DİL ve ANLATIM DERSİ SES BİLGİSİ DERS NOTU-Veysel BALCI
Ünlü Uyumları: Türkçe sözcüklerde bulunan uyumdur.
Ünlüler, sözcüklerde belli bir düzenle bulunabilir.
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
(KALINLIK-İNCELİK UYUMU)
Sözcüğün ilk ünlüsü kalınsa (A,I,O,U) sonrakiler de kalın,
inceyse (E,İ,Ö,Ü) sonrakiler de ince olur:
açıklığından, düşüncesizliğiyle...
Ekler, bazıları hariç bu kurala uyar. Aykırı olanlar:
Söylü-yor, akşam-leyin, sabah-ki, bakar-ken, ekşi-mtırak...
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
(DÜZLÜK-YUVARLAKLIK UYUMU)
Sözcüğün ilk ünlüsü düzse(A,E,I,İ) sonrakiler de düz olur.
İlk ünlüsü yuvarlaksa (O,Ö,U,Ü) sonrakiler ya dar-yuvarlak
(U,Ü) ya düz-geniş (A,E) olur.
Örnek: Oyunumuz bozuldu.Günler uzayacak.
Dikkat:
-Ortasındaki hecede "b, m, v, p" sesleri bulunan kimi sözcükler bu kurala uymaz: kabuk, çamur, davul, karpuz...
-İlk hece dışında o, ö ünlülerini barındıran sözcükler küçük
ünlü uyumuna uymaz: kamyon, şoför, radyo, kuaför…
-yor küçük ünlü uyumunu her zaman bozar: bakıyor,
konuşuyor, gidiyor…
Tek heceli ve birleşik sözcüklerde ünlü uyumları aranmaz:
tek, koç, git, kırk, ağaçkakan, denizaltı, başbakan…
Ünsüz Uyumları: Sözcük ek alırken ya da başka bir
sözcükle birleşirken aranır.
Eklerin başındaki ünsüz yumuşaktır: -ci, -dir, -gi, -gen...
SERTLEŞME (BENZEŞME)
"Sert ünsüzle (f, h, s, ş, p, ç, t, k) biten sözcükler "c, d, g"
seslerinden biriyle başlayan ek alırsa, bu ekler "ç, t, k"
seslerine dönüşür:
iş-ten, 2005'te, çık-tı, yapış-kan, kitap-çık, BOTAŞ’ta...
Dikkat:
-Bağlaç olan “de” benzeşmez: Sepet de örmüş. Gidip de
gelmemek var.
YUMUŞAMA (DEĞİŞME)
Sonunda süreksiz - sert ünsüz (P,Ç,T,K) bulunan bir
sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, sözcüğün
sonundaki süreksiz - sert ünsüz yumuşar: "p", "b"ye;"ç",
"c"ye;” t”, "d"ye; "k", “g” ya da "ğ"ye dönüşür: kitab-ın,
topac-a,
ed-er,
çeleng-in,
bayrağ-ım,
yurd-um,
kayb-olmak...
Dikkat:
1. "nk" ünsüzleriyle biten sözcüklerde "k", "g" ye
dönüşür: denk + in > dengin, ahenk + i > ahengi...
2. Özel adlarda meydana gelen yumuşama okunuşta
uygulanır ama yazıda gösterilmez: Vahap'ın,
Zonguldak'a, Tokat'ın...
3. Tek heceli sözcüklerin çoğunda
yumuşama olmaz: iç > için, içe,
içeri (isim)
iç > için, içelim, içer (fiil)
Koçum benim! Sapı kopuk. Dikine takın.
Eti ne budu ne! Kırkıncı kata çıkın.
4. Fiil tabanlarında (türemiş fiillerde) çoğu zaman
yumuşama olmaz: biriken, birikim; gerekirse, gecikince,
toplatırız...
5. Bazı yabancı kökenli sözcüklerde yumuşama olmaz:
Cumhuriyeti, hukukun, milletimiz, notunuz, kanaatin,
tanka, bankın, blokaj. A Bloku. demokratı, diplomata...
ULAMA
Ünsüzle biten bir sözcüğün, kendisinden sonra gelen ve
ünlüyle başlayan bir sözcüğe bağlanarak okunmasıdır:
Gönül incelikler içerir.
Çocuğun oyuncağını, elinden aldı.
Bu sözcükler arasındaki noktalama işareti, ulamayı bozar:
Okuyun, anlayın.
İÇ SESLERDE BENZEŞME (N/B ÇATIŞMASI)
Türkçede "b" ünsüzünün önünde "n" ünsüzü bulunmaz. Bu
yüzden yabancı kaynaklı bazı sözcüklerde "b" den önce
kullanılan "n" damak ünsüzleri zamanla "m"ye dönüşür.
Bunların "n" ile yazılması yanlıştır:
anbar > ambar, çenber > çember, canbaz > cambaz, tenbel
> tembel, çarşan-ba > çarşamba, kanbur > kambur, tonbul
> tombul, anbulans > ambulans...
Dikkat:
a) Bileşik sözcüklerde "n" ile "b" komşu olabilir: onbaşı,
binbaşı, sonbahar...
b) Bazı özel yer adlarında "n" ile "b" yan yana kullanılabilir:
İstanbul, Safranbolu, Tufanbeyli...
ÜNLÜ DARALMASI
"-yor" ekinin darlaştırma etkisi: Düz - geniş (a - e)
ünlülerle biten bir fiile "-yor" şimdiki zaman eki
getirildiğinde "y" ünsüzü, kendinden önce gelen bu ünlüleri
("a" ve "e" yi) darlaştırır, "ı, i, u, ü" ye dönüştürür. Bu
dönüşüm yazıda gösterilmezse yazım yanlışı meydana gelir.
başla + yor > başlıyor ("başlayor" yanlıştır.)
dinle + yor > dinliyor ("dinleyor" yanlıştır.)
gelme + yor > gelmiyor ("gelmeyor" yanlıştır.)
de + yor > diyor ("deyor" yanlıştır.)
deme + yor > demiyor ("demeyor", yanlıştır.)
oyna + yor > oynuyor ("oynayor" yanlıştır.)
ötme + yor > ötmüyor ("ötmeyor" yanlıştır.)
Dikkat:
"De-, ye-" fiillerinde ve "ne" sözcüğünde başka eklerle de
daralma olabilir.
diyecek, diyen, diyerek, yiyecek, yiyerek, niye...
1
ÜNLÜ DÜŞMESİ
İkinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bazı iki heceli
sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, ikinci
hecedeki dar ünlü düşer. Bu ses olayına "orta hece
düşmesi" de denir.
ağız+ı>ağzı; bağır+ına > bağrına; beniz + im > benzim;
alın+ım > alnım; karın+ın > karnın; göğüs + ü > göğsü;
oğul + u > oğlu…
Arapçadan dilimize girmiş bazı sözcüklere ünlü ile başlayan
bir ek ya da sözcük (yardımcı eylem) getirildiğinde, aynı
ses olayı ortaya çıkmaktadır.
sabır + ın > sabrın, şükür et > şükret, zikir + i > zikri, fetih
+ i > fethi, fikir + imiz > fikrimiz, fikir eyledi > fikreyledi,
zikir edilen > zikredilen...
Birleşik sözcük oluşumu sırasında da ünlü düşmeleri
görülmektedir. Buna "ünlü aşınması" da denir.
ne için > niçin, ne asıl > nasıl, kayın ana > kaynana, kayın
ata > kaynata, kahve altı > kahvaltı, biri biri > birbir, sütlü
aş > sütlaş > sütlaç
Bazı sözcükler türetilirken ünlü düşmesi olabilir,
ayır + ım > ayrım, kavur + uk > kavruk, koku + la > kokla,
yanıl + ış > yanlış, savur + uk > savruk, sızı + la > sızla,
ileri + le > ilerle, devir + im > devrim, yalın + ız > yalnız,
oyun + a > oyna, sıyır + ık > sıyrık
ÜNSÜZ DÜŞMESİ
"k" ünsüzüyle biten bazı sözcüklere "-cık" ya da "-cek"
küçültme eki getirildiğinde, sözcüğün sonundaki "k"
ünsüzü düşer.
küçük + cük > küçücük, büyük + cek > büyücek, ufak + cık
> ufacık, çabuk + cak > çabucak, yumuşak + cık >
yumuşacık, sıcak + cık > sıcacık...
Benzer bir düşme de "asteğmen", üsteğmen (ast + teğmen, üst
+ teğmen) sözcüklerinde görülmektedir.
ÜNLÜ TÜREMESİ
Ünsüzle biten bazı sözcüklere "-cık" küçültme eki
getirilirken iki ünsüz arasında bir ünlü türer.
az + cık > azıcık, dar + cık > daracık, bir + cik > biricik,
genç + cik > gencecik
Pekiştirme önekinden sonra, bazı durumlarda, ünlü türemesi
görülür, sağlam > sapsağlam > sap(a)sağlam, gündüz >
güp(e)gündüz, düz > düp(e)düz, yalnız > yap(a)yalnız,
çevre > çep(e)çevre
ÜNSÜZ TÜREMESİ
Ünsüz İkizleşmesi: Arapçadan girmiş bazı sözcükler
ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ya da ünlüyle başlayan
bir yardımcı fiille kullanıldıklarında, sonda bulunan
ünsüzün bir eşi daha ortaya çıkar.
his + i > hissi; his + etmek > hissetmek
zan + ım > zannım; zan + eylemek > zanneylemek
red + i > reddi; red + olunmak > reddolunmak
UYGULAMA TESTİ
1- Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcüğe
ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüğün
sonundaki ünsüzde değişme olmaz?
A) Bu test kaç sorudan oluşuyor?
B) Bugün de çok işim var.
C) Sınavdan iyi bir sonuç bekliyorum.
D) Sözüm senet gibi sağlamdır, dedi.
E) Bana inat olsun diye böyle davranıyordu.
2- Aşagıdakilerin hangisinde ünsüz benzeşmesine
örnek olabilecek sözcük yoktur?
A) Kendimi çaresiz hissettiğim günler oldu.
B) Karışıklıktan yararlanarak çıkar sağlıyor.
C) Halk sevinçten sokaklara dökülmüştü.
D) Kimsesiz çocuklara kol kanat gerdi.
E) Özrü kabahatinden büyüktü diyebiliriz.
3- Aşağıdakilerin hangisinde ünlü
yoktur?
A)Seni dershanenin önünde bekliyor.
B) Bu çocuğun durumunu izliyoruz.
C) Ne diye sızlanıp durursun ki?
D)Derse geç kaldığı için koşuyordu.
E) Dert anlatacak birini arıyordu.
daralması
4- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bütün
sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaktadır?
A) Başkalarını taklit eden sanatçı başarılı olamaz.
B) Bu sorunları hep beraber çözmeye çalışacağız.
C) Eski edebiyat geleneğine bağlı bir akımdı.
D) Dilinden çektiği kadar hiçbir şeyden çekmedi bütün
ömrünce.
E) Pazara çıktığında fiyatları çok yüksek buldu.
5- "-yor" eki, kendinden önce gelen düz - geniş
ünlüleri (e, a) daraltarak "ı, i, u, ü" yapar.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala örnek
bir kullanım yoktur?
A) Bundan sonraki hayatında sana başarılar diliyorum.
B) Gelmiyor bir türlü şu kara tren.
C) Kanının son damlasına kadar savaşacağına ant
içiyor.
D) Çocuklar bahçede saklambaç oynuyor.
E) Tüm sorumluluğu verecek bir müdür arıyordu.
6-"k" ünsüzü ile biten sözcükler "-cık, -cik" eki
aldığında sondaki "k" ünsüzü düşer.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala örnek
olabilecek bir sözcük vardır?
A) Sıcacık çorbadan içince kendimi biraz iyi hissettim.
B) Anneciğimi çok özledim diye tutturdu bizimki
C) Saçlarını kısacık kestirmişti.
D) İncecikten bir kar yağar, tozar Elif Elif diye
E) Anahtar içerde kalınca kapıyı maymuncukla
açmaya çalıştı.
2
7- Bütün yüklerimi atmışım omzumdan
Bütün bağlarından kurtulmuşum topluluğun
Hani durgunluğum, küskünlüğüm, ağrılarım
Bu sabah iyi şeylere ağlıyorum
Bu dizelerde aşağıdaki ses olaylarının hangisi
yoktur?
A) Ünsüz düşmesi
B) Ünlü düşmesi
C) Ünsüz yumuşaması
D) Ünsüz benzeşmesi
E) Ünlü daralması
8- Aşağıdakilerin hangisinde verilen sözcüklerin
her ikisinde de ünlü daralması görülmektedir?
A) sızlıyor, bakıyor
B) ütülüyor, giyecek
C) oynuyor, zıplıyor
D) korkuyor, soruyor
E) bilmiyor, biliyor
9- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde
yumuşamasına aykırı bir sözcük yoktur?
A) Boş kaldı yine ceketin sağ kolu.
B) Bu fırsatı bir daha ele geçiremezsin.
C) Aradığım eşya, dolabın altından çıktı.
D) Hayatın neler getireceği belli olmaz.
E) Dert ettiğin şey bu mu?
ünsüz
13- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz
yumuşaması
kuralına
aykırı
bir
sözcük
kullanılmıştır?
A) Yaşadıklarını anlatacak bir söz bulamıyordu küçük
çocuk.
B) Küçük çocuğun son zamanlarda bir derdinin
olduğu belli oluyordu.
C) Yoksul çocukların ihtiyacını kurum
olarak
karşılamayı istiyoruz.
D) Sokağın köşesindeki adam, hırsla ayağını toprağa
vurmuştu.
E) Yaşlı adamın göğsündeki sancı hafifleyince adam
kendine geldi.
14- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili
sözcük, küçük ünlü uyumuna uymaktadır?
A) Radyonun sesini biraz kısabilir misiniz?
B) Yurtta kaldığım yıllarda beni hiç anons etmediler.
C) Birdenbire bastıran yağmur iliklerimize kadar işledi.
D) Bu televizyonda maç seyretmenin keyfine
doyulmuyor.
E) Çocukların uğraşılarını sakın küçümseme.
10- Bir yastıkta dinlenir başlarımız
Saçlarım saçlarına karışırdı
O güzel bir kızdı, ince alımlı
Ne giyse yakışırdı
Bu dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangisi
vardır?
A) Ünlü düşmesi
B) Ünsüz benzeşmesi
C) Ünlü daralması
D) Ünlü türemesi
E) Ünsüz türemesi
15- Dur yolcu! Bilmeden gelipbastığın
Bu toprak bir devrin battığı yerdir
Eğil de kulak ver, bu sessiz yığın
Bir vatan kalbinin attığı yerdir
Bu dizelerle ilgili aşağıda verilen bilgilerden
hangisi yanlıştır?
A) I. dizede ünsüz yumuşaması vardır.
B) Il. dizede ünlü düşmesi vardır.
C) III. dizede ünlü daralması vardır.
D) II. dizede ünsüz benzeşmesi vardır.
E) IV. dizede hem ünsüz yumuşaması hem de ünsüz
benzeşmesi vardır.
11- Aşağıdaki dizelerin hangisinde ulama yoktur?
A) Bu emel gurbetinin yoktur ucu
Daima yollar uzar, kalp üzülür
B) Ömrü oldukça yürür her yolcu
Varmadan menzile bir yerde ölür
C) Bu hazin yolcuların en küçüğü
Bir zaman baktı o viran kuyuya
D) Bir hayal âlemi peyda oldu
Göçtüler hep o hayal âlemine
E) Ağaçlar bir derin hülyaya varmış
Saçında yepyeni teller ağarmış
16- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili
sözcükte birden çok ses olayı vardır?
A) Onunla bir toplantıda tanıştığını bize anlatmıştı.
B) Benim
iznim
olmadan
kitaplığıma
kimse
dokunamaz.
C) Son zamanlarda kendi başına yaşamaktan hoşlananlar çoğaldı.
D) Yağmur çiseleyince toprağın kokusunu hep
beraber içimize çektik.
E)
İhtiyacı olanlarla paylaşmayı her zaman ilke
edinmişti.
12- Aşağıdaki dizelerin hangisinde herhangi bir ses
olayı yoktur?
A) Geceleyin bir ses böler uykumu
B) Birdenbire vurdu gün ışığı yere
C) Çözülen bir demetten indiler birer birer
D) Göz dalgın, uzanır ta bulutlara
E) Arıyorum yıllar var ki ben onu
CEVAPLAR:
1A-2D-3D-4D-5C-6A-7A-8C-9E-10B11B-12A-13D-14E-15C-16A
3
UYGULAMA METİNLERİ
Bütün martı kanatları emrinde
Ufka öpücükler gönderirsin
Hayatımın on dördüncü kışına yeni giriyordum. Askerî
rüştiyede okuyordum. Matematiği, şiir ve edebiyatı
seviyordum. Problemleri yorulmadan çözebiliyor,
teoremleri kolaylıkla ispatlayabiliyordum. Şiire ve
edebiyata dair kitaplardan büyük bir zevk aldığım için
bunları okumaktan hiç bıkıp usanmazdım.
Yukarıdaki parçada büyük ve küçük ünlü uyumuna
uymayan
sözcükleri
işaretleyerek
nedenini
belirleyiniz.
Belki yine ağlatır yalnızlık
Ağlatır ama
Giden kuşlar ümit rengi dönecek
Bilirsin
Bu dizelerle ilgili olarak aşağıdaki belirlemelerin
doğru (D) ya da yanlış (Y) olduğunu gösteriniz.
1. (
) "emrinde" sözcüğünde ünlü düşmesi vardır.
2. (
) "ufku" sözcüğünde ünlü düşmesi vardır.
3. (
) "öpücükler" sözcüğünde ünlü düşmesi
vardır.
Aşağıdaki sözcüklerde görülen ses olaylarını sözcüklerin karşılarına yazınız.
Çevreleyen
:…………………………………..
hapsettiğimiz :…………………………………..
kaybolmuştu
:…………………………………..
dert edecekti :…………………………………..
sızlayanları
:…………………………………..
hafifçe
:…………………………………..
bırakmıyordu :…………………………………..
yumurtlaması :…………………………………..
oynadığım
:…………………………………..
koklamıştı
:…………………………………..
uykumuz
:…………………………………..
4. (
) "gönderirsin" sözcüğünde ünsüz
yumuşaması vardır.
5. ( ) "ağlatır" sözcüğünde ünsüz yumuşaması
vardır.
6. (
) "yalnızlık" sözcüğünde ünlü düşmesi vardır.
7. ( ) "giden" sözcüğünde ünsüz yumuşaması
vardır.
8. ( ) "rengi" sözcüğünde ünsüz yumuşaması
vardır.
kapattıklarının
hissettiğimiz
gülücüktür
kaybolmuyor
öpücükten
koltuğunun
Dergilerde şiir açıklamalarına rastlamıyoruz.
biliyor
sanadır
ağarmaya
Sanatın ne kadar karmaşık olduğunu anlattı.
Aşağıdaki
açıklamaların
karşısına
bu
sözcüklerden uygun olanını / olanlarını yazınız.
Sanatçı, yaşadığı ortamdan etkilenir.
Ünlü türemesi ve ünsüz benzeşmesi olan sözcük :...
Aşağıdaki cümlelerdeki ses olaylarını gösteriniz.
Ünsüz yumuşaması olan sözcükler: ..................
Oyunu seyredenler oyundan etkilenmişti
Susuzluktan sararan minicik çiçeklere baktı
Bu yaptığın düpedüz saygısızlık
Tutsak, ustura ağzında yaşamaktan bıktı.
Kalbimin atışlarını sayıyorum.
Arıyorum minicik elleri, çocukluğumu
Sıcacık pideleri kapıştı çocuklar.
Ünlü türemesi olan sözcük : ...............................
Ünsüz türemesi, ünsüz sertleşmesi ve ünsüz yumuşaması olan sözcük :........................................
Ünlü türemesi ve ünsüz sertleşmesi olan sözcük :....
Ünlü düşmesi, ünsüz yumuşaması ve ünlü daralması
olan sözcük: .......................................................
4
© Copyright 2024 Paperzz
