Da li ograničenost vještina ograničava rast
u Bosni i Hercegovini?
Jedinica za smanjivanje siromaštva i ekonomski menadžment
Region Evrope i srednje Azije
Izvještaj br.
54901-BA
Da li ograničenost vještina ograničava
rast u Bosni i Hercegovini?
Are Skills Constraining Growth in
Bosnia and Herzegovina?
April 2010. godine
Jedinica za smanjivanje siromaštva i ekonomski menadžment
(Poverty Reduction and Economic Management Unit)
Region Evrope i srednje Azije
(Europe and Central Asia Region)
Dokument Svjetske banke
i
VALUTE I EKVIVALENTNE JEDINICE
(Kursna stopa efektivna u decembru / prosincu 2009. godine)
Valutna jedinica = Konvertibilna marka (KM)
1,322 KM = 1,00 US$
1,95 KM = 1,00 EUR
Fiskalna godina vlade
1. januar / siječanj – 31. decembar / prosinac
Tegovi i mjerila
Metrički sistem
AKRONIMI I SKRAĆENICE
ATM
BiH
C&SL
CAD
CEFTA
CIT
CPI
EBRD
ECA
EFTA
EI
EPA
ERP
ESI
EU
FBiH
FDI
FIPA
FSA
FTA
FX
BJRM
FZZZ
BDP
HAACP
HBS
HS
ICA
ICT
IFC
IMF
Autonomne trgovinske mjere (Autonomous trade measures)
Bosna i Hercegovina
Kapital i radne vještine (Capital and Skills Labor)
Deficit na tekućem računu (Current Account Deficit)
Srednjeevropska oblast slobodne trgovine (Central European Free Trade Area)
Porez na dobit preduzeća (Corporate Income Tax)
Indeks maloprodajnih cijena (Consumer Price Index)
Evropska banka za obnovu i razvoj
(European Bank for Reconstruction and Development)
Evropa i srednja Azija (Europe and Central Asia)
Evropska oblast slobodne trgovine (European Free Trade Area)
Zavod za zapošljavanje (Employment Institute)
Agencija za promovisanje izvoza (Export Promotion Agency)
Djelotvorna zaštitna stopa (Effective Rate of Protection)
Indeks specijalizacije izvoza (Export Specialization Index)
Evropska Unija
Federacija Bosne i Hercegovine
Direktne strane investicije (Foreign Direct Investment)
Agencija za promovisanje stranih investicija (Foreign Investment Promotion
Agency)
Agencija za sigurnost hrane (Food Safety Agency)
Sporazum o slobodnoj trgovinskoj razmjeni
(Free Trade Agreement)
Strana valuta (Foreign Exchange)
Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija
Federalni zavod za zapošljavanje
Bruto društveni proizvod
Analiza opasnosti i kritičnih tačaka kontrole
(Hazard Analysis and Critical Control Point)
Anketa o budžetu domaćinstava (Household Budget Survey)
Harmonizovan sistem (Harmonized System)
Ocjena investicione klime (Investment Climate Assessment)
Informacione i komunikacione tehnologije
(Information and Communication Technology)
Međunarodna finansijska korporacija
International Finance Corporation)
Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fund)
ii
IPA
Instrument za podršku prije priključenja (Instrument for Pre-Accession
Assistance)
LFS
Anketa o radnoj snazi (Labor Force Survey)
LSG
Linerani kvadrat rasta (Linear Square Growth)
MFN
Najpovlaštenija nacija (Most Favored Nation)
MIGA
Multilateralna agencija za investicione garancije (Multilateral Investment
Guarantee Agency
MNCs
Multinacionalne korporacije (Multinational Corporations)
MKT
Ministarstvo komunikacija i transporta
MOFTER Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa
NFS
Nefaktorske usluge (Non-Factor Services)
NRP
Nominalna zaštitna stopa (Nominal Rate of Protection)
NTBs
Netarifne prepreke (Non-Tariff Barriers)
OECD
Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organization for Economic Cooperation and Development)
PIF
Privatizacioni investicioni fondovi
PIT
Porez na dohodak građana (Personal Income Tax)
R&D
Istraživanje i razvoj (Research and Development)
Rkm
Rječni kilometar (river kilometers)
ROW
Ostatak svijeta (Rest of the World)
RS
Republika Srpska
SCG
Srbija i Crna Gora
SAA
Sporazum o stabilizaciji i prikljčivanju (Stabilization and Association
Agreement)
SBA
Stand-by sporazum (Standby Agreement)
SEE
Jugoistočna Evropa (Southeast Europe)
TU
Sindikati (Trade Unions)
UN
Ujedinjene Nacije
UNMIK
Misija Ujedinjenih Nacija na Kosovu (United Nations Mission in Kosovo)
USAID
Agencija za međunarodni razvoj Sjedinjenih Država
(United States Agency for International Development)
PDV
Porez na dodanu vrijednost
VPE
Vaučerski privatizovana preduzeća (Voucher-privatized enterprises)
WB
Svjetska banka (World Bank)
WTO
Svjetska trgovinska organizacija (World Trade Organization)
Potpredsjednik:
Rezidentni direktor:
Rezidentni menadžer:
Menadžer sektora:
Vođa projektnog tima:
Philippe H. Le Houerou
Jane Armitage
Marco Mantovanelli
Bernard Funck
Orhan Nikšić
iii
PRIZNANJA
Ova bilješka o politici je bila sponzorirana od strane Jane Armitage (Direktorice za
BiH), a pripremljena od strane tima Svjetske Banke koji je predvodio Orhan Nikšić
(Vođa projektnog tima). Izvještaj je pripremljen pod vodstvom Bernarda Funcka
(Sektor Direktora). Jasmina Beganović (konzultant Svjetske Banke) je poduzela veći
dio istraživanja i napisala veći dio izvještaja. Izvještaju je također dat veliki doprinos
u vidu važnih komentara od strane Mary Canning (konzultant Svjetske Banke i renomirani stručnjak za vještine i politiku obrazovanja) i Lars M. Sondergaard (Viši
ekonomista Svjetske Banke i Stručnjak za obrazovanje).
Tim Svjetske Banke duguje mnogo sljedećim institucijama u sklopu Vlada BiH, vladinim agencijama, javnim i privatnim obrazovnim institucijama, kao i preduzećima u
privatnom sektoru koji su dali ključni doprinos, podatke i pomoć sa analizom koji su
omogućili sastavljanje ovog izvještaja: ASA Prevent, Zavod za Zapošljavanje FBiH,
Delegacija Evropske Komisije u BiH (EC), Univerzitet u Sarajevu, Američki
Univerzitet u BiH, Sarajevski Fakultet Nauke i Tehnologije, Šipad, Zavod za
Zapošljavanje Republike Srpske, McMillan namještaj, Vitaminka, Mann & Hummel,
Raiffeisen Bank, FAD Jelah, Artisan namještaj, Cimos i Posao.ba.
iv
SADRŽAJ
PRIZNANJA ...................................................................................................................iv
SAŽETAK ........................................................................................................................ 1
I.
Karakteristike tržišta rada i trendovi .................................................................... 5
A.
Uvod.................................................................................................................... 5
B.
Odlike potražnje za radnom snagom .................................................................. 6
C.
Odlike ponude radne snage ............................................................................... 10
II. Da li ograničenja vještina postoje u izvoznih industrijama i industrijama
koje su konkurencija uvozu? ........................................................................................ 15
A.
Dokazi o ograničenosti vještina dobijeni sa strane ponude .............................. 15
B.
Dokazi o ograničenosti vještina dobijeni sa strane potražnje ........................... 16
C.
Uticaj demografskih kretanja i trendova migracije........................................... 21
D. Postojeće institucije i ishodi................................................................................... 25
A.
Uvod.................................................................................................................. 25
B.
Pregled institucija tržišta rada ........................................................................... 25
C.
Obrazovne institucije ........................................................................................ 28
D.
Ishodi obrazovanja ............................................................................................ 30
E. Preporuke za reformu politika ............................................................................. 37
A.
Uvod.................................................................................................................. 37
REFERENCE ................................................................................................................ 61
v
Aneksi
Aneks 1: Studije slučaja iz sektora prerade drveta, automobilske industrije,
poljoprivrede i turizma
Aneks 2: Tabele i slike
Tabela A1: Procjene broja stanovnika BiH, za period 2000-2050. godine
Tabela A2: BiH, zvanična zaposlenost po sektoru, sa aprilom / travnjem 2009.
godine
Tabela A3: Zvanična zaposlenost po sektoru, FBiH
Tabela A4: Zvanična zaposlenost po sektoru, RS
Tabela A5: BiH, prosječne plate po sektorima, sa podacima iz aprila / travnja 2009.
godine
Tabela A6: BiH, rast bruto plata, neto plata i BDP per capita
Tabela A7: BiH, stope aktivnosti, zaposlenosti i nezaposlenosti prema najvišem
stepenu obrazovanja koji je postignut, za period 2006-2008. godine
Tabela A8: BiH, stope aktivnosti, zaposlenosti i nezaposlenosti prema starosnim
grupama, za period 2006-2008. godine
Tabela A9: Prihodi i rashodi fonda za zapošljavanje u FBiH i RS, za period 2006 –
2008. godine
Tabela A10: Institucije obrazovanja u BiH, školska / akademska godina 2006/2007.
Tabela A11: Potrošnja na obrazovanje po nivoima vlade, za 2008. godinu
Tabela A12: Statistike o upisu u obrazovne institucije u BiH po rodovima
Aneks 3: Institucije na tržištu rada u Bosni i Hercegovini
Slike:
Slika 1: Zaposlenost u BiH, 2006-2009. godine
Slika 2: Realne plate i realni BDP per capita u BiH, 2002-2008. godine
Slika 3: Kumulativni rast / pad zaposlenosti po sektoru, 2004-2008. godine
Slika 4: Kumulativni rast prosječne realne plate po sektoru, 2006-2008. godine
Slika 5: Prosječna bruto plata u BiH, sa podacima iz aprila / travnja 2009. godine
Slika 6: Stope aktivnosti u BiH i izabranim drugim zemljama, u %
Slika 7: Neaktivno stanovništvo u BiH prema najvišem nivou obrazovanje koji je
postignut, 2008. godine
Slika 8: Neaktivno stanovništvo u BiH prema sopstvenoj definiciji radnog statusa, u
%
Slika 9: Stope aktivnosti u starosnoj grupi o 15 do 24 godine u BiH i izabranim
zemljama, 2008. godine
Slika 10: Stopa nezaposlenosti po najvišem nivou obrazovanja koji je su postigla lica
u BiH, 2006-2008. godine
Slika 11: Nezaposlenost u BiH, prema trajanju
Slika 12: Zvanično nezaposlena lica u FBiH po kategorijama, 2008. godine
Slika 13: Broj nezaposlenih lica sa visokom stručnom spremom i broj diplomiranih
studenata u BiH, 2006-2008. godine
Slika 14: Procjena ponude i potražnje za licima sa visokoškolskim diplomama u
BiH, 2004-2008. godine
Slika 15: Viđenja preduzeća vezana za teškoće pri zapošljavanju radnika
Slika 16: Rezultati Ankete na nivou preduzeća iz 2009. godine u BiH
Slika 17: Procenat anketiranih preduzeća koja navode da „neadekvatno obrazovana
radna snaga“ predstavlja najveću prepreku
Slika 18: Procenat preduzeća za koja neadekvatno obrazovana radna snaga
predstavlja veliku ili veoma ozbiljnu prepreku
vi
Slika 19: Procenat velikih preduzeća koja nude zvaničnu obuku u BiH i regionu
Slika 20: Piramida stanovništva IIASA za 2005. godinu
Slika 21: Piramida stanovništva IIASA, predviđanje za 2025. godinu
Slika 22: Piramida stanovništva IIASA, predviđanje za 2050. godinu
Slika 23: Korištenje sredstava za nezaposlenost, FBiH (2008. godine)
Slika 24: Javna potrošnje na obrazovanje u izabranim zemljama (% BDP-a)
Slika 25: Privatna potrošnja na obrazovanje u izabranim zemljama (% ukupne
potrošnje domaćinstava)
Tabele:
Tabela 1: Rezultati anketa koje su sproveli portal posao.ba i FZZZ
Tabela 2: Tipovi obuke za koju poslodavci smatraju da je potrebna
Tabela 3: Regionalna i globalna poređenja procenta stanovništva starosti od 0 do 14
godina (%)
Tabela 4: Razlike u platama za univerzitetsko obrazovanje u odnosu na osnovno
obrazovanje, 2005. godine
Tabela 5: Pokazatelji ishoda visokog obrazovanja
Tabela 6: Odnos broja studenata i broja nastavnog osoblja na univerzitetima u FBiH
Tabela 7: Najpopularnijih 15 tipova diploma na javnim univerzitetima u FBiH, po
ukupnom broju upisanih studenata u 2008. godini
vii
viii
SAŽETAK
1.
Nedostatak vještina koje traže ključne izvozno orijentisane industrije i
industrije koje su konkurencija uvozu u Bosni i Hercegovini (u daljem tekstu,
“BiH”) značajan je i, ako se ostavi neriješenim, predstavlja prijetnju po budući
ekonomski rast zemlje. Prije početka globalne ekonomske krize, BiH je postizala
snažne stope ekonomskog rasta, koje su, do značajne mjere, bile zasnovane na rastu
obima izvoza. U prosjeku obim izvoza je između 1995. i 2008. godine rastao po
impresivnoj stopi od 34% godišnje. Naša analiza, međutim, potvrđuje da je rast
izvoza, kao i industrija koje predstavljaju konkurenciju uvozu, u sve većoj mjeri
ograničen nedostatkom vještina u okviru radne snage. U ovom izvještaju imamo za
cilj da identifikujemo te nedostatke i njihove najvjerovatnije uzroke i da preporučimo
reforme i politike koje bi mogle da spriječe ubrzavanje pada ekonomskog rasta zbog
nedostatka odgovarajućih vještina.
2.
Dokazi sa nivoa preduzeća potvrđuju da nedostatak kvalifikovanih
radnika postaje ozbiljna prepreka za rast izvoznih preduzeća BiH. 2009. godine
je jedna trećina rukovodilaca izvoznih preduzeća u BiH ukazala na to da vještine
predstavljaju problem za poslovanje.1 Sa tim vezana zagonetka je da, bez obzira na to
što BiH ima jednu od najviših stopa nezaposlenosti u regionu i na svijetu (koja se
procjenjuje na 25%)2, preduzeća stalno tvrde da im je teško da nađu i zaposle
kvalifikovane uposlenike.
3.
U ovom izvještaju istražuje se kakve tipove vještina preduzeća traže i ne
nalaze na tržištu rada. Otkrivamo da se problem vezan za nedostatak vještina u
opštem slučaju može klasifikovati u dvije grupe: 1) neadekvatan broj pojedinaca koji
su edukovani u okviru posebnih zanimanja, što obuhvata sve nivoe kvalifikacione
strukture i uključuje nedostatak mašinskih inženjera, administrativnih pomoćnika, te
zavarivača, na primjer, te 2) opšti nedostatak “lakih vještina” koje traže preduzeća
koja posluju kao dio globalnog lanca vrijednosti i koja se bore sa konkurencijom na
međunarodnom nivou. To uključuje vještine prodaje i komunikacije, vještine
korištenja računara, stranih jezika, menadžerske i liderske vještine, u okviru svih
klasa radnika, ali posebno među licima sa visokom stručnom spremom.
4.
Generalno, neusklađenost između potražnje i ponude vještina je rezultat
procesa tranzicije, nerazvijenog tržišta za obezbjeđivanje vještina, te nedostatka
adekvatnih politika i strategija vlade. Velikim dijelom kao rezultat tranzicije
zemlje od jedne od republika socijalističke Jugoslavije do nezavisne tržišne privrede
i kao rezultat sukoba koji su trajali od 1992. do 1995. godine, sada postoji
neusklađenost između vještina koje su na raspolaganju u radnoj snazi i onih koje se
traže na tržištu rada. Drugo, neuspjeh tržišnih mehanizama da obezbjede potrebne
vještine je evidentan. Privatno tržište za obezbjeđivanje vještina za odrasle u velikoj
je mjeri nerazvijeno, a veoma mali broj zaposlenih i nezaposlenih lica je uopšte
1
Zasnovano na rezultatima Ankete na nivou preduzeća (Enterprise Survey) za 2009. godinu, Svjetska
banka.
2
Statistički podaci zasnovani na Anketi o radnoj snazi (Labor Force Survey, u daljem tekstu, “LFS”)
za 2009. godinu. Pojašnjenje pitanja korištenja zvaničnih statističkih podataka u odnosu na statističke
podatke iz ankete vidjeti u Okviru 1.
1
voljan da učestvuje i plaća obuku iz svog džepa. Treće, institucije vlade koje su
odgovorne za podršku u zapošljavanju i edukaciju (zavodi za zapošljavanje i javne
obrazovne ustanove) u sadašnjem periodu nemaju jasne strategije i politike za
rješavanje problema nedostatka vještina.
5.
Odjeljak ove studije koji se odnosi na preporuke za politike ima za cilj
da predstavi ideje i smjerove za vladu BiH pri rješavanju tih izazova vezanih za
tržište rada. To uključuje:
i. Strategiju za industrijski razvoj na makro nivou radi razvoja ključnih sektora
privrede BiH.3 Jasnija strategija industrijskog razvoja bi obezbijedila podsticaje
za preduzeća da investiraju sa većim stepenom izvjesnosti i povjerenja u svoje
zaposlene i motivisala bi studente i odrasla lica koja uče da se uključe u
obrazovne programe i programe obuke u iščekivanju raspoloživih radnih mjesta.
Ta strategija bi mogla da bude nadopunjena podrškom iz javnog sektora za
određene programe obuke i razvoja.
ii. Povećavanje kapaciteta zavoda za zapošljavanje (“ZZ”) radi omogućavanja
povećanog broja programa savjetovanja i edukacije za veliki broj lica koja su
nezaposlena duži period i čije vještine nisu prikladne za moderno tržište rada. Taj
cilj bi mogao da se postigne ili kroz povećavanje operativnih kapaciteta
institucija za sprovođenje programa direktno ili kroz osiguravanje finansijskih
kapaciteta i omogućavanje tim institucijama da ugovaraju pružanje određenih
usluga sa privatnim sektorom.
iii. Stvaranje sveobuhvatne strategije za visoko obrazovanje4, koje je velikim
dijelom još uvijek nereformisano u odnosu na predratni period. Kratkoročni
prioriteti uključuju pregled mehanizama finansiranja i povećavanje stepena
kontrole kvaliteta i nadzora. Trebalo bi da budu razvijene srednjoročne strategije
sa ciljem povećavanja stope upisa u visoko obrazovanje i usklađivanja ishoda
učenja sa potrebama tržišta rada.
iv. Pregled nastavnih planova i programa u srednjem obrazovanju sa ciljem
reformisanja nastavnih planova i programa radi obezbjeđivanja praktičnih,
fleksibilnih vještina maturantima, što bi uključivalo povećan stepen usmjerenja
na nove tehnologije, komunikacije, strane jezike i preduzetništvo. Nastavak
implementacije reforme usmjerenog obrazovanja u skladu sa smjernicama
programa VET EU, radi povećavanja stepena modularnosti, fleksibilnosti i
praktičnosti usmjerenog obrazovanja.
3
U ovom izvještaju posebnu pažnju smo posvetili četirima industrijskim sektorima koji, na temelju
prethodnih analiza Svjetske banke, izgledaju kao u najvećom mjeri obećavajući: prerada drveta,
automobilska industrija, poljoprivreda i turizam. Sveobuhvatna strategija ili skup kompatibilnih
strategija za svaki od sektora bi u idealnoj situaciji trebalo da bude razvijena za cijelu zemlju ili barem
na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske (u nastavku teksta, “entiteti”).
4
U cijelom tekstu ovog izvještaja, termin “visoko obrazovanje” koristi se u skladu sa definicijom
OECD za tercijarno obrazovanje i odnosi se na univerzitete i druge ustanove visokog obrazovanja
koje izdaju diplome i napredne istraživačke kvalifikacije kao i na druge obrazovne institucije na nivou
iznad srednjeg obrazovanja koje obezbjeđuju programe koji bi bili klasifikovani na nivou nižem od
fakultetske diplome.
2
v. Stvaranje strategije i relevantnih okvira / regulativa za obrazovanje odraslih
sa ciljem podsticanja kako ponude, tako i potražnje za obukom odraslih.
vi. Konačno, strategija za korištenje potencijala dijaspore zemlje za povećavanje
osnove vještina koja je na raspolaganju zemlji. Oko jedna trećina stanovništva
BiH je u toku devedesetih godina prošlog vijeka migrirala i taj odliv se nastavlja i
danas, posebno među mlađim stanovništvom. Emigracija predstavlja izazov za
BiH, ali osnova vještina i mreže građana BiH koji žive u inostranstvu takođe bi
mogle da se iskoriste kao potencijalni izvor razvoja i rasta.
Opšta napomena o političkom okviru BiH
U cijelom tekstu ovog izvještaja, koristimo termine “država” i “entiteti”. Dejtonskim
mirovnim sporazumom potpisanim u decembru / prosincu 1995. godine uspostavljen je ustav
kojim je BiH definisana kao država sa dva entiteta, Federacijom Bosne i Hercegovine (u
daljem tekstu, “FBiH”) i Republikom Srpskom (u daljem tekstu, “RS”). Uz to, Ustavom je
uspostavljeno deset “kantona / županija” unutar FBiH. Deset kantona / županija su: 1)
Unsko-Sanski Kanton, 2) Posavski Kanton, 3) Tuzlanski Kanton, 4) Zeničko-Dobojski
Kanton, 5) Bosansko-Podrinjski Kanton, 6) Srednjebosanski Kanton, 7) HercegovačkoNeretvanski Kanton, 8) Zapadno-Hercegovački Kanton, 9) Sarajevski Kanton i 10) Kanton
10 (takođe poznat kao Zapadnobosanski Kanton ili Livanjski Kanton).
FBiH zauzima oko 51% ukupne površine BiH, dok RS zauzima oko 49%. Prema
rezultatima Ankete o budžetu domaćinstava (Household Budget Survey, “HBS”) za 2007.
godinu, od ukupnog broja stanovnika od oko 3,7 miliona, otprilike 64% stanovništva živi u
FBiH, a otprilike 34% živi u RS (2% živi u Distriktu Brčko). Distrikt Brčko (“BD”) je
samoupravna, entitetski neutralna, administrativna jedinica pod suverenitetom Države, koja
je zvanično dio i RS i FBiH. U cijelom tekstu ove studije ne izvještavamo o statističkim
podacima za BD odvojeno, imajući u vidu da se oni odnose na mali broj ukupnog
stanovništva.
Mandat institucija države je u opštem slučaju ograničen i većina funkcija vlade u velikoj su
mjeri decentralizovane i obavljaju se na nivou entiteta u RS i na nivou kantona u FBiH.
3
4
I.
Karakteristike tržišta rada i trendovi
A.
Uvod
1.
Priv dio ove studije predstavlja ocjenu tekućeg stanja tržišta rada i
stepena neusklađenosti između vještina koje obezbjeđuje radna snaga i vještina koje
traže preduzeća u BiH.
2.
U Odjeljku B, “Odlike potražnje za radom” analiziramo novije trendove
u oblasti zapošljavanja i plata, kako bismo ocijenili što nam oni mogu reći o
karakteristikama potražnje za radnom snagom. Otkrivamo da su osnovni
pokretači potražnje za radnom snagom aktivnosti orijentisane na usluge i viši nivo
dodane vrijednosti, koje zahtijevaju viši nivo vještina i specifične kvalifikacije.
3.
U Odjeljku C, “Odlike ponude radne snage” razmatramo postojeće
stanje neaktivne i nezaposlene radne snage u odnosu na starost, nivo
obrazovanja i druge karakteristike. Otkrivamo da je postojeća raspoloživa
nezaposlena radna snaga najvećim dijelom sa niskim nivoom vještina.
4.
U drugom dijelu studije postavljamo sljedeće pitanje: “Da li ograničenje
vještina postoji u izvozno orijentisanim industrijama i industrijama koje su
konkurencija uvozu” i ocjenjujemo to pitanje direktno kroz analiziranje
nekoliko nedavno sprovedenih anketa na nivou preduzeća, uključujući Anketu
preduzeća koju je Svjetska banka sprovela 2009. godine, anketu među poslodavcima
koju je Federalni zavod za zapošljavanje (u daljem tekstu “FZZ”) sproveo 2008.
godine i anketu među poslodavcima iz 2009. godine koju je sproveo vodeći
internetski portal za posredovanje u zapošljavanju, posao.ba. Rezultati anketa, kao i
uvidi iz direktnih intervjua sa vodećim preduzećima u BiH, ukazuju na to da vještine
predstavljaju značajno ograničenje i da preduzeća prilagođavaju svoje ponašanje
kako bi odgovorila na to, često na svoj trošak i po cijenu rasta svog poslovanja.
5.
U trećem dijelu studije prelazimo na pregled uspješnosti institucija
tržišta rada u BiH i obrazovnog sistema, kako bismo vidjeli kako postojeće
institucionalno okruženje u zemlji odgovara na problem ograničenosti vještina,
odnosno kako ga podstiče i održava.
6.
Konačno, u četvrtom dijelu dajemo preporuke za reformu sa ciljem
povećavanja mogućnosti za zapošljavanje stanovništva BiH i poboljšavanja
perspektiva za preduzeća u BiH – kroz bolje usklađivanje vještina sa potrebama
moderne privrede.
5
B.
Odlike potražnje za radnom snagom
Napomena o korištenju statističkih podataka (zvaničnih i anketnih)
U cijelom tekstu izvještaja, statistički podaci o nezaposlenosti predstavljeni su kroz
korištenje anketa o radnoj snazi, koje su od 2006. godine u BiH na godišnjem nivou
sprovođene u skladu sa međunarodnim standardima. Statistički podaci o nezaposlenosti u
anketama primjetno se razlikuju od “zvaničnih” statističkih podataka, koji su zasnovani na
broju lica koja su registrovana kao zaposlena i nezaposlena u zemlji. Prisustvo prilično
velike “sive” ekonomije (radnika koji su zaposleni ali nisu zvanično registrovani) predstavlja
uzrok za najveći dio te razlike.
Kad god je moguće u izvještaju ćemo koristiti podatke iz anketa o radnoj snazi ILO-a, pošto
su oni reprezentativniji u odnosu na stvarno stanje. Međutim, određeni statistički podaci
(kao, na primjer, zaposlenost po sektoru), dostupni su samo za “zvanični” sektor. Kada god
koristimo “zvanične” statističke podatke, to će biti jasno naznačeno. Međutim, možemo da
uzmemo kao pretpostavku da među trendovima vezanim za zapošljavanje i plate u ta dva
sektora postoji visok nivo povezanosti, tako da bi zaključci zasnovani na zvaničnim
podacima takođe trebalo da budu tačni i za ukupno tržište rada. Na slici br. 1 izvještavamo o
zaposlenosti koja je klasifikovana na “zvaničnu” i “nezvaničnu” i takođe izvještavamo o
broju lica koja su nezaposlena, u skladu sa definicijom nezaposlenosti ILO-a.
7.
Bez obzira svoj nizak agregatni nivo, zaposlenost u BiH je u opštem
slučaju od 2000. do 2006. godine bila u padu. Nakon toga je pokazala snažan
rast, sve dok se nije ustalila u toku 2009. godine, zbog globalnog ekonomskog
usporavanja. Broj zaposlenih lica povećan je sa 810.000 2006. godine na 890.000
2008. godine – što predstavlja ukupni rast zaposlenosti od10%. Uz ukupni porast
zaposle-nosti, u tom periodu takođe je došlo i do prelaska zaposlenih iz nezvanične u
zvaničnu privredu – dijelom kao rezultat uvođenja poreza na dodanu vrijednost
(PDV) početkom 2006. godine. Zbog opšteg ekonomskog usporavanja, međutim,
vjerova-tno je da ćemo vidjeti znatno smanjenje zaposlenosti u 2009. godini, kao i
povratak zaposlenosti u nezvanični dio privrede.
Slika 1: Zaposlenost u BiH, 2006-2009. godine
1,000,000
Total: 890,000
900,000
Total: 811,000
Total: 850,000
700,000
156,748
Total: 859,000
118,456
800,000
136,177
185,293
600,000
500,000
400,000
300,000
Zvanično
654,252
zaposleni
Nezvanično
664,707
zaposleni
771,544
723,041
200,000
100,000
2006
2007
Officially Employed
2008
Informally Employed
2009
* Iznosi iz maja svake godine.
Izvor podataka: Agencija za statistiku BiH (BHAS) i podaci iz LFS na godišnjem nivou.
6
8.
Veličina nezvanične privrede u BiH predstavlja rezultat višestrukih
nefleksibilnosti na tržištu rada. Međutim, nije vjerovatno je da ograničenja
vezana za vještine biti relevantna u nezvaničnoj privredi. Zapošljavanje i
otpuštanje radnika u BiH je teško. Prema rezultatima ankete Poslovanje (Doing
Business) iz 2009. godine, BiH je rangirana na 117. mjestu od 181 zemlje, što se tiče
lakoće zapošljavanja radnika (više vrijednosti ukazuju na viši stepen
nefleksibilnosti), pri čemu je cijena otpuštanja ekvivalentna plati za 31 sedmicu.
Štaviše, visoka stopa doprinosa koji se isplaćuju na platu (~35% u prosjeku)
demotiviše zapošljavanje u zvaničnom sektoru. Rezultujući siva privreda je velika i u
znatnoj mjeri koncentrisana u sezonskim industrijama: poljoprivredi i turizmu.
Prema procjenama, oko 2/3 onih koji su zaposleni u nezvaničnoj privredi su
muškarci, između 25 i 49 godina starosti. Većina ima srednjoškolsko obrazovanje i
otprilike 79% živi u ruralnim oblastima.
9.
Kumulativni rast zaposlenosti od 2006. do 2008. godine od 10% bio je
znatno ispod realne stope rasta BDP-a, koja je iznosila 18%. U toku istog
perioda, realna stopa rasta plata, na nivou od 21%, premašila je realnu stopu rasta
BDP-a za 3%, što ukazuje na to da se stepen produktivnosti radnika povećava.
Preostali dio rasta BDP-a vjerovatno je potekao iz formiranja kapitala.
Slika 2: Realne plate i realni BDP per capita u BiH, 2002-2008. godine
9,000
8,000
7,000
6,000
5,000
4,000
3,000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Realni BDP / capita (konstantno prema KM iz 2001. godine)
Realne plate (konstantno prema KM iz 2001. godine, na godišnjem nivou)
Izvor podataka: Proračuni osoblja zasnovani na podacima CBBH i MMF-a.
10.
Jasan trend vezan za rast zaposlenosti primjećuje se u prelasku na
aktivnosti orijentisane ka uslugama. U toku perioda od 2004. do 2008. godine, rast
zaposlenosti u privatnom sektoru bio je najjači u oblasti usluga vezanih za nekretnine
i poslovanje (78%), trgovinu (42%), finansijsko posredovanje (35%), građevinarstvo
(19%), te ugostiteljstvo (13%). Sektori koji su iskusili kumulativni pad zaposlenosti
uključivali su sektore električne energije, gasa i vodosnabdijevanja (pad od 5%),
druge javne i socijalne usluge (-4%), poljoprivredu i šumarstvo (-4%), javnu upravu i
odbranu (-3%), ribarstvo (-2%), te proizvodnju (-1%).5
5
U svim pomenutim sektorima, osim proizvodnje, smanjivanje zaposlenosti predstavlja sužavanje
sektora, a ne preraspodjelu radne snage izazvanu povećanjem produktivnosti. U toku perioda od 2004.
do 2008. godine, procenat BDP-a vezan za poljoprivredu, lov, šumarstvo i ribolov opao je sa 8,9% na
7,4%, dok je udio javne uprave, odbrane i socijalnih usluga opao sa 11,1% na 10,8%. Međutim, udio
7
Slika 3: Kumulativni rast / pad zaposlenosti po sektoru, 2004-2008. godine
78.4%
80.0%
70.0%
60.0%
50.0%
42.2%
40.0%
34.7%
30.0%
18.5%
Economy Average: 10%
9.2% 10.9%
13.2%
Nekretnine,
iznajmljivanje i poslovne
usluge
Trgovina
Finansijsko posredovanje
Građevinarstvo
Ugostiteljstvo
4.0% 4.2%
Ostalo
Rudarstvo
Proizvodnja
Ribolov
-10.0%
Javna uprava i odbrana
0.0%
2.2%
-4.9% -4.3% -3.5% -3.3% -2.4% -1.1%
Obrazovanje
10.0%
Transport, skladištenje i
komunikacije
Zdravstvo i socijalna
zaštita
20.0%
Električna energija, gas i
vodosnabdijevanje
Ostale javne i socijalne
službe
Poljoprivreda i šumarstvo
Cumulative Growth / Decine in Employment, 2004-2008
(Official Statistics)
90.0%
Izvor podataka: Proračuni osoblja Svjetske banke zasnovani na podacima iz FZS i RZSRS.
11.
Rast plata po sektorima, međutim, prati trend koji je naizgled suprotan:
rast plata je visok u sektorima koji su iskusili pad zaposlenosti, a nizak u sektorima
koji su iskusili najveći porast zaposlenosti.
12.
Ta činjenica, koja na prvi pogled izgleda kao zagonetka, može se
najvećim dijelom objasniti velikim udjelom javnog sektora u ukupnoj privredi
BiH, te modelima potrošnje u njemu. Zaposleni u javnoj upravi, zdravstvu,
obrazovanju i socijalnim uslugama (kojima dominira vlada) predstavljali su u toku
2008. godine 28% zvanično zaposlenih lica. Međutim, to vjerovatno predstavlja
potcjenjivanje ukupnog udjela zaposlenih u javnom sektoru, zbog toga što se tu ne
uzimaju u obzir zaposleni u preduzećima u državnom vlasništvu u drugim sektorima
privrede. Dok zaposleni u javnom sektoru u opštem slučaju primaju plate iznad
prosjeka6, oni su u toku perioda od 2006. do 2008. godine iskusili veoma snažan rast
plata, kao što se može vidjeti na slici br. 4. Taj period je koincidirao sa brzim
porastom potrošnje vlade ukupno, a potrošnja vlade na naknade za zaposlene
konkretno je narasla sa 9,9% BDP-a BiH 2006. godine na 10,4% BDP-a BiH 2008.
godine.
BDP-a vezan za proizvodnju porastao je sa 9,4% na 11,5%, što ukazuje na to da se dešava rast
produktivnosti.
6
Sa podacima iz aprila / travnja 2009. godine, prosječna plata u BiH iznosila je 1.217 KM (619 €).
Zaposleni u javnoj upravi, zdravstvu, te obrazovanju, zarađivali su 144%, 125% i 110% prosječne
plate, redom.
8
Slika 4: Kumulativni rast prosječne realne plate po sektoru, 2006-2008. godine
42%
40%
35%
35%
29%
30%
26%
25%
20%
15%
17%
Prosjek
za
cijelu
Economy Average: 6%
privredu: 6%
9%
10%
10%
20%
18%
22%
14%
10%
11%
7%
5%
Zdravstvo i socijalna
zaštita
Ribolov
Obrazovanje
Rudarstvo
Ostale javne i socijalne
službe
Javna uprava i odbrana
Poljoprivreda i šumarstvo
Električna energija, gas i
vodosnabdijevanje
Građevinarstvo
Trgovina
Nekretnine,
iznajmljivanje i poslovne
usluge
Proizvodnja
Transport, skladištenje i
komunikacije
0%
Ugostiteljstvo
0%
Finansijsko posredovanje
Cumulative Growth / Decine in Employment, 2004-2008
Kumulativni rast (Official
/ pad nivoa
zaposlenosti, 2004Statistics)
2008. godine (zvanični statistički podaci)
45%
Izvor podataka: CBBH
13.
Međutim, ako se razmotre nivoi plata po sektoru, dobija se potvrda da
su aktivnosti koje su intenzivnije zasnovane na znanju povezane sa znatno višim
platama. Plate u BiH su najviše u oblasti finansijskog posredovanja i u svim
aktivnostima koje se uglavnom sprovode u javnom sektoru (uprava i odbrana,
električna energija, gas i voda, zdravstvo i socijalni rast, transport, obrazovanje).
Iako je u aktivnostima vezanim za nekretnine, iznajmljivanje i poslovanje i
ugostiteljske usluge u toku posljednjih par godina ostvaren veoma snažan rast
zaposlenosti, u tim sektorima i dalje se isplaćaju plate koje su ispod prosjeka, što
odražava niži nivo obrazovanja, u prosjeku, među zaposlenima u tim sektorima.
Sektori koji su iskusili pad zaposlenosti u toku posljednjih nekoliko godina takođe su
najčešće bili oni koji imaju niže prosječne plate i, prema pretpostavkama, radnu
snagu sa nižim nivoom vještina.
14.
Kao rezultat strukturne promjene ekonomskih aktivnosti ka uslugama,
potražnja za vještinama vezanim za rad pomjerena je ka kompetentnostima
vezanim za usluge, kompetentnostima višeg nivoa, te višestranim
kompetentnostima. Za namjene ove studije, analizirali smo podatke koje je
obezbijedio posao.ba, vodeći internetski portal za posredovanje pri zapošljavanju u
BiH. Iako uzorak preduzeća koja se oglašavaju na internetskom portalu ne
predstavlja u potpunosti reprezentativan uzorak privrede uopšte (preduzeća koja se
oglašavaju najčešće su veća i tehnički sposobnija i u opštem slučaju „modernija“),
podaci su sugestivno ukazuju na trendove u sektorima kojima se ova studija najviše
bavi: vodećim sektorima sa izvoznim aktivnostima i potencijalom za rast. Podaci
ukazuju na potražnju za profesionalcima u oblastima prodaje, finansija, trgovine i
bankarstva, ugostiteljstva i turizma, te administrativnih usluga. Prema broju
9
objavljenih oglasa za zapošljavanje na portalu, deset zanimanja koja su bile
natraženija u toku 2008. godine bila su:
1)
2)
3)
4)
5)
Prodavac (u prodajnom objektu)
Prodajni zastupnik / menadžer
Administrativni radnik
Konobar / ugostiteljski radnik
Računarski programer
6) Računovođa
7) Ekonomista
8) Mašinski inženjer
9) Građevinski inženjer
10) Trgovac / zanatlija
Slika 5: Prosječna bruto plata u BiH, sa podacima iz aprila / travnja 2009. godine
Finansijsko posredovanje
Javna administracija i odbrana
Snabdijevanje strujom, gasom i vodom
Zdravstvo i socijalni rad
Transport, skladištenje i komunikacije
Obrazovanje
Rudarenje i kamenolomi
Nekretnine, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti
Druge službe zajednice, socijalne i individualne…
Poljoprivreda, lov i šumarstvo
Ribarenje
Proizvodnja
Veleprodaja, maloprodaja i popravljanje
Hoteli i restorani
Prosječna
plata:
Average wage:
KM1.217
1,217 KM
Građevinarstvo
0
500
1,000
1,500
2,000
2,500
Izvor podataka: BHAS
C.
Odlike ponude radne snage
15.
Jedna od upadljivih odlika tržišta rada BiH odnosi se na veoma nisku
ukupnu stopu aktivnosti. Stopa aktivnosti od 44% u BiH ukazuje na to da 1,47
miliona lica, od ukupnog broja stanovnika radne dobi, koji iznosi 2,65 miliona, ne
učestvuje na tržištu rada i „neaktivno“ je.7 Stopa aktivnosti u BiH je prilično ispod
stopa u drugim zemljama regiona. Štaviše, ona na svom niskom nivou stagnira već
godinama, uz malo znakova potencijalnog povećavanja.
7
Neaktivna lica su sva lica starosti od 15 i više godina koja nisu zaposlena, ne poduzimaju nikakve
mjere da potraže zaposlenje i lica koja ne bi bila spremna da počnu da rade kada bi im se ponudilo
zaposlenje.
10
Slika 6: Stope aktivnosti u BiH i izabranim drugim zemljama, u %
70.0
60.0
50.0
BiH
40.0
Bugarska
Hrvatska
30.0
Slovenija
20.0
Makedonija
10.0
2006
2007
2008
Izvor podataka: Eurostat za sve zemlje osim BiH. Izvor za BiH: Anketa LFS iz 2008. godine.
16.
U prosjeku, oni koji su neaktivni imaju nizak nivo vještina – 65%
neaktivnog stanovništva završilo je samo osnovnu školu, ili ni toliko, 32% ima
srednje obrazovanje, a tek 3% ima univerzitetsko obrazovanje.
Slika 7: Neaktivno stanovništvo u BiH prema najvišem nivou obrazovanje koji je postignut,
2008. godine
Diplome koledža,
univerzitetske,
magistarske,
doktorske
diplome, 3%
Osnovna škola
ili manje, 65%
Srednja
škola, 32%
Izvor podataka: Anketa LFS za 2008. godinu
17.
Razlozi za neaktivnost nekoliko neaktivnih kategorija su, kako izgleda,
duboko ukorijenjeni, što ukazuje na to da bi većinu neaktivnog stanovništva
bilo teško mobilizovati u radnu snagu. Među njima su 47% neaktivnih muškaraca
koji se smatraju „penzionisanim“, 21% neaktivnih muškaraca i žena koji se smatraju
„nesposobnim za rad“, te priličan udio od 46% žena koje se smatraju „domaćicama“.
Pored nivoa vještina i starosti, drugi razlozi za nisku stopu aktivnosti tih grupa
stanovništva su post-konfliktne traume, nedovoljna motivisanost i poteškoće u
prilagođavanju tržišnom sistemu. Dodatni faktori koji demotivišu zapošljavanje su
subjektivni osjećaj teškoće nalaženja zaposlenja, velikodušan sistem socijalnih
davanja, ubijeđenost da su plate na tržištu rada niske, te podrška koja se prima kroz
doznake.
11
Slika 8: Neaktivno stanovništvo u BiH prema sopstvenoj definiciji radnog statusa, u %
60%
50%
50%
46%
40%
Muškarci
30%
20%
23%
16%
11%
Žene
18%
14%
10%11%
10%
1% 1%
0%
0%
Nezaposleni
Studenti
Domaćice
Penzionisani Nesposobni za rad
Ostali
Izvor podataka: Anketa LFS za 2008. godinu
18.
Preostali dio neaktivnog stanovništva (oni koji se opisuju kao
„nezaposleni“, „studenti“ i „drugi“) mogli bi se, kako se pretpostavlja,
mobilizovati u radnu snagu, uz odgovarajuće podsticaje. To bi moglo da
potencijalno poveća stopu aktivnosti u BiH na preko 60%, što je u skladu sa stopom
u državama članicama EU. U ovom trenutku, u poređenju sa drugim zemljama u
regionu i u EU, stopa aktivnosti među mladima u BiH je posebno niska. Lica u
starosnoj grupi od 15 do 24 godine imaju stopu aktivnosti od samo 33%.
19.
Slika 9: Stope aktivnosti u starosnoj grupi od 15 do 24 godine u BiH i izabranim zemljama,
2008. godine
60
50
40
EU 27: 44.5%
Bugarska
BiH
Hrvatska
Slovenija
Irska
30
20
10
0
Bulgaria
BiH
Croatia
Slovenia
Ireland
Izvor podataka: Eurostat za sve zemlje osim BiH. Izvor za BiH: Anketa LFS iz 2008. godine.
20.
Međutim, ukoliko ne bude kombinovana sa opštim povećanjem nivoa
vještina, viša stopa aktivnosti vjerovatno bi bila kontraproduktivna, imajući u
vidu da je stopa nezaposlenosti među licima sa osnovnim i srednjim
obrazovanjem već veoma visoka (bez obzira na nisku stopu aktivnosti). Sa
podacima iz 2008. godine, stope nezaposlenosti među licima sa osnovnim i srednjim
obrazovanjem iznosile su 24% i 25%, redom. U isto vrijeme, stopa nezaposlenosti
među licima sa univerzitetskim obrazovanjem iznosila je 10%. Sa podacima iz 2008.
godine, iz ukupnog broja od 271.000 nezaposlenih lica, 191.000 imalo je
srednjoškolsko obrazovanje, kao najviši nivo dostignutog obrazovanja, dok je 67.000
12
imalo osnovnoškolsko obrazovanje. 13.000 lica u ukupnom skupu nezaposlenih
imalo je univerzitetsku diplomu.
Slika 10: Stopa nezaposlenosti po najvišem nivou obrazovanja koji je su postigla lica u BiH,
2006-2008. godine
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
2006
Osnovna škola ili manje
2007
Srednja škola
2008
Diploma koledža, univerziteta, magistrij ili doktorat
Izvor podataka: Anketa LFS.
21.
Štaviše, 87% nezaposlenih Slika 11: Nezaposlenost u BiH, prema trajanju
su nezaposleni duže od 12 Izvor podataka: Anketa LFS za 2008. godinu.
mjeseci, što ukazuje na to da oni
nemaju vještine koje su potrebne
Manje od 5<mjeseci
5 months
da bi postali zaposleni. Uz to, Više od 120 mjeseci
6-11months
mjeseci
6% 6-11
7%
120+ months
7%
12-23 mjeseca
77% su nezaposleni već duže od 2
27%
12-23
months
11%
11%
godine, a 28% već duže od 10
godina!
Procenat
dugoročno
nezaposlenih od 87% ukazuje na to
da su u pitanju strukturalni faktori,
a ne ciklični. Nezaposleni, kako
25-59
mjeseci
25-59 months
izgleda, ne posjeduju vještine 60-11960-119
24%
24%
mjeseci
months
potrebne da bi postali zaposleni,
25%
dok u preduzećima, kako izgleda,
ne postoji potražnja za onim tipovima vještina koje su na raspolaganju unutar skupa
dugoročno nezaposlenih.
22.
Ono što je možda najviše zabrinjavajuće je to što oko polovine
nezaposlenih predstavljaju lica koja traže prvi posao, koja su često završila
srednju školu ili usmjerene programe. Stopa nezaposlenosti među licima od 15 do
24 godine iznosi zapanjujućih 47%! To ukazuje na temeljni problem na tržištu rada
koji čini izuzetno teškim nalazak posla za mlade ljude koji su završili srednju školu.
Ankete na nivou preduzeća i dokazi iz intervjua ukazuju na to da lica koja su
nedavno završila srednju školu nemaju pravi tip obuke, vještina i iskustava koja su
potrebna za preduzeća. Visoka stopa nezaposlenosti među mladim ljudima koji su
završili srednju školu prisutna je istovremeno sa stopom upisa u visoko obrazovanje
od samo 7%, što ukazuje na to da mnogi mladi ljudi istovremeno ne učestvuju ni na
tržištu rada ni u visokom obrazovanju, što predstavlja ozbiljan izazov za budući
ekonomski rast BiH.
13
23.
Druga najveća kategorija nezaposlenih lica su oni koji su pretrpjeli
fizičke ili emotivne ozljede u toku rata. 26% lica koja su registrovana kao
nezaposlena u FBiH su demobilisani vojnici, članovi porodica poginulih boraca i lica
sa invaliditetom vezanim za rat. Za ta lica može biti teško da se ponovo priključe
radnoj snazi, pošto je rat ostavio traga na njihovoj fizičkoj spremnosti za rad, kao i
na njihovoj motivaciji. U isto vrijeme, socijalne transferi koji su zasnovani na
dokazima o nezaposlenosti obezbjeđuju motivaciju za ta lica da ostanu nezaposleni.
Ne postoji dovoljan broj programa koji podstiču lica sa invaliditetom i demobilisane
vojnike da osvježe svoje vještine ili da se angažuju u preduzetničkim aktivnostima.
Slika 12: Zvanično nezaposlena lica u FBiH po kategorijama, 2008. godine
Lica koja prvi put
traže posao, 50%
Ostali, 23%
Lica sa drugimr
invaliditetom, 1%
Lica sa invaliditetom vezanim za rat
2%
Članovi
porodica palih
boraca, 1%
Demobilisani
borci, 22%
Izvor podataka: FZZZ.
24.
Na osnovu razmatranja iz prethodnog dijela teksta možemo izvući
zaključak o tome da vještine igraju važnu ulogu u objašnjavanju dvije odlike
ponude na tržištu rada u BiH: visok stepen neaktivnosti i visoku stopu
nezaposlenosti. Nizak nivo vještina ograničava ponudu radne snage na tržištu rada
jer osobe sa najnižim nivoom vještina odlučuju se da ne učestvuju na tržištu rada. U
isto vrijeme, među onima koji učestvuju, nezaposlenost je najprisutnija među licima
sa završenom osnovnom i srednjom školom, a unutar tih kategorija, najozbiljnija je
među onima koji po prvi put traže posao i demobilisanim vojnicima.
14
II.
Da li ograničenja vještina postoje u izvoznih industrijama i
industrijama koje su konkurencija uvozu?
A.
Dokazi o ograničenosti vještina dobijeni sa strane ponude
25.
Ukupni broj nezaposlenih lica sa visokom školskom spremom je sa
podacima iz 2008. godine iznosio 13.000, što predstavlja samo 5% od ukupnog
broja nezaposlenih, odnosno 271.000. Taj nivo pokazuje pad sa broja od 16.000
nezaposlenih lica sa visokom stručnom spremom iz 2006. godine. Neto smanjenje
od oko 3.000 vezano za broj nezaposlenih lica sa visokom stručnom spremom od
2006. do 2008. godine desilo se u isto vrijeme kad i diplomiranje 21.569 studenata
na univerzitetima. Razlika u stopi nezaposlenosti između lica koja su završila srednju
školu i lica sa univerzitetskom diplomom (25% u odnosu na 10%), bez obzira na
veću stopu aktivnosti osoba sa univerzitetskom diplomom (61% za lica sa srednjom
stručnom spremom, u odnosu na 73% za lica sa visokom stručnom spremom) jasno
ukazuje na to da je ono što dovodi do razlika u ishodima nešto konkretno vezano za
potražnju za vještinama i kvalifikacijama, a ne nešto vezano za opšte nefleksibilnosti
na tržištu rada ili makroekonomske trendove.
Slika 13: Broj nezaposlenih lica sa visokom stručnom spremom i broj diplomiranih studenata u
BiH, 2006-2008. godine
18,000
16,000
16,000
14,000
14,000
12,199
12,000
10,000
13,000
10,003
8,127
8,000
6,000
4,000
2,000
2006
Broj diplomiranih studenata
2007
2008
Broj nezaposlenih lica sa visokoškolskom diplomom
Izvor podataka: Anketa LFS za 2008. godinu i BHAS.
26.
Međutim, bez obzira na rastući broj novodiplomiranih lica, procjena
dinamičke evolucije ponude i potražnje za zaposlenima sa visokoškolskim
diplomama ukazuje na nedostatak vještina. Na slici 13 cilj nam je bio da
procijenimo i uporedimo “potražnju” i “ponudu” lica koja su diplomirala na
univerzitetima u toku perioda od 2004. do 2008. godine, u kojem se desio skokovit
rast zaposlenosti. Procjenjujemo da je od oko 263 hiljade radnih mjesta koja su
stvorena između 2004. i 2008. godine, 14% zahtijevalo univerzitetsku diplomu (14%
je procenat lica sa visokoškolskom diplomom u ukupnoj zaposlenosti, sa podacima iz
2008. godine). Dalje procjenjujemo “stanje” nezaposlenih lica sa univerzitetskom
diplomom u 2004. godini na nivou od oko 7.000, sa podacima iz 2004. godine.8
Konačno, procjenjujemo neto broj lica koja po prvi put ulaze na tržište rada i koji su
lica sa univerzitetskom diplomom, kao broj lica koja su upravo diplomirala na
8
6.959 je broj nezaposlenih lica zasnovan na zvaničnim evidencijama agencija za statistiku entiteta,
prema tome, to predstavlja „gornju granicu“ procjene za stanje, pošto su barem neki od
„nezaposlenih“ lica sa visokom stručnom spremom vjerovatno radili nezvanično.
15
univerzitetima, minus procijenjeni broj lica sa univerzitetskom diplomom koja se
penzionišu.9 Bez obzira na izdašne procjene vezane za broj novopridošlih (“tok”),
vidimo da je vjerovatno da je broj novih radnih mjesta koja su stvorena i koja
zahtijevaju univerzitetsku diplomu premašio sumu “stanja” iz 2004. godine i “toka”
za period 2004-2008. godine. Na osnovu rezultata te analize. “potražnja” je
premašila “ponudu” za oko 3.000 radnih mjesta! Iako ti iznosi predstavljaju
procjene, tako mala razlika između ponude i potražnje ukazuje na to da nedostatak
lica sa visokom stručnom spremom predstavlja ograničenje i to bi u bliskoj
budućnosti moglo da postane ozbiljan problem.
Slika 14: Procjena ponude i potražnje za licima sa visokoškolskim diplomama u BiH, 20042008. godine
40,000
35,000
30,000
Nova radna mjesta koja zahtijevaju
- 2004-2008. godine
univerzitetske diplome,
25,000
20,000
15,000
Neto novo diplomirani (tok, 20042007. godine)
10,000
Nezaposlena lica sa univerzitetskim diplomama
(stanje, 2004. godine)
5,000
0
Potražnja
Ponuda
Izvor: Sopstveni proračuni.
B. Dokazi o ograničenosti vještina dobijeni sa strane potražnje
27.
Dokazi iz anketa na nivou preduzeća ukazuju na to da preduzeća u BiH i
dalje imaju neispunjene potrebe za radnicima, bez obzira na promjene vezane
za okruženje za poslovanje.10 U maju / svibnju 2009. godine, anketa sprovedena na
mreži među 933 preduzeća koja se oglašavaju na portalu za posredovanje pri
zapošljavanju posao.ba, 83% preduzeća je odgovorilo da imaju neispunjene potrebe
za radnicima. Od njih, 48% je odgovorilo da su im potrebna lica sa univerzitetskim
diplomama, 33% traže radnike sa srednjim stepenom obrazovanja, 4% traži
kvalifikovane radnike, a 2% nekvalifikovane radnike.
28.
Sličnu anketu na godišnjem nivou sprovodi Federalni Zavod za
zapošljavanje (FZZZ).11 Prema rezultatima ankete iz 2008. godine, u kojoj je
učestvovalo 2.158 preduzeća, preduzeća u FBiH su u toku 2008. godine povećala
9
Detaljnu shemu možete vidjeti u Prilogu. Broj „neto novopridošlih“ opet vjerovatno predstavlja
gornju granicu procjene, pošto se uzima kao pretpostavka da 100% novo diplomiranih ulazi u radnu
snagu (tj. implicirana stopa aktivnosti je 100%).
10
Analizirali smo podatke iz dvije nedavno sprovedene ankete na tržištu rada, jedne koju je sproveo
Federalni Zavod za zapošljavanje u FBiH (FZZZ) i jedne koju je sproveo internetski portal posao.ba,
najposjećeniji internetski sajt za posredovanje u zapošljavanju u BiH. Takođe smo sproveli direktne
intervjue sa vodećim preduzećima u BiH; u Aneksu 1 date su studije slučaja izabranih preduzeća sa
kojima su obavljeni intervjui.
11
U stvari, anketa portala posao.ba modelirana je u skladu sa anketom FZZZ i prema tome je bila veoma
slična u dizajnu. Jedna primjetna razlika odnosi se na to da portal posao.ba objavljuje oglase za cijelu
zemlju, dok je anketa FZZZ bila ograničena na FBiH i nije uključivala preduzeća koja rade u RS.
16
svoju postojeću bazu zaposlenih za 5%. 39% preduzeća navelo je da imaju stalni
nedostatak zaposlenih, dok je 49% preduzeća planiralo da poveća broj zaposlenih u
toku 2009. godine. Od tih preduzeća, 39% je imalo potrebu za licima sa niskim
stepenom obrazovanja, ali koji su kvalifikovani radnici, 19% je imalo potrebu za
zaposlenima sa srednjim obrazovanjem, a 25% je imalo potrebu za zaposlenima sa
visokim obrazovanjem. Na osnovu dviju anketa možemo da primijetimo da je uzorak
iz ankete portala posao.ba, koji je uključivao manji broj preduzeća iz javnog sektora,
imao tendenciju da pokaže veći stepen optimizma u vezi sa perspektivama za rast u
2009. godini, te da je bio naklonjeniji ka zapošljavanju lica sa visokim nivoom
vještina, u poređenju sa uzorkom ankete FZZZ. Iako oba uzorka pate od pristrasnosti
pri izboru, a nijedan nije reprezentativan za cijelu privredu, oba daju određene
podatke koji ukazuju na to da preduzeća imaju nezadovoljene potrebe za vještinama.
Tabela 1: Rezultati anketa koje su sproveli portal posao.ba i FZZZ
posao.ba
FZZZ
Uzorak
Uzorak
Broj anketiranih poslodavaca
833
2,185
% javnog sektora
n/d
26%
Širenje ostvareno u toku 2008. godine
64%
57%
Tekuće potrebe za zaposlenima
83%
34%
Planiranje širenja radne snage
n/a
49%
Očekivane potrebe za zaposlenima po nivou vještina
Niski nivo vještina / nivo vještina nevažan
3%
Srednji nivo vještina
44%
Visok nivo vještina
53%
Izvor podataka: posao.ba i FZZZ
51%
19%
30%
29.
Razlozi zbog kojih preduzeća najčešće navode da nisu u mogućnosti da
popune prazna radna mjesta nisu vezani za plate, mobilnost radne snage, ili
fleksibilnost pri zapošljavanju i otpuštanju, nego za vještine. Preduzećima koja
su ispitana u okviru anketa postavljeno je pitanje o osnovnim uzrocima tekućeg
deficita zaposlenih. Većina preduzeća navela je razloge koji su vezani za vještine,
uključujući nedovoljna znanja kandidata i nedovoljne vještine vezane za praktična
pitanja na poslu, nivo kvalifikacija, te nedovoljno iskustvo. Nedostatak
komunikacijskih vještina takođe je naveden kao deficit. Mnogo manji procenat
preduzeća smatrao je da očekivanja vezana za plate, radne sate ili mobilnost
predstavljaju osnovnu prepreku za zapošljavanje.
Slika 15: Viđenja preduzeća vezana za teškoće pri zapošljavanju radnika
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Konkretno
znanje i
vještine
zaposlenih
Nedovoljne
kvalifikacije
zaposlenih
Nedovoljno
iskustvo
zaposlenih
Uzorak Posao.ba
Radni sati Udaljenost od kuće
Nedostatak Nivo plate
komunikacionih nezadovoljavajući nezadovoljavajući
za zaposlene
vještina
za zaposlenog
zaposlenih
Uzorak Federalnog zavoda za zapošljavanje
Izvor podataka: Ankete na nivou poslodavaca koje su sproveli FZZZ (2008) i posao.ba (2009).
17
30.
Većina ispitanih preduzeća takođe tvrdi da im je potrebna obuka
zaposlenih. 90% preduzeća koja je ispitao portal posao.ba navelo je da im je
potrebna obuka zaposlenih, a i 64% preduzeća u uzorku FZZZ-a odgovorilo je
potvrdno na isto pitanje. Većina preduzeća u oba uzorka odgovorila je da
zaposlenima treba obuka za konkretne zadatke vezane za posao. Međutim, veliki
procenat preduzeća u svakom od uzoraka takođe je odgovorio da zaposlenima treba
obuka i u drugim, opštim oblastima, uključujući komunikacijske vještine, vještine
korištenja računara, stranih jezika i komunikacije. Manji broj je odgovorio da
njihovim zaposlenima treba dodatno iskustvo / obuka u akreditovanim institucijama.
Čak i manji procenat preduzeća odgovorio je da njihovim zaposlenima trebaju
dodatne akademske kvalifikacije / diplome.
Tabela 2: Tipovi obuke za koju poslodavci smatraju da je potrebna
Posao.ba
FEB
Uzorak
Uzorak
Obuka za konkretne zadatke vezane za posao
39%
31%
Opšte komunikacijske i „lake“ vještine
36%
16%
Dodatno iskustvo / obuka
12%
12%
Dodatne akademske kvalifikacije / diplome
4%
9%
Nema potrebe za obukom
10%
32%
Izvor podataka: Ankete na nivou poslodavaca koje su sproveli FZZZ (2008) i posao.ba (2009)
31.
Anketa na nivou preduzeća iz 2009. godine takođe ukazuje na to da
vještine predstavljaju značajnu prepreku za preduzeća u BiH.12 Među 10
najvažnijih prepreka za poslovanje u BiH, neadekvatno obrazovana radna snaga
predstavlja 6. po redu prepreku. Oko 7% preduzeća navelo je da vještine
predstavljaju najveću prepreku za poslovanje u BiH. Međutim, da se primijetiti da
relativni značaj većine prepreka za poslovanje u BiH je relativno prigušen važnošću
prepreke koju predstavljaja poimanje političke nestabilnosti.
Slika 16: Rezultati Ankete na nivou preduzeća iz 2009. godine u BiH
32.
Kada bi vještine predstavljale ograničenje, pretpostavili bismo da bi se
ono u najvećoj mjeri osjećalo među onim preduzećima koja zapošljavaju veći
12
Anketa na nivou preduzeća Svjetske banke je anketa koja se sprovodi među preduzećima, koja su
reprezentativna za privatni sektor privrede. Anketa obuhvata širok spektar tema vezanih za poslovno
okruženje, uključujući dostupnost finansiranja, korupciju, infrastrukturu, kriminal, konkurenciju, te
mjere za povećavanje uspješnosti.
18
procenat zaposlenih sa visokim stepenom obrazovanja. Da bismo testirali tu
hipotezu, rangiramo preduzeća koja su uključena u Anketu rađenu na nivou
preduzeća prema tekućem procentu zaposlenih sa visokim nivoom obrazovanja i
razmatramo koliko za njih vještine predstavljaju važno ograničenje. Podaci zaista
ukazuju na to da je za preduzeća koja intenzivnije zapošljavaju lica sa
univerzitetskim diplomama mnogo vjerovatnije da će navesti da je neadekvatno
obrazovana radna snaga primarna prepreka za njihovo poslovanje. Procenat
preduzeća koja to navode kao odlučujuće ograničenje za poslovanje povećava se sa
7% u prosjeku na 20% za određena preduzeća.
Slika 17: Procenat anketiranih preduzeća koja navode da „neadekvatno obrazovana radna
snaga“ predstavlja najveću prepreku
25%
20%
20%
15%
10%
10%
5%
5%
6%
5%
0%
Nula %
< 5%
5% < < 25%
25% < < 50%
Procenat sadašnjih zaposlenih sa univerzitetskim diplomama
50% < < 75%
Izvor podataka: Anketa na nivou preduzeća za 2009. godinu
33.
Za izvoznička i veća preduzeća takođe je vjerovatnije, u prosjeku, da će
odgovoriti da neadekvatno obrazovana radna snaga predstavlja važnu ili veoma
ozbiljnu prepreku u poređenju sa preduzećima koja opslužuju domaće tržište.
Kao odgovor na sljedeće pitanje: “Da li neadekvatno obrazovana radna snaga: ne
predstavlja prepreku, predstavlja manju prepreku, predstavlja umjereno ozbiljnu
prepreku, predstavlja veću prepreku ili predstavlja veoma ozbiljnu prepeku za tekući
rad ovog poslovanja?”, u prosjeku je 20% preduzeća u BiH odgovorilo je da to
predstavlja veliku ili veoma ozbiljnu prepreku. Međutim, od preduzeća za koje izvoz
predstavlja 50% ili više svog prometa, čak 31% je dogovorilo da obrazovanje radne
snage predstavlja veliku ili veoma ozbiljnu prepreku (u poređenju sa 19%
neizvozničkih preduzeća). U poređenju sa malim preduzećima, za velika preduzeća
je takođe vjerovatnije da će smatrati da je neadekvatno obrazovanje prepreka.
19
Slika 18: Procenat preduzeća za koja neadekvatno obrazovana radna snaga predstavlja veliku
ili veoma ozbiljnu prepreku
35%
30%
25%
Prosjek za sve
firme: 20%
20%
15%
10%
Velika preduzeća (više od
100 zaposlenih)
Srednja preduzeća (20-99
zaposlenih)
Mala preduzeća (5-19
zaposlenih)
Veoma mala preduzeća
(manje od 5 zaposlenih)
Izvoznička preduzeća
0%
Neizvoznička preduzeća
5%
Izvor: Proračuni osoblja zasnovani na Anketi na nivou preduzeća iz 2009. godine.
34.
Vidimo dodatne dokaze o rastućem ograničenju koje predstavljaju
vještine za privredu BiH u činjenici da broj preduzeća u BiH koja stvarno
obezbjeđuju obuku zaposlenima brzo raste. U anketi na nivou preduzeća
sprovedenoj 2002. godine, 43% preduzeća u BiH obezbjeđivalo je zvaničnu obuku
za zaposlene. Do 2009. godine taj procenat je brzo porastao na 81%. Dok je u 2002.
godini za preduzeća u BiH bilo manje vjerovatno da će obezbjeđivati zvaničnu
obuku zaposlenih nego za druga preduzeća u regionu, ona su već 2005. godine
premašila regionalni prosjek i nastavila da ga premašuju u 2009. godini. Takav
rezultat ukazuje na to da preduzeća možda nadoknađuju neadekvatno obrazovanje /
obezbjeđivanje obuke od strane države ili drugih institucija za obuku. To takođe
ukazuje na činjenicu da bi troškovi obuke zaposlenih mogli da postanu značajno
opterećenje za konkurentnost preduzeća u BiH, u poređenju sa preduzećima u
drugim zemljama regiona.
Slika 19: Procenat velikih preduzeća koja nude zvaničnu obuku u BiH i regionu
90.00%
80.84%
80.00%
66.67%
70.00%
60.00%
50.00%
Prosjek za EECA: 55%
42.86%
40.00%
30.00%
20.00%
10.00%
0.00%
2002
2005
2009
Izvor podataka: Anketa na nivou preduzeća.
35.
Usmeni dokazi uz to ukazuju na činjenicu da su preduzeća u oštroj
konkurenciji jedna s drugima za ljude sa visokim nivoom vještina i da čak
20
angažuju ljude sa vještinama iz inostranstva. U našim intervjuima sa vodećim
preduzećima u BiH, većina preduzeća koja su angažovana u sofisticiranijim
proizvodnim aktivnostima (kao što su automobilska industrija, ili proizvodnja i
dizajn namještaja visokog stepena obrade) navela je da su pokušala da prevaziđu
ograničenje vezano za vještine kroz angažovanje zaposlenih iz redova građana BiH
koji su se obrazovali u inostranstvu ili kroz angažovanje stranih stručnjaka.
C. Uticaj demografskih kretanja i trendova migracije
35.
Demografski trendovi u BiH mogli bi da povećaju stepen urgentnosti
ograničenja vezanih za vještine ako se ona ne riješe u dovoljnoj mjeri i na
vrijeme. Opadajuća stopa rađanja i stanovništvo koje stari dovode do smanjivanja
veličine starosnih skupina školske dobi u BiH. Na osnovu podataka iz Ankete o
budžetu domaćinstava iz 2007. godine, u okviru koje je anketirano 7.468
domaćinstava u BiH, procenat stanovništva mlađeg od 15 godina u BiH 2007. godine
iznosio je 17,5%, što predstavlja pad sa 19,8% 2000. godine. To je u ovom trenutku
u skladu sa situacijom u razvijenijim zemljama i neznatno je iznad nivoa u zemljama
u istočnoj i južnoj Evropi. Međutim, očekuje se da će se veličina starosnih skupina
školske dobi u BiH da opada brže nego u svim tim grupama sa kojima se BiH poredi.
Prema Svjetskim perspektivama stanovništva UN-a (UN World Population
Prospects), očekuje se da će procenat stanovništva mlađeg od 15 godina u BiH da se
do 2025. godine smanji na 13,1%, te na 11,8% do 2050. godine. Iz tog razloga,
buduća snaga ekonomskog rasta BiH dobiće manji zamah od rasta broja
stanovništva. Kao posljedica toga, obezbjeđivanje odgovarajućeg obrazovanja,
obuke, te programa za učenje tokom cijelog života za postojeće stanovništvo još su
više od ključne važnosti za BiH.
Tabela 3: Regionalna i globalna poređenja procenta stanovništva starosti od 0 do 14 godina (%)
2000.
2010.
2020.
2030.
2040.
2050.
BiH
19,8%
15,2%
13,4%
12,6%
11,7%
11,8%
Istočna Evropa*
18.2
14,7
15,9
14,6
14,0
15,2
Južna Evropa **
15.8
15,0
14,6
13,5
13,5
14,1
Razvijeniji regioni***
18.3
16,5
16,3
15,4
15,1
15,4
Manje razvijeni regioni, isključujući LDC
31.8
27,3
24,7
21,9
19,7
18,5
Svijet
30,3
26,9
25
22,7
20,7
19,6
Izvor: Svjetske perspektive stanovništva UN, revizija za 2008. godinu, http://esa.un.org/unpp
*Bjelorusija, Bugarska, češka, Mađarska, Poljska, Republika Moldavija, Rumunija, Ruska Federacija,
Slovačka, Ukrajina.
**Albanija, Andora, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Gibraltar, Grčka, Sveta Stolica, Italija, Malta,
Crna Gora, Portugal, San Marino, Srbija, Slovenija, Španija, Bivša Jugoslovenska Republika
Makedonija.
***Svi regioni Evrope, plus Sjeverna Amerika, Australija / Novi Zeland i Japan
36.
Štaviše, BiH i dalje doživljava smanjivanje broja stanovnika zbog snažne
migracije prema vani. Broj stanovnika BiH smanjio se sa oko 4,4 miliona 1989.
godine na oko 3,7 miliona 2007. godine. U Knjizi činjenica Svjetske banke o
migraciji i doznakama (World Bank Migration and Remittances Factbook) za BiH
procjenjuje se da je 2004. godine 1,5 miliona stanovnika BiH živjelo u inostranstvu,
što predstavlja 37,7% ukupnog stanovništva. Dok je veliki dio stanovništva BiH
21
migrirao u toku sukoba početkom devedesetih godina prošlog vijeka, želja za
migracijom nije se završila nakon završetka sukoba. Dokazi iz ankete Svjetske banke
iz 2001. godine ukazuju na to da bi 30,2% stanovnika BiH željelo da migrira u
stranu zemlju kada bi imalo priliku za to.
37.
Migracija je uobičajenija među visoko obrazovanim članovima
stanovništva, što dovodi do toga da je koncept „odliva mozgova“ relevantan za
BiH. U Knjizi činjenica o migraciji i doznakama procjenjuje se da je 2000. godine
stopa migracije među licima sa visokim obrazovanjem u BiH iznosila 28,6%, što je
nakon stope u Hrvatskoj bila najviša stopa migracije lica sa visokim obrazovanjem
prema vani u regionu. Novija ekonometrijska analiza rezultata LSMS anketa u BiH
otkriva da je za visoko obrazovane, zdrave i mlade pojedince najvjerovatnije da će
migrirati, što ukazuje na to da je vjerovatno da će implikacije migracije na tržište
rada biti negativne (vidjeti Dimova & Wolff, 2009). Teški uslovi zapošljavanja kod
kuće i traženje mogućnosti za daljnje obrazovanje vani predstavljaju najčešće razloge
zbog kojih mladi ljudi žele da napuste zemlju.
38.
“Odliv mozgova” – emigracija pojedinaca sa iznadprosječnim tehničkim
vještinama i znanjem – vjerovatno će imati negativne efekte na privredu BiH.
Iako ekonomisti priznaju da migracija može da ima i pozitivne i negativne efekte na
zemlju iz koje emigranti potiču, empirijske studije ukazuju na to da je vjerovatno da
će negativan efekat biti dominantan ako postoji visoka vjerovatnoća migracije visoko
obrazovanih ljudi, kao što je slučaj u BiH.13
39.
BiH bi mogla da ima velike koristi od jačanja veza sa zajednicama
dijaspore i od poduzimanja koraka za repatrijaciju dijaspore i građana
obrazovanih u inostranstvu. Na više mjesta je primijećeno da građani koji su
obrazovani ili koji su živjeli u inostranstvu mogu da imaju veliki uticaj na razvoj
svojih zemalja porijekla pošto je za njih vjerovatnije da će pokretati nove firme i
implementirati nove ideje i tehnologije nakon povratka. Na primjer, Kinezi koji žive
u prekomorskim zemljama doprinjeli su u toku perioda od 1985. do 2000. godine
direktnim stranim investicijama u Kini sa 70% (vidjeti Kuznetsov, Yevgeny). Pored
finansijskih investicija, oni takođe predstavljaju „mostove“, obezbjeđuju mreže,
pristup tržištima, znanju i stručnosti.
40.
BiH bi mogla da pozajmi ideje iz drugih zemalja koje su sprovele
uspješnu repatrijaciju vještina građana sa bazom u inostranstvu. Hrvatska je, na
primjer, u novijem periodu uložila konkretne napore da privuče obrazovanu
dijasporu, na primjer kroz uspostavljanje aktivne mreže na internetu (vidjeti
Croatian Scientists Portal, Portal hrvatskih znanstvenika) koja omogućava
povezivanje nekoliko hiljada hrvatskih naučnika širom svijeta. Preko sličnog
programa, Hrvatska je obezbijedila finansiranje za istraživačke programe za
naučnike iz inostranstva koji sprovode istraživanja koja su relevantna za razvoj
Hrvatske. Slično tome, Škotska vladina agencija za ekonomski razvoj (Scottish
Government Economic Development Agency) je 2001. godine pokrenula
13
Jedan potencijalni pozitivni efekat lakše migracije je da to podstiče investicije u formiranje
obrazovanja u zemlji porijekla, pošto se povrat od obrazovanja povećava. Drugi se odnosi na
mogućnost povratničke migracije obrazovanih emigranata koji sa sobom donose obrazovanje,
vještine, iskustva i kontakte koje su dobili u inostranstvu. Negativan efekt je da emigracija
obrazovanih ljudi može da ostavi zemlju sa ograničenjima vještina i smanjenom radnom snagom
22
GlobalScot, što se smatra modelom za kvalitetnu onlajn mrežu, koja povezuje oko
850 poslovno nastrojenih Škota širom svijeta i podržava razmjenu kontakata i ideja.
Čile je iskoristio svoju razvojnu organizaciju, Foundacion Chile, za koinvestiranje u
projekte pokretanja preduzetničkih poduhvata za dijasporu koji doprinose transferu
znanja i tehnologije u strateške sektore u Čileu. Sada je Čile takođe u procesu
kreiranja programa koji se naziva ChileGlobal, i koji je sličan projektu GlobalScot.
41.
Vodeće ekonomsko istraživanje14 koje je zauzelo novi pristup
identifikaciji uticaja ljudskog kapitala i demografskih trendova na ekonomski
rast pokazuje da i male postepene promjene u stopi rađanja i migraciji mogu da
imaju velike efekte na perspektive za rast. Regresije za više zemalja odjednom uz
korištenje tog skupa podataka ukazuju da su pozitivni efekti ljudskog kapitala na
ekonomski rast čak i veći nego što se ranije mislilo. Štaviše, one pokazuju da razlike
u nivou obrazovanja mlađih starosnih grupa bolje objašnjavaju razlike u dohotku per
capita između različitih zemalja od mjerila prosječnih nivoa obrazovanja cijelog
stanovništva, vjerovatno zbog toga što mlađe starosne grupe igraju aktivniju ulogu u
apsorbovanju tehnologije.
42.
Ako se ne nadoknadi aktivnijim politikama, odliv mozgova bi, u
kombinaciji sa smanjivanjem demografskih pokazatelja, mogao da dovede do
smanjivanja kvaliteta piramide koja pokazuje starost i obrazovanje i da postane
prijetnja za budući rast privrede BiH. Kao dio studije, IIASA je razvila skup
predviđanja, koja pokazuju kako bi, uz vjerovatne pretpostavke za bazne slučajeve,
stanovništvo i obrazovna struktura u BiH evoluirali do 2050. godine. Sa tekućim
trendovima, oblik piramide za BiH će se gotovo „prevrnuti“ do 2050. godine, kako
stanovništvo bude starilo i kako bude ostajalo manje stanovništva radne dobi u
odnosu na ukupni broj stanovnika. Takođe, uz pretpostavku o zadržavanju status quo
stanja vezano za razvoj obrazovanja, procenat stanovništva sa visokim obrazovanjem
u BiH će do 2050. godine iznositi tek 12,5% - što je manje od nivoa završavanja
visokog obrazovanja u Sloveniji danas i prilično ispod nivoa u drugim zemljama EU.
14
Nova metodologija koju je razvio Međunarodni institut za primjenjenu analizu sistema
(International Institute for Applied Systems Analysis, IIASA) koristi podatke o postignutom nivou
obrazovanja po starosnim grupama sa ciljem izgradnje skupa podataka o dostignutom nivou
obrazovanja u starosnim grupama od po pet godina za 120 zemalja za period od 1970. do 2000.
godine. IIASA koristi sličnu metodologiju za stvaranje predviđanja za budućnost za stanovništvo i
postignuto obrazovanje. Više informacija dostupno je na sajtu projekta IIASA za stanovništvo (IIASA
Population Project), www.iiasa.ac.at.
23
Slika 20: Piramida stanovništva IIASA za 2005. godinu
100+
95-99
90-94
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
150.00
100.00
50.00
Muškarci
0.00
50.00
100.00
Stanovništvo BiH 2005. godine, u hiljadama
Osnovno
Srednje
150.00
Žene
Visoko
Slika 21: Piramida stanovništva IIASA, predviđanje za 2025. godinu
100+
95-99
90-94
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
150.00
100.00
50.00
Muškarci
0.00
50.00
100.00
Stanovništvo BiH 2025. godine, u hiljadama
Osnovno
Srednje
150.00
Žene
Visoko
Slika 22: Piramida stanovništva IIASA, predviđanje za 2050. godinu
100+
95-99
90-94
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
150.00
100.00
50.00
Muškarci
0.00
50.00
100.00
Stanovništvo BiH 2050. godine, u hiljadama
Osnovno
Srednje
24
Visoko
Žene
150.00
D. Postojeće institucije i ishodi
A. Uvod
43.
Temeljni uzrok mnogih ograničenja vještina koja su razmatrana u
dijelovima I-III ove studije mogu se pronaći u činjenici da obrazovni sistemi u
BiH i dalje ne obezbjeđuju mladim diplomcima vještine koje zahtijeva
posljeratna privreda i da su institucije sa tržišta rada obezbijedile malo aktivne
podrške da pomognu pri preusmjeravanju lica koja su dugoročno nezaposlena.
44.
Bez obzira na činjenicu da nezaposlenost predstavlja jedan od najvećih
društvenih problema u BiH, zemlja u ovom trenutku nema makro strategiju za
tržište rada i ima uopšte gledano nedovoljne institucionalne kapacitete za
poduzimanje smislenih aktivnih mjera zapošljavanja. U odjeljku pod nazivom
“Pregled postojećih institucija na tržištu rada” pokazuje se kako se budžeti institucija
koja su odgovorne za ishode na tržištu rada troše za isplatu socijalnih transfera,
umjesto na aktivne programe zapošljavanja.
45.
U odjeljku pod nazivom “Obrazovne institucije i ishodi” razmatraju se
institucionalne odlike obezbjeđivanja edukacije u javnom sektoru u BiH,
reforme koje su sprovedene do danas (najvećim dijelom u usmjerenom obrazovanju)
i reforme koje još nisu sprovedene (veoma mali stepen reforme u opštem srednjem i
visokom obrazovanju). Uopšte uzevši, stopa upisa u visoko obrazovanje u BiH je i
dalje relativno niska, bez obzira na dokaze o tome da su koristi od ulaganja
obrazovanje veoma velike. U ovom odjeljku takođe se pokazuje da su mogućnosti za
nastavak obrazovanja u odrasloj dobi i za učenje u toku cijelog života u BiH u
ozbiljnoj mjeri neistražene.
B.
Pregled institucija tržišta rada15
46.
Jedan od najvećih izazova u BiH je da u ovom trenutku postoji veoma
nizak stepen angažmana vladinih institucija koje su odgovorne za ishode na
tržištu rada u aktivnim politikama na tržištu rada. Na državnom nivou,
Odjeljenje za rad, zapošljavanje i socijalne politike pri Ministarstvu civilnih poslova
predstavlja instituciju najvišeg ranga sa odgovornošću za nadzor nad politikama na
tržištu rada. Njegov angažman u politikama tržišta rada je uglavnom ograničen na
predlaganje zakona na državnom nivou (ali ne i njihovo sprovođenje), te
„koordinaciju“ aktivnosti entiteta. Institucija drugog nivoa, Agencija za
zapošljavanje BiH, prije svega je odgovorna za međunarodnu saradnju u oblasti rada
i za implementaciju standarda ILO-a. One se ne angažuje u aktivnim mjerama za
pružanje podrške za nezaposlene.
47.
Glavne javne institucije koje su odgovorne za podršku u zapošljavanju u
BiH su zavodi za zapošljavanje entiteta. Oni uključuju Federalni zavod za
zapošljavanje u FBiH (FZZZ) i Zavod za zapošljavanje Republike Srpske u RS
(ZZZRS), kao i deset kantonalnih službi za zapošljavanje u FBiH. Njihovi mandati
15
Grafički prikaz strukture institucija na tržištu rada možete vidjeti u Prilogu I.
25
su široko definisani i obuhvataju sljedeće: i) registracija i održavanje evidencije o
nezaposlenim licima, ii) obezbjeđivanje naknada za nezaposlenost nezaposlenim
licima, iii) prikupljanje i objavljivanje informacija o ponudi i potražnji na tržištu
rada, iv) obezbjeđivanje podrške za nezaposlena lica pri promjeni njihovih
kvalifikacija i skupa vještina sa ciljem nalaženja zaposlenja, i v) angažman u drugim
aktivnim politikama na tržištu rada koje povećavaju mogućnost za zapošljavanje.
Međutim, u praksi, najveći dio aktivnosti institucija vezan je za administraciju
davanja, umjesto za aktivne mjere koje stvaraju zaposlenost ili pomažu pri
povezivanju nezaposlenih lica i radnih mjesta.
48.
Budžeti zavoda za zapošljavanje finansiraju se iz doprinosa poslodavaca.
Stopa doprinosa koja se naplaćuje na bruto platu iznosi 1.5% u FBiH i 1% u RS. U
FBiH, 30% ukupnih doprinosa raspodjeljuje se FZZZ, a 70% kantonalnim službama,
koji podržavaju 74 opštinska biroa za zapošljavanje. U RS, svo finansiranje ide u
ZZZRS, koji raspodjeljuje finansiranje za 63 opštinska biroa za zapošljavanje prema
potrebi. Uz to, entiteti su slobodni da finansiraju yavode iz svojih opštih budžeta, po
potrebi. 2008. godine ukupno finansiranje za zapošljavanje u javnom sektoru iznosilo
je 187,2 miliona konvertibilnih maraka u FBiH i 28,8 miliona konvertibilnih maraka
u RS.16
49.
Međutim, finansijski resursi zavoda za zapošljavanje najvećim dijelom
se koriste za socijalne transfere, koji ne doprinose u svakom slučaju stvaranju
radnih mjesta i rastu zaposlenosti u privatnom sektoru. U FBiH različite
kategorija naknada za koje su kantonalne službe odgovorne da obezbjeđuju uključuju
gotovinske naknade i zdravstveno osiguranje za nezaposlene, naknade za
demobilisane borce i njihove porodice, naknade za radnike javnih preduzeća koja su
u procesu privatizacije, likvidacije ili restruktuiranja. U okviru programa FZZZ za
2008. godinu, 153,6 miliona potrošeno je na socijalne naknade, a samo 9,2 miliona
na aktivne mjere na tržištu rada. U RS je bilo manje kategorija naknada i one su se
uglavnom odnosile na naknade za nezaposlenost i zdravstveno osiguranje. U RS, od
ukupnog budžeta od 28,8 miliona, 19,1 milion je potrošeno na socijalna davanja.
Slika 23: Korištenje sredstava za nezaposlenost, FBiH (2008. godine)
Aktivne politike
na tržištu rada, 6%
Gotovinska davanja, 14%
Zdravstveno osiguranje,
Naknade
za demobilisane
borce , 68%
11%
Davanja ua
penzionere i
lica sa invaliditetom , 1%
Izvor: Godišnji izvještaj FZZZ za 2008. godinu i proračuni osoblja Svjetske banke.
16
Prema sadašnjem kursu za USD, to je ekvivalentno 283 USD i 111 USD prihoda po nezaposlenom
licu godišnje u FBiH i RS, redom.
26
50.
Promjene u novijem periodu su dovele do toga da budžet FZZZ bude
izložen još većem stresu. Nakon početka implementacije zakona koji je stupio na
snagu 1. januara / siječnja 2007. godine, svim demobilisanim nezaposlenim borcima
data su dodatna davanja koja treba da se finansiraju 50% iz budžeta kantonalnih
biroa za zapošljavanje, a 50% iz opšteg budžeta FBiH. 2008. godine ta davanja su
sama iznosila 58% ukupnog prihoda biroa. Dodatna odgovornost za biro
predstavljala je odluka koju je Vlada FBiH donijela u januaru / siječnju 2007. godine
u vezi sa socijalnim osiguranjem zaposlenih u državnim preduzećima koja prolaze
kroz proces privatizacije, likvidacije ili restruktuiranja. U skladu sa tim novim
programom, FZZZ i kantonalnim biroima za zapošljavanje propisano je da usmjere
20% svog ukupnog budžeta ka obezbjeđivanju naknada za nezaposlenosti i
penzijskih davanja za sve radnike preduzeća u državnom vlasništvu koji su postali
nezaposleni ili su prijevremeno penzionisani kao dio procesa privatizacije,
likvidacije ili restruktuiranja tih preduzeća.17 Na osnovu tih primjera postaje jasno da
politički i administrativni pritisci sa kojima se zavod za zapošljavanje suočava
dovode do toga da je on u velikoj mjeri nedjelotvoran u pružanju podrške u
zapošljavanju i obogaćivanju mogućnosti za zapošljavanje za veliki broj
nezaposlenih lica u BiH.
51.
Zavodi za zapošljavanje su takođe institucije vlade koje su odgovorne za
regulisanje ulaska stranih državljana na tržište rada i za izdavanje dozvola za
rad. Prema tome, odluke o izdavanju dozvola za rad strancima donose se na
enitetskom, a ne na državnom nivou, a neke od politika se razlikuju. Na primjer, u
FBiH se dozvole izdaju na period od najviše godinu dana i moraju se obnavljati
jednom godišnje. U RS taj rok nije u svakom slučaju ograničen (obično dozvole
vrijede sve dok lice ispunjava zahtjev vezan za boravištem).18 2008. godine stranim
državljanima u FBiH izdato je 1.650 dozvola za rad – veliki broj izdat je licima koja
su pokretala nova preduzeća ili kvalifikovanim stranim stručnjacima (703 primaoca
dozvola za rad imalo je univerzitetsku diplomu). Međutim, kvota dozvola za rad koje
su mogle da se izdaju u toku 2009. godine drastično je smanjena na 835 za cijelu
BiH, dok je kvota za broj dozvola za rad za koje je dozvoljeno da budu produžene
određena na 1.745. To povlači da od 1.650 dozvola za rad, koliko je izdato u FBiH u
toku 2008. godine, oko polovine vjerovatno nije bilo produženo! Izgleda razumno
pomisliti da tako stroga politika kvota ne podstiče transfer vještina iz inostranstva,
iako bi za takav transfer bilo vjerovatnije da će dovesti do stvaranja radnih mjesta u
BiH, nego da će biti konkurencija domaćoj radnoj snazi.
52.
Ankete među poslodavcima i nezaposlenima pokazuju da nijedna od tih
grupa ne smatra da su zavodi za zapošljavanje djelotvorne institucije za
posredovanje pri zapošljavanju. Prema dokazima iz ankete koju je sproveo FZZZ,
samo 9% preduzeća koristilo ih je kada je željelo da zaposli radnika u toku 2006.
godine. Samo 13% preduzeća koja su učestvovala u anketi na portalu posao.ba
koristilo je usluge zavoda za zapošljavanje kada je željelo da zaposli radnike. Velika
17
Preostali dio finansijskih resursa za plan trebalo je da dođe iz FBiH, koja bi dodijelila 15% prihoda
ostvarenih privatizacijom preduzeća za program. Međutim, sa podacima iz 2008. godine, Federalna
agencija za privatizaciju i kantonalne agencije nisu ispunile svoje obaveze u skladu sa tim
programom.
18
Vidjeti “Zakon o zapošljavanju stranih državljana”, Službeni glasnik FBiH br. 8/99 i “Zakon o
zapošljavanju stranih državljana i lica bez državljanstva”, Službeni glasnik RS, br. 97/04, 96/05,
123/06.
27
većina preduzeća koristila je internetske portale, medije, te lične kontakte i mreže.
Anketa među nezaposlenima (2008, SERDA) pokazala je da je tek 31% nezaposlenih
koristilo zavode u toku potrage za poslom, zbog toga što nisu smatrali da su zavodi
kompetentni da im pomognu da nađu zaposlenje. Više od polovine ispitanika
(54,7%) odgovorilo je da su se registrovali kod Zavoda za zapošljavanje da bi imali
zdravstveno osiguranje, što se smatra osnovnom uslugom koju vlada pruža
nezaposlenima.
C.
Obrazovne institucije
53.
U skladu sa postojećim institucionalnim aranžmanima, obrazovne
politike i finansiranje su u BiH veoma decentralizovani. U FBiH odgovornosti za
obrazovanje povjerene su kantonima, od kojih svaki ima ovlaštenje da ih prenese na
grad ili opštinu na svojoj teritoriji. Prema tome, oblast ovlaštenja Federalnog
ministarstva obrazovanja je prilično ograničena. U stvari, u FBiH postoji 11
administracija obrazovanja (1 Federalna, 10 kantonalnih), pri čemu svaka ima svoje
ministarstvo, politike i budžete. Odgovornosti za obrazovni sistem u RS su
centralizovane na nivou entiteta. Osnovne administrativne funkcije izvršavaju
Ministarstvo prosvjete i kulture i Pedagoški zavod RS. Institucija na državnom nivou
koja je zadužena za obrazovnu politiku u BiH je Ministarstvo civilnih poslova BiH.
Međutim, obrazovanje je samo jedan od njegovih mnogih mandata i, kao što je slučaj
i sa politikom na tržištu rada, njegova mogućnost da sprovodi reforme i programe je
ograničena. Njegove osnovne funkcije su da predlaže zakone na državnom nivou i da
koordinira aktivnosti entiteta.
54.
Iznos javne potrošnje na obrazovanje (izražen kao procenat BDP-a) u
BiH je u skladu sa onim u zemljama sa kojim se mogu vršiti poređenja. RS i
Distrikt Brčko troše oko 4% BDP-a na obrazovanje. FBiH troši 6%; međutim, stepen
decentralizacije administracije i finansiranja obrazovanja u FBiH dovodi do
određenog poduplavanja trošenja i neefikasnosti u sistemu. Ukupno, svi nivoi u BiH
su 2007. godine trošili 5,2% BDP-a na obrazovanje.
Slika 24: Javna potrošnje na obrazovanje u izabranim zemljama (% BDP-a)
7
6
5
4
3
2
1
Slovačka
(2004.
godine)
Čile
(2004.
godine)
Irska
(2004.
godine)
Hrvatska
(2007.
godine)
BiH
(2007.
godine)
Poljska
(2004.
godine)
Litvanija
(2004.
godine)
Slovenija
(2004.
godine)
0
Izvor podataka: Eurostat
55.
Privatna potrošnja na obrazovanje u BiH je niska u poređenju sa
potrošnjom u drugim zemljama, što se barem dijelom može pripisati
socijalističkom nasljeđu vezanom za besplatno obrazovanje. Na nivou od 0,5%
28
ukupne potrošnje domaćinstava, privatna potrošnja na obrazovanje u BiH je niža
samo od potrošnje u evropskim zemljama sa najnaprednijim sistemima
obezbjeđivanja socijalnih davanja, kao što su Švedska, Finska, Danska, Luksemburg,
Belgija, ali viša nego u većini drugih privreda Evrope.
Slika 25: Privatna potrošnja na obrazovanje u izabranim zemljama
(% ukupne potrošnje domaćinstava)
Kipar
Sweden
Finland
Švedska
Denmark
Finska
Luxembourg
Danska
Belgium
Luksemburg
BiH
Belgija
Bulgaria
BiH
Czech Republic
Bugarska
France
Češka
Italy
Francuska
Germany
Italija
Hungary
Njemačka
Austria
Mađarska
Romania
Austrija
Slovenia
Rumunija
Slovakia
Slovenija
Netherlands
Slovačka
Spain
Holandija
Lithuania
Španija
Malta
Litvanija
Estonia
Malta
Poland
Estonija
Latvia
Poljska
United Kingdom
Latvija
Portugal
UK
Ireland
Portugal
Greece
Irska
Cyprus
Grčka
4.5
4
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.5
0
Izvor: Svjetska banka; MMF.
56.
Osnovno i srednje obrazovanje u BiH se gotovo isključivo obezbjeđuje u
državnom sektoru i većina škola u BiH nasljeđena je iz predratnih vremena.
Zakon o osnovnom i srednjem obrazovanju u BiH iz 2003. godine propisuje 9godišnji plan i program osnovnog obrazovanja (ranije 8 godina), a osnovne škole su
upravo u procesu prilagođavanja. Srednje škole uključuju škole za opšte srednje
obrazovanje, koje se takođe nazivaju gimnazije (u koje se upisuje 25% svih učenika
u FBiH i 22% u RS); 4-godišnje tehničke škole (u koje se upisuje 45% učenika u
FBiH i 58% u RS); te 4-godišnje ili 3-godišnje usmjerene škole (u koje se upisuje
26% učenika u FBiH i 20% u RS), te druge specijalizovane škole (umjetničke,
muzičke, religijske, za učenike sa posebnim potrebama).
57.
Visoko obrazovanje je pod dominacijom univerziteta iz javnog sektora
koji su locirani u najvećim gradovima, pri čemu svaki od njih nudi diplome
svojih različitih polu-autonomnih fakulteta. Javni univerziteti u FBiH su locirani u
Sarajevu, Tuzli, Zenici, Bihaću i Mostaru. Javni univerziteti u RS su locirani u
Banjoj Luci i Istočnom Sarajevu. U posljednjih nekoliko godina primijećen je
određeni stepen rasta broja privatnih univerziteta, ali oni i dalje predstavljaju veoma
mali dio sistema visokog obrazovanja. Nekoliko uspješnih modela četverogodišnjih
privatnih univerziteta zapadnog stila je uspostavljeno u partnerstvu sa univerzitetima
iz SAD-a i Ujedinjenog Kraljevstva.
58.
Javne institucije posvećene isključivo obezbjeđivanju obrazovanja za
odrasle ne postoje, a privatni pružaoci obuke manjeg obima nemaju zakonska
ovlaštenja da izdaju diplome. Vijeće ministara BiH je usvojilo nekoliko strategija u
kojima se pominje važnost obrazovanja odraslih, ali ni država ni entiteti još nisu
usvojili zakone koji bi regulisali obezbjeđivanje obrazovanja za odrasle i izdavanje
diploma u privatnim institucijama. U ovom trenutku srednje usmjerene škole
obezbjeđuju najveći dio obuke odraslih u BiH, ali njihove aktivnosti su ograničenog
obima i većina nema specijalizovani plan i program koji bi bio prilagođen
konkretnim potrebama tržišta rada i odraslih lica koja uče. Nijedna srednja škola ili
29
javni univerzitet nema programe koji bi bili posebno kreirani za odrasla lica koja uče.
Određeni broj privatnih pružalaca manjeg obima i pružalaca koje vode NVO-i
postoji i nudi obuku u različitim disciplinama, uključujući obuku za korištenje
računara, obuku iz jezika, te proizvodnih tehnika.19 Međutim, većina može da izdaje
samo sertifikate o postignućima, a ne akreditovane diplome.
59.
Institucije koje bi nudile usmjeravanje u karijeri i savjetničke usluge u
BiH takođe gotovo i da ne postoje. U školama je školskim pedagozima, uz ostale
dužnosti, povjerena i funkcija usmjeravanja u karijeri. Međutim, za odrasle postoji
malo opcija, pošto nijedno ministarstvo ili agencija u BiH nema zvaničnu
odgovornost za promovisanje i implementiranje profesionalne orijentacije za odrasle.
Ministarstvo civilnih poslova je preopterećeno različitim drugim mandatima, a
saradnja sa ministarstvima obrazovanja je na niskom nivou. Zavodi za zapošljavanje
su u prošlosti pripremali određene informativne materijale o intervjuima za posao i
vještinama neophodnim za traženje zaposlenja; međutim, kao što je već razmatrano,
oni nemaju resurse da bi se angažovali u savjetovanju pojedinačnih lica ili drugim
aktivnom mjerama. Sindikati u BiH takođe ne investiraju u razvoj profesionalne
orijentacije.
D.
Ishodi obrazovanja
60.
Stope upisa i završavanja osnovnih škola u BiH su zadovoljavajuće.
Prema statističkim podacima Centra za podatke o obrazovnim politikama (Education
Policy Data Center, EPDC), bruto stopa upisa u osnovno obrazovanje u BiH 2007.
godine iznosila je 97.8% (101% za mušku i 94.3% za žensku djecu), što znači da se
gotovo sva djeca školske dobi upisuju u osnovne škole.20 Stopa završavanja u
osnovnim školama iznosila je ~98%. Stope pismenosti za mlađa odrasla lica u BiH
su blizu 100%, i u urbanim i u ruralnim oblastima.
61.
Stopa upisa u srednje obrazovanje u BiH je prilično ispod evropskih
standarda i pokazuje pristrasnost ka upisivanju bogatijih, urbanih i ženskih lica
u odnosu na siromašne, stanovnike ruralnih oblasti i muška lica. Procjene za
bruto stopu upisa u više srednje obrazovanje iznose 77% (76% za muška lica i 78%
za ženska), što je iznad stope za zemlje nižeg srednjeg nivoa dohotka globalno
(62%), ali prilično ispod prosječne stope za zemlje u Evropi (93%), u kojima je
srednje obrazovanje često obavezno. Uz nisku stopu upisa u BiH, postoji značajan
broj lica koja odustaju od srednjeg obrazovanja u toku školovanja. Stopa završavanja
srednje škole procenjuje se na ~61% ukupno i najniža je za najsiromašnijih 40%
stanovništva (39%), za muška lica (55,6%), te za lica koja žive u ruralnim oblastima
(49,8%) (Izvor: EPDC). Uz nisku stopu upisa, zbog stopa ponavljanja godina i
odustajanja, samo 57% ukupnog broja učenika koji su završili osnovnu školu u
okviru jedne generacije naknadno uspijeva da završi srednje obrazovanje (Svjetska
banka, 2005).
19
Iako ne postoje precizni statistički podaci o tačnom broju pružalaca obuke, u anketi koja je
sprovedena kao dio programa EU VET 2005. godine identifikovano je 560 pružalaca. Od pružalaca
koji su ispunili upitnik ankete, 67% je bilo javno (uglavnom škole), 9,5% privatno, a 23% su vodili
NVO-i.
20
Bruto stopa upisa je uobičajeno mjerilo UN-a koje se izračunava tako što se iskaže broj učenika /
studenata koji su upisani na konkretni stepen obrazovanja (osnovni, srednji i viši), bez obzira na
uzrast, kao procenat broja stanovnika zvanične školske dobi za taj stepen.
30
62.
Zbog opadajućeg trenda stopa rađanja, ukupni broj učenika koji su
upisani u osnovne škole i srednje škole u BiH je u padu. Od 2004. godine, broj
lica u starosnim grupama za osnovno obrazovanje opadao je za 0,5% u prosjeku, na
godišnjoj osnovi. Ukupni broj učenika koji su upisani u srednje škole je od 2003. do
2007. godine opadao po stopi od 1% godišnje u prosjeku.
63.
Pokazatelj međunarodne konkurentnosti osnovnog obrazovanja u BiH
ukazuje na to da bi kvalitet osnovnog obrazovanja u BiH mogao da bude
ispodprosječan. 2007. godine su učenici iz BiH po prvi put učestvovalo u
istraživanju TIMMS, Međunarodnoj studiji trendova u matematici i prirodnim
naukama (Trends in International Mathematics and Science Study), koja poredi
postignuća u matematici i prirodnim naukama u različitim zemljama. Učenici osmog
razreda iz BiH su rangirani ispod prosjeka i za matematiku i za prirodne nauke, sa
rezultatom od 456 i 466, redom (pri čemu je 500 prosjek), te ispod ranga učenika iz
drugih zemalja u regionu koje su učestvovale u testiranju (Srbija i Slovenija).
64.
Kvalitet srednjeg obrazovanja takođe i dalje predstavlja ključno pitanje,
iako se ulažu napori za usklađivanje sistema sa EU, posebno u vezi sa
usmjerenim obrazovanjem. Usmjerenom obrazovanju u BiH poklanja se znatna
pažnja i ono je djelomično reformisano zahvaljujući naporima koje je vodila
Evropska Komisija. Programi VET traju dvije do tri godine i kreirani su da vode do
zapošljavanja, iako je učenicima dozvoljeno da nastave školovanje na narednom
obrazovnom nivou, ako polože dodatne ispite. EC VET programi su, između ostalog,
imali za cilj da smanje broj kategorija zanimanja (sa gotovo 500 na oko 100); stvore
modularni obrazovni plan i program za porodice vještina i učine sistem fleksibilnijim i
omoguće povećan stepen mobilnosti učenika između zanimanja, podstaknu
preduzetništvo i profesionalno usmjeravanje učenika kroz formiranje virtualnih i
realnih preduzeća u okviru srednjoškolskih ustanova, kao i centara za razvoj karijera;
te učine VET škole takvim da bolje odgovaraju na potrebe tržišta rada kroz povećan
stepen interakcije između škola, učenika, te poslodavaca. U toku 2008. godine,
Parlament BiH je institucionalizovao strategije za VET reformu kroz usvajanje
Okvirnog zakona o srednjem obrazovanju i obuci. Međutim, proći će određeno vrijeme
prije nego što se rezultati reforme odraze na unapređene ishode na tržištu rada.
65.
Međutim, opšte i tehničko srednje obrazovanje je prošlo kroz mali
stepen reforme i smatra se da je preopširno i nedovoljno praktično da opremi
lica koja ga završe sa onim tipom vještina koje su potrebne da bi se ta lica
mogla zaposliti na tržištu rada. Srednje škole u BiH uključuju 4-godišnje opšte
škole (gimnazije), 4-godišnje tehničke škole i druge 4-godišnje specijalne škole.
Gimnazije obično vode do upisivanja u visoko obrazovanje; tehničke škole su
kreirane tako da vode do zapošljavanja, upisivanja u neuniverzitetsko usmjereno
obrazovanje nakon srednjeg ili upisivanja u visoko obrazovanje. Ciljevi vlade su da
poveća stepen upisa u 4-godišnje gimnazije i tehničke škole sa sadašnjih 20% i 30%,
redom, na 30% i 40%. Međutim, došlo je do malog stepena reformi ili modernizacije
nastavnog plana i programa koji bi mogli da učine te opcije privlačnijim za učenike
ili koje bi unaprijedile njihove šanse za uspjeh na tržištu rada.
66.
Sistem visokog obrazovanja je takođe do sada prošao kroz veoma male
reforme, što je najvećim dijelom posljedica otpora i nedovoljnog prihvatanja
reforme među ključnim učesnicima u procesu. Najznačajniji korak ka reformi
31
predstavljalo je usvajanje Okvirnog zakona o visokom obrazovanju 2007. godine, koje je
uslijedilo nakon četiri godine debate i izmjena nacrta. Osnovni elementi zakona su to što
on obezbjeđuje zakonski temelj za uspostavljanje dvije nove nezavisne institucije za
pružanje podrške razvoju visokog obrazovanja21 i pravnu osnovu za integraciju
autonomnih fakulteta. Taj zakon takođe potvrđuje posvećenost BiH ciljevima
Bolonjskog procesa, koji uključuju postepeno prilagođavanje standardima EU kroz
standardizaciju diploma, uspostavljanje mehanizama za obezbjeđenje kvaliteta,
održavanje dopuna diploma sa ciljem promovisanja zapošljavanja, unapređivanje
slobode kretanja i mobilnosti studenata i nastavnog osoblja, priznavanje studijskih
perioda provedenih na drugim univerzitetima ili u drugim zemljama, te promovisanje
evropske saradnje u obezbjeđenju kvaliteta i razvoju nastavnih planova i programa.
67.
Čak i ako su reforme zakonski usvojene, implementacija reformi u visokom
obrazovanju je bila veoma spora. Okvirni zakon je ostavio neriješenim ključne
aspekte razvoja visokog obrazovanja, konkretno u vezi sa pitanjem finansiranja visokog
obrazovanja. Štaviše, u toku dvije godine koje su prošle otkako je zakon usvojen, nijedna
od institucija čije uspostavljanje je propisano Okvirnim zakonom nije u potpunosti
opremljena ni sposobna da vodi proces reforme visokog obrazovanja.
68.
Stopa upisa u visoko obrazovanja u BiH je niska, bez obzira na značajne
koristi koje visoko obrazovanje donosi. U ovom trenutku samo 3% ukupnog
stanovništva BiH ima univerzitetsku diplomu. Neznatno veći procenat (5%)
stanovništva starosti od 25 do 65 godina ima univerzitetsku diplomu. Radi poređenja,
11% stanovništva u Hrvatskoj starosti od 25 do 65 godina i 18% stanovništva
Slovenije starosti od 25 do 65 godina ima diplomu visokog obrazovanja. U EU, u
prosjeku, 24% stanovništva ima diplomu visokog obrazovanja. Pozitivan znak
predstavlja činjenica da je registrovan snažan porast ukupnog broja studenata koji su
upisani u visoko obrazovanje u BiH, sa 62.525 studenata koliko je registrovano 2001.
godine, na 104.938 studenata 2008. godine. Broj izdatih magistarskih i doktorskih
diploma takođe je povećan, sa 195 2001. godine na 563 diploma 2008. godine.
Tabela 4: Razlike u platama za univerzitetsko obrazovanje u odnosu na osnovno obrazovanje,
2005. godine
Albanija
BiH
Makedonija
Srbija
Sva lica radne dobi
1-3 razreda srednje škole
4-5 razreda srednje škole
Obrazovanje nakon srednjeg
Mladi ljudi (manje od 35 godina)
1-3 razreda srednje škole
4-5 razreda srednje škole
Obrazovanje nakon srednjeg
Izvor: Linden, et al. (2008)22
21
Zakonom je uspostavljena Agencija za razvoj visokog obrazovanja i obezbjeđenje kvaliteta, čija
uloga će se odnositi na akreditaciju, evaluaciju, monitoring i pružanje podrške razvoju na
univerzitetima i Centar za informacije i priznavanje dokumenata u oblasti visokog obrazovanja. Zakon
takođe propisuje funkcije Konferencije rektora u BiH.
22
Podaci uzeti iz izvora Betcherman et al. 2007. Podaci za BiH su iz 2004. godine. Iznosi za Albaniju
i BiH odnose se na usmjerene srednje škole u odnosu na opšte srednje škole, a ne za programe
srednjeg obrazovanja različite dužine.
32
69.
Jedna od ključnih stvari koja odbija od upisivanja u visoko obrazovanje
odnosi se na nizak dohodak stanovništva i visoke troškove univerzitetskog
obrazovanja. Prema rezultatima ankete LSMS iz 2001. godine23, prosječni godišnji
troškovi školarine po studentu u visokom obrazovanju bili su prilično niski (189
konvertibilnih maraka). Međutim, stvarni privatni troškovi visokog obrazovanja su
znatno viši zbog toga što studenti često žive daleko od kuće u jednom od većih
gradova u kojima su locirani univerziteti, pa zbog toga imaju troškove smještaja,
transporta i druge dodatne troškove života. Podaci iz ankete LSMS pokazuju da je
ukupna prosječna godišnja potrošnja domaćinstava po studentu u visokom
obrazovanju 2001. godine iznosila 1.506 konvertibilnih maraka, što predstavlja
znatan dio budžeta za prosječno domaćinstvo i za mnoga domaćinstva nije
finansijski dostupno.24 U isto vrijeme, mogućnosti za stipendije su male i često su
zasnovane na uspješnosti u studiranju, a ne na potrebama, a tržište studentskih
zajmova gotovo da i ne postoji. Prema tome, bez obzira na činjenicu da su troškovi
školarina u BiH u velikoj mjeri subvencionirani, mogućnost plaćanja drugih troškova
vezanih za obrazovanje vjerovatno će predstavljati ograničenje za povećavanje stope
upisa.
70.
Drugi faktor koji onemogućava povećanje stope upisa predstavlja nizak
stepen interne efikasnosti univerziteta. Svake godine na univerzitetima u FBiH
gotovo 24 posto studenata obnavlja akademsku godinu, a gotovo 13 posto u
potpunosti odustaje od studiranja. Samo oko 50 posto studenata koji se upišu na
univerzitete zaista i diplomira. Kao rezultat visoke stope obnavljanja, prosječnom
studentu treba gotovo 7 godina da završi 4-godišnji program u BiH. Više od 12%
svih studenata provede više od 10 godina studirajući da bi diplomiralo! Kao rezultat
toga, studenti su u prosjeku stari 27 godina kada završe svoje visoko obrazovanje. U
osnovi, škole svake godine proizvode samo mali broj diplomiranih stručnjaka. 2008.
godine broj studenata koji su diplomirali te godine, izražen kao procenat svih
studenata koji su upisani, iznosio je samo 12%
Tabela 5: Pokazatelji ishoda visokog obrazovanja
I
25.387
37%
Broj studenata po godini studija, FBiH, 2008. godine
II
III
IV
V
VI
18.524
27%
11.643
17%
11.623
17%
1.200
2%
227
0%
Studenti po broju godina provedenih na studijama do diplome, FBiH, sa podacima iz 2007. godine
2
3
4
5
6
7
8
9
10+
478
6%
381
5%
1.271
16%
1.536
20%
1.241
16%
996
13%
573
7%
442
6%
953
12%
Studenti po starosti u vrijeme diplomiranja, FBiH, sa podacima iz 2007. godine
<22
23
24
25
26
27
28
29
30+
322
4%
638
8%
1.180
15%
1.119
14%
848
11%
599
8%
469
6%
315
4%
2.408
30%
Izvor podataka: Entitetski Statistički zavod
71.
Pošto studenti i univerziteti i dalje primaju pomoć države u toku cijelog
trajanja studija, postoji malo podsticaja za unapređivanje efikasnosti i
uspješnosti. Jedna od finansijskih posljedica niskog stepena efikasnosti univerziteta
23
24
Anketa mjerenja standarda života (Living Standards Measurement Study), Svjetska banka.
U 2001. godini BDP per capita u BiH iznosio je 3.441 konvertibilnu marku (Izvor: MMF).
33
je to što oko 43 posto budžeta javnih univerziteta otpada na finansiranje odustajanja
i obnavljanja koja ne donose vidljive obrazovne ili ekonomske koristi.25 To
predstavlja trošak za društvo i u smislu toga što se javni fondovi troše na studente
koji studiraju više od 4 godine i trošak za privredu u smislu nedovoljnog
iskorištavanja zaposlenih sa vještinama i znanjima.
72.
Kvalitet nastave na javnim univerzitetima je ispod očekivanja zbog
nedostatka kvalifikovanih profesora u BiH. Kao rezultat rata, mnogi ljudi iz
akademskih krugova napustili su zemlju, a oni koji su ostali podijeljeni su između
osam univerziteta, umjesto četiri, koliko je inicijalno postojalo. U isto vrijeme, broj
studenata je u novijem periodu skokovito porastao, a ukupni broj upisanih sada
premašuje iznose od prije sukoba. Drugo, akademska stručna znanja mnogih članova
nastavnog osoblja oblikovana su prema potrebama privrede prije sukoba i manje su
relevantna za potrebe sadašnje privrede, u kojima postoji veći stepen diverziteta.
Treće, rast privatnih univerziteta imao je negativan uticaj na problem vezan za
osoblje na javnim univerzitetima, pošto privatne institucije izvlače osoblje iz javnih
univerziteta, nudeći im bolje plate. Kao rezultat ograničene ponude nastavnog
osoblja i viđenja vezanih za potencijalno niske plate, nije neuobičajeno da
akademsko nastavno osoblje prihvata mjesta na nekoliko fakulteta odjednom ili na
više od jednog univerziteta, zbog čega dobijaju nekoliko plata, ali ne pružaju
kvalitetnu nastavu.
Tabela 6: Odnos broja studenata i broja nastavnog osoblja na univerzitetima u FBiH
Broj
Broj
Studenti /
studenata
profesora
Profesori
Javni univerziteti
65,456
1,053
62
Religijski univerziteti
777
32
24
Akademije umjetnosti
623
78
8
Međunarodni univerziteti
813
29
28
Privatni univerziteti
915
38
24
Ukupno / prosjek.
68,584
1,230
29
Izvor podataka: FZS.
73.
Za korupciju se izvještava da je endemično prisutna na javnim
univerzitetima, što je najvećim dijelom rezultat lošeg nadzora i nedovoljne
kontrole kvaliteta. Usmeni dokazi ukazuju na to da se profesori često ne pojavljuju
na časovima, da studenti mogu da „kupe“ svoje ocjene, da nastavno osoblje
nadopunjuje svoje prihode naplaćujući studentima za ponovno polaganja ispita.
74.
U novijem izvještaju EU finansijska struktura visokog obrazovanja u
BiH identifikovana je kao jedan od osnovnih uzroka mnogih neefikasnosti i
problema vezanih za kvalitet. Dok je u RS finansiranje visokog obrazovanja
centralizovano pri Ministarstvu prosvjete, u FBiH visoko obrazovanje finansiraju
kantoni. Iako studenti dolaze iz svih kantona, kantoni u kojima su univerziteti
locirani obezbjeđuju većinu finansiranja. Drugo, finansiranje je i u FBiH i u RS
vođeno ulaznim faktorima (zasnovano na platama osoblja), umjesto na izlaznim
rezultatima (broju diplomiranih). Kao rezultat toga, ne postoji finansijski podsticaj
za motivisanje efikasnijeg rukovođenja studentima i nastavnim procesom.
Djelotvorniji okvir finansiranja, kao što preporučuje EU, doveo bi do centralizacije
finansiranja visokog obrazovanja, ako ne na nivou države, barem na entitetskom
25
Vidjeti izvještaj Evropske Komisije o reformi finansiranja visokog obrazovanja, mart / ožujak 2009.
godine.
34
nivou, preraspodjele budžeta za obrazovanje tako da se isti klasifikuje na osnovu
ciljeva i konkretnih ishoda koji treba da budu postignuti, te uspostave finansiranja na
osnovu formule zasnovane na broju studenata.
75.
Drugi nedostatak javnog univerzitetskog sistema odnosi se na to što on
ne odgovara potrebama privatnog sektora. Broj studenata koji se upisuju na
studije za različite tipove diploma zasnovan je na procesu u kojem fakulteti unutar
univerziteta uspostavljaju kvote za maksimalan broj studenata koji treba da se upišu
svake godine. Kvote određuju sami fakulteti, manje ili više autonomno, a većina
univerziteta nema strategiju upisa koja bi se odnosila na cijeli univerzitet. Potražnja
na određenim fakultetima na kraju premašuje kvotu, dok se za određene tipove
diploma ne prijavljuje predviđeni broj studenata. Unutar te strukture, potrebe
privatnog sektora za određenim tipovima diplomiranih stručnjaka u osnovi se ne
uzimaju u obzir. Na primjer, iako privatni sektor stalno izražava potrebu za
mašinskim inženjerima, Fakultet mašinstva pri Univerzitetu u Sarajevu nije uspio da
popuni svoju kvotu za akademsku godinu 2008/2009. Dok je u akademskoj godini
2007/08. 339 studenata prve godine upisano na fakultetu, planirani upis za
akademsku godinu 2009/2010. predviđa 270 studenata. Jedan od razloga koji se
često navodi za nizak broj upisanih studenata na inženjerskim fakultetima je to što se
taj program jednostavno smatra preteškim. U isto vrijeme, veliki broj studenata se i
dalje upisuje na fakultete ekonomije, prava, filozofije i političkih nauka, iako su
stope nezaposlenost među tim kategorijama diplomiranih lica najviše.
76.
Strateški okvir i okvir finansiranja za istraživanje i razvoj koji bi ojačao
produktivnu saradnju između univerziteta i privatnog sektora takođe u
najvećoj mjeri nedostaje. Okvirnim zakonom o visokom obrazovanju naučna
istraživanja su odvojena od nastave i odluke vezane za istraživanje i razvoj su
prepuštene da ih reguliše posebni zakon, ali taj posebni zakon, međutim, još nije
pripremljen. Finansiranje za istraživanje i razvoj u BiH sada predstavlja tek 0,05%
BDP-a, dok takvo finansiranje u državama članicama EU obično predstavlja između
2% i 3% BDP-a. Novouspostavljena Agencija za akreditaciju i obezbjeđenje
kvaliteta u BiH treba da postane institucija koja će „… predlagati opšte smjernice i
kriterijume na osnovu kojih se finansiranje iz budžeta institucija BiH može
raspodjeljivati na institucije visokog obrazovanja za namjene naučnih istraživanja“ međutim, kapacitet te institucije sada je na niskom nivou.
35
Tabela 7: Najpopularnijih 15 tipova diploma na javnim univerzitetima u FBiH, po ukupnom
broju upisanih studenata u 2008. godini
Broj studenata
% ukupnog
10,860
16.6%
1 Ekonomija
2 Pravo
3 Filozofija
4 Političke nauke
9,768
5,952
4,537
14.9%
9.1%
6.9%
5 Medicina
6 Matematika i prirodne nauke
3,024
2,388
4.6%
3.6%
7 Prosvjeta
8 Mašinstvo
9 Kriminologija
2,110
1,636
1,567
3.2%
2.5%
2.4%
10 Farmacija
11 Zdravstvene studije
12 Pedagogija
1,492
1,401
1,382
2.3%
2.1%
2.1%
13 Elektrotehnika
14 Građevinarstvo
1,241
1,202
1.9%
1.8%
15 DIF
Sve ostalo
1,040
15,856
1.6%
24.2%
UKUPNO
65,456
Izvor podataka: FZS.
77.
Obrazovanje odraslih je u BiH u velikoj mjeri nedovoljno obezbjeđeno i
tek mali broj odraslih lica aktivno učestvuje u nastavku obrazovanja i
programima obuke. Razlozi za to su višestruki i imaju uzroke i na strani potražnje i
na strani ponude. Motivacija pojedinaca je slaba i odražava gledište, koje je bez
sumnje nasljeđeno iz socijalističkih vremena, da bi zaposlenje trebalo da obezbijedi
država. Štaviše, cijena obrazovanja i obuke odraslih i nedostatak savjetovanja o
karijeri i usluga koje bi to podržavale takođe doprinose niskoj potražnji za takvim
uslugama. Potražnja iz preduzeća je ograničena zbog njihovih finansijskih resursa i
visokog nivoa nezaposlenosti koji obezbjeđuje stalnu ponudu radne snage za
određena zanimanja, te zbog bojazni vezanih za kvalitet pružalaca obuke. Ponuda sa
strane javnog sektora je ograničena na usluge obuke odraslih koje obezbjeđuje tek
mali broj srednjih škola. Međutim, te usluge su najčešće ograničene mogućnostima
srednjih škola da raspodijele resurse i njihovim nedostatkom stručnih znanja vezanih
za metod obuke odraslih. Na strani privatnog sektora, nedostatak institucionalnog
okvira akreditacije, sertifikacije i obezbjeđenja kvaliteta ograničava aktivnosti
privatnog sektora u obezbjeđivanju obrazovanja za odrasle.
36
E.
Preporuke za reformu politika
A.
Uvod
78.
Pošto je problem neusklađenosti i ograničenosti vještina kompleksan i
raširen, preporuke vezane za politike će takođe morati da se bave sa nekoliko
strana problema, uključujući i to kako stvoriti motivaciju za ljude da dosegnu i
nauče potrebne vještine, bilo kroz odluke koje donose u vezi sa srednjim i visokim
obrazovanjem ili kroz prekvalifikaciju i povećavanje postojećih vještina, kako da se
pruži bolja podrška nezaposlenima u nalaženju zaposlenja koje odgovara njihovim
vještinama; kako da se spriječi da stepen neusklađenosti raste putem iznalaženje
načina na koje srednje škole i univerziteti mogu da dobiju informacije o potrebama
tržišta rada i odgovore na njih; kako da se počne istraživati potencijal građana BiH u
inostranstvu u vezi sa tim kako bi oni mogli da pomognu razvoju privrede BiH. U
ovom odjeljku dajemo preporuke za načine na koje bi vlada mogla da radi na
postizanju tih ciljeva kroz aktivnosti u šest ključnih oblasti:
1.
Makro strategija za tržište rada: Razvoj jasne strategije i ciljnih
iznosa za rast u ključnim sektorima privrede koji bi iskoristili konkurentne
prednosti BiH i koji bi mogli da postanu pokretači izvozno orijentisanog rasta
i stvaranja radnih mjesta.
2.
Institucije tržišta rada: Jačanje kapaciteta zavoda za zapošljavanje
kako bi se oni angažovali u aktivnim politikama na tržištu rada. To bi se
moglo raditi paralelno sa stvaranjem odgovarajućeg pravnog okvira i
motivacionih faktora sa ciljem da se i privatni sektor uključi u pružanje
usluga koje su potrebne na tržištu rada.
3.
Srednje obrazovanje i VET reforma: Usmjeravanje pažnje na reformu
srednjeg obrazovanja sa ciljem da se licima koja završe srednju školu daju
fleksibilne vještine za kojima postoji potražnja na tržištu rada, kao i da ih se
bolje pozicionira za nastavak obrazovanja i učenje u toku cijelog života.
Nastavak implementacije reformi koje su već pokrenute u sektoru VET kroz
reforme EU VET programa.
4.
Reforma visokog obrazovanja: Osmišljavanje vizije i strategije za
sveobuhvatnu reformu visokog obrazovanja u BiH koja uključuje prihvatanje
reforme među različitim učesnicima u procesu.
5.
Učenje u toku cijelog života i nastavak obrazovanja: Osmišljavanje
okvira za nastavak obrazovanja i učenje u toku cijelog života (life-long
learning, LLL). Nastavljanje obrazovanja i LLL predstavlja izdašnu oblast za
angažman privatnog sektora, koji bi mogao da preuzme određene
odgovornosti za obrazovanje sa leđa vlade.
6.
Angažman dijaspore: Osmišljavanje strategije za
potencijala dijaspore zemlje radi unapređivanja procesa razvoja.
37
korištenje
79.
Ono što slijedi su opcije politika koje bi mogle da budu korisne za vladu
BiH pri formulisanju strateških inicijativa koje su toliko hitno potrebne radi
nalaženja odgovora za ograničenja vještina koja će bez sumnje otežati rast u
BiH. Mnoge od tih opcija treba da se uklope u širi ekonomski okvir i, u svakom
slučaju, trebalo bi da se sprovede određivanje prioriteta u konsultacijama sa
učesnicima u procesu, pošto je svaka reforma, a posebno reforma obrazovanja, i
kompleksna i dugotrajna. Bez uključenosti učesnika u procesu, reforma neće biti
uspješna.
1.
Makro strategija razvoja i zapošljavanja
80.
BiH je u toku rata pretrpila velika oštećenja i izgubila veliki dio svojih
produktivnih kapaciteta. Od rata je njena privreda postala daleko više orijentisana
prema vani. Danas je samo na trgovinskoj razmjeni angažovano 19% radne snage.
Iako BiH nema masu, ni fizičku ni u smislu ljudskih kapaciteta, da bude globalni
lider u mnogim proizvodnim aktivnostima, njena blizina evropskim tržištima i
određene odlike njenih prirodnih i ljudskih resursa ipak joj daju konkuretne
prednosti za proizvodnju određenih roba i pružanje određenih usluga sa kojima može
da bude konkurentna na evropskom, pa čak i globalnom tržištu.
81.
Na osnovu analize ekonomskih aktivnosti u BiH koju je sprovela
Svjetska banka, aktivnosti u sektoru prerade drveta, automobilske industrije,
poljoprivrede i turizma predstavljaju obećavajuće oblasti za rast izvoza.26 U
novijem periodu, strani i domaći preduzetnici su ulagali napore u obnovu
proizvodnih kapaciteta u tim sektorima. Međutim, industrijski razvoj u privredi u
kojoj su fizički kapital i infrastruktura bili razoreni ratom i koja sprovodi tranziciju iz
socijalističkog sistema u tržišnu privredu, mogao bi zahtijevati koordiniranu podršku
države, kako bi bio uspješan. Da bi se iskoristio potencijal tih sektora, vlada bi
trebalo da ima za cilj da razvije skup kompatibilnih strategija vezanih za to kako da
podstakne investicije privatnog sektora u fizički i ljudski kapital koji je neophodan
kao podrška rastu tih industrija. Rast izvozno orijentisanih industrija može da, sa
svoje strane, obezbijedi zapošljavanje, poreske prihode i stranu valutu za dobrobit
razvoja vlade i zemlje u cjelini.
82.
U ekonomskoj literaturi je pokazano da u slučajevima u kojima postoje
eksterni faktori,27 aktivnosti koje su podložne eksternim faktorima najčešće
bivaju obezbjeđivane u nedovoljnoj mjeri. Ako su aktivnosti poželjne i
profitabilne, vlada često može igrati ključnu ulogu u pružanju podrške ili
obezbjeđivanju robe koja je podložna eksternim faktorima; kao na primjer kroz
pružanje podrške zdravstvu i obrazovanju radi povećavanja stepena kvaliteta i
kapaciteta ljudskog kapitala, infrastrukturi, radi povećavanja kvaliteta i dostupnosti
fizičkog kapitala, te istraživanju i razvoju, radi povećavanja proizvodnih kapaciteta.
26
Vidjeti druge izvještaje Svjetske banke, npr. Ekonomski memorandum za BiH (Country Economic
Memorandum).
27
Prema osnovnoj definiciji, eksterni faktori ili eksternalije postoje kada društveni povrat određenih
aktivnosti premašuje privatni povrat tih aktivnosti. Na primjer, eksternalije često postoje u vezi sa
obukom zaposlenih; dok jedno preduzeće snosi privatne troškove obuke, druga preduzeća i privreda u
cjelini mogu da imaju koristi ako zaposleni prenese znanje koje je dobio kroz promjenu posla.
Takođe, eksternalije često postoje u vezi sa usvajanjem novih tehnologija. Prvo preduzeće koje usvoji
tehnologiju snosi trošak i rizik vezan za učenje tehnologije i njeno prilagođavanje lokalnim uslovima.
Preduzeća koja kasnije prihvate tehnologiju mogu da je kopiraju po manjoj cijeni i sa manjim rizikom.
38
Drugi uobičajen tip eksternalija su koordinacione eksternalije. Na primjer,
industrijama je često potreban čitav spektar inputa (sirovina ili poluproizvoda) da bi
bile konkurentne. Kada ti inputi nisu dostupni na domaćem tržištu i previše su skupi
za uvoz, industrije se ponekad i ne formiraju, iako bi, kada bi se formirale, mogle da
budu konkurentne i profitabilne. Vlade mogu da igraju ključnu ulogu kroz usmjerene
intervencije u politikama, kao što su koordinacija investitora, pružanje garancija za
određene investicije ili obezbjeđivanje povoljnog poreskog tretmana, ili
sponzorisanje poboljšavanja one vrste vještina koje su potrebne za ciljne industrije
kroz subvencioniranje programa obuke uposlenih.
83.
Konkretno, za vladu BiH, smatramo da bi pomicanje BiH prema gore po
lancu vrijednosti i promovisanje izvoza trebalo da bude razvojni prioritet.
Međutim, da bi bila uspješna u ostvarivanju tog cilja, za BiH je neophodna
obrazovana i mobilizirana radna snaga, koja je sposobna da komunicira preko
granica i da opslužuje potrebe globalnih preduzeća i potrošača. Stvaranjem i
promovisanjem jasne makro-razvojne strategije i određivanjem prioriteta i pružanjem
podrške razvoju izabranih industrijskih sektora, vlada može da obezbijedi osiguranje
i motiviše pojedince da se obrazuju u onim vrstama vještina koje su potrebne za te
industrije. Na strani ponude, vlada može da sprovodi koordinaciju između preduzeća
i javnih obrazovnih ustanova sa ciljem da se školski plan i program bolje uskladi sa
potrebama tržišta rada. Vlada može da radi zajedno sa privatnim sektorom da
podstakne privatno obezbjeđivanje programa obuke i obrazovanja koji pomažu
pojedincima da dobiju onu vrstu vještina koje im omogućavaju da se zaposle. Važan
preduslov za takvu aktivnu politiku vlade je da se eliminišu viđenja o neefikasnosti
vlade ili korupciji u procesu, koja mogu da ozbiljno poremete razvojne ishode.
Važno je da se ključni učesnici u procesu aktivno angažuju i da se politike razviju i
implementiraju na transparentan način.
2.
Podsticaji, institucije i infrastruktura na tržištu rada
84.
Država treba da igra važnu ulogu u unapređivanju ishoda na tržištu rada
i prilika za zapošljavanje za nezaposlene. Vlada bi trebalo da razvije načine za
obezbjeđivanje podsticaja za pojedince da traže zaposlenje ili postanu
samozaposleni, umjesto da preživljavaju od socijalnih davanja i transfera, na primjer
kroz obezbjeđivanje kreditne podrške preduzetnicima sa manjim obimom aktivnosti.
Duga oblast u kojoj postoji potreba za većim stepenom pažnje od strane vlade je
nezvanična privreda u BiH. Vlada bi mogla da istraži načine za ograničavanje i
smanjivanje veličine nezvanične privrede kroz omogućavanje fleksibilnosti u
zapošljavanju i otpuštanju (posebno fleksibilnosti za privremeno zapošljavanje), kroz
reviziju stopa socijalnih doprinosa koje su preduzeća u obavezi da plaćaju i, gdje god
je moguće, kroz mjere za povećavanje efikasnosti ili finansiranje iz opšteg budžeta,
čime se smanjuje opterećenje doprinosa koje pada na leđa privatnog sektora, čime bi
ga učinila konkurentnijim.
85.
Zavodi za zapošljavanje treba da budu osposobljeni, finansijski i
institucionalno, da preuzmu vodeću ulogu u sprovođenju aktivnih politika na
tržištu rada. Kao što je pokazano u ovom izvještaju, njihovi kapaciteti se sada troše
na obezbjeđivanje naknada za nezaposlenost. Iako je obezbjeđivanje i administriranje
tih davanja važno, pitanje je da li bi ih bolje obezbjeđivali zavodi za zapošljavanje ili
neke druge institucije vlade. Kao što je slučaj u drugim zemljama (npr. Poljska) u
39
opštem se slučaju smatra da je dobra politika vlade odvojiti aktivne od pasivnih
mjera na tržištu rada. Naša preporuka bi bila da s administriranje davanja prenese na
neku drugu instituciju, dok bi se zavodima za zapošljavanje omogućilo da usmjere
napore na aktivne mjere na tržištu rada.
86.
Neophodan je regulatorni okvir tako da privatni sektor takođe može da
postane važniji igrač u pružanju usluga za povezivanje lica koja traže
zaposlenje sa raspoloživim radnim mjestima. U ovom trenutku, pružanje usluga
posredništva pri zapošljavanju i obuke u privatnom sektoru gotovo i da ne postoji
zbog niskog nivoa potražnje i nedostatka odgovarajućeg okvira za regulisanje takvih
aktivnosti. U drugim zemljama vlade često aktivno angažuju stručna znanja i resurse
privatnog sektora za administriranje određenih programa zapošljavanja ili obuke.
Djelotvornije rješenje i rješenje koje u većoj mjeri odgovara potražnji bilo bi da
zavodi za zapošljavanje budu odgovorni za odlučivanje o tome kako da raspodjele
svoj budžet između aktivnih politika zapošljavanja i da zatim potpišu ugovore sa
velikim brojem kvalifikovanih preduzeća iz privatnog sektora kao podugovaračima
za implementaciju. Iako za sada u BiH ne postoji veliki broj takvih preduzeća,
strategija vlade kojom bi se obećale takve mjere vezane za politike obezbijedila bi
podsticaje za uspostavljanje privatnih pružalaca usluga posredovanja pri
zapošljavanju i obuke.
3.
Reforma srednjeg obrazovanja
87.
Ustanove opšteg srednjeg obrazovanja su za sada prošle kroz mali stepen
reforme. Ukupno gledano, nastavni plan i program u opštim školama (tehničkim
školama i gimnazijama) smatra se previše nepraktičnim da bi oni koji završe te škole
mogli da se direktno zaposle. U isto vrijeme, ti planovi i programi su izuzetno rigidni
i ne daju učenicima mnogo fleksibilnosti. Da bi se modernizovali nastavni plan i
program, prioritet u školama BiH bi trebalo da se da jezicima, obuci u korištenju
računara, lakim vještinama (komunikacija, timski rad, preduzetništvo). Uloga
orijentacije u karijeri i savjetovanja bi takođe trebalo da se ojača, tako da učenici
budu bolje pripremljeni da zauzmu svoje mjesto na tržištu rada 21. stoljeća, kao i da
budu bolje usmjereni i motivisaniji što se tiče napora za postizanje višeg stepena
obrazovanja i učenja u toku cijelog života.
88.
Usmjerene škole bi trebalo da prihvate proces implementacije reforme
kroz korištenje modularnih i fleksibilnih koncepata nastavnog plana i
programa koji su razvijeni kroz programe EC VET i da nastave sa tim
procesom. Usmjerene škole bi takođe trebalo da traže inpute od učesnika u procesu i
da, do najveće moguće mjere, formiraju partnerstva sa lokalnim preduzećima, kako
bi stvorile prilike za obuku i zapošljavanje za lica koja završe te škole i kako bi
osigurale da su vještine kojima se podučavaju učenici relevantne za lokalno tržište
rada. U tim partnerstvima privatni sektor bi trebalo da doprinosi obezbjeđivanjem
prilika za praktično pripravništvo za učenike, što bi sa jedne strane povećalo skup
vještina učenika, a sa druge strane omogućilo lakši prelazak na buduće zapošljavanje
u preduzeću.
89.
Uz veći stepen orijentacije na praktične vještine i potrebe tržišta rada,
institucije koje su u skladu sa programom VET bi takođe trebalo da razviju
nastavni plan i program koji bi povećao nivo vještina lica koja napuštaju
40
školovanje u ranim fazama i odraslih lica. Ti programi bi trebalo da nude obuku u
povezanim klasterima vještina (na primjer, IKT, jezici, nauke vezane za životnu
sredinu, zajedno sa vještinama kao što su timski rad, rješavanje problema, itd), da bi
se učenicima obezbijedila dovoljno široka baza vještina za odgovaranje na različite
prilike na tržištu rada.
4.
Reforma visokog obrazovanja
90.
U visokom obrazovanju je došlo do malog stepena reforme i postoji više
oblasti kojima je neophodno hitno posvetiti pažnju. Naša primarna preporuka je
da vlada, u saradnji sa ključnim učesnicima u procesu (ministarstva, edukatori,
administratori javnih i privatnih univerziteta, predstavnici poslodavaca i studenata)
osmisli dugoročnu (desetogodišnju) i srednjoročnu (petogodišnju) državnu strategiju
za reformu visokog obrazovanja i da radi na tome da se ključni učesnici u procesu
obavežu da urade svoj dio posla da bi zaista implementirali strategiju. Vizija i sa tim
vezani skup ciljeva državne politike trebalo bi da posebnu pažnju posvete sljedećem:
o Osiguravanju posvećenosti i bržoj implementaciji bolonjskih reformi,
o Jačanju kapaciteta tijela za obezbjeđivanje kvaliteta kako bi moglo
kvalitetno funkcionisati – to tijelo je stvoreno zakonom o visokom
obrazovanju iz 2007. godine, ali do sada nije postalo u potpunosti
funkcionalno;
o Transferu finansiranja za visoko obrazovanje sa kantonalnog na državni, ili
barem entitetski nivo, te povezivanju finansiranja sa ishodima
obrazovanja, umjesto sa ulaznim faktorima;
o Reformi studentskih stipendija, tako da se stvore podsticaji da se osigura
viši stepen efikasnosti i vrijednosti. Te mjere bi mogle da uključuju bolje
usmjeravanje finansiranja na ekonomski ugrožene studente i smanjivanje
podrške države za studente koji obnavljaju godinu ili studiraju duže od
standardnog trajanja kurseva;
o Podsticanje rasta različitih (privatnih) institucija visokog obrazovanja koje
obezbjeđuju u većoj mjeri profesionalno orijentisane programe i koje
imaju fleksibilnije mehanizme nastave;
o Obezbjeđivanje adekvatnog i efikasnog finansiranja za istraživanje i
razvoj, kao na primjer kroz stvaranje partnerstava između preduzeća i
javnih univerziteta, te podsticanje inovacija kroz veću finansijsku podršku
za saradnike u nastavi i istraživače na javnim univerzitetima.
5.
Razvoj učenja u toku cijelog života
91.
Prioritet u omogućavanju boljeg obezbjeđivanja prilika za kontinuiranu
obuku / učenje u toku cijelog života je da se obezbijedi regulatorna
infrastruktura za obezbjeđivanje usluga obuke u javnom i privatnom sektoru.
Zakon na državnom nivou treba da uspostavi standarde, mjerila kvaliteta i procese
sertifikacije. Takve inicijative vlade bi podstakle interes u privatnom sektoru za
obezbjeđivanje usluga obuke odraslih i dovele bi do povećavanja potražnje među
radnicima i preduzećima za tim uslugama, potražnje koja je do danas bila ograničena
zbog nedostatka obezbjeđivanja kvaliteta i sertifikacije. Pokrenute su aktivnosti na
41
razvoju studije izvodljivosti za obrazovanje odraslih u BiH; međutim, legislativa,
strategije i regulatorne institucije tek treba da budu uspostavljene.
92.
Dok bi javni obrazovni sistem trebalo da osigura da lica koja završe
obrazovanje imaju osnovne vještine koje se očekuju od njihove edukacione
obuke, poslodavci bi trebalo da preuzmu odgovornost za obezbjeđivanje obuke
unutar preduzeća za konkretne zadatke vezane za posao. U mnogim zemljama
uspostavljeni su poreski planovi za podsticanje obezbjeđivanja obuke od strane
poslodavaca. Većina zemalja koje su se priključile EU koristile su sisteme grantova,
poreskih kredita ili subvencija za obuku u toku devedesetih godina prošlog vijeka, za
stvaranje podsticaja za preduzeća da pružaju obuku unutar svojih pogona za svoje
zaposlene. Uz obezbjeđivanje obuke za konkretne zadatke, preduzeća se mogu
podstaći da sarađuju sa vladinim tijelima i privatnim sektorom u pružanju
kontinualnog obrazovanja u oblastima opštijih vještina, uz određenu podršku vlade.
Primjer preduzeća u BiH koje je lider u tom pristupu je preduzeće ASA Prevent, koje
je bez podrške države razvilo program obuke iz menadžmenta za svoje zaposlene, u
saradnji sa Univerzitetom u Sarajevu (vidjeti studiju slučaja br. 1 u Prilogu).
6.
Migracija / repatrijacija
93.
Iako migracija prema vani predstavlja odliv vještina, ona takođe može
da predstavlja izuzetnu priliku ako BiH uspije u repatrijaciji svojih građana i
vještina i znanja kojima su oni ovladali u inostranstvu. Inicijalni korak koji bi
mogao da se preduzme radi identifikacije i okupljanja mreže dijaspore BiH
predstavlja stvaranje onlajn portala za naučnike iz BiH i lica koja su završila više
obrazovne programe, slično Mreži hrvatskih znanstvenika koju sponzoriše
Ministarstvo obrazovanja u Hrvatskoj. Drugi nadopunjujući projekat bi bio stvaranje
onlajn mreže preduzetnika i poslovnih ljudi, kao što je program GlobalScot koji je
kreiran radi okupljanja škotske dijaspore.
94.
Drugi konkretni koraci koje bi vlada mogla da preduzme radi
omogućavanja povratka građana sa vještinama iz inostranstva bili bi
pregledanje i pojednostavljivanje procedura i skraćivanje vremena za obradu
zahtjeva za priznavanjem stranih diploma. Sada se priznavanje diplome zakonom
zahtijeva za određena radna mjesta u javnom i privatnom sektoru. Međutim, taj
proces može da traje duže od godinu dana i predstavlja demotivacioni faktor za
građane BiH koji studiraju u inostranstvu, kao i za druge strane državljane koji traže
zaposlenje u BiH.
95.
Na kraju, vlada bi trebalo da pregleda i prema potrebi revidira svoje
politike vezane za izdavanje dozvola za rad koje bi mogle da imaju uticaja na
određeni dio dijaspore BiH, ali i da ograničavaju mogućnosti za kvalifikovane
državljane drugih zemalja da doprinose razvoju i rastu privrede BiH.
42
Aneks I
A.
Suočavanje sa ograničenjima – Studije slučaja iz sektora prerade drveta,
automobilske industrije, poljoprivrede i turizma
Mnoge zemlje su uspješno razvile konkurentne izvozne industrije tako što su
osmislile jasnu makroekonomsku strategiju koja je bila usmjerena na promovisanje
inovacija i razvoj u određenim sektorima u kojima su te zemlje pokazivale
komparativne prednosti. Noviji izvještaj Svjetske banke28 pokazuje da je u toku
perioda od 2002. do 2006. godine BiH postigla impresivan rast u izvozu robe i
nefaktorskih usluga, po stopi od 10,9% - što je najviša stopa rasta izvoza među
privredama jugoistočne Evrope u toku tog perioda. Trgovinske statistike za BiH
između 2003. i 2007. godine ukazuju na to da je rast izvoza bio u opštem slučaju
baziran na industrijama koje intenzivno koriste faktore kojima je BiH bogata i u
kojima je BiH bila konkurentna čak i u prijeratna vremena: drvne proizvode,
automobilske dijelove, željezo i metale, tekstil, hemikalije. Većina tih industrija
pretrpjela je težak udarac u toku rata, ali njihov izvoznički uspjeh na najbolji je način
iskoristio mnoge od vještina, stručnih znanja, te prirodnih resursa koji su preostali.
Izazov u stvaranju održivog budućeg rasta biće da se te industrije modernizuju ka
istraživanju proizvoda sa višom dodatnom vrijednošću i proizvoda u čijoj se
proizvodnji intenzivnije koriste vještine, dovodeći ih u sklad sa znanjima i
tehnologijama 21. stoljeća.
1.
Industrija prerade drveta
BiH je bogata šumama, koje pokrivaju oko 42-47% površine BiH i obezbjeđuju
visokokvalitetno drvo. 2007. godine su različiti oblici prerade drveta i proizvoda
zasnovanih na drvetu donijeli 706 miliona USD, odnosno 17% izvoza BiH (od čega
se na izvoz drvenog namještaja odnosilo 64 miliona USD). To predstavlja značajan i
stabilan rast od nivo od 224 USD vrijednosti izvoza u 2003. godini. Zbog snažnog
rasta, od 2006. godine, BiH je postala neto izvoznih drvenog namještaja.
Tabela 1: Trendovi u trgovini drvetom po klasterima (drvna građa na izlasku iz šume i
proizvodi zasnovani na drvetu) u toku perioda od 2003. do 2007. godine
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
Izvoz u milionima USD
Trupci
6,1
12,1
19,2
34,0
40,8
Primarna prerada drveta
8,8
12,6
11,0
12,9
13,8
Sekundarna prerada drveta
197,5
276,5
325,9
485,6
579,6
Drugi proizvodi bazirani na drvetu
11,1
34,4
43,7
56,4
71,0
Ukupno iznad
223,7
336,0
400,2
589,3
705,8
Procenat ukupnog izvoza
21,8
20,8
16,8
17,2
17,0
Izvor: Kaminski, 2009.
Međutim, sektoru šumskih proizvoda i dalje nedostaje harmonizovana i
transparentna strategija za razvoj sektora i karakteriše ga veliki jaz između njegovog
sadašnjeg stanja i njegovog potencijala. Izazov za rast u tom sektoru biće da se na
minimum svedu udjeli koje u izvozu imaju neprerađene sirovine (trupci) i da se
podstakne rast u proizvodima sa višom dodatnom vrijednošću / sektoru sekundarne
28
Kaminski, Bartlomiej (2008)
43
prerade (npr, namještaj od punog drveta, prozori i vrata, drvenarija, polugotovi
proizvodi i elementi). Da bi postala još više konkurentna u toj industriji, strategija
vlade BiH bi trebalo da bude usmjerena na jačanje integrisanog lanca snabdijevanja
za tu industriju u BiH (da bi se na minimum sveo uvoz pojedinih inputa u
proizvodnji) i na pružanje podrške za uvoz vodećih tehnologija obrade drveta.
Bogatstvo kvalitetnih sirovina, dostupnost radne snage sa tradicijom prerade drveta,
međunarodno priznanje proizvode brendiranih u BiH, te blizina tržišta EU dovode do
toga da investicije u ovom sektoru predstavljaju perspektivu sa konkurentnim
prednostima.
Studija slučaja br. 1: Namještaj McMilan
McMilan je preduzeće za proizvodnju namještaja koje je uspostavljeno u Banjoj Luci 1999.
godine i koje prodaje namještaj prema narudžbama preko mreže ovlaštenih zastupnika. 75%
prodaje preduzeća (9,25 miliona KM 2008. godine) sada je locirano u BiH, ali preduzeće
razmatra širenje u Srbiju, Hrvatsku i druge zemlje regiona.
Preduzeće McMillan je počelo svoje poslovanje uvozom i distribucijom namještaja iz
proizvodnje kompanije Black Red White, vodećeg proizvođača namještaja iz Poljske. 2002.
godine McMilan je investirao u proizvodne mašine i počeo da proizvodi namještaj pod
svojim znakom. Danas kompanija nastavlja da radi u partnerstvu sa BRW, najvećim dijelom
kroz uvoz luksuznih stavki od BRW. 2003. godine preduzeće McMilan je ušlo u partnerstvo
sa drugom poljskom kompanijom za proizvodnju namještaja, Komandor, koja je
specijalizovana za plakare od zida do zida koji se projektuju po narudžbi, pomoću softvera
koji je razvila sama kompanija. Kroz sporazum o partnerstvu sa kompanijom Komandor,
McMilan je dobio prava na korištenje njihovog softvera za nuđenje prilagođenih
dizajnerskih rješenja za svoje klijente, po narudžbi. Sada McMilan ima za cilj da proširi
aktivnosti na kuhinjski i kancelarijski namještaj. Ograničenje za te planove predstavlja
potreba za uvozom panela baziranih na drvetu (MDF, koji se sada ne proizvode u BiH), što
povećava kašnjenje u proizvodnji i proizvodne troškove.
U ovom trenutku globalno usporavanje novih građevinskih aktivnosti ima uticaja na rad
preduzeća McMilan i njegovu finansijsku situaciju, ali dostupnost kvalitetne radne snage
predstavlja jednu od najvećih prepreka u toku perioda redovnog poslovanja. Iako za
preduzeće nije problem da nađe kvalifikovane zaposlene za proizvodnju, teško mu je da nađe
visokoobrazovane i kvalitetne dizajnere. Prošle godine je preduzeće primilo 10 pripravnika
sa arhitektonskog fakulteta u Banjoj Luci, ali oni su se pokazali kao kratkoročno rješenje.
Većina nije imala odgovarajuće praktične vještine da se bavi nezavisnim radom na dizajnu, a
takođe im je nedostajala opšta motivacija i preduzetnički polet. Druga poteškoća odnosi se
na nalaženje motivisanih i iskusnih prodavaca, radi širenja mreže ovlaštenih zastupnika
preduzeća McMilan i rukovođenje odnosima sa klijentima. Potencijalni prodavci sa kojima
su u prošlosti održani intervjui nisu imali pravi tip vještina prodaje i komunikacije.
Studija slučaja br. 2: Namještaj Artisan
Pokrenut na osnovu porodične tradicije 1997. godine, Artisan je manji proizvođač
visokokvalitetnih stavki namještaja, lociran u industrijskoj zoni u Tešnju. Kao dio većih
projekata, preduzeće je dizajniralo i opremilo nekoliko vrhunskih objekata u BiH i takođe
izvozi namještaj u inostranstvo. U ovom trenutku je preduzeće ograničeno kapacitetima –
njegov prostor za rad i radna snaga (32 zaposlena) nisu u mogućnosti da zadovolje svu
potražnju za namještajem preduzeća. Međutim, preduzeće sada planira buduće proširenje
svog radnog prostora i kapaciteta. Preduzeće Artisan je nedavno investiralo u novu
tehnologiju koja će dovesti do povećanja njegovih proizvodnih kapaciteta i sposobnosti da
zadovoljni određene zahtjeve sofisticiranih klijenata.
44
Preduzeće Artisan je takođe i osnivač centra drvne tehnologije ARTECO Tešanj, koji je
uspostavljen uz podršku USAID-a i Norveškog ministarstva vanjskih poslova u februaru /
veljači 2009. godine, sa misijom da obezbjeđuje usluge tehničkog obrazovanja i dostupnost
novih CAD/CAM tehnologija za mala i srednja preduzeća u drvnoprerađivačkom sektoru i
drugim sektorima u BiH sa ciljem povećavanja stepena konkurentnosti tih malih i srednjih
preduzeća. To je jedina institucija u BiH koja je usmjerena na premošćavanje jaza između
ljudskog kapitala u privatnom sektoru i može se smatrati modelom za pristup koji bi trebalo
da se podrži u ovom sektoru i u drugim sektorima od značaja za opšti razvoj privrede BiH.
Ciljevi centra ARTECO su da, kroz povezivanje, razvije proizvodne kapacitete malih i
srednjih preduzeća u drvnoprerađivačkoj industriji i da ojača domaći lanac snabdijevanja i
vrijednosti koji će dovesti do povećanja obima izvoza za sva preduzeća u sektoru
proizvodnje namještaja u BiH.
Preduzeće Artisan sarađuje sa srednjom školom u Tešnju radi doprinosa prilikama za
praktično iskustvo za učenike. Uz tekući program pripravništva, Artisan stvara „Akademiju
drveta“, u kojoj će motivisani učenici srednje škole biti zaposleni i obučeni u oblastima
dizajna i proizvodnje.
U ovom trenutku preduzeće Artisan ima poteškoće pri nalaženju zaposlenih sa pravom
vrstom vještina u informacionim tehnologijama / softveru, nalaženjem kvalitetnih dizajnera,
te aktivne grupe prodavaca sa dovoljnim vještinama korištenja stranih jezika. Sada
preduzeće Artisan ugovara veliki dio dizajnerskih poslova sa dizajnerima slobodnjacima iz
inostranstva i studiom za dizajn iz Zagreba u Hrvatskoj. Nedavno je preduzeće Artisan
počelo da sarađuje sa arhitektonskim koledžom u Sarajevu i organizovalo je takmičenje za
dizajn u kojem su najbolji rezultati dizajna studenata izabrani za proizvodnju. Ti aktivni
projekti predstavljaju model za tip saradnje koji je potreban između poslodavaca i
obrazovnih ustanova. Univerziteti bi trebalo da se podstaknu da rade sa privatnim sektorom
na uspostavljanju institucija / programa koji će pružati istraživačku i tehničku podršku
preduzećima u njihovim specifičnim oblastima potreba.
2.
Industrija automobilskih dijelova
Izvoz automobila i dijelova predstavlja mali, ali brzo rastući dio izvoza BiH.
Vrijednost izvoza automobilskih dijelova porasla je sa 20 miliona USD 2002. godine
na 223 miliona USD 2007. godine. Uspješan rast u tom sektoru potpomognut je
povećanjem direktnih stranih investicija (najvećim dijelom u obliku zajedničkih
poduhvata, joint ventures), u kombinaciji sa istorijskom specijalizacijom BiH u
izgradnji mašina i automobilskih proizvoda, koja je pretrpjela prekide i oštećenja
zbog rata.
45
Trendovi u trgovini u automobilskim mrežama proizvodnje i distribucije u toku perioda od
2002. do 2006. godine
Vrijednost izvoza (u milionima USD)
Proizvod
2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
Izvoz dijelova za auto mreže
17
70
127
192
211
205
Od čega:
Dijelovi nes int-c motora (SITC 7139)
5
59
103
155
164
157
Dijelovi motornih vozila (SITC 784)
6
8
17
32
41
37
Izvoz gotovih proizvoda za automobilske
mreže
2
3
13
7
8
18
Ukupni izvoz automobilskih komponenti
20
73
140
199
220
223
Udio automobilskih mreža u ukupnom
izvozu (%)
1.7
5.8
7.0
7.6
6.7
5.8
Intenzitet uvoza za automobilske mreže
(%)
52
51
59
74
65
78
Izvor: Kaminski, 2009.
Rast LS (%)
2002-07.
46.1
58.9
41.7
36.1
45.2
Sada kada se BiH uspješno reintegrisala u globalne automobilske mreže proizvodnje,
izazov u ovom sektoru će biti da se nastavi sa privlačenjem zajedničkih poduhvata i
stranih investicija koje će dovesti do transfera vodeće proizvodne tehnologije u BiH i
diversifikacije i rasta njene klijentske baze, te da se održi konkurentnost u smislu
vještina radne snage, troškova rada, cijene finalnih proizvoda i tehnoloških
sposobnosti.
Studija slučaja be. 3: ASA Prevent
Osnovano 1952. godine i bazirano u Wolfsburgu u Njemačkoj, preduzeće Prevent group je
proizvođač automobilskih proizvoda (najvećim dijelom presvlaka za sjedišta), sa 35 lokacija
i preko 10.000 zaposlenih širom svijeta. Preduzeće ASA Prevent u BiH je dio globalnog
lanca snabdijevanja Pervent Grupe i uglavnom je usmjereno na proizvodnju presvlaka za
sjedišta za Volkswagen. Preduzeće sada ima za cilj širenje ponude svojih proizvoda,
uključujući i interijere za jahte.
Nedostatak određenih vještina predstavlja značajno ograničenje za rast preduzeća ASA
Prevent. Preduzeće ima stalnu potrebu za kvalitetnim mašinskim inženjerima. Preduzeće
takođe ima poteškoće pri zapošljavanju menadžera na srednjem nivou koji donose u
kompaniju razumijevanje njenog globalnog prisustva, međunarodnu perspektivu, koji imaju
vještine prodaje i komunikacije i barem osnovno razumijevanje finansija. Takvi kvaliteti
(međunarodna perspektiva, prodaja, te vještine korištenja stranih jezika, osnovne vještine
korištenja računara) teško je naći među licima koja su nedavno završila univerzitet, čija
obuka je često previše teorijska sa premalo praktičnih znanja za stvarni svijet i primjenu.
Prema mišljenju preduzeća ASA Prevent, njegova potreba za visoko kvalifikovanim
radnicima nije ispunjena na nivou do 20%. Kao rezultat poteškoća u nalaženju
kvalifikovanih zaposlenih na lokalnom nivou, preduzeće često zapošljava svoje menadžere iz
inostranstva, posebno iz zajednica dijaspore BiH. U tom slučaju ograničenje predstavlja
težak proces priznavanja diploma i zahtjevi vezani za sertifikaciju koje postavlja država.
Za preduzeće je takođe teško da nađe kvalifikovano tehničko osoblje. Jedno radno mjesto
koje se teško popunjava je radno mjesto AutoCAD tehničara (lica koja su sposobna da prave
osnovne nacrte koji su potrebni u automobilskoj industriji uz korištenje softvera AutoCAD),
zbog toga što se studenti često ne upoznaju sa standardnim softverom u toku svoje tehničke
obuke ili programa pripravništva.
Preduzeće ASA Prevent takođe se suočava sa izazovima pri nalaženju kvalifikovanih
zaposlenih u proizvodnji. Nedavno je preduzeće moralo da zaposli stručnjaka za kožu iz
46
Njemačke zbog toga što takvog stručnjaka nisu mogli da nađu na lokalnom tržištu.
Preduzeće ima stalne potrebe za kvalitetnim lakirerima. Jedan problem vezan za
zapošljavanje je što potencijalni zaposleni uglavnom nisu voljni da putuju na posao ili da se
presele bliže proizvodnom objektu preduzeća u Visokom.
Da bi se suprotstavilo ograničenju vezanom za vještine sa kojim se suočava, preduzeće ASA
Prevent investira velike resurse u programe obuke zaposlenih, koji mogu da traju do tri
mjeseca, u zavisnosti od radnog mjesta. Uz to, preduzeće je nedavno implementiralo pilot
program ASA Prevent liderski program (APL), program obuke iz liderstva i menadžmenta
unutar preduzeća koji je osmišljen da bi osposobio narednu generaciju menadžera na
srednjem i najvišem nivou. Program se sprovodi u partnerstvu Poslovnom akademijom
Univerziteta u Sarajevu i privatnom konsultantskom kućom. Ukupno 120 zaposlenih je
pristupilo programu, a prvih 60 lica će završiti program u novembru / studenom 2009.
godine, nakon 18 mjeseci obuke.
Preduzeće ASA prihvata pripravnike i aktivno njima rukovodi. Kompanija takođe
obezbjeđuje školarine za tekuće zaposlene za daljnje obrazovanje, ali zahtijeva da zaposleni
potpišu ugovor koji se produžava ili vrate školarine kao zajam.
Iako kompanija predstavlja model za aktivno investiranje u svoje zaposlene, te aktivnosti
predstavljaju finansijsko opterećenje koje snosi sama kompanija, dok koristi od određenih
tipova obuke koji se obezbjeđuju predstavljaju eksternalije za sektor i privredu u cjelini.
Odgovornost za određenu obuku u koju investira preduzeće ASA (obuka u oblastima jezika,
prodaje i komunikacija, računara i softvera) trebalo bi da snosi sistem srednjeg i visokog
obrazovanja.
Studija slučaja br. 4: CIMOS TMD
Preduzeće CMOS TMD je uspostavljeno kao joint venture između kompanije CIMOS Group
iz Slovenije i preduzeća TMD 2001. godine. Proizvodni objekat lociran u Gradačcu (uz
druge objekte koji se formiraju u Zenici i Srebrenici) proizvodi dijelove za motore, od čega
se 90% dostavlja kompaniji za proizvodnju motora iz SAD-a, Honeywell Garrett, a nakon
toga se integriše u motore mnogih vodećih brendova automobila.
Ljudski kapital definitivno predstavlja ograničenje za rast u preduzeću CIMOS. Preduzeće
je nedavno investiralo u proizvodni prostor i nove tehnologije, ali ima deficit ljudi koji mogu
sa njima da rade. Na nivou menadžmenta, vještine vezane za informacione tehnologije i
jezike (engleski i njemački jezik) predstavljaju osnovne nedostatke, a CIMOS sponzoriše
obuku u oblasti jezika za izabrane zaposlene. Na tehničkom nivou, lica koja su nedavno
diplomirala na fakultetima mašinstva nemaju dovoljne praktične vještine ili im nedostaje
određeno osnovno znanje opštih proizvodnih tehnologija, kontrole / obezbjeđenja kvaliteta i
menadžmenta proizvodnim procesom. Takvi zaposleni se šalju u Švicarsku radi
sveobuhvatne i skupe obuke. Kompanija takođe sponzoriše obuku profesora koji mogu da
uče zaposlene CIMOS-a na fakultetima mašinstva Univerziteta u Sarajevu, Tuzli i Zenici. Na
taj način, privatna kompanija subvencionira javni obrazovni sistem u BiH, koji, ostavljen
sam sebi, ne proizvodi istraživačka i stručna znanja potrebna za rastuću automobilsku
industriju.
47
Studija slučaja br. 3: Unico Filter / Manhummel
Preduzeće Unico Filter počelo je sa proizvodnjom filtera za automobilsku industriju u Tešanj
1974. godine. 2005. godine kompanija je privatizovana i integrisana u njemačku kompaniju
MANN+HUMMEL Group, koja zapošljava preko 11.500 ljudi na 41 lokaciji širom svijeta.
Nakon privatizacije, mnogi od zaposlenih preduzeća Unico Filter su prekvalifikovani za
korištenje proizvodne tehnologije kompanije MANN+HUMMEL. Programi obuke
zaposlenih koje koristi preduzeće sada su potpuno integrisani u programe preduzeća
MANN+HUMMEL Group i zaposleni se često šalju u inostranstvo radi obuke.
Novozaposleni u proizvodnji prolaze kroz osnovnu obuku iz oblasti standarda i bezbjednosti,
a nakon toga provode nekoliko mjeseci u obuci na poslu, prije nego što se podvrgnu
testiranju i zaposle kao radnici sa punim radnim vremenom nakon polaganja praktičnog
ispita. Nedostaci koji su identifikovani kod novozaposlenih najvećim dijelom se odnose na
strane jezike (engleski i njemački) i vještine korištenja računara. Zanimanje za koje je
preduzeću u tekućem periodu teško da nađe profesionalno i iskusno osoblje je zanimanje
internih revizora.
Preduzeće ima dobru saradnju sa srednjom školom u Tešnju. Preduzeće voli da bude
domaćin učenicima na bazi pripravništva u toku posljednje godine školovanja i nakon toga
one koji pokažu najbolje rezultate zapošljava sa punim radnim vremenom.
Preduzeće takođe obezbjeđuje školarine za oko 60 univerzitetskih studenata (najvećim
dijelom sa elektrotehničkog i mašinskog fakulteta) koji gotovo uvijek dobiju ponudu za
zaposlenje nakon diplomiranja. Preduzeće takođe upravo počinje sa saradnjom sa
ekonomskim fakultetima Univerziteta u Sarajevu i Univerziteta u Zenici sa ciljem
regrutovanja kandidata.
Kroz te aktivne programe kompanija ima za cilj da se suprotstavi ograničenjima koja bi
inače predstavljala prepreku za rast. Njena povezanost sa većom mrežom kompanije
MANN+HUMMEL omogućava joj da ima finansijsku stabilnost i stručna znanja za svoje
investicije u ljudski kapital.
3.
Poljoprivreda / prerada hrane
Poljoprivredni sektor predstavlja mali, ali važan dio privrede BiH, i 2007. godine je
bio odgovoran za 9,8% BDP-a, ali, prema novijim procjenama iz ankete LFS,
predstavlja oko 21% zaposlenosti (zvanične i nezvanične) u BiH. Udio poljoprivrede
i prerade hrane u ukupnom uvozu je znatno opao, sa nivoa od 22,5 posto 2003.
godine, na 16,1 posto u 2007. godini, dok je njegov udio u ukupnom izvozu ostao
stabilan, unutar intervala od 5 do 6 procenata.
Iako su poljoprivredni prinosi i produktivnost rada u poljoprivredi u tekućem periodu
u BiH niski, sektor ima značajan potencijal za rast. Kako proizvođači na tržištu EU u
sve većoj mjeri zahtijevaju hranu visoke vrijednosti, „zdraviju“ i „organsku“ hranu, a
cijene hrane rastu, tržišta za poljoprivredne proizvode postaju sve vrednija. Sektor
poljoprivrede i prerade hrane u BiH ima potencijalne komparativne prednosti za
proizvodnju organskih proizvoda i specijalizovanih proizvoda zbog povoljnih cijena
zemljišta i rada, dobre klime, te blizine tržišta EU.
Farme malog obima koje proizvode za sopstvene potrebe i koje trenutno dominiraju
u poljoprivrednom sektoru sada ne mogu da se suprotstave cijeni i kvalitetu uvezenih
48
poljoprivrednih proizvoda. Ključni izazovi u ovom sektoru odnose se na edukaciju i
podršku farmerima, prerađivačima hrane, te maloprodajnim objektima vezano za
potrebu da se konsoliduju i integrišu, vertikalno i horizontalno, da bi unaprijedili
standarde kvaliteta, smanjili troškove, te podstakli konkurentnost. Postojeće javne
službe u oblasti obrazovanja, savjetodavnih usluga, istraživanja, te informacionih
sistema, ne promovišu u dovoljnoj mjeri konkurentniji poljoprivredni sektor
orijentisan ka kvalitetu.
Studija slučaja br. 1:Vitaminka d.d.o
Preduzeće Vitaminka, uspostavljeno 1947. godine, postalo je jedna od najvećih kompanija za
preradu voća i povrća u bivšoj Jugoslaviji. U novijem periodu kompanija je privatizovana od
strane kompanije Kreis Industriehandel, kompanije za distribuciju hrane koja je
uspostavljena 2002. godine u Bazelu u Švicarskoj. Preduzeće Vitaminka proizvodi
visokokvalitetno konzervirano voće i povrće u teglama i napitke bazirane na voću i povrću.
2008. godine promet je iznosio oko 30 miliona KM, a preduzeće je zapošljavalo 213 radnika
sa punim radnim vremenom i 87 sezonskih radnika.
Kompanija se suočava sa gotovo konstantnim ograničenjima u svojim proizvodnim
operacijama zbog nedostatka raspoloživosti određenih proizvodnih zanimanja koja su vezana
za opremu za zagrijavanje i hlađenje i operacije. Poteškoće vezane za ponudu radne snage
uzrokovane su činjenicom da su uslovi rada teški i da radna mjesta najčešće nisu dobro
određena u smislu broja. U isto vrijeme, sertifikacija koja je neophodna da bi se dobila
dozvola za rad u tim zanimanjima je skupa i malo je radnika koji su spremni da investiraju
unaprijed. Obuku obezbjeđuje agencija vlade, ali ju država ne plaća.
Izvoz sada predstavlja oko 20% svog prometa, ali kompanija ima za cilj da proširi svoje
međunarodno prisustvo, posebno u specijalne „etničke“ radnje kao odgovor na potražnju iz
dijaspore u inostranstvu. Proširenje na opšte tržište EU za sada ne predstavlja dio strategije.
49
50
Aneks II – Tabele i Slike
Tabela A1: Procjene broja stanovnika BiH, za period 2000-2050. godine
Stvarno
Predviđeno
(u hiljadama)
2010.
2020.
2030.
2000.
2005.
2040.
2050.
0-4
217
182
170
159
137
121
5-9
222
220
181
165
148
126
10-14
291
227
220
170
159
136
15-19
290
294
226
180
165
147
20-24
273
291
292
218
168
157
25-29
270
274
289
223
178
163
30-34
279
271
271
289
215
166
35-39
300
281
269
286
220
176
40-44
293
302
279
268
286
213
45-49
271
294
298
264
281
217
50-54
210
270
287
270
261
279
55-59
166
206
259
282
252
270
60-64
205
160
196
265
252
245
65+
408
508
522
637
797
871
3.759
3.676
3.519
3.287
Ukupno
3.695
3.780
%-starosti ispod 15 godina
19,8%
16,6%
15,2%
13,4%
12,6%
11,7%
Izvor podataka: Svjetske perspektive stanovništva UN-a (UN World Population Prospects).
116
118
120
126
135
145
155
161
164
173
208
209
264
915
3.009
11,8%
Tabela A2: BiH, zvanična zaposlenost po sektoru, sa aprilom / travnjem 2009. godine
Sektor
Poljoprivreda, lov i šumarstvo
Ribolov
Rudarstvo i kamenolomi
Proizvodnja
Snabdijevanje električnom energijom, gasom i vodom
Građevinarstvo
Veleprodaja, maloprodaja i popravljanje
Hoteli i restorani
Transport, skladištenje i komunikacije
Finansijsko posredovanje
Nekretnine, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti
Javna administracija i odbrana
Obrazovanje
Zdravstvo i socijalni rad
Druge službe zajednice, socijalne i individualne službe i aktivnosti
Ukupno
Izvor podataka: BHAS
51
Zaposleni
Procenat
18.830
503
20.533
150.220
23.060
45.609
144.238
35.882
44.620
14.908
27.291
70.518
57.701
45.991
27.564
3%
0%
3%
21%
3%
6%
20%
5%
6%
2%
4%
10%
8%
6%
4%
727.468
100%
Tabela A3: Zvanična zaposlenost po sektoru, FBiH
Poljoprivreda i šumarstvo
Ribolov
Rudarstvo
Proizvodnja
Snabdijevanje električnom
energijom, gasom i vodom
Građevinarstvo
Trgovina
Ugostiteljstvo
Transport, skladištenje,
komunikacije
Finansijsko posredovanje
Nekretnine, iznajmljivanje
Javna administracija
Obrazovanje
Zdravstvo i socijalni rad
Druge javne, socijalne službe
Zaposlenje u privatnom
domaćinstvu
Vanteritorijalne organizacije
Ostalo
Ukupno
Izvor podataka: FZZZ.
20042008.
promjena
-8%
-12%
-6%
-1%
-8%
2004.
10.265
189
16.132
88.641
2005.
10.089
175
16.170
84.720
2006.
10.044
151
16.232
82.507
2007.
9.468
156
15.343
85.093
2008.
9.487
166
15.129
87.695
14.299
23.616
51.163
14.840
14.906
23.007
53.124
15.086
14.691
23.923
54.633
13.875
13.346
26.167
68.689
15.656
13.216
27.526
76.959
17.641
27.784
7.703
8.667
48.542
33.079
27.405
12.856
27.525
8.019
9.761
47.233
33.773
28.088
13.588
27.662
8.396
10.642
47.024
34.526
27.970
14.206
28.434
8.981
14.581
46.623
34.751
27.272
15.917
28.898
9.989
16.108
45.069
35.413
27.855
16.123
72
913
2.144
388.310
90
1.140
1.924
388.418
75
1.140
1.904
389.601
58
1.184
1.957
413.676
114
1.279
2.078
430.745
40%
-3%
11%
17%
50%
19%
4%
30%
86%
-7%
7%
2%
25%
58%
Tabela A4: Zvanična zaposlenost po sektoru, RS
Poljoprivreda i šumarstvo
Ribolov
Rudarstvo
Proizvodnja
Snabdijevanje električnom
energijom, gasom i vodom
Građevinarstvo
Trgovina
Ugostiteljstvo
Transport, skladištenje,
komunikacije
Finansijsko posredovanje
Nekretnine, iznajmljivanje
Javna administracija
Obrazovanje
Zdravstvo i socijalni rad
Druge javne, socijalne službe
Ukupno
Izvor podataka: ZZZRS.
2004.
8.816
304
3.537
59.107
2005.
8.453
262
3.272
56.893
2006.
8.074
261
3.561
51.590
2007.
8.098
282
4.348
50.490
2008.
8.918
315
4.970
58.356
20042008.
promjena
1%
4%
41%
-1%
9.415
11.815
40.272
13.709
9.701
12.079
43.736
13.146
9.188
12.078
47.036
14.649
8.959
12.700
50.688
15.598
9.347
14.447
53.081
14.685
-1%
22%
32%
7%
14.510
2.604
5.688
19.892
16.018
14.396
16.156
236.239
14.768
2.666
8.317
18.670
16.724
15.306
18.631
242.624
15.205
2.792
9.204
19.401
17.111
15.800
22.185
248.135
16.089
3.272
10.173
20.245
17.692
15.926
23.676
258.236
15.078
3.890
9.500
21.092
18.196
15.692
11.638
259.205
4%
49%
67%
6%
14%
9%
-28%
10%
52
Tabela A5: BiH, prosječne plate po sektorima, sa podacima iz aprila / travnja 2009. godine
(zvanična privreda)
U odnosu na prosjek
(u KM)
Bruto
Finansijsko posredovanje
Javna administracija i odbrana
Snabdijevanje električnom energijom, gasom i
vodom
Zdravstvo i socijalni rad
Transport, skladištenje i komunikacije
Obrazovanje
Rudarstvo i kamenolomi
Nekretnine, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti
Druge službe zajednice, socijalne i individualne
službe
Poljoprivreda, lov i šumarstvo
Ribolov
Proizvodnja
Veleprodaja, maloprodaja i popravljanje
Hoteli i restorani
Građevinarstvo
Prosjek za privredu
Izvor podataka: BHAS
3.552
4.116
4.464
4.896
5.352
5.808
6.060
6.456
7.032
7.560
9.024
53
Neto
2.020
1.747
1.296
1.131
166%
144%
162%
142%
1.706
1.525
1.388
1.342
1.206
1.127
1.109
994
908
876
803
741
140%
125%
114%
110%
99%
93%
139%
124%
114%
110%
100%
93%
1.103
987
963
811
810
769
757
727
655
639
543
539
516
509
91%
81%
79%
67%
67%
63%
62%
91%
82%
80%
68%
67%
65%
64%
1.217
799
100%
100%
Tabela A6: BiH, rast bruto plata, neto plata i BDP per capita
Na
Na
godišnjem
godišnjem
Rast
Rast
nivou
nivou
Bruto plate
Neto plate
5.448
1998.
6.036
11%
1999.
6.468
7%
2000.
7.176
11%
2001.
7.920
10%
2002.
8.604
9%
2003.
8.976
4%
2004.
9.576
7%
2005.
10.428
9%
2006.
11.220
8%
2007.
13.356
19%
2008.
Izvor: Centralna banka BiH, MMF
Bruto
Neto
16%
8%
10%
9%
9%
4%
7%
9%
8%
19%
BDP/Capita
2.589
2.913
3.199
3.441
3.602
3.760
4.059
4.319
4.841
5.434
6.147
Rast
13%
10%
8%
5%
4%
8%
6%
12%
12%
13%
Tabela A7: BiH, stope aktivnosti, zaposlenosti i nezaposlenosti prema najvišem stepenu
obrazovanja koji je postignut, za period 2006-2008. godine
Obrazovna kategorija
Osnovno ili
Srednje
Visoko
Sve grupe
manje
Stopa aktivnosti
2006.
2007.
2008.
2%
22%
22%
62%
62%
61%
73%
75%
73%
43%
44%
44%
Stopa zaposlenosti
2006.
2007.
2008.
15%
15%
17%
40%
42%
46%
64%
67%
66%
30%
31%
34%
31%
31%
24%
34%
31%
25%
12%
11%
10%
31%
29%
23%
Stopa nezaposlenosti
2006.
2007.
2008.
Izvor podataka: Anketa LFS za 2008. go
Tabela A8: BiH, stope aktivnosti, zaposlenosti i nezaposlenosti prema starosnim grupama, za
period 2006-2008. godine
Starosna grupa
15-24
25-49
50-64
65+
Sve grupe
Stopa aktivnosti
2006.
2007.
2008.
33%
33%
33%
66%
67%
69%
37%
39%
40%
6%
6%
5%
43%
44%
44%
Stopa zaposlenosti
2006.
2007.
2008.
13%
14%
17%
47%
49%
53%
31%
32%
34%
6%
6%
5%
30%
31%
34%
62%
59%
47%
29%
27%
22%
17%
18%
15%
0%
0%
0%
31%
29%
23%
Stopa nezaposlenosti
2006.
2007.
2008.
Izvor podataka: Anketa LFS za 2008.
Izvor: Statistics from Federal Employment Bureau (FZZZ)
54
Tabela A9: Prihodi i rashodi fonda za zapošljavanje u FBiH i RS, za period 2006 – 2008. godine
FBiH
RS
2006.
2007.
2008.
2006.
2007.
2008.
PRIHODI
Porezi
5
Socijalni doprinosi
94.138
110.500
133.703
15.492
17.619
22.221
Grantovi
1.332
72.053
51.608
2.164
2.097
6.415
Ostali prihodi
2.486
1.673
1.910
187
194
183
Ukupni prihodi
97.961
184.226
187.221
17.843
19.910
28.818
TROŠKOVI
Naknade za zaposlene
Roba i usluge
Kamate
Subvencije
Grantovi
Socijalna davanja (1)
Ostali troškovi
Ukupni troškovi
12.997
6.321
0
17.232
5.330
41.428
8.849
92.158
13.581
4.320
2
23.738
136.571
9.996
188.208
15.473
14.995
1
15.806
180.377
8.779
235.431
3.358
1.066
574
10
14.663
19.670
3.881
992
39
15.838
20.750
5.556
1.245
2.765
19.131
28.697
Neto operativni bilans
5.802
(3.982)
(48.210)
(1.827)
(840)
122
Broj zvanično nezaposlenih
362.368
367.552
338.643
144.106
Prihodi / broj nezaposlenih
270
501
553
124
(1) Podaci sa 2007. Godinom, uključuju naknade za demobilisane borce u FBiH.
Izvor: Evidencije vlade o fiskalnoj potrošnji i proračuni osoblja Svjetske banke.
134.207
148
133.074
217
Tabela A10: Institucije obrazovanja u BiH, školska / akademska godina 2006/2007.
FBiH
RS
(1)
Osnovne škole
1.085
764
Broj upisanih učenika
195.027
115.949
Broj učenika koji su završili školu
26.988
12.250
Broj nastavnika
14.670
7.726
%starosne grupe učenika koji su završili školu
14%
11%
Prosječan odnos broja učenika i broja nastavnika
13
15
Srednje škole(2)
Broj upisanih učenika
Broj učenika koji su završili školu
Broj nastavnika
%starosne grupe učenika koji su završili školu
Prosječan odnos broja učenika i broja nastavnika
Javni univerziteti
Broj upisanih studenata
Broj studenata koji su diplomirali
%starosne grupe studenata koji su diplomirali
197
106.463
31.559
8.006
30%
13
92
50.046
13.845
3.160
28%
16
6
66.876
7.898
12%
2
21.567
2.362
11%
Privatni univerziteti
14
7
Broj upisanih studenata
1.728
5.121
Broj studenata koji su diplomirali
n/a
928
(1) Uključuje škole sa petogodišnjim i devetogodišnjim programima.
(2) Uključuje četverogodišnje opšte škole, četverogodišnje tehničke škole i dvogodišnje i trogodišnje
usmjerene škole.
Izvor podataka: FZS, RZSRS.
55
Tabela A11: Potrošnja na obrazovanje po nivoima vlade, za 2008. godinu
Potrošnja na
obrazovanje
(u hiljadama KM)
Državni nivo
Državna vlada
Ukupna potrošnja
vlade
Potrošnja na
obrazovanje /
ukupna potrošnja
2.329
664.208
0,4%
RS
RS, centralna vlada
RS, opštinska vlada
263.920
38.812
1.467.996
628.218
18,0%
6,2%
FBiH
FBiH, centralna vlada
FBiH, kantoni
FBiH, opštinska vlada
17.452
761.848
20.077
1.339.971
1.927.923
624.852
1,3%
39,5%
3,2%
24.352
181.274
13,4%
1.128.790
6.834.443
16,5%
Brčko Distrikt
Ukupno za BiH
BDP 2007. godine
21.647.000
Potrošnja na obrazovanje /
BDP
5,2%
Izvor podataka: Vladine evidencije o fiskalnoj potrošnji i proračuni osoblja Svjetske banke.
Tabela A12: Statistike o upisu u obrazovne institucije u BiH po rodovima
Djeca u predškolskim ustanovama
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
Djevojčice
4.021
6.401
6.238
6.112
6.299
6.956
%
djevojčica
34%
47%
47%
47%
47%
48%
% dječaka
66%
53%
53%
53%
53%
52%
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
Učenici u osnovnim školama (kraj školske godine)
%
Djevojčice
Dječaci
Ukupno
djevojčica
177.285
187.196
364.481
49%
175.988
184.971
360.959
49%
182.236
192.679
374.915
49%
184.872
195.814
380.686
49%
182.311
192.396
374.707
49%
178.843
188.333
367.176
49%
% dječaka
51%
51%
51%
51%
51%
51%
Dječaci
7.671
7.147
6.897
6.877
7.085
7.561
Ukupno
11.692
13.548
13.135
12.989
13.384
14.517
Učenici u srednjim školama (kraj školske godine)
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
Žene
83.673
83.469
83.003
81.985
80.976
80.054
Muškarci
84.955
84.866
83.898
82.758
81.458
80.443
Ukupno
168.628
168.335
166.901
164.743
162.434
160.497
56
% žena
50%
50%
50%
50%
50%
50%
%
muškaraca
50%
50%
50%
50%
50%
50%
Studenti u visokom obrazovanju
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
Žene
36.429
39.411
43.177
47.075
50.352
55.155
58.624
Muškarci
29.817
31.545
33.856
37.347
40.911
44.402
46.314
Ukupno
66.246
70.956
77.033
84.422
91.263
99.557
104.938
% Žena
55%
56%
56%
56%
55%
55%
56%
%
Muškaraca
45%
44%
44%
44%
45%
45%
44%
Lica sa diplomom visokog obrazovanja
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
Žene
2.419
2.572
3.536
4.007
4.747
5.773
7.168
Muškarci
2.025
1.747
2.503
2.841
3.380
4.230
5.031
Ukupno
4.444
4.319
6.039
6.848
8.127
10.003
12.199
% Žene
54%
60%
59%
59%
58%
58%
59%
%
Muškarci
46%
40%
41%
41%
42%
42%
41%
% Žena
32%
37%
42%
38%
34%
43%
43%
%
Muškaraca
68%
63%
58%
62%
66%
57%
57%
% Žena
43%
35%
30%
35%
30%
40%
33%
%
Muškaraca
57%
65%
70%
65%
70%
60%
67%
Magistri nauka i specijalisti
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
Žene
55
85
97
102
104
140
182
Muškarci
117
143
136
169
200
188
245
Ukupno
172
228
233
271
304
328
427
Doktori nauka
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
Žene
21
26
15
24
27
54
45
Muškarci
28
49
35
45
64
80
91
Ukupno
49
75
50
69
91
134
136
Izvor podataka: Agencija za statistiku BiH, žene i muškarci u Bosni i Hercegovini, 2009. godina
57
58
59
Služba za
zapošljav
anje
Tuzlansk
i
(ZZ)
Služba za
zapošljava
nje
Sarajevski
(ZZ)
Služba za
zapošljava
nje
Služba za
zapošljava
nje
Kanton 10
(ZZ)
Služba za
zapošljava
nje
Posavski
(ZZ)
Federalno ministarstvo rada i
socijalne politike
(inspekcija rada)
Služba za
zapošljava
nje
ZapadnoHercego
vački
Služba za
zapošljav
anje
Srednjebosanski
(ZZ)
Služba za
zapošljava
nje
UnskoSanski
Federalna agencija za zapošljavanje
Državni nivo
74 opštinska biroa za zapošljavanje
Služba za
zapošljava
nje
HNK
(ZZ)
Služba za zapošljavanje Brčko
Kancelarija načelnika Brčkog
Administrativno odjeljenje
Agencija za rad i zapošljavanje
U BiH
Ministarstvo civilnih poslova,
odjeljenje za rad, zapošljavanje i
socijalnu politiku
59
Kantonalna ministarstva zadužena za sektor rada i zapošljavanja: Ministarstvo rada i socijalne politike – Tuzlanski Kanton, Ministarstvo rada, socijalne politike, izbjeglica i raseljenih lica –
Kanton Sarajevo, Ministarstvo rada, socijalne politike i izbjeglica – Zeničko-Dobojski Kanton, Ministarstvo rada, socijalne politike i izbjeglica – Kanton 10, Ministarstvo zdravstva, rada i
socijalne zaštite, Hercegovačko-Neretvanski Kanton, Ministarstvo zdravlja, rada i socijalne zaštite – Posavski Kanton, Ministarstvo zdravlja, rada i socijalne zaštite – Zapadno-Hercegovački
Kanton, Ministarstvo privrede – Srednjebosanski Kanton, Ministarstvo privrede – Unsko-Sanski Kanton, te Ministarstvo pravde, javne uprave i rada – Bosansko-Podrinjski Kanon.
63 opštinska biroa za
zapošljavanje
6 regionalnih kancelarija
Zavod za zapošljavanje
Republike Srpske
Inspektorat Republike
Srpske
(Inspekcija rada)
Ministarstvo rada i boračko-invalidske
zaštite – Republika Srpska
Institucije na tržištu rada u Bosni i Hercegovini
Izvor: ec.europa.eu
Aneks III
Služba za
zapošljava
nje
BosanskoPodrinjski
Nivo entiteta
60
REFERENCE
Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine (2008), Anketa o radnoj snazi, Sarajevo,
2008. godine
Arnhold, Nina, Linden, Toby i Krill, Vasiliev (2008), “From Fragmentation to
Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern
Europe” („Od fragmentacije do saradnje: visoko obrazovanje, istraživanje i razvoj u
jugoistočnoj Evropi“), Washington, D.C.: Svjetska banka.
Beine, Michel, Docquier, Frederic, Rapoport, Hillel (2001), “Brain drain and
economic growth: theory and evidence” („Odliv mozgova i ekonomski rast: teorija i
dokazi“), Journal of Development Economics (Žurnal razvojne ekonomije) tom. 64.,
275–289.
Benhabib, Jess i Spiegel, Mark (2002), “Human Capital and Technology Diffusion,”
(„Ljudski kapital i difuzija tehnologije“) FRBSF radni dokument #2003-02.
Betcherman, Gordon, Olivas, Karina i Dar, Amit (2004), “Impacts of Active Labor
Market Programs: New Evidence from Evaluations with Particular Attention to
Developing and Transition Countries” („Uticaji aktivnih programa na tržištu rada:
novi dokazi iz evakuacija sa posebnim usmjerenjem na zemlje u razvoju i
tranziciji“), Svjetska banka.
Crespo Cuaresma, Jesus, Lutz, Wolfgang (2007), “Human Capital, Age Structure
and Economic Growth: Evidence from a New Dataset” („Ljudski kapital, starosna
struktura i ekonomski rast: dokazi na osnovu novog skupa podataka“), International
Institute for Applied Systems Analysis (Međunarodni institut za primijenjenu analizu
sistema), Privremeni izvještaj IR-07-011.
Vijeće ministara BiH, Strategija za razvoj VET obrazovanja i obuke, 2007-2013.
godine
Dent, Rhian i Wiseman, June (2005), “Continuing Vocational Training Survey 2005”
(„Anketa o kontinualnoj usmjerenoj obuci“), DIUS izvještaj sa istraživanja 08/17.
Dimova, Ralitza, Wolff, François-Charles (2009), “Remittances and Chain
Migration:
Longitudinal Evidence from Bosnia and Herzegovina” („Doznake i lanac migracije:
longitudinalni dokazi iz Bosne i Hercegovine“), dokument za diskusiju IZA DP br.
4083. Bonn, Njemačka: Institute for the Study of Labor (Institut za istraživanje rada).
Evropska Unija (2006), “Continuous Vocational Training and Education in Bosnia
and Herzegovina, review and analysis” („Kontinualno usmjereno obrazovanje i
obuka u Bosni i Hercegovini, pregled i analiza“)
61
Evropska Unija (2009), “Feasibility Study for High Education Financing Reform”
(„Studija izvodljivosti za reformu finansiranja visokog obrazovanja“) završni
izvještaj, Pismo ugovora N°2008/160909.
Evropska Unija (2008), “Overview of achieved results in the activities launched for
recognition of prior learning in the project „Qualified more than you think“ at Bosnia
Podrinje Canton” („Pregled postignutih rezultata u aktivnostima koje su pokrenute za
priznavanje prethodnog učenja u okviru projekta ’Kvalifikovaniji nego što mislite’ u
Bosansko-Podrinjskom kantonu“)
Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) (2006), “Identifying investment Projects
for Sustainable Forestry Industry Business in Bosnia and Herzegovina – Sector
Study” („Identifikacija investicionih projekata ua održivo poslovanje industrije
šumarstva u Bosni i Hercegovini“), Privremeni izvještaj.
Evropska fondacija za obuku (European Training Foundation, ETF) (2009), “Needs
and Perspectives for the Development of Adult Learning in Bosnia and
Herzegovina” („Potrebe i perspektive za razvoj podučavanja odraslih u Bosni i
Hercegovini“)
Evropska fondacija za obuku (European Training Foundation, ETF) (2006),
“Designing Adult Learning Strategies – the Case of South-Eastern Europe”
(„Kreiranje strategija za podučavanje odraslih – slučaj jugoistočne Evrope“)
Federalni zavod za zapošljavanje (FZZZ), Godišnji izvještaj za 2008. godinu.
Međunarodna organizacija za migracije (IOM, International Organization for
Migration (2007), “Bosnia and Herzegovina Migration Profile” („Profil migracije za
Bosnu i Hercegovinu“)
Kaminski, Bartlomiej (2008), “Governance and Foreign Trade Performance of
Bosnia and Herzegovina - The Challenge of Sustaining Impressive External
Performance” („Uspješnost upravljanja i vanjske trgovine u Bosni i Hercegovini –
izazov održavanja impresivnih vanjskih rezultata“), Washington D.C.: Svjetska
banka.
KC Samir, Barakat, Bilal, Goujon, Anne, Skirbekk, Vegard, Lutz, Wolfgang,
“Projection of Populations by Level of Educational Attainment, Age and Sex for 120
Countries for 2005-2050” („Predviđanja stanovništva po stepenu postignutog
obrazovanja, starosti i spolu za 120 zemalja za period 2005-2050. godine“),
International Institute for Applied Systems Analysis (Međunarodni institut za
primijenjenu analizu sistema), Privremeni izvještaj -08-038.
KuzNetosov, Yevgeny (urednik) (2006), “Diaspora Netoworks and the International
Migration of Skills: How Countries Can Draw on Their Talent Abroad” („Mreže
dijaspore i međunarodna migracija vještina: kako zemlje mogu da iskoriste svoje
talente u inostranstvu), Washington D.C.: Svjetska banka.
Lutz, Wolfgang, Goujon, Anne, Wils Annababette (2005), “Forecasting Human
Capital
62
Using Demographic Multi-State Methods by Age, Sex, and Education to Show the
Long-Term Effects of Investments in Education” („Pedviđanje ljudskog kapitala uz
korištenje demografskih metoda za više zemalja po starosti, spolu i stepenu
obrazovanja za pokazivanje dugoročnih efekata investiranja u obrazovanje“),
Education Policy and Data Center (centar za obrazovne politike i podatke), radni
dokument WP-07-03.
Matić, Božidar, Pašić, Zijo, Radić, Danica, Avdagić, Amra (2006), “Strategija za
naučni i tehnološki razvoj u Bosni i Hercegovini”, Akademija nauka i Umjetnosti
Bosne i Hercegovine.
Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine, Razvoj obrazovanja u Bosni i
Hercegovini, oktobar / listopad 2008. godine. Strateške smjernice za razvoj
obrazovanja u BiH sa planom implementacije za period2008-2015, Službeni glasnik
BiH, br. 63/08.”
OECD: “Education at a Glance 2007“ („Obrazovanje na prvi pogled za 2007.
godinu“).
SERDA (2008), “Analiza stanja potreba i potencijala tržišta rada sa prijedlozima
rješenja za područje sarajevske makroregije)”, Sarajevo: SERDA.
Svjetska banka (2009), Doing Business 2009, Country Profile for BosniaHerzegovina (Poslovanje 2009. godine, profil zemlje za Bosnu i Hercegovinu).
Washington D.C.: Svjetska banka.
Svjetska banka (2007), “The Labor Market and Education and Training in the
Western Balkans, A Policy Note” („Tržište rada i obrazovanje o obuka za zapadnom
Balkanu, bilješka o politikama“)
Svjetska banka (2008), Migration and Remittances Factbook (Knjiga činjenica o
migraciji i doznakama). Washington D.C.: Svjetska banka.
Svjetska banka (2007), Country Partnership Strategy for Bosnia and Herzegovina
(Strategija partnerstva na nivou zemlje za Bosnu i Hercegovinu), Washington D.C.:
Svjetska banka.
Svjetska banka (2006), “Bosnia and Herzegovina: Addressing Fiscal Challenges and
Enhancing Growth Prospects, A Public Expenditure and Institutional Review”
(„Bosna i Hercegovina: rješavanje fiskalnih izazova i jačanje perspektiva za rast,
pregled javne potrošnje i institucija“), Washington D.C.: Svjetska banka.
Svjetska banka (2005), “Labor Market Update: The Role of Industrial Relations”
(„Ažurirani izvještaj o tržištu rada: Uloga industrijskih odnosa“) Washington D.C.:
Svjetska banka.
Svjetska banka i Međunarodna kancelarija za rad (International Labour Office)
(2000), Vocational Education and Training Reform (Reforma usmjerenog
obrazovanja o obuke), New York, N.Y.: Oxford University Press.
63
Ured Svjetske banke u Bosni i Hercegovini
Fra Anđela Zvizdovića 1, UNITIC B/17
71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina
Tel: (+387-33) 251-500; Fax: 440-108
http://www.worldbank.ba

OGLAS ZA POSAO Organizacija: Udruženje BOSPO Tuzla Pozicija

Profil preduzeća koja se nalaze na tenderu za prodaju državnog

Validity of the offer

link-u - firma

5 ubica biznisa - Unija Poslodavaca Crne Gore

urbanizam i komunalne politike

Plinarski forum, izlaganje.pdf

pdf , Hrvatski, Str. 599

Press release 15. travnja 2014 - Građanski odgoj i obrazovanje