirmek mi, yoksa sadece inhirafl tabiiyi tayin ederek diger anaSlrm mesahasllli vakti
ahara tahk etmek mi muvaflk olacagllli kararla§hrmak t81
ba§h ba§llla bir tetkik mevzuu te§kil eder;
***
Mlknatis inhirafl hakkmda Niyazi beyin yazdlgl bu makale
esasen harekete gelmi§ olan dikkatimizi bir kere daha, celp
etmi§tir.
Eyi ve miikemmel haritalarm, roper noktalarl bulunama..,
dlgl zamanlar, mesela: Sisli ve karanhk havalarda, gece zamanlarlveya bir kapah yerde, mahfuz mahalde harita okumak ve cihetlendirmek HIZlm gelince, pusladan istifade etmekle
hikmeti mevcudiyeti tebariiz edebilir.
Muharririn makalesinde yazdlglgibi denizciler harita ve
pusla istimal ederken istikamet tashihi igin vakit bulabilirler.
Evvelleri Astronomik rasadat yaparlardl. ~imdi gemilerin siiratleri artml§ oldugu gibi telsiz telgraflar da icat ve istimal
edilmekte bulundugundan i§ siirat ve kolayhk kesbetmi§tir.
Pusulamn yeni Turk haritalarmdaki ehemmiyi
75
~~-~~~~~~~~~~~~~~
Bundan ba~ka miknatis inhirafml icabettiren esbap ve avamilin istikamet vermekte bertaraf edilmesini temin eden cayraskopik puslalar da icat ve istimal edilmege ba~lanml~hr.
D~nizde
cihet tayini eskisine nazaran ~ok kolayla~m1!;;hr.
Bilhassa miiterakki memleketler deniz seferlerinin emniyetine
enternasyonal bir ehemmiyet vermektedirler.. Bu sebeple bizim sahillerimizde de kendi memleketlerinin sistemlerine tevfikan inhirafl Imknatisi Ol~mekten, vakit vakit muhtelif mevkilerdeki inhirafab kayt ve Win etmekten hali kalmamaktadlrlar. Aldlglmlz malftmata gore, mesela: 9a3 sene sine mahsus olarak ingilizlerin ne~rettikleri ilanlara gore inhirafl tabil
lzmitte56 dakika ~arkl ve senede 7 dakika azalmaktadlr.
Karada sail' fennl maksatlardan kat'l na:zar, ordu i~in 01dugu kadar ve belki bundan daha ziyade hava kuvvetlerimiz
i~in miknatis inhirafmm tayini ~ok miihimdir. Sisli havalarda
ve karanhk gecelerde tayyarelerimizin emniyetle u~u~laI'l ve
berrak havalarda haritaiarl kolaylIkla kullanmaiarl tabil inhirafatm zaman ve mekana .gore tesbitine vabestedir. Harp ihtiyacmdan kat'mazar hazarda seyri haval i~in buna ~ok liizum
vardir.
Kara ordusunun hazar ve seferde ah~ ihtiya~larmi temin
etmek yolunda inhirafab miknatisinin bilinmesine olan zarureU muharrir malkalesinde klymetli mlitalealarile izah etmi~tir.
Miiterakki memleketlerde inhirafl miknatisiyi zamanen ve
niahallen tayin eden ve haSIlab mesaisini haritalar haline koyan heyetler bulundugu mahlmumuzdur. MeseHl : Fransada en
biiylik fen adamlanmn dahil oldugu boyle bir heyetin mevcudiyeti bilinmekle beraber bu heyetin maiyyetinde (800) ii
miitecaviz merkezin de bulundugu ogrenilmi~tir. ispanyada
bile (80) den fazla merkez vardir. Fatin Bf. nin bize verdigi
.76
1 inci HaritacIlar mecmuaSI
.
malftmata gore bu merkezlerin beherinin memur ve saire gibi
daimi masrafl mucip unsurIarmdan ve tesislerinden sarfmazar
hie; olmazsa yirmi bin lirahk aHU ve edevah fenniyeye .ihtiyaci vardlr. Meselenin ehemmiyetini taktir etmekle beraber
miimasil te~kilah fenniye ve tesisat yapmaga biite;emiz miisait olmadlgl gibi farzlmahal olarak para meselesi temin edilse de fen adamlarl bulup te~kWih viicude getirrnek ie;in daha
hayli zaman beklemek icabedecektir.
Hie; bir ~ey yapmaml~ olmamak, hie; olmazsa miimkiinii
if a etmek ie;in memleketimizdeki hava rasat merkezlerinde inhirafl miknatisiyi yalmz cihet tayini noktai nazarmdan ameli
bir tarzda takip ettirmek te~ebbiisiindeyiz. Bunun ie;in rasat
merkezlerinin bulundugu muhtelif merkezlerde teodolit vasltasile msfmnehan hakikiyi tesbit ettirmek istedik. Rasat mefkezlerinde birer basite in~asl te~ebbiisii ilerlemi~tir. iptidayi
emirde teodolitle hakiki. msfmnehar tesbit edildigi gibi miknatis inhirafl da umumi surette tayin edilecektir.
Miknatis inhirafml pratik bir tarzda devam iizere tayin
ie;in ~unu dii~iinmii~diik: Verniyerli bir pusla yapbrahm. HiC
olmazsa bir dakikaya kadar 6le;me kabiliyeti olan bir pusla
olsun, bu puslanm kenanlll tesbit ettirdigimiz msfmnehanhakikiye mOvazi tutahm. Puslanm derece ve dakikasml ibre
istikametile okuyahm. PusiaYI yaphrmak istedigimiz (Galileo)
fabrikasmm miihendisi puslanm kenarmm miivazi olarak tatbikindeki mii~kiilah dii~iinerek iizerindeki siyah e;izgisi pusia
kenarma hassas bir tarzda miivazi olan bir cam ilavesini dii~iinmii~ ve bu tarzda, bizim de istedigimiz ~ekilde fabrikamn
imal ettigi pusla bize gelmi!2tir.
Ankarada Harita dairemizin kurbfnde bir pilye yaparak
iizerine basite tersim ettigimiz gibi Teodolitlerlede bu miinase-
Pusulamn yeni Turk haritalarmdaki ehemmiyeti
77
bene hakiki msfmnehar istikametini de tesbit etmi§ bulunduk.
(Jelen puslaYl tatbik ettik. Miknatis inhirafmR Ankarada daire~
mizin yakmmda 32 dakika olarak bulduk. Bu rakkam §ayam
,dikkat idi. QlinkU: 928 senesiride deniz harita zabitleri arkada§larlmlzm Ankarada tayin ettikleri inhirafl tabil 1 dakika
0,9 saniye garbi idi. Aradan be§ sene mUrur etmi~ oldugundan herhalde degi§ecek idi. Acaba dU§UndUgUmUz ameli usulde
aldamybr midik? Derhal teodolitle rasada ge<;tik. Bir hayli
rasat silsilelerinden sonra teodolit bize inhirafm mlktarml
31 dakika 40 saniye olarak tayin etmekle pratik usullimiizde
'nihayet 20 saniye aldandlglmlzl anladlk.Zaten biz dakika
farkmdan fazlasml ameli usiiliimlizle hesap edemezdik.
Buna gore Ankaramn 933 senesi 1. Te§rininin birinde irae
ettigi inhirafl tabii nllktarl 31 dakika 40 s:aniye §arki olup
be§ senedenberi senevi olan miktarl tezaylit te 6,8 dakika
olarak tesbit edilmi§ bulunmaktadlr. Bundan en biiyiik istifademiz dU§iindUgiimiiz ameli usullin bize te:§kilat ve tesisat
yoksuzlugunda bir dakikaya kadar inhirafl hesap etmek imkamm bah§etmesidir. :;;u haide her rasat merkezimizde hakiki
msfmneharl tayll1 ederek verniyerli pusiamllzia bir dakikaya
kadar inhiraf tebeddiilahm yer yer ve zaman zaman kayt
edebilecegiz demektir.
Bir dakikahk bir inhirafll1 tayininin ve bunun kiistlratmm
tayin edilememesinin klymeti fenniyesi mukayeseye deymez.
Eibette dakikanll1 dununda rakkamlarlda isteriz. Bundanba§ka
,pratik olarak yaphglmlz i§ sadece yan inhill'3flarml tesbit et..
mektir. Aynca ibrenin §akuli temevviicatIm da tayin ve
tesbit etmek icabah fenniyedendir. Bunun aIIleli <;aresini heniiz
bulmu§ degiliz. Mamafih bu daharitaclhk iGin 0 derece lazim
degildir.
78
1 inci HaritaClhk mecmuaSl
Acaba bir dakikaya kadar miknatis inhirafml tayin etmi~
bulunmakaskeri maksatlara yarar ml? Her~eyden ziyadeaskeri
maksatlarda miknatis inhirafmm tesirah plan ah~larmda mah~
siistur. kar~iki sahifeye koydugumuz cetvelden anla~~nlacakhr. ki
bir dakikahk bir inhirafm tayini e;ok faideler verecektir. Bu
cetvele gore, mesela: be~ dakikahk fark 5000 metrede 7,28;
10000 metrede 14,56; 15000 metrede 21,83 inhirafl muciptir.
Bu inhiraf mlktarlarmm be~te birini alIrsak bir dakikalIk in~
hirafl 6le;mekle ve bunu tope;uya vermekle ah~larm dogrulu~
guna nedereceye kadar hizmet etmi~ bulunacaglmlz anla~llIr.
Muharebe meydanlarmda bilhassa hareket harbi esnasmda
yer yer ve zaman zaman miknatis inhirafml 6le;mek icabedecekfr. Bizim pratik usuliimiiz bu sahada da tatbik kabiliyetini haizdir. Hie; ~iipe yok ki muharebe meydanlarmda haktkl
msfmnehan, alah fenniye ile 6le;mek ve tesbit etmek mevzuubahs olamaz. Fsasen plan ah~lan elde muntazam biiyiik
mikyasda haritalar bulundugu zaman kabili icradlr. 0
halde msfmnehan hakikt istikameti esas tutularak kenarlarl
buna miivazi gibi e;izilen haritalar bazl roperlerle cihetine
konur. Ve haritanm ~ark veya garp kenan msfmneharl hakiki istikameti olarak ahmp ta verniyerli pusulanllzm cam
iizerinde e;izili mii~iri bunun iizerine tatbik edilir. ve ibarenin
gosterdigi derece ve dakika okunursa pafta mmtakasmm inhirafl miknatisisi 0 zaman ie;in tayin edilmi~ olur. Bu ~ekil
yeni inki~aflI haritalarlmlz i<;;indir. Bon inki~afl i<;;in boyle
degildir.
Boylece muhtelif paftalarm herbirinin araziye tatbikinden
ve cihetlendirilmesinden sonra miknatis inhirafl 6le;iilerek alInan neticeler bir araya getirilirse haritalarm ihtiva eUigi geni~
bir mmtakanm miknatisi inhirafl tesbit edilmi§ olur.
Mlknabs inhirafmm heher 5 dakikasmm muhtelif mesafelerde bais
olacagl yan inhirafab:
~~~~
110:05'~0.101~0.1511
0.20' I 0.25' I 0.30' I 0.35To.40' I 0.45' I 0.50' I 0.55' 11°.00 11°.05' I
rvH:l~tile II
.I
I
I
I
I
I
I. I
I
I
I
I
,,
5000 I 7.28 14.55 21.82
29.091
36.361 43.63
50.90
58.171 65.44
72.71
79.98
7500 10.92 21.82 32.73
43.641
54.55
I
65.45
76.36
87.261 98.17
109.07
I 119.98
130.881 141.79
10000 14.56 29.10 43.64
58.181
72.73
87.27
101.81
116.36113090
145.44 159.98
174.53 189.07
12500 18.20 36.37 fi4.55
72.72
90.90
109.08
127.26
14:5.441163.62
181.80 199.98
218.16 236.34
87.26
109.08
130.89
152.71
174.52
196.34
218.15
261.78 283. 59
- - -- -
---- ---r-'--
----
15000 1121.83 43.64 65.45
239.97
117500 11 25.45 50.90 76.36 101.81 1127.27
152.72178.17
203.62
229.07
254.52 . 279.97
20000 29.09 58.18 87.27 116.36
124.541203.62
232.71 1261.80
290.88 319.97
--
145.45
87.25
i 305.42
94.52
330.87
349.05 378. 14
Hesab eden: Kay.
Cevat
1
I
I
1
80
1 inci Haritacllar mecmuasl
Yine tekrar edelim: Bu bizim pratik i~irt1iZ miknatis inhihirafml fenni bir tarzda biitlin miiterekki memleketlerin yapmakta olduklarl ~ekilde takip ve tesbitten bizi farig blrakamaz.
o miihim ihtiyacI daima goz oniinde tutmaga, zaman ve imkan bulunca temin etmege mecburuz.
s.
© Copyright 2024 Paperzz
