Pars parasympathica (Parasempatik Sinir Sistemi) Doç.Dr.M.Cudi TUNCER Pars parasympathica • Çıkış merkezlerine göre – pars cranialis – pars pelvica olarak iki parçada incelenir. A-Pars cranialis • mesencephalon, pons ve bulbus’ta bulunan parasempatik çekirdekler • n.oculomotorius • n.facialis • n.glossopharyngeus • n.vagus • Kranial sinirler aracılığı ile baş ve boyunda organların yakınında veya duvarlarında bulunan ganglionlara gelir • Ganglionlardan başlayan postganlioner lifler de organa parasempatik uyarıyı iletir. Kranial parçanın parasempatik çekirdekleri • Mesencephalonda; – n.oculomotorius’un, nuclei accessorii nervi oculomotorii (Edinger-Westphal, nuclei autonomici), • Pons’ta; – n.facialis’in, nucleus salivatorius superior, • Bulbus’ta; – n.glossopharyngeus’un, nucleus salivatorius inferior – n.vagus’un nucleus dorsalis nervi vagi denilen çekirdekler • Bu çekirdeklerden başlayan presinaptik parasempatik lifler adı geçen kafa sinirleri içinde seyrederek çeşitli ganglionlarda sinaps yaparlar. • *n.oculomotorius ile ganglion ciliare’ye, • *n.facialis’in n.petrosus major ve chorda tympani dalları ile ganglion pterygopalatinum ve ganglion submandibulare’ye, • *n.glossopharyngeus’un n.tympanicus dalıyla da ganglion oticum • *n.vagus ise göğüs ve karın boşluğunda bulunan pleksuslara katılır ve innerve edeceği organın duvarındaki ganglionlarda sinaps yaparlar. • Parasempatik lifler n.vagus ile; – Trachea – Akciğer – Kalp – Yemek borusu – Mide ve bağırsaklara (Sindirim kanalının flexura coli sinistra’ya kadar bölümü) ulaşır. BAŞ BÖLGESİNDE YERLEŞMİŞ PARASEMPATİK GANGLIONLAR • Parasempatik ganlionlar, innerve edilen organa çok yakın veya organ duvarı içinde bulunurlar. • Kranial sinirler ile ilişkili baş bölgesinde dört tane parasempatik ganglion bulunur. • Bu ganglionlar, yalnız parasempatik liflerin iletilmesinde rol oynamazlar. • Duyusal afferent lifler ile sempatik liflerde parasempatik ganglionlardan geçerler. Fakat duyusal ve sempatik lifler ganglionlarda nöron değiştirmeden geçerler, sadece geçiş yeri olarak kullanırlar. 1-Ganglion ciliare: • Orbita’nın tepe kısmına yakın yerde, n.opticus ile m.rectus lateralis arasında Nuc.accessorius nervi oculomotorii n.oculomotorius Ggl.ciliare PARASEMPATİK SEYİR Nn.ciliares breves M.sphinter pupilla M.ciliaris Ganglion ciliare Nn.ciliares breves Ganglion ciliare: Ganglion cervicale superius Plexus cavernosus’u oluşturan sempatik lifler (A.ophthalmica çevresinde) SEMPATİK SEYİR Ggl.ciliare Nn.ciliares breves ve nn.ciliares longi M.dilatator pupilla 2-Ganglion pterygopalatinum (Meckel ganglionu) • Fossa pterygopalatina’da yerleşik en büyük parasempatik gangliondur. Nuc.salivatorius superior N.facialis (N.petrosus major) Ggl.pterygopalatinum N.maxillaris N.zygomaticus PARASEMPATİK SEYİR N.zygomaticotemporalis Gl.lacrimalis, gll.nasales ve gll.salivario minores N.lacrimalis Ggl.pterygopalatinum N.maxillaris N.zygomaticus N.zygomaticotemporalis N.lacrimalis Ganglion pterygopalatinum (Meckel ganglionu) Ganglion cervicale superius N.petrosus major (N.facialis) N.petrosus profundus SEMPATİK SEYİR N.canalis pterygoidei Ggl.pterygopalatina M.orbitalis (Müller kası; düz kas; fissura orbitalis inferior’u kapatır) 3-Ganglion submandibulare: • M.hyoglossus’un üst kısmında yerleşmiş ön ve arka uçlarında bulunan birer kök ile n.lingualis’e bağlanır. Nuc.salivatorius superior N.facialis (Chorda tympani) Ggl.submandibulare PARASEMPATİK SEYİR Gl.submandibularis ve gl.sublingualis Ggl.submandibulare N.lingualis 3-Ganglion submandibulare: Ganglion cervicale superius Ggl.submandibulare Gl.submandibularis ve gl.sublingualis SEMPATİK SEYİR 4-Ganglion oticum: • Foramen ovale’nin altında yer alır. Nuc.salivatorius inferior N.tympanicus (n.glossopharyngeus) orta kulağa girer ve n.petrosus minor olarak orta kulaktan çıkar Ggl.oticum PARASEMPATİK SEYİR N.auriculotemporalis (n.mandibularis) Gl.parotidea Ggl.oticum N.auriculotemporalis n.petrosus minor Ganglion oticum Ganglion cervicale superius A.meningea media çevresinde Ggl.oticum Gl.parotidea SEMPATİK SEYİR B-Pars pelvica • Medulla spinalis’in S2-S4 seviyelerinde, nuclei parasympathici sacrales’teki (columna parasympathicus sacralis) presinaptik parasempatik nöronlardan başlar. • Bu segmentlere ait spinal sinirlerin içersinde seyrederler. Sonra spinal sinirleri terk eder …>nn.splanchnici pelvici (nn.erigentes) Nn.splanchnici pelvici • pelvis’te bulunan plexuslara katılır • flexura coli sinistradan sonra gelen kalın bağırsak kısımları,rektum • mesane, penis, klitoris, testis, ovarium, tuba uterina, uterus • Nn.splanchnici pelvici içersindeki presinaptik parasempatik lifler hedef organların duvarındaki ganglion’larda veya organlara yakın olarak bulunan plexuslardaki ganglionlarda sinaps yaparlar • Ter bezleri, • Mm.arrectores pilorum • Periferik kan damarları kasları yalnız sempatik sinirler tarafından innerve edilirler. Enterik Sinir Sistemi • Gastrointestinal kanalı oluşturan organlar ile pancreas ve vesica biliaris’in innervasyonları ile ilgili sistemdir. • Bu sistemin efferent bölümü sempatik ve parasempatik nöronlar tarafından oluşturulduğu için otonom sinir sisteminin bir parçasıdır. • Enterik sinir sistemi gerekli durumlarda santral sinir sisteminden bağımsız bir şekilde refleks olarak çalışarak peristaltik hareketleri, sindirim sistemindeki bezlerin sekresyon ve kan akımını düzenleyebilir. • Plexus myentericus (Auerbach)……> longitudinal ve sirküler kas tabakaları arasında • Plexus submucosus (Meissner)…….> sirküler kas tabakası ile muscularis mucosa tabakaları arasında • Visseral duyu nöronları, visseromotor nöronlar ve bunlar arasındaki ara nöronlar enterik sinir sisteminin kendi başına çalışabilmesini sağlayan refleks arkını oluştururlar. • Barsak duvarlarındaki gerilme, barsak lümenindeki maddelerin içeriği gibi etkenler visseral duyu nöronları tarafından değerlendirilir. Barsak aktivitesini ise visseromotor nöronlar düzenler. OTONOM SİNİR SİSTEMİNE AİT PLEKSUSLAR VE PREVERTEBRAL GANGLİONLAR • • • • • • Primer pleksuslar: -Plexus cardiacus -Plexus pulmonalis -Plexus coeliacus -Plexus hypogastricus superior -Plexus hypogastricus inferior Sekonder pleksuslar • Bu büyük pleksusların uzantıları organları yakınında yerleşmiş olan sekonder pleksusları oluşturur. • Genelllikle ilgili organların adlarıyla anılırlar. Örneğin; plexus lienalis, plexus hepaticus ve plexus renalis gibi. Prevertebral ganglionlar • Bu pleksuslar içersinde sempatik prevertebral ganglionlar vardır örneğin; ganglia coeliaca, ganglion mesentericum superius, ganglion mesentericum inferius….gibi Plexus cardiacus: Servikal ve Torakal bölgedeki sempatik paravertebral ganglionlardan gelen postsinaptik lifler Plexus cardiacus N.vagus’tan gelen presinaptik lifler Plexus pulmonalis: Torakal 2-5 paravertebral sempatik ganglionlardan gelen postsinaptik lifler N.vagus’tan gelen presinaptik parasempatik lifler Plexus pulmonalis Plexus pulmonalis anterior Plexus pulmonalis posterior Plexus coeliacus: • En büyük otonom sinir ağıdır. N.splanchnicus major ve n.splanchnicus minor ile gelen presinaptik sempatik lifler N.vagus’tan gelen presinaptik parasempatik lifler Plexus coeliacus Sekonder plexuslar bu plexustan başlar Sekonder pleksuslar • Plexus coeliacus’tan yayılan ve ilgili organların adlarıyla anılan sekonder pleksuslar vardır. – – – – – – – – – – plexus hepaticus, plexus lienalis, plexus gastrici, plexus phrenicus, plexus suprarenalis, plexus renalis, plexus testicularis veya ovaricus, plexus mesentericus superior, plexus intermesentericus, plexus mesentericus inferior Plexus hypogastricus superior: • Bifurcatio aortae’nın önünde bulunur. Plexus intermesentericus ve N.splanchnici lumbales 3-4’ten gelen sempatik lifler Nn.splanchnici pelvici’den gelen parasempatik lifler Plexus hypogastricus superior Plexus uretericus Plexus iliacus Plexus testicularis Sağ ve sol n.hypogastricus’lar Plexus hypogastricus inferior (plexus pelvicus): • T12 vertebra seviyesinde a.iliaca interna’nın medialindedir. Sağ ve sol n.hypogastricus’lar gelen sempatik lifler Nn.splanchnici pelvici’den gelen parasempatik lifler Plexus hypogastricus inferior Plexus rectalis medius Plexus vesicalis Plexus prostaticus (uterovaginalis) VISSERAL AFFERENT LİFLER • Hem sempatik ve hem de parasempatik sinirler içerisinde organlardan gelen duyuları taşıyan genel visceral afferent (GVA) lifler vardır. • Normal durumda organlardan gelen duyular sadece organ reflekslerini başlatır. Bilinç seviyesine ulaşmazlar. Ancak söz konusu duyuların bir kısmı belirli bir eşiğe ulaşınca duyular thalamus aracılığı ile cortex cerebri’ye yani şuura ulaşır ve hissederiz. • Genel bir kural olarak sempatik sinirler içersinde ağrı ile ilgili, parasempatik sinirler içersinde ise refleks ile ilgili afferentler iletilir. • Afferent refleks lifleri n.vagus ve n.glossopharyngeus ile beyne iletilir. • Nn.splanchnici pelvisi (erigentes) içersinde seyreden lifler ise 2-4 sakral spinal segmentlere ait spinal ganglion’lara ulaşır. Bu ganglion’ların santral uzantıları medulla spinalis’in gri cevherindeki internöronlar aracılığı ile refleks arkını oluştururlar. • Afferent lifler açlık, oksijen yokluğu ve gerilme gibi durumlarda aktive olurlar. • Temas, kesme, sıcak ve soğuk duyularına karşı duyarlı değildir. • YANSIYAN AĞRILAR • Organlardan kaynaklanan ağrı duyuları otonom sisteme ait lifler (visseral afferentler) içerisinde seyreder. • Organların ağrılarını alan merkezler beyinde iyi gelişmediği için ağrılar yaygın hissedilir, yerini kesin tespit etmek zordur. Somatik ağrılar ise şiddetlidir ve yerleri kesin olarak saptanabilir. • Organlarda herhangi bir patoloji sonucu oluşan ağrı duyusunun belli bir somatik bölgede veya deride bir dermatom sahasında duyulmasına “Yansıyan (Vuran) Ağrı” denir. Ağrı duyusunun vücudun dış bölgesine aksettiği bölgeler ise “HEAD alanları” adını alır. • Aynı segmentlerden (sklerotom, dermatom veya myotomdan) gelişen organlar ile yine bu organın segmentinden gelişen somatik bölgenin afferentleri arka kökte birlikte seyrederler. • Sonuçta organın ve somatik vücut yüzeyinin ağrıları birbiri üzerine projekte olur. • Visseral afferentlerle taşınan ağrı duyusu ile taşınan uyarılar, somatik afferentler ile karışabilir. Bu nedenlerle organlardan gelen duyuların bağlandığı medulla spinalis segmentlerinden çıkan spinal sinirler hangi deri bölgesine dağılıyorsa organın ağrısı o bölgelerde hissedilir. Örnek • KALP AĞRILARI: • Kalp ağrıları C8,T1-5 segmentlerinden çıkan sempatik sinirlerin afferentleri ile taşınır. Bu segmentlere ait somatik sinirler ise n. ulnaris (C8-T1), n. cutaneus brachi medialis (C8-T1), n. cutaneus antebrachi medialis (C8-T1) ve nn. İntercostales (T1T5)’dir. İlk 5 intercostal sinirin afferentleri pectoral bölgenin duyusunu alır. Üst ekstremiteye giden diğer 3 sinirde kol, ön kol ve elin medial kısmından deri duyusunu alır. Dolayısıyla kalp ağrıları sol meme, sol omuz, sol kol – ön kol ve sol elin ulnar tarafına akseder.