Ön Kapak Resmi Michele Graneri (1736–1778), Piazza San Carlo Pazar Yeri. John P. McKay vd., A History of World Societies, Houghton Mifflin Company, USA, s. 590. Arka Kapak Resmi Sanayi Devrimi Döneminde İmalâthaneler. http://www.sepco-solarlighting.com/blog/bid/102981/Renewable-Energy-andThe-Industrial-Revolution-Part-1 DÜNYA İKTİSAT TARİHİ Abdullah Mesud KÜÇÜKKALAY İstanbul-2014 Yayın No : 3100 İşletme-Ekonomi Dizisi : 660 1. Baskı – Mayıs 2014 – İSTANBUL ISBN: 978 – 605 – 333 – 127 – 8 Copyright© Bu kitabın bu basısı için Türkiye’deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş.’ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt Kapak Tasarım : Prof. Dr. Abdullah Mesud Küçükkalay : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz.Tic.Ltd.Şti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/İSTANBUL Tel: (0212) 565 01 22 – (0212) 565 02 55 : Prof. Dr. Abdullah Mesud Küçükkalay / Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05 - 511 36 50 www.betayayincilik.com KÜÇÜKKALAY, Prof. Dr. Abdullah Mesud, 22.12.1968’de Konya’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini aynı ilde tamamladıktan sonra Marmara Üniversitesi İİBF. Maliye bölümünü 1991 yılında bitirdi. 1994 yılında Selçuk Üniversitesi’nde iktisat yüksek lisansını, 1998 yılında Marmara Üniversitesi İktisat Bölümü İktisat Tarihi Anabilim Dalı’nda doktorasını tamamladı. 1993-1999 yılları arasında Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nde araştırma görevlisi olarak çalıştı. 1999’da Eskişehir Osmangazi Üniversitesi’nde Yrd. Doç., 2003 yılında aynı üniversitede doçent, 2009’da profesör oldu. 2012 yılında Harvard Üniversitesi Center for Middle Eastern Studies’de (CMES) misafir profesör olarak araştırmalar yaptı. Erasmus kap-samında Çek Cumhuriyeti’nde seminerler de veren yazarın yurt içinde ve dışında yayınlanmış makaleleri, kitapları, verdiği seminerler, konferanslar ve katıldığı sempozyumlar bulunmaktadır. Bilim insanları önyargı ve ideolojilerinden kendilerini soyutlamalıdırlar. Yalnızca bilgilerinin onlara sunduğu doğruları söylemelidirler. Tarih, olaylar ve kavramlar üzerinde yapılabilecek bilimsel çalışmalar ancak bu sayede mümkün olabilecektir. Bir amaç değil, yalnızca bir araç olan bilimin, insanlığa hizmet ettiği sürece ve yalnızca tek bir doğrunun anlaşılması için yapılması gereken faydalı bir operasyon olduğuna inanan yazar, halen Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü’nde İktisat Tarihi öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Evli ve iki çocuk babasıdır. İngilizce bilmektedir. ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR Genellikle bu türden ders kitaplarına teşekkür yazmak gelenekten değildir. Ancak buna rağmen bir teşekkür metni kaleme almak ne akademik bir hata ne de geri dönülmesi mümkün olmayan ve kınanması olası bir yanlış anlamına gelir. Aksine, yazarın teşekkür etmekle kendini mükellef hissettiği durumlarda hoşgörüyle bile karşılanabilir. Bu kitap da, her aşamasında bu türden bir mükellefiyetin yoğun olarak hissedildiği bir ruh atmosferi içinde kaleme alınmıştır. Alanı ne olursa olsun, herhangi bir akademik çalışmanın temsil edilmesi bağlamında yazarının rolü, buzdağının görünen kısmından daha hacimli değildir. Çalışmanın oluşmasında asıl katkısı olanlar, kitapta isimleri görünmemekle birlikte buzdağının saklı kalan kısmı tarafından temsil edilirler. Bu nedenle onların isimlerinin zikredilmesi akademik ve ahlaki bir borcun da ötesinde durur. Yalnızca öğrenciler dikkate alınarak kaleme alınan bu çalışmada son noktanın konulabilmesinde kuşkusuz en büyük teşekkürlerden ilki babam Hüseyin, babaannem Fatma ve ağabeyim Mustafa Küçükkalay’adır. Maddi ve manevi olarak bugünlere gelebilmemin, bu ve benzeri çalışmaların ortaya çıkmasının görünmeyen mimarları onlardır ve teşekkür onlar için bir nezaket değil ancak bir zorunluluk olabilir. İkinci teşekkür yalnızca benim değil, hiç şüphesiz Türk tarih ve iktisat tarihi çalışmalarının da tek üstadı olan hocam sayın Mehmet Genç’edir. Lütfedip beni çıraklığına kabul ettiği günden bugüne kadar geçen kısa sürede yalnızca bilimsel bakış açımda değil, aynı zamanda bir bilim insanının ve bir entellektüelin sahip olması gereken aşkın ruh halinin, nezaketin, erdemin ve yüce gönüllülüğün nasıl olması gerektiği konusundaki düşünce ve tavırlarımda da kökten dönüşümlere neden oldu. Tam da herşeyin bittiğini sandığım bir sırada önümde yeni ufuklar ve yeni rotalar açtı. Böylece nasıl yazmam, nasıl düşünmem ve nasıl olmam gerektiğinin de mihenk taşını bulmuş oldum. Kendisine yüzlerce yıl köleliğin karşılığı olarak ancak saygı ve teşekkürlerimi sunabiliyorum. Bilimsel olarak yetişmemde ve akademik bir still kazanmamda doktora hocalarımın katkısı hiçbir zaman gözardı edilebilecek nitelikte değildir. Prof. Dr. Ahmet Tabakoğlu, Prof. Dr. Sabri Orman, Prof. Dr. Necla Pur, Prof. Dr. Tiğinçe Oktar, ve Prof. Dr. Tevfik Güran’a bu anlamda sonsuz teşekkürlerimi sunmam kaçınılması mümkün olmayan bir görevdir. Çünkü, bilebilmenin ötesinde, bilen bir insanın nasıl bir tavır sergilemesi ve bilgisini nasıl sunması gerektiğini onlardan öğrendim. Prof. Dr. Murat Çizakça, Prof. Dr. İşaya Üşür, Prof. Dr. Metin Toprak, ve merhum Prof. Dr. Yıldıray Arsan yaptığımız her konuşmamızda beni, bilimsel çalışmalarım ve geleceğim konusunda cesaretlendirip, gizlide kalan tecrübelerini benimle paylaştılar ve çalışma yapabilmemin önündeki engelleri kaldırarak her fırsatta manevi bir teşvik unsuru oldular. Prof. Dr. Abdülkadir Buluş ve Doç. Dr. Numan Elibol kitabın kaleme alınması esnasında getirdikleri düşünceleri ile kitabın yazılmasında yönlendirici ve geliştirici önerilerde bulundular. Harvad Üniversitesi Center for Middle Eastern Studies öğretim üyesi Dr. Himmet Taşkömür, kendisi ile yaptığımız sohbetlerde, iktisat tarihinin arkaplanında yatan kimi ince uzantıları görmemi sağlayarak, yaptığı tartışmalarla yöntemsel bakış açımda önemli dönüşümlere neden oldu. viii Arş. Gör. Pelin Tuştaş, Arş. Gör. Derviş Tuğrul Koyuncu, Arş. Gör. Seyfullah Yürük, Arş. Gör. Yılmaz Köprücü ve Dr. Ragıp Yılmaz, sorduğum anlamlı anlamsız sorularıma sabırla cevap vererek kitabın oluşmasında son derece önemli düşünsel katkılarda bulundular. Haritaların hazırlanmasında Arş. Gör. Pelin Tuştaş bütün gayretini ortaya koydu. Dostum Erbil Şaka dizgide ustalığını konuşturdu. Beta Yayıncılığın sayın genel müdürü Seyhan Satar ve dizgicisi Gülgonca Çarpık ise sonsuz bir gayretle kitabın basım aşamasında çaba sarfettiler. Bu nedenle hepsi teşekkürü fazlasıyla hakediyorlar. Bir başka teşekkür, bu çalışmanın hedef kitlesini oluşturan öğrencilerimedir. Onlar, sordukları ince ve düşünce yoğunluklu sorularla, kendilerine yönelik bir kitabın nasıl hazırlanması gerektiğinin ipuçlarını sunarken, yaptıkları düzeyli eleştirilerle ve bir kitaba duyulan ihtiyacı dile getirmeleri ile de kitabın içeriğinin ve şeklinin nasıl olması gerektiğini belirlediler. Onlar hem teşekkürü hem de geleceğe yönelik olarak sonsuz bir güven duygusunu birlikte hakediyorlar. Kendilerine teşekkürün kifayet etmediği kişiler ise eşim Yeşim ile çocuklarım Bahadır Emre ve İrem’dir. Onlar ancak kendilerinden çaldığım zamanı ve ilgiyi bağışladıkları zaman teşekkür edebilmem mümkün olur. Dileğim, içinde bulunduğum bilimsel faaliyet düzeyini ve isteğini anlayarak bana hak vermeleri. Onlardan, zaman gibi telafisi imkânsız bir şeyi çaldığım için, dilerim bana gelecekte hoşgörüyle bakabilirler. Bu çalışma, vurgulandığı üzere yalnızca öğrencilere yönelik olarak hazırlanmış, yeni bilimsel bulgu içermeyen bir ders kitabıdır ve kesinlikle mükemmel olmak iddiasında değildir. Bilimin bizzat kendisi gibi o da gelişmeye ve değişmeye muhtaçtır. Bu nedenle de öğrencilerden ve bilim insanlarından gelecek her türlü yapıcı eleştiriye açıktır ve onlara ihtiyacı vardır. Kitaptaki bütün hata ve eksiklikler, kitaba katkısı olanlar bulunmasına rağmen kesinlikle şahsıma aittir. Yöneltilecek bütün eleştirilere, gelecekteki çalışmalarımız için de yapıcı ve teşvik edici olması nedeniyle şimdiden ayrı ayrı teşekkür etmek doğru olur. Dileğimiz çalışmanın amacına ulaşabilmesi ve ülkemizde iktisat konusunda öğrenim gören lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencilerimizin bilgi dağarcıklarına bir katkı yapabilmesidir. Bu kitaba ilişkin mutluluk ve sevincimiz bununla doğru orantılı olacaktır. Abdullah Mesud KÜÇÜKKALAY 25 Nisan 2014 Eskişehir Master Merchant —What do you say merchant? —I say that I’am usefull both to king and ealdormen and to the Master Merchant —And how? —I board my ship with my cargo and sail to lands overseas Master and sell my goods and buy precious things which are not produced in this country. And in great danger on the sea I bring them back to you are. And sometimes I suffer shipwreck with the loss of all my goods, scarcely escaping alive. —Do you want to sell your goods here for just what you paid for them there? —I do not want to. What would my labour benefit me then? I want to sell dearer here than I buy there so that I gain some profit, with which I may feed myself and my wife and my sons. wealthy and to all people. Merchant Tenth Cuntury Abbot of Iynsham in Oxfordshire, Elfrich, Colloguy, (Ed. Michael Swanton), Anglo Saxon Press, s. 111-112. “Güneşli bir yaz günü ortası. Kimi zaman Coketown’da bile böyle şeyler olabiliyor. Kent böyle bir havada uzaktan izlendiğinde, güneşin ışıklarına duyarsız olan kendi sislerinde boğulmuş gibi görünüyor. Orada bir kent olduğunu anlarsınız, çünkü kent olmasa, öyle karanlık bir duman kitlesi olmayacağı kesindir. Kurumdan, isten bir bulut, bir o yana bir bu yana gezinir ve cennete ulaşmaya çalışır. Biçimsiz, yoğun bir rüzgarın yer değiştirmesi ile bir toprağa yaslanır, bir yalpalar. Onu kesebilen ışıklar yalnızca karanlığın kitlesini belirginleştirir. Coketown taa uzaktan Coketown’ı hatırlatır ama tek bir tuğla bile göremezsiniz... Bu yaz gününde sokaklar sıcak ve tozluydu. Gün ışığı öyle parlaktı ki, dumanların ardından bile göz alıyordu. Fabrika avlularına açılan bodrum kapılarından çıkan ocakçılar, terli yüzlerini silip duvarlara diziliyorlardı. Kentin tümü kızgın yağda kızarıyor gibiydi. Her yerde sıcak yağın boğucu kokusu vardı. Buharlı makineler yağ içinde parlıyordu. İşçilerin üstü başı yağ lekeleri ile kaplıydı. Bu peri sarayları çöllerin nefesiyle doluydu. Çölde yaşayanlar sıcaktan eriyip yok oluyorlar, cansızca dolanıyorlardı. Isı değişikliği kafalarını daha akıllı ya da daha çılgın kılmıyordu. Gölgelerdeki hareket Coketown için rüzgarda dalgalanan ağaçların yerlerini tutuyordu. Böceklerin yazın çıkardığı vızıltıların yerini ise Pazartesi sabahından Cumartesi gecesine dek durmadan dönen çarkların ve tekerleklerin sesi alıyordu.” Charles Dickens, Hard Times, Book the Second, Chapter I, Chapman and Hall, 1858, s. 303-304. İÇİNDEKİLER Önsöz ve Teşekkür ...................................................................................................................... vii İçindekiler.....................................................................................................................................xi Ayrıntılı İçindekiler...................................................................................................................... xiii Tablolar Listesi ......................................................................................................................... xxiii Şekiller Listesi........................................................................................................................... xxiv Grafikler Listesi......................................................................................................................... xxiv Haritalar Listesi......................................................................................................................... xxiv Resimler Listesi......................................................................................................................... xxvi Giriş...............................................................................................................................................1 BÖLÜMLER Birinci Bölüm : İktisat Tarihi Bilimi Üzerine ....................................................................9 İkinci Bölüm : İlkçağ Toplumlarında İktisadî Hayat......................................................37 Üçüncü Bölüm : Antik Yunan Döneminde Ekonomi.......................................................69 Dördüncü Bölüm : Roma İmparatorluğu’nun Ekonomik Yapısı..........................................95 Beşinci Bölüm : Avrupa’da Feodalizm: 800–1200 .......................................................141 Altıncı Bölüm : Feodalizmin Ekonomik Çözülmesi: 1200–1350 .................................179 Yedinci Bölüm : Arap Yarımadası ve Osmanlı Devleti’nde Ekonomi ............................219 Sekizinci Bölüm : 1350–1550 Döneminde Avrupa Ekonomisi........................................269 Dokuzuncu Bölüm : Avrupa Ekonomisinin Yükselişi: 1550–1750 ......................................313 Onuncu Bölüm : II. Dünya Savaşı’na Kadar Japonya Ekonomisi ..................................353 On Birinci Bölüm : Kiev Devleti’nden 1950’ye Rusya Ekonomisi .....................................387 On İkinci Bölüm : Sanayi Devrimi ..................................................................................427 On Üçüncü Bölüm : ABD Ekonomisi: 1492–1950..............................................................471 On Dördüncü Bölüm : Komünizm Öncesi Çin Ekonomisi......................................................509 On Beşinci Bölüm : 1929 Ekonomik Bunalımı ..................................................................545 On Altıncı Bölüm : Dünya Ekonomisi (1900–1950) .........................................................573 AYRINTILI İÇİNDEKİLER Birinci Bölüm İKTİSAT TARİHİ BİLİMİ ÜZERİNE.........................................................................9 Giriş, 9 İktisat Tarihi Biliminin Tanımı, 11 İktisat Tarihi Biliminin Doğuşu, 15 İktisat Tarihi Biliminin Kaynakları, 18 İktisat Tarihi ve İlişkili Bilimler, 20 İktisat Tarihi Biliminde Yöntem, 22 İktisat Tarihin Tartışmalarında Temel Ayrımlar, 25 Ne, Nasıl, Ne Kadar ve Kimin İçin, 25 Siyasal Yapı, 26 İktisadî Zihniyet, 27 Ticarî Yapı, 28 Parasal ve Mali Yapı, 28 İnceleme Alanının Tespiti, 30 Diğer Ayrımlar, 31 Niçin İktisat Tarihi Öğrenmeliyiz?, 32 Araştırma ve Tartışma Soruları ................................................................................................................................ 34 Deneme Testi ........................................................................................................................................................... 34 Tarihten Bir Gerçeklik: Menger–Schmoller Tartışması ............................................................................................ 36 İkinci Bölüm İLKÇAĞ TOPLUMLARINDA İKTİSADİ HAYAT ...................................................37 Milada Kadar Ekonomi: Genel Olarak, 37 Antik Mısır’da Ekonomi, 45 Mezopotamya’da İktisadî Hayat, 51 Mezopotamya’nın Coğrafyası, 53 Babil ve Ekonomik Yapısı, 54 Fenike ve Kartaca’da Ekonomik Hayat, 56 Hititlerde Ekonomik Hayat, 58 Orta Asya’da Ekonomi, 60 Hindistan’da Ekonomi, 63 Araştırma ve Tartışma Soruları ................................................................................................................................ 66 Deneme Testi ............................................................................................................................................................66 Tarihten Bir Gerçeklik: Piramitler .............................................................................................................................68 xiv Üçüncü Bölüm ANTİK YUNAN DÖNEMİNDE EKONOMİ.............................................................69 Giriş, 69 Yunan Yarımadası’nın (Hellas) Coğrafyası, 70 Antik Yunan Halkının Kökenleri ve Sosyolojisi, 72 Kabileden Şehir Devletlerine Siyasal ve Ekonomik Süreç, 74 Bir Antik Yunan Kenti Neydi?, 76 Hellas’da Toplumsal ve Ekonomik Sınıflaşma, 78 Sparta ve Atina’da Siyaset ve Ekonomi, 80 Antik Yunan’da Tarım ve Tarım Politikaları, 84 Manifaktür Üretim, 85 Hellas’da Ticaret, 87 Antik Yunan’da Para ve Maliye, 88 Felsefi Hareketler ve Ekonomik Yapıya Etkileri, 89 Araştırma ve Tartışma Soruları .................................................................................................................................91 Deneme Testi ............................................................................................................................................................92 Tarihten Bir Gerçeklik: Sokrates’in Savunması ........................................................................................................93 Dördüncü Bölüm ROMA İMPARATORLUĞU’NUN EKONOMİK YAPISI..........................................95 Giriş, 95 Roma ve Coğrafi Çevresi, 96 Roma’nın Kuruluşu, 97 Roma’nın Siyasi–Toplumsal ve Askerî Yapısı, 99 Roma ve Hıristiyanlık, 112 Roma Ekonomisi: Genel Özellikler, 114 Roma İmparatorluğu’nda Nüfus, 119 Tarımsal Yapı, 120 Ticaret ve Manifaktür Üretim, 123 Para ve Kamu Maliyesi, 128 Roma’nın Ekonomik Çöküşü, 131 Araştırma ve Tartışma Soruları ...............................................................................................................................137 Deneme Testi ..........................................................................................................................................................137 Tarihten Bir Gerçeklik: İmparator Neron ................................................................................................................139 xv Beşinci Bölüm AVRUPA’DA FEODALİZM: 800–1200................................................................141 Giriş, 141 Roma’dan Feodalizme Bir Ara Dönem, 143 Avrupa Kıtası’nın Ekonomik Coğrafyası, 146 Ortaçağ ve Feodalizm Kavramları Üzerine, 149 Feodalizmin Varolma Gerekçeleri, 151 Ekonomik Nedenler, 152 Siyasal Nedenler, 154 Teknik ve Askerî Nedenler, 155 Sosyolojik ve Dini Nedenler, 157 Güvenliğe İlişkin Nedenler, 160 Avrupa’da Nüfus, 161 Feodal Zirai Örgütlenme: Manoryalizm, 163 Feodal Dönemde Ticaret, 167 Feodalizmde İmalât Sektörü, 169 Avrupa Feodalizminde Para ve Mali Yapı, 171 Kilise ve Ekonomik Hayattaki Rolü, 172 Araştırma ve Tartışma Soruları ...............................................................................................................................176 Deneme Testi ..........................................................................................................................................................176 Tarihten Bir Gerçeklik: Kilise ve İşkence.................................................................................................................178 Altıncı Bölüm FEODALİZMİN EKONOMİK ÇÖZÜLMESİ: 1200–1350 .....................................179 Giriş, 179 Feodal Yapının Çözülme Nedenleri, 180 Teknolojik Nedenler, 180 Tarımsal Üretimin Genişlemesi, 182 Nüfus Artışı, 183 Ticaret ve Manifaktür Üretimin Gelişmesi, 184 Parasal ve Malî Yapıda Genişleme, 189 Feodalizmin Çözülmesinde İslâm Etkisi, 190 Feodalizmin Çözülme Mekanizması, 192 Feodal Ekonominin Çözülme Teorileri, 194 Feodalizmin Çözülmesi: Sonuçlar, 196 Ortaçağda Kentler ve Kent Ekonomileri, 200 Kentlerin Kökenleri, 200 Bir Yerleşim Mekânı Olarak Kentler, 202 Kentlerin Yönetimi, 203 xvi Kentlerin Ekonomisi, 205 Ortaçağda Ekonomi Algısı ve Kilise, 209 Araştırma ve Tartışma Soruları ...............................................................................................................................215 Deneme Testi ..........................................................................................................................................................215 Tarihten Bir Gerçeklik: Papa Pius II’nin Haçlı Seferi Çağrısı (1463).......................................................................217 Yedinci Bölüm ARAP YARIMADASI ve OSMANLI DEVLETİ’NDE EKONOMİK YAPI ...............219 Giriş, 219 Osmanlı Öncesi Arap Yarımadası’nda Ekonomi: 400–1000, 221 Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler Döneminde Ekonomik Yapı, 229 Osmanlı Yöneticilerinin Ekonomi Algısı, 235 Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, 240 Osmanlı Siyasal ve Toplumsal Yapısı, 241 Osmanlı’da Malî Yapı, 246 Tımar Sistemi, 247 Merkez Maliyesi, 249 Vakıf Sistemi, 251 Osmanlı İmparatorluğu’nda Üretimin Yapısı, 253 Osmanlı İmparatorluğu’nda Ticaret, 256 Osmanlı’da Para Sistemi, 260 Osmanlı Ekonomisinin Gerilemesi, 264 Araştırma ve Tartışma Soruları ...............................................................................................................................266 Deneme Testi ..........................................................................................................................................................266 Tarihten Bir Gerçeklik: İstanbul’un Fethi ................................................................................................................268 Sekizinci Bölüm 1350–1550 DÖNEMİNDE AVRUPA EKONOMİSİ..............................................269 Yeniden Bunalım: 1340–1450, 269 Dış Dünyaya Açılma: Coğrafî Keşifler, 276 Coğrafî Keşifleri Hazırlayan Nedenler, 276 Ekonomik Nedenler, 277 Teknolojik Nedenler, 279 Dini ve Mitolojik Nedenler, 282 Diğer Nedenler, 283 Başlıca Keşif Hareketleri, 284 Keşifler Döneminde Dünya Ticareti ve Keşiflerin Sonuçları, 292 Coğrafî Keşifler ve Değerli Maden Hareketleri: Fiyat Devrimi, 298 Avrupa Ekonomisi: 1350–1550, 300 xvii Nüfus, 300 Tarımsal Yapı, 302 Endüstriyel Üretim–Para ve Bankacılık, 303 Reform–Rönesans–Aydınlanma ve Ekonomik Yapıya Etkileri, 306 Araştırma ve Tartışma Soruları ...............................................................................................................................310 Deneme Testi ..........................................................................................................................................................310 Tarihten Bir Gerçeklik, Amerika’nın Keşfi ve Yerliler .............................................................................................312 Dokuzuncu Bölüm AVRUPA EKONOMİSİNİN YÜKSELİŞİ: 1550–1750..........................................313 Giriş, 313 Devletlerin Finansmanı Problemi, 314 Sömürgecilik Faaliyetleri ve Kölelik, 317 Ticarî Kapitalist Doktrin: Merkantilizm, 323 1550–1750 Avrupa Ekonomisi ve Merkantilist Uygulamalar, 324 Merkantilist Uygulamalar, 324 İspanya, 325 Hollanda, 327 Fransa, 330 İngiltere, 333 Portekiz ve İtalya, 336 Avrupa Ekonomisi: 1550–1750, 337 Nüfus, 337 Tarımsal Üretim, 339 Endüstriyel Üretim ve Ticaret, 341 Para ve Bankacılık, 343 Sanayi Devrimine Gelirken İktisadi Düşünce, 343 Fransız İhtilali, 346 Araştırma ve Tartışma Soruları .............................................................................................................................. 350 Deneme Testi ......................................................................................................................................................... 350 Tarihten Bir Gerçeklik, Bartolomé de Las Casas’ın Raporu .................................................................................. 352 Onuncu Bölüm II. DÜNYA SAVAŞI’NA KADAR JAPONYA EKONOMİSİ ..................................353 Giriş, 353 Japonya’nın Ekonomik Coğrafyası, 355 Japonya’nın Nüfusu, 356 Japonya Tarihinde Dönemler, 357 Heian Öncesi Dönem: 600–784, 360 xviii Heian (Kyoto) Dönemi: 784–1185, 360 Kamakura Dönemi: 1185–1333, 363 Aşigaka Dönemi: 1393–1573, 365 Tokugawa Dönemi Japon Feodalizmi: 1603–1868, 367 Meiji Restorasyonu, 371 Endüstriyel Gelişmeler, 373 Tarımsal Gelişmeler, 373 Ticarette Gelişmeler, 375 Japonya’da Sermaye Birikimi, 376 Meiji Döneminin Başarıları, 377 Japon Kalkınmasının Mistik Kökenleri, 379 Modern Dönem Japon Ekonomisi, 381 Araştırma ve Tartışma Soruları ...............................................................................................................................384 Deneme Testi ..........................................................................................................................................................385 Tarihten Bir Gerçeklik: Sebbuko (Harakiri) ............................................................................................................386 On Birinci Bölüm KİEV DEVLETİ’NDEN 1950’YE RUSYA EKONOMİSİ ........................................387 Giriş, 387 Rusya’nın Ekonomik Coğrafyası, 387 Rusya Tarihinde Dönemler, 389 Rus Halkının Kökenleri, 390 Rusya’nın Siyasî ve İktisâdi Tarihi, 391 Kiev Devleti Rusya’sı (856–1223), 392 İstilâ ve Moskova Çarlığı (1223–1613), 395 Moskova Çarlığı: Romanoff Hanedanı (1613–1917), 401 Petro I Öncesi Siyaset ve Ekonomi (1613–1682), 401 Petro I Dönemi Siyaset ve Ekonomi (1682–1725), 406 Petro I Sonrası Siyaset ve Ekonomi (1725–1917), 409 Rusya’da Demografi, 410 Serflik Problemi ve Sınıflaşma, 411 Tarım Sektörü, 413 İmalât ve Endüstri, 414 Ticaret ve Ulaştırma, 416 Rusya’da Devlet Maliyesi, 418 1917 Devrimi ve 1950’ye Kadar Rusya Ekonomisi, 419 Araştırma ve Tartışma Soruları .............................................................................................................................. 423 Deneme Testi ......................................................................................................................................................... 423 Tarihten Bir Gerçeklik: Grigori Yefimoviç Novih (Rasputin)..................................................................................... 425 xix On İkinci Bölüm SANAYİ DEVRİMİ...............................................................................................427 Giriş, 427 Sanayi Devrimi: Tanımı, Zamanı ve Mekânı, 428 Sanayi Devriminin Nedenleri ve Devrim Süreci: 1750–1900, 433 Nüfustaki Gelişmeler, 435 Bilim ve Teknolojideki Gelişmeler, 436 Tarım Sektöründeki Gelişmeler, 441 Ticaretteki Gelişmeler, 444 Ticarî Taşımacılıktaki Gelişmeler, 448 Bankacılık ve Finans Alanındaki Gelişmeler, 451 Kıta Avrupa’sında Sanayi Devrimi, 453 Sanayi Devriminin Sonuçları, 456 Ekonomik Sonuçları, 457 Toplumsal ve Siyasal Sonuçlar, 460 Uluslararası Sonuçlar, 463 Demografik Sonuçlar, 464 Sanayi Devrimi ve İktisat Teorisi, 466 Araştırma ve Tartışma Soruları .............................................................................................................................. 467 Deneme Testi ......................................................................................................................................................... 467 Tarihten Bir Gerçeklik: Tren’in Öyküsü ................................................................................................................. 469 On Üçüncü Bölüm ABD EKONOMİSİ: 1492–1950 ......................................................................... 471 Giriş, 471 ABD’nin Ekonomik Coğrafyası, 472 ABD’nin Nüfusu, 475 Avrupalılardan Önce Amerikan Ekonomisi, 476 Kolonizasyon Faaliyetleri ve Bağımsızlık: 1600–1776, 478 İç Savaşa Kadar ABD Ekonomisi: 1600–1865, 483 Koloniler Dönemi ABD Ekonomisi: 1600–1776, 484 Nüfus, 485 Tarım, 485 Endüstri, 486 Ticaret ve Para, 487 Bağımsızlıktan İç Savaşa ABD Ekonomisi: 1776–1860, 489 Toprak Problemi ve Tarımsal Üretim, 490 Endüstriyel Üretim–Ticaret ve Ulaştırma, 491 Para ve Bankacılık, 494 xx Ekonomik Nedenli Bir Savaş: ABD Sivil Savaşı, 495 Modern ABD Ekonomisinin Kuruluşu: 1860–1914, 498 Tarım Sektörü, 500 İç ve Dış Ticaret, 501 Endüstriyel Üretim, 502 Para–Bankacılık ve Finans, 504 ABD Ekonomisi: 1914–1950, 505 Araştırma ve Tartışma Soruları ...............................................................................................................................506 Deneme Testi ..........................................................................................................................................................507 Tarihten Bir Gerçeklik: ABD İç Savaşı ....................................................................................................................508 On Dördüncü Bölüm KOMÜNİZM ÖNCESİ ÇİN EKONOMİSİ .............................................................509 Giriş, 509 Çin’in Coğrafî Yapısı, 511 Çin’in Nüfusu, 513 Teknolojik Buluşların Kaynağı Olarak Çin, 513 Çin’in Siyasi Tarihi: Genel Olarak, 515 Qin Hanedanı Döneminde Ekonomi: MÖ. 221–206, 516 Han Hanedanı Döneminde Ekonomi: MÖ. 206–MS. 220, 518 Tang ve Song Hanedanları Döneminde Ekonomi: 618–1279, 521 Yuan (Moğol) Hanedanı Döneminde Ekonomi: 1279–1368, 526 Ming Hanedanı Döneminde Ekonomi: 1368–1644, 528 Quing (Mançu) Hanedanı Döneminde Ekonomi: 1644–1912, 530 Cumhuriyet Dönemi Çin Ekonomisi: 1912–1950, 537 Çin Komünist Devrimi, 539 Araştırma ve Tartışma Soruları ...............................................................................................................................542 Deneme Testi ..........................................................................................................................................................542 Tarihten Bir Gerçeklik: Uzun Yürüyüş....................................................................................................................544 On Beşinci Bölüm 1929 EKONOMİK BUNALIMI.............................................................................545 Tarihte Ekonomik Krizler ve Kriz Düşüncesi, 545 1929 Bunalımının Nedenleri, 549 Krizin Tarım Sektöründeki Nedenleri, 551 Krizin Endüstri Sektöründeki Nedenleri, 552 ABD’de Borsa Spekülasyonu, 553 Servet Dağılımındaki Bozukluk, 555 xxi Krizin Uluslararası Nedenleri, 556 Krizin Nedenlerine İlişkin Teorik Yorumlar, 557 Bunalımın Başlaması, 558 1929 Bunalımının Sonuçları, 559 Çözüm İçin Geliştirilen Politikalar: New Deal, 562 Liberal Politikalardan Müdahaleciliğe, 567 1929 Bunalımı ve İktisat Teorisi, 569 Araştırma ve Tartışma Soruları .............................................................................................................................. 570 Deneme Testi ......................................................................................................................................................... 570 Tarihten Bir Gerçeklik: Salvatore Luciano (Lucky)................................................................................................ 572 On Altıncı Bölüm DÜNYA EKONOMİSİ 1900–1950.......................................................................573 Giriş, 573 Dünyadaki Siyasal Gelişmeler: 1900–1940, 574 Dünyadaki Siyasal Gelişmeler: 1940–1950, 584 Dünya Ekonomisi: 1900–1950, 587 Dünya Nüfusu, 588 Dünya Ekonomik Hâsılası, 589 Tarımsal ve Endüstriyel Üretim, 591 Dünya Ticaretindeki Gelişmeler, 593 Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye: 1923–1950, 595 Osmanlı’dan Devralınan Ekonomik Yapı, 595 Türkiye Cumhuriyeti’nin Ekonomik Niteliği, 600 İlk Kalkınma Hamlesi: 1923–1930, 601 Devletçi Ekonomi Dönemi: 1930–1940, 603 Dünya Ekonomisine Katılma: 1940–1950, 607 Dünyanın Geleceği: Tarihin Sonu mu?, 609 Araştırma ve Tartışma Soruları .............................................................................................................................. 610 Deneme Testi ......................................................................................................................................................... 610 Tarihten Bir Gerçeklik: Normandiya Harekâtı ....................................................................................................... 612 DENEME TESTLERİ CEVAP ANAHTARI........................................................................613 BİBLİYOGRAFYA...........................................................................................................615 İNDEKS..........................................................................................................................635 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 Tablo 8 Tablo 9 Tablo 10 Tablo 11 Tablo 12 Tablo 13 Tablo 14 Tablo 15 Tablo 16 Tablo 17 Tablo 18 Tablo 19 Tablo 20 Tablo 21 Tablo 22 Tablo 23 Tablo 24 Tablo 25 Tablo 26 Tablo 27 Tablo 28 Tablo 29 Tablo 30 Tablo 31 Tablo 32 Tablo 33 Tablo 34 Tablo 35 Tablo 36 Tablo 37 Tablo 38 Tablo 39 Tablo 40 Tablo 41 Tablo 42 Tablo 43 Tablo 44 : İnsanlığın Çağları ................................................................................................................... 38 : Avrupa’nın Nüfusu (MÖ. 400–1950), (Milyon Kişi) ............................................................... 161 : Osmanlı İmparatorluğu’nun Nüfusu (1520–1535)................................................................. 242 : Osmanlı İmparatorluğunun Nüfusu (1785–1822), (Milyon Kişi)............................................. 242 : Osmanlı İmparatorluğu’nun Nüfusu (1844)........................................................................... 242 : Osmanlı İmparatorluğu’nun Padişahları................................................................................ 243 : Osmanlı Bütçelerinin Nominal Gelir ve Giderleri (000), (Akçe Olarak)................................... 250 : Osmanlı Bütçelerinin Reel Gelir ve Giderleri (000), (Akçe Olarak)......................................... 251 : Osmanlı Dış Ticarati (1830–1910), (Milyon Sterlin)............................................................... 259 : 1876 Yılında Osmanlı Dış Ticareti ($), (000)......................................................................... 259 : Tarih Boyunca Önemli Keşif Hareketleri (MÖ. 600–1950) .................................................... 284 : Amerika Kıtası’ndan Avrupa’ya Gelen Değerli Maden Miktarları (Ton).................................. 298 : 16. Yüzyıl Avrupa’sında Nüfus Yoğunluğu............................................................................ 337 : Japonya’nın Nüfusu (1–1945).............................................................................................. 357 : Japon Ekonomisinin Sektörel Gelişimi (%) ........................................................................... 378 : Kiev ve Moskova Döneminde Rus Knezleri ........................................................................... 400 : Romanoff Hanedanı Döneminde Rus Çarları........................................................................ 402 : Rusya’nın Nüfusu (1897–1991), (000).................................................................................. 411 : Sanayi Devrimi Döneminde Dünya ve Avrupa’nın Nüfusu (Milyon Kişi)................................ 435 : İngiltere’de Erkek İşgücü İstihdamının Dağılımı (%)............................................................... 436 : Bazı Avrupa Ülkelerinde Okuryazarlık Oranı (1500 ve 1700)................................................. 437 : İngiltere’de Patent Haklarındaki Artış.................................................................................... 440 : İngiltere’nin Dış Ticareti (Milyon Sterlin) ............................................................................... 446 : İngiltere’nin İhracatı (1850–1943), (Milyon Sterlin) ............................................................... 446 : Bazı Ülkelerin Demiryolu Uzunlukları (1840–1914), (Kilometre)............................................ 450 : Avrupa’da ve Bazı Ülkelerde Buharlı Gemi Tonajları (1850–1910), (Ton) ............................. 451 : Bazı Ülkelerin Sanayileşme Tarihleri ..................................................................................... 454 : İngiltere’deki Bazı Tarımsal Malların Üretimindeki Artış (1700–1850), (Bin Kg)...................... 458 : Bazı Ülkelerde Kişibaşına Endüstriyel Mal Üretimi (1750–1913) ............................................ 459 : Avrupa’da Bazı Sektörlerdeki Üretim Miktarları (1800–1913), (Milyon Ton).......................... 459 : İngiltere’de Erkek İşgücünün Sektörel Dağılımı (%) ............................................................... 459 : İngiltere Pamuklu Endüstrisine İlişkin Bazı Rakamlar............................................................. 460 : İngiltere’de İstihdam, Gelir, Tüketim, Yatırım ve İhracat Rakamları (1700–1840), (%) ........... 461 : 1929 Fiyatları ile Dünya Ticaret Hacmi (Milyon Sterlin) ........................................................ 463 : Kıtalara Göre Dünya Nüfusunun Yoğunluğu (1800–1900), (Nüfus/km2)................................ 464 : Avrupa’da Bazı Kentlerin Nüfusu (1800–1913), (000)........................................................... 464 : ABD’nin Nüfusu (1790–2013).............................................................................................. 475 : ABD Başkanları.................................................................................................................... 482 : Koloniler Nüfusu (1620–1780) ............................................................................................. 485 : Çin’in Nüfusu (MÖ. 2100–2003) .......................................................................................... 513 : Tarihte Ekonomik Bunalımlar............................................................................................... 547 : ABD’de Para ve Gelire İlişkin Bazı Rakamlar (1929–1933) ................................................... 554 : ABD’de İşsizlik Rakamları (1929–1940)................................................................................ 560 : Bazı Ülkelerin Ekonomik Göstergelerindeki Değişmeler (1929–1932), (%) ............................ 561 xxiv Tablo 45 Tablo 46 Tablo 47 Tablo 48 Tablo 49 Tablo 50 Tablo 51 Tablo 52 Tablo 53 Tablo 54 Tablo 55 Tablo 56 Tablo 57 Tablo 58 Tablo 59 Tablo 60 Tablo 61 Tablo 62 Tablo 63 Tablo 64 Tablo 65 : İthal Malları İçin Gümrük Tarife Oranları (1927–1931).......................................................... 561 : ABD’de İntihar Sayıları (100.000 Kişi İçinde)........................................................................ 561 : Kıtalar Bağlamında Dünya Nüfusu (Milyon).......................................................................... 588 : Bazı Ülkelerin Nüfusu ve Nüfus Büyüme Hızları (1913–1998)............................................... 589 : Bölgelerin Dünya GSMH’sı İçindeki Payları (%).................................................................... 589 : Avrupa ve Dünyada GSMH (Milyar $) ve Kişibaşına GSMH ($) ............................................ 590 : Asya Ülkelerinin GSMH’sı (000 $) ........................................................................................ 590 : Bazı Ülkelerin Kişibaşına GSMH’ları ($) ................................................................................ 590 : Kıtalar Bazında Ziraatte Çalışan Nüfus (%)............................................................................ 591 : Bazı Ülkelerde Ziraatte Çalışan Nüfusun Genel Nüfusa Oranları (%)...................................... 592 : Bazı Avrupa Ülkelerinde Endüstriyel Çıktı (1928–1937) ........................................................ 593 : Dünyada İthalat–İhracat ve Toplam Dünya Ticaret Hacmi (1900-1950), (Milyon Dolar)........ 593 : Dünya İhracatında Bölgelerin Payları (%) ............................................................................. 594 : Bölgesel İthalat ve İhracat Değerleri (Altın Dolar), (1929=100) ............................................. 594 : Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönem Dış Ticareti (Milyon Altın Lira) ............................... 599 : TC’nin Milli Gelir Rakamları (1923–1930) ............................................................................ 602 : 1923–1930 Dönemi GSYİH’da Sektör Payları (1968 Fiyatları İle), (%).................................. 603 : Sayım Yıllarına Göre TC’de Nüfus ve Artışı (1930–1945) ..................................................... 606 : GSYİH İçinde Sektör Payları ve Kişibaşına GSMH (1930–1940) ........................................... 606 : TC’nin Dış Ticareti (1930–1939), (Milyon TL) ...................................................................... 607 : 1998 Yılında Dünya (20 Büyük Ülke) ................................................................................... 609 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1 Şekil 2 Şekil 3 Şekil 4 : İktisat Tarihinin Diğer Bilimlerle İlişkisi.................................................................................... 20 : Osmanlı Yönetici Elitinin İktisadî Düşüncesi .......................................................................... 236 : Osmanlı Toplumsal Yapısı.................................................................................................... 245 : Feodal Dönem Japon Toplumsal Yapısı ......................................................................... 362 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1 Grafik 2 Grafik 3 Grafik 4 : Avrupa’da Nüfus MÖ. 400–1950.......................................................................................... 162 : Avrupa’da Kurulan Kentlerin Sayısı (1200–1500) ................................................................. 202 : İngiltere’de Kişibaşına Gelir (1700–1900) ............................................................................. 461 : ABD’de İşsizlik (1910–1960) ................................................................................................ 560 HARİTALAR LİSTESİ Harita 1 Harita 2 Harita 3 Harita 4 Harita 5 Harita 6 Harita 7 Harita 8 Harita 9 Harita 10 Harita 11 : İnsanlığın İlk Tarım Merkezleri ................................................................................................ 39 : Ortadoğu’dan Avrupa’ya Tarımın Yayılışı............................................................................... 43 : Antik Yunan Dünyası ............................................................................................................. 71 : Antik Yunan ve Fenike Kolonileri............................................................................................ 76 : MÖ. 250’lerde İtalya Yarımadası ve Roma.............................................................................. 96 : MS. 120’lerde Roma İmparatorluğu ve Eyaletleri .................................................................. 102 : MS. 14’de Kentler ve Ticaret Yolları...................................................................................... 115 : MÖ. 192’de Kentler ve Ticaret Yolları................................................................................... 123 : MS. 362’de Kentler ve Ticaret Yolları.................................................................................... 125 : Roma Barışı Döneminde Ticaret Yolları................................................................................ 126 : Çöküş Döneminde Roma İmparatorluğu............................................................................... 132 xxv Harita 12 Harita 13 Harita 14 Harita 15 Harita 16 Harita 17 Harita 18 Harita 19 Harita 20 Harita 21 Harita 22 Harita 23 Harita 24 Harita 25 Harita 26 Harita 27 Harita 28 Harita 29 Harita 30 Harita 31 Harita 32 Harita 33 Harita 34 Harita 35 Harita 36 Harita 37 Harita 38 Harita 39 Harita 40 Harita 41 Harita 42 Harita 43 Harita 44 Harita 45 Harita 46 Harita 47 Harita 48 Harita 49 Harita 50 Harita 51 Harita 52 Harita 53 Harita 54 Harita 55 Harita 56 : Doğu Roma İmparatorluğu Sonrasında Barbar Krallıklar...................................................... 144 : MS. 1000’de Avrupa ve Ortadoğu’nun Siyasî Görünümü ..................................................... 150 : Avrupa Kıtası Üzerine Yapılan Akınlar................................................................................... 156 : MS. 737’de Kentler ve Ticaret Yolları.................................................................................... 168 : MS. 1000’de Avrupa ve Ortadoğu’da Siyasî Görünüm ......................................................... 173 : MS. 1212’de Kentler ve Ticaret Yolları.................................................................................. 185 : 1346’da Kentler ve Ticaret Rotaları....................................................................................... 186 : 1483’de Kentler ve Ticaret Yolları......................................................................................... 204 : 1200’lerde İslam Dünyası ..................................................................................................... 222 : Müslüman Dünyası............................................................................................................... 223 : Osmanlı İmparatorluğu’nun Büyümesi (1307–1683)............................................................. 238 : Zirve Döneminde Osmanlı İmparatorluğu ............................................................................. 244 : 1600–1800 Yılları Arasında Osmanlı İmparatorluğu.............................................................. 252 : 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu ve Eyaletleri ................................................................. 261 : Vebanın Yayılışı ................................................................................................................... 270 : 1483’de Avrupa’da Siyasal Görünüm................................................................................... 271 : 1483’de Bilinen Dünyanın Sınırları....................................................................................... 277 : 1483’de Dünya Nüfusu ........................................................................................................ 299 : 1483’de Avrupa’da Kentler ve Ticaret Rotaları...................................................................... 301 : 1715’de Dünyadaki Siyasî Birimler....................................................................................... 315 : Atlantik’te Temel Ticaret Maddeleri ve Köle Değişimi............................................................ 318 : 1600’de Avrupa’da Kentler ve Ticaret Rotaları...................................................................... 328 : 1715’de Avrupa’da Ticaret Merkezleri .................................................................................. 331 : 1648’de Dünya Nüfusunun Dağılımı..................................................................................... 338 : 1750’lerde Avrupa Kıtası’nda Nüfus Yoğunluğu.................................................................... 339 : Dünya Coğrafyasında Japonya............................................................................................. 353 : Japonya ve Japonya’yı Oluşturan Adalar.............................................................................. 354 : 7. Yüzyılda Doğu Asya ......................................................................................................... 358 : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği................................................................................... 388 : 11. Yüzyılda Kievian Rusyası................................................................................................ 393 : 16. Yüzyılda Rusya............................................................................................................... 395 : Büyük Petro Zamanında Rusya ve Avrupa............................................................................ 405 : 17. Yüzyılda Rusya’nın Coğrafî Genişlemesi ......................................................................... 406 : 1815’de Dünyada Siyasî Birimler ......................................................................................... 430 : 1840’larda Avrupa’da Demiryolları....................................................................................... 448 : 1880’lerde Avrupa’da Demiryolları....................................................................................... 449 : 18. Yüzyılda İngiltere’de Endüstriyel Üretim.......................................................................... 456 : 19. Yüzyılda İngiltere’de Endüstriyel Üretim.......................................................................... 457 : 1815’de Dünyada Nüfus ...................................................................................................... 465 : Bugün İtibariyle ABD ........................................................................................................... 471 : ABD’de Nüfusun Coğrafî Olarak Dağılımı............................................................................. 474 : Bağımsızlık Savaşı Öncesi ABD Kolonileri (1763).................................................................. 479 : ABD Topraklarının Tarımsal Potansiyeli................................................................................ 489 : 1860’da ABD’de Demiryolları .............................................................................................. 496 : 1890’da ABD’de Demiryolları .............................................................................................. 497 xxvi Harita 57 Harita 58 Harita 59 Harita 60 Harita 61 Harita 62 Harita 63 Harita 64 Harita 65 Harita 66 Harita 67 : Çin Halk Cumhuriyeti .......................................................................................................... 509 : Tang İmparatorluğu.............................................................................................................. 522 : Moğol Fetihleri ve Moğol İmparatorluğu ............................................................................... 526 : Ming İmparatorluğu.............................................................................................................. 528 : Quing İmparatorluğu............................................................................................................ 531 : 1910’da Siyasî Birimler ........................................................................................................ 575 : 1910’da Avrupa’da Kentleşme.............................................................................................. 576 : 1914’de Avrupa’da Nüfus Yoğunluğu................................................................................... 577 : II. Dünya Savaşı Döneminde Siyasal Birimler ....................................................................... 582 : 1937’de Avrupa’da Kentleşme ve Nüfus ............................................................................... 583 : Dünya Nüfus Yoğunluğu ...................................................................................................... 587 RESİMLER LİSTESİ Resim 1 : Fransa Montargis Şatosu ...................................................................................................... 165
© Copyright 2024 Paperzz
