İBN HiBBAN
İBN HİBBAN
(..:.ıt;>
1)!1)
Ebu Hatim Muhammed
b. Hibban b. Ahmed el-Büsti
(ö.
354/965)
Hadis ve
L
fıkıh
alimi.
_j
277'de (890) bugünkü Afganistan'ın
Sicistan bölgesinde harabeleri bulunan
Büst'te doğdu . Arap kabilelerinden Temlm'e mensup olduğu için Temlml nisbesiyle de anılır. İlk öğrenimini Büst ve çevresinde yaptı. Yirmi üç yaşlarında iken
tahsil maksadıyla Taşkent'teki İsblcab'
dan başlayarak Horasan. Maveraünnehir,
Irak. Hicaz. Şam, Mısır ve İskenderiye'ye
kadar uzanan bir seyahat gerçekleştirdi;
başta hadis olmak üzere fıkıh. Arap dili.
kelam, felsefe. tıp ve ilm-i n ücum alanlarında birçok hocadan faydalan dı ve all isnadla rivayet imkanı buldu. Basra'da en
yaşlı hacası muhaddis. edip ve tarihçi EbO
Halife Fazi b. Hubab el-Cumahl ile Zekeriyya es-Sad. Mısır'da Nesal. Musul'da
EbO Ya'la el - Mevsıll. Nesa'da Hasan b.
Süfyan. Harran'da EbO ArObe. Buhara'da Büceyrl. Nlşabur'da Muhammed b.
İshak es-Serrac gibi alimlerden hadis rivayet etti. Nlşabur'da kendisinden hadis
ve fıkıh dersleri aldığı İbn Huzeyme'nin
metodunu benimsedi. Ayrıca M ufaddal
b. Mu hammed ei-Cenedl. Ebü'I-Abbas
ed-Degüll, İbn EbO DavOd. İbn Cevsa ve
İbn EbO Hatim'den faydalandı. Darekutnl. EbO Abdullah İbn Mende, Hakim enNisabOrl. İbn Hablb en-NisabOrl. Muhammed b. Ahmed en-NOkatl. Abdurrahman b. Muhammed ei-İdrlsl. Tô.ril].u Bul].ô.rô. müellifi olup Guncar diye
anılan Muhammed b. Ahmed el-Buhar!
gibi alimler onun talebeleri arasında yer
aldı.
Eserleriyle
olduğu
kadar
takvasıyla
da
tanınan İbn Hibban'ı Samanoğu lları emir-
leri Semerkant. Nesa ve daha başka yerlere kadı tayin etmişlerdir. Samani Emlri
Ebü'I-Muzaffer. Semerkant'ta hadis talebeleri için İbn Hibban'ın adına bir suffe
yaptırmış. İbn Hibban da burada 330
(941-42) yılına kadar hadis ve fıkıh akutmuştur. 334 (945-46) ve 337'de (948-49)
Nlşabur'da imla meclisleri kurarak hadis dersleri vermiş. kendi adına yaptırı
lan hankahta bazı eserlerini yazdırmış
tır. Nlşab ur'daki ilk imla meclisinde henüz on üç yaşındaki Hakim en-Nisaburl'yi müstemll olarak çalıştırdığı bilinmektedir.
İbn Hibban'ı kıskanan bazı kimseler
. onun nübüweti ilim ve arnelden ibaret
saydığım ileri sürmüşlerse de Zehebl. büyük bir imam kabul ettiği İbn Hibban'ın
peygamberlikle ilgili görüşünün yanlış
anlaşıldığını belirtmiştir. Ona göre İbn
Hibban ilim ve amel sahibi olmayan kimsenin peygamber olamayacağını söylemiş. bu iki özelliğin peygamberde en mükemmel şekilde bulunduğunu ifade etmiştir (Mlzanü'l-i'tidal, III. 507-508) İbn
Hacer de bu konuda İbn Hibban'ı savunmuş. onun gibi sağlam inançlı bir alimin
nübüwetin müktesep olduğu yönündeki
felsefi manayı kastetmediğini belirtmiş
tir (Lisanü'l-Mlzan, v. 114) . İbn Hibban.
Sistan'da bulunduğu sırada Müşebbihe
taraftarlarınca da kelam ve felsefeyle
meşgul olduğu ileri sürülerek zındıklıkla
itharn edilmiş. katli için halifeden emir
istendiği söylenmiştir. Bunun üzerine Slstan'ı terkeden İbn Hibban Semerkant'a
sığınmış . aynı çevreler tarafından orada
da rahatsız edilince Semerkant'tan ayrıl
mak zorunda kalmıştır. Sübkl'ye göre ise
Sistan'dan sürüldüğü belirtilen İbn Hibban değil Mücessime'den olduğu söylenen Ha ce Abdullah- ı Herevl'dir. İbn Hibban 21 Şewal 354'te (20 Ekim 965) Büst'te vefat etti ve evinin yakınındaki hadis
medresesinde defnedildi.
Kaynaklarda "hadis hafızı. Horasan'ın
hadis şeyhi" gibi ifadelerle anılan ve hadislerin sıhhatini belirleme , hadis ravilerini cerh ve ta' dil etme konularındaki çalışmalarıyla tanınan İbn Hibban. ravilerin
sıdk ve adaletinin tamamlanmasında onların ilim sahibi olmalarını şart koşmuş.
fakih olmayan sika ravinin ezberinden rivayet ettiği hadisleri hadisin metninde
hata yapabileceği için. si ka bir fakihin ezberinden yaptığı rivayetleri de senedde
yanılabileceği ihtimaliyle sakıncalı görm üş . cerhedildiği bilinmeyen her şahsı.
ravisi adil olmak şartıyla adil sayıp rivayetlerini el-Müsnedü 'ş -şaJ:ıiJ:ı'ine almış .
mezhebinin propagandasını yapan bid ' atçıların rivayetleriyle ihticac edilemeyeceğini ileri sürmüştür. İbn Hibban' ın ravilerin ta'dllinde müsamahakar olduğu.
cerhe yönelik ten kitlerde ise sert davrandığı belirtilmektedir. Kendisi ravileri
cerhederken çok ihtiyatlı davrandığını.
bir kimseyi sika veya zayıf olarak nitelediği takdirde onun böyle olduğuna dair
elinde sağlam deliller bulunduğunu söylese de İbn Hibban 'ın bu nitelendirmeleri bazı hadis imamlarınca dikkate alınma-
mıştır. Zehebl. İbn Hibban'ı cerh konusunda aşırı davrandığı ve ani karar verdiği için eleştirmiş. İbn Hacer de kendisine bazı ravilerin cerhi hususunda benzer
tenkitler yöneltmiştir. Talebesi Hakim enNisabOrl hocasının hadis. fıkıh. lugat ve
vaaz alanlarındaki üstün bilgisine işaret
etmiş, Hatlb el-Bağdadl onun hafız. sika
ve derin an l ayış sahibi olduğunu belirtmiş, Yaküt ise kendisini asrın imamı ve
allame diye övmüştür.
Eserleri. 1. e/-Müsnedü'ş-şaJ:ıiJ:ı*
'ale't-te~asim ve'l-envô.' (Şaf:ıU:ıu İbn
lfibban, es-Sünen, et-TekasTm ue'l-enua') . Klasik tasnif metotlarından farklı
olarak emirler. nehiyler. haberler. mubahlar ve Peygamber'in fi ilieri şeklinde
beş bölüm halinde düzenlenen ve sahih
hadisler yanında hasen hadisleri de ihtiva eden eserin tamamı günümüze ulaş
mamıştır. Abdülmuhsin el-Yemani tarafından yayımlanan eseri (1-111, Medine, ts.).
İbn Balaban (ö 739/1339) el-İJ:ısô.n fi ta~
ribi ŞaJ:ıiJ:ıi İbn ljibbô.n adıyla bablara
göre yeniden düzenlemiştir (I-IX. Beyrut
1407/1987)
z. eş-Şi/p'it* (Tarli].u'ş-şikat,
eş-Şikat mine'ş-şaf:ıabe
ue't-tabi'ln ue etba'i't-tabi'ln). Ravileri tanıtan alfabetik
bir eserdir. Giriş bölümünde Hz. Peygamber'in hayatı ve gazveleri kısaca anlatıl
mış, 335 (946-47) yılına kadar gelen halife ve meliklerin iktidar dönemlerinin özet
halinde tarihçesi verilmiştir. Eser Muhammed Abdülmuld Han ' ın yönetiminde Muhammed Abdürreşld tarafından yayım
lanmıştır (I-IX. Haydarabad 1393 -1403 /
1973-1 983) 3. Tô.ril].u'ş-şaJ:ıdbe elle~i
ne ruviye 'anhüm el-al].bô.r (EsamT aş
f:ıabi 'l-kiram , Esma'ü'ş-şaf:ı§.be, Ma'rifetü 'ş -şaf:ı[ıbe). eş-Şi~at'ın saha be tabakası bölümünden ibaret olan ve 1608 sahablnin biyografisini ihtiva eden eseri
Buran ed-Dannavl neşretmiştir (Beyrut
1408/ 1988) 4. Kitô.bü (Ma'rifeti)'l-mecnJ.J:ıin mine'l-muJ:ıaddişin ve'cj-cju'afô.'
ve 'l-metrCıkin (Ki tabü'l-Mecruf:ıln, Kitabü 'çl-Ou'afa', Kitabü '1-Cerf:ı ue't-ta'dfl) .
Rivayetleri tenkit edilen ravilere dair alfabetik bir eser olup giriş bölümünde
cerh ve ta'dll faaliyetlerinin tarihçesi
özetlenmiş. yirmi çeşit cerh sebebi hakkında geniş bilgi verilmiştir. Ravilerin
hangi sebeplerle cerhedildiğini belirten
eser zayıf ve mevzO hadisleri tanımada
önemli bir kaynaktır. İbnü'l-Cevzl'nin elMev:l:Cı'ô.t'ında geniş ölçüde faydalandı
ğı eseri Hafız Aziz Bey el-Kadirl en- Nak-
63
iBN HiBBAN
şi bendi
(l-ll. Haydarabad- Dekken 1390/
1970) ve Mahmud İbrahim Zayed (l-ııı,
Halep 1395-1396/!975-1976) yayımlam ı ş.
Rebi' Ebu Bekir Abdülbaki eser için Fihrisü Kitô.bi'1-Mecru]Jin ve 'cj-cju'atô.'
adıyla bir fihrist hazı r lamışt ı r (Beyrut
1992) . İbn Hibban ' ın kitapt aki 423 raviyle ilgili bazı gö r üşle r ini tenkit ve tashih
eden Darekutni' nin çalışmasın ı da Halil
b. Muhammedel-Arabi Ta'li]fatü'd-Dô.re]futni adıyla neşretmişti r (Kah i re 1414/
1994 ı İbnü' l -Kayserani, Kitô.bü'1-Mecru]Jin'deki 1139 hadisi başlangıç i anna
göre alfabetik olarak sıralamış . eseri İma
düddin Ahmed Haydar Kitô.bü Ma'rifeti't-te~kire ti'1-e]Jô.dişi'1-mevzu'a (Beyrut 14061!985) ve Harndi b. Abdülmecid
b. İsmail es-Selefi daha güzel bir tahkikle Te~kiretü '1-]Juffô.~ etrô.fü e]Jô.dişi Kitô.bi'1-M ecru]Jin 1i'bn lfibbô.n (Riyad
1415/1994) adıyla yayımlamıştır. S. Ravzatü'1-"u]fa1ô.' ve nüzhetü '1-fuzalô.'. Ahlaki ve edebi konu l ar ın ayet. hadis , şiir ,
hikmetli sözler ve hikayelerle edebi bir
üslupta işlendiği bi r çeş i t vaaz ve nasihat kitabıdır. Eser Mustafa es-Sekk~:i'nın
tashih ve notlarıyla Kahire'de ( 1328/1911,
1347/1928, 1374/1955). ayrı ca Muhammed
Muhyiddin Abdülhamid, Muhammed Abdür rezzak Hamza ve Muham med Ham id
el-Fıki'nin tahkikiyle Beyrut'ta ( 1395/1975,
1397/!977) neşredilmişt i r. 6 . M eşô.hiru
'u1emô.'i'l-emşô.r (ve a'lamü 'ulema'i'laJı:tar). eş-Ş i]fdt'taki sahabe. tabiin. tebeu't-tabiinden daha çok fıkıh , tefsir.
hadis ve kıraat ilimlerinde meşhur olan ,
ibadet ve zühd yönüyle de ün kazanan
1602 şahıs yaşadıkları şehi r ve bölgelere
göre kısa biyografileriyle. yer yer rivayet
ehliyetlerine de işaret edilerek tanıtılmış
tır. Eser Manfred Fleischhammer'in tashihleriyle basılmış (Wiesbaden ı 379/1959).
ayrıca Merzük Ali İbrahi m tarafından yayımlanmıştı r (Beyrut 1987; Mansüre 141!/
1991). 7. es-Siretü 'n-nebeviyye ve a}].bô.rü'l-}].uleta'. İ bn Hibban'ın eş-Şi]föt'ın
dan derlenerek meydana getir ilen eser i
Hafız Aziz Bey ei-Kadiri en - Na kşibe n di
ile diğer bazı alimler yayımlamışla r dır
(Beyrut 1407/1987). Halid Abdurrahman
ei-Akk'in Kışşatü's-sireti'n-nebeviyye
adıyla neşrettiği eser de ( Dımaşk 1990)
bu kitap olmalıdır. 8 . Mu}].taşar fi'l-]Judud (Sezgin , I, 191) 9.lfadişü'l-a]frô.n
(Darü' l-kütübi'z-Zahiriyye, Mecmua, nr.
53/l ).
İbn H i bban'ın kendi kitap l a rı nda ve
çeşitli
kaynaklarda adı geçen di ğer bazı
eserleri de şunlard ır : Vaşfü'l-imô.n v e
şu'abihi (İman ve imanın kısımları konu-
64
su nda kaleme alınmış i lk eser olma l ıdır).
De1ô.'ilü'n-nübüvve, el-Faşl beyne'nna]fale, 'İlelü'l-a}].bô.r, 'İlelü ]Jadişi'z
Zühri (yirmi cüz). 'İlelü ]Jadişi M alik b.
Enes (on cüz). 'İlelü M enô.]fıbi Ebi lfanife (on c üz). Kitô.bü md inferede bihi
ehlü'1-Medine mine's-sünen (on cüz).
Mekkeli ve Horasanlılar' ın infirad ettikleri hadisier e dair beşer cüzlük, Iraklılar'ın
infirad ettikleri hadisiere dair on cüzlük
üç eseri . Envô.'u '1- "ulUm ve evşô.fühô.
(otuz cüz). Fuşulü's-sünen, M enô.]fıbü'ş
Şô.fi'i, Şerô.'itu '1-a}].bô.r, et-Tenbih 'ale 'ttemvih (hadis imamlarının EbO Hanife 'ye yönelik tenkitleri) . İb n Hibban , ölümünden önce bütün kitap l arını hadis
medresesine ve dışarıdan gelecek hadis talebeler inin kalabilecekler i misaf irhane haline getirdiği "darülilim" ad ıy
la anılan Büst'teki evine vakfetmiş . bunların mas raflarını karşılayacak vakıf gelirleri de bırakm ı ştır. Burada istinsah çalışmaları yapıldığı, kitapların korunması
için bir vas! tayin ettiği ve eserlerin kütüphanenin dışına çı karıimamasım şart
koştuğu bilinmekte, fakat bir as ı r sonra
onun kitaplarından geriye çok azının kaldığı anlaşılmaktadır.
Muhalifleri İbn Hibban 'ın Karmatiler'e
dair bir kitap yazarak Samanoğulları emirlerinden Ebü't-Tayyib ei-Musabi'ye takdim ettiğini ve bu sayede Semerkant kadılığına getirildiğini iddia etm işlerse de
onun eserlerinin zikredildiği listelerde
böyle bir kitap yer almamaktadır. İ bn Hibban'a nisbet edilen d i ğer bir eser de İs
tanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde kayıtlı bulu n duğu (nr. 191 O) ileri sürülen bir
tefsir olup (a .g.e., ı, 191) bu eserin . Ebü'ILeys es-Semerkandi tefsirinin Zümer süresinden Nas süresine kadar olan kısmı
nın bir nüshasından ibaret o l duğu tesbitedilmiştir(Yaka, sy. ı [19961. s. 151152)
Muhammed Abdullah Ebu Suaylik. elİmô.mü'l-Jjô.fı~ EbU Jjô.tim Mu]Jam-
med b. Jjibbô.n el-Büsti teylesufi'l-cer]J
ve't-ta'dil adlı çalışmasında ( Dımaşk
14151!995) onun el-Müsnedü'ş-şa]Ji]J ' i
ni incelemiş , Mustafa Işık da İbn H uzeyme Sahih'i ve İbn Hibbô.n'ın Sahih'i
ile Mukayesesi adıyla bir doktora çalış
mas ı yapmışt ı r ( 1998, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Kayseri[)
Adab b. Mahmud e i - H ameşMu]Jammed
b. Jjibbô.n el-Büstive menhecühu fi'lcer]J ve't-ta'dil ( 1406, Camiatü Ümmi 'lkura kül l iyyetü ' ş-şerla ed-dirasatü'l-ulya eş-şer'iyye) ve Yüksel Çelik İbn Hib bô.n ve Hadis İlmindeki Yeri ( 1993, Er-
ciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) adlı birer yüksek lisans t ezi hazır
lamışlardır.
BİB LİYOGRAFYA :
İbn Hibban. Şaf:tff:tu İbn Hibban (nşr. Şuayb
el-ArnaOt- Hüseyin Esed). Beyrut 1404/1984,
İbn Balahan'ın girişi, s. 106; ayrıca bk. neşre
denlerin gir i şi, 1, 10-46; a.mlf .. el-Mecrüf:ı.in
(nşr. Mahmud İbrahim Zayed), Halep 1395-96/
1975-76, neşredenin girişi, 1, e-'a;, ayrıca bk.
ı, 40, 58, 59, 192, 193, 197. 288, 306; ll, 73,
209, 249; lll, 64; a.mlf.. eş-Şik:at, ı, 1-2,13; lll,
63; a.mlf.. Meşahir, s. 159; Sem'anı. el-Ensab,
ll, 204, 209, 210; İbnü'l-Cevzi. el-Mevzü'at (nşr.
Abdurrahman Muhammed Osman). Medine
1386/1966, I, 182, 245; ll, 237; Yakut. Mu'cemü 'l-büldarı. ı , 415-419; İbnü's-Salah , Tabak:atü '1-fulj:aha'i'ş-Şa[ı'iyye (n ş r. MuhyiddinAli Nedb). Beyrut 1413/1992, I, 115-118; a.mlf., 'Ulümü 'l-f:ı.adiş, Kahire 1326, s. 137; İbnü'l - Kıfti, İn
bahü 'r-ruvat, lll, 122; Zehebi, Te?kiretü'l-f:ı.uf
{a?, lll, 920-924; a.mlf., A'lamü 'n-nübela' , XVI,
92-104; a.mlf.. Mizanü'l-i'tidal, ı , 228, 274; lll,
506-508; IV, 7, 8; Safedi, el-Va{f, ll, 317 -318;
Sübkl, Tabak:at, lll, 131-135; a.mlf.. J<:a'ide fi'lcerf:ı. ve't-ta'dfl (nşr. Abdülfettilh EbO Gudde) .
Kah ire 1398/1978, s. 31-32; İbn Kesir, el-Bidaye, Xl, 259; İbn Hacer, Lisanü 'l-Mizan, lll, 159;
V, 112-115; VI, 74; a.mlf., el-J<:avlü'l-müsedded,
Haydarabiid-Dekken 1319, s. 32-33, 38-39;
Süyüti, Tedribü 'r-ravi, Kahire 1307, s. 31, 32;
İbn Arrak, Tenzihü 'ş-şerı<a, I, 207; ll, 131, 224;
Keşfü'?-?Unün, I, 277,437,463 , 521-522; ll,
1003, 1075, 1087,1096, 1162, 1400, 1407,
1888, 2013; Hediyyetü'l-'ari{fn, ll, 44-45;
Brockelmann, GAL Suppl., I, 273-274; a.mlf..
"İbn Hibban", İA, V/2, s. 753; Sezgin, GAS, I,
189-191; Muhammed Zahid el-Kevseri. Mak:alat, Kahire 1388/1968, s. 86; Muhammed Kürd
Ali, Künüzü '1-ecdiid, Dımaşk 1404/1984, s.
148-151; Kays AI-i Kays, el-franiyyün, 1/1, s.
164-169; Salihiyye, el-Mu'cemü'ş-şiimil, ll, 133135; Es'ad Salim Kayyim, 'İlmü tabalj:ati'l-muf:ı.addişin, Riyad 1415/1994, s. 160-164; Muhammed Abdullah Ebu Suaylik, el-İmamü '1-Ha-
fl? Ebü Ha tim
Dımaşk
Muf:ı.ammed
b. f:/ibban el-Büsti,
1415/1995, tür.yer.; Mehmet Ali Sön-
mez, İbn Hibbiin ve Cerh- Tadil Metodu, İstan
bul, ts. (Umran yay ı nları), s. 3, 19, 29, 117-133;
a.mlf .. "İbn Hibban ve Ona Nisbet Edilen Tefsir" , Selçuk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi
Dergisi, sy. 3, Konya 1990, s. 93-1 04; İsmail
Cerrahoğlu. "İbn Hibban ve Tefsiri", AÜİFD,
XIX ( 1973). s. 49-58; N urullah Kisa!, "İbn-i l:libban - ı Büst!: TiıJ:ışüat, Seferha, Aşar-ı 'ilm! ve
lj.idemat-ı Amüzeş!", Taf:ı.k:ik:at-ı İslami, X/1-2,
Tahran 1374 hş . , s. 69-81; Muhammed Acdic
el-Hatib, "el-l:liifı;ı: el-İmam Ebı1I:Iatim el-Büstl: Fal5ihen uşüliyyen", Mecelletü Külliyyeti'ddirasati'l-İslamiyye ve'l-'Arabiyye, sy. 1O, Dubai 1415/1995, s. 11-55; Eyüp Yaka, "İbn Hibban ve Ona İzafe Edilen Tefsir", Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 1, Adapazarı 1996, s. 151-156; J. W. Fück, "Ibn l:libban", Ef2 (İng.). lll, 799;Ali Refıi. "İbnl:libban",
DMBİ, lll, 303-305; Beşşar Awad Ma'rüf. "İbn
l:libban", Mevsü'atü '1-f:ı.açlareti 'l- İslamiyye,
Arnman 1993, s. 219-222.
~
M EHMET A Li SöNMEZ
© Copyright 2024 Paperzz
