Časopis / Часопис / Journal diskursi društvo, religija, kultura / друштво, религија, култура / society, religion, culture Godina II / Broj 3 Temat DEMOKRATIJA I KRIZA CEIR Predstavništvo Centra za empirijska istraživanja religije u Bosni i Hercegovini, U saradnji sa Centrom za političku kulturu Sarajevo 2012 Sadržaj Jasmina Husanović: Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja ......................................................11 Mile Lasić: Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu .........................................................25 Dražen Barbarić: Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice ...........45 Alma Jeftić: Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka ................................65 Vesna Ivezić: Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma - .....................................77 Желимир Вукашиновић: Рецесија и демократизација - о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје - ...................97 Станислав М. Томић: Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског човјештва у условима кризе савременог демократског друштва .................................................................................105 Nikola Knežević: Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita ...............................................................117 Roozbeh (Rudy) B. Baker: Individualizam i demokratska država ...................131 Selvira Draganović: Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija...........................................................................143 Srđan Puhalo: Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar..........................................................................................153 Saša Gavrić: Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini - ...........167 Lejla Mušić: Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu - kako poboljšati položaj žena Jevrejki kao manjinske grupe u Bosni i Hercegovini - multidisciplinarni pristup problemu - ........................183 Ivan Hromatko: Status Squaw ..........................................................................199 Zlatiborka Popov Momčinović: Diskursi etnopolisa (Prikaz knjige: Asim Mujkić, Mi, građani etnopolisa, Sarajevo, Šahinpašić, 2007.)...............215 Nada Ler Sofronić: Feminizam kao društvena kritika (Prikaz knjige: Đurđa Knežević, Feminizam i kako ga steći, Zagreb, Fraktura, 2012.) ...........219 Žarko Papić: Na dvije vode i jednom temelju (O rukopisima/knjigama dr. sc. Mile Lasića Dvije knjige pod jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća umiranja Titove Jugoslavije i U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem, OFF SET Tuzla, Vidiportal.ba, Tuzla, 2012., strana 359)................................221 O autorima/cama ..............................................................................................227 DEMOKRATIJA I KRIZA ДЕМОКРАТИЈА И КРИЗА DEMOCRACY AND CRISIS Originalan naučni rad Jasmina Husanović1 KULTURA TRAUME I IDENTITARNA POLITIKA U BIH: KRITIKA IDEOLOGIJE POMIRENJA2 Ovaj naučni rad kritički razmatra posebne tehnologije kulturaliziranog upravljanja životom u Bosni i Hercegovini koje se odnose na politiku abjekta, afekta, traume i terora tokom zadnjih decenija biopolitičkog državotvorenja na post-jugoslovenskom prostoru kroz kulturu trauma usljed atrociteta društvenog i političkog iskustva. Analiziraju se dominantni režimi “tranzicijske pravde” i novi oblici biovlasti s obzirom na problem nestalih osoba, koji kroz jezik prava, nauke perpetuiraju identitarnu politiku nastalu u rascjepu između masovne grobnice i geta. Na temelju višegodišnjeg istraživačkog rada (terenski intervjui, fokus grupe, učesničko posmatranje, analiza arhivskog materijala, akademskih i medijskih tekstova, itd.), autorica ukazuje na važnost kooperativnih napora u preklapajućim poljima aktivizma, teorije i umjetnosti usmjerenih ka transformativnom djelovanju protiv terora nejednakosti u društvu kojim vlada logika osiromašenja, korupcije i banalnosti. Nasuprot mrtvouzica identitarne politike, kulture traume, ideologije pomirenja i terora svakodnevnice, postavlja se onaj rad u polju kritičke proizvodnje znanja i kulturne produkcije koji porađa nove subjekte i imaginarije nade, zajedništva i solidarnosti prema politici jednakosti. Ključne riječi: kultura traume i identitarna politika; biopolitika i upravljanje terorom; masovna grobnica i geto; nestale osobe, “tranzicijska pravda” i ideologija pomirenja; abjekt, afekt, solidarnost, zajedništvo, jednakost “Teror kao i obično”3 je metafora administriranja ljudskim životom i smrću već decenijama u Bosni i Hercegovini kao zajednici koju konstituira iskustvo abjekcije - uništenja, izopćenja, progona, podređenosti i iskorištenosti od strane režima vladanja. Iskustva abjekta i abjekcije koja dijelimo kao ljudska bića odnose se na ljudsku reakciju (užas, nagon za povraćanjem, gađenje, odbijanje) on1 [email protected] Rad je u kraćoj formi prezentiran na okruglom stolu povodom objavljivanja prva dva broja časopisa Diskursi: Identitet, multikulturalizam i strah od drugog, Sarajevo, 28. oktobar 2011. 3 v. Taussig, M. „Culture of Terror – Space of Death“, Comparative Studies in Society and History, Vol. 26, No. 3. (Jul., 1984), str. 467-497; Michael Taussig, “Terror As Usual: Walter Benjamin's Theory of History As State of Siege“ u The Nervous System, str. 11-35. 2 Jasmina Husanović da kada nam zaprijeti kolaps simboličkog poretka kroz radikalni rez u značenju koji nastaje usljed gubitka distinkcije između subjekta i objekta, života i smrti, ili sebe i drugog. Kristeva definira abjekt kao neodređeno polje koje okružuje granice, ono granično koje prijeti stabilnosti formacije subjekta, samo naličje realnog kojem svakodnevno svjedočimo i u čijem se obzoru prepoznajemo kroz traumatična iskustva separacije u simboličkom poretku.4 Moglo bi se reći, onda kada smo traumatično suočeni sa užasom vlastite materijalnosti. Takva su iskustva smrt, gubitak, biti izložen obezljuđenju, te pretvorbi u žrtvu, biti društveno i politički mrtav, svjedočiti nasilju, otpadu... Valja se suočiti sa onim što je nasilno izbačeno iz našeg svijeta, a jednom je bilo subjekt, jezik, smisao, onda kada osvanemo naseljavajući zemlju masovnih grobnica. Iz tog iskustva dolazi i uvid da se abjektni subjekt-objekt vladanja (ili abjektna tijela kolonijalnih, neoliberalnih, patrijarhalnih, državotvornih režima koje Zygmunt Bauman naziva proizvedenim ljudskim otpadom koji opstaje kroz razmontirano zajedništvo5), ne da tek tako iskorijeniti. Naime, u stanju abjekcije se ne nalazi samo ono “drugo” koje je društveno mrtvo i politički irelevantno kao pasivna žrtva, nego i svi subjektiviteti koji su graničnici neke zajednice, ono što je negdje između, na rubu, neodredivo, opasno, uznemirava i potkopava vladajući poredak. Oko nas su materijalni ostaci onoga što su abjektna tijela suverenih politika (siromašni, žene, isključeni, kolonizirani...) izvojevala kroz mnoge pobjede u ime slobode, jednakosti i zajedništva u modernom dobu. Takvo poimanje abjektnih ili ekscesivnih subjekata, koje je direktno povezano sa politikom emancipacije, tema je ovog teksta. Upravljanje traumom i politizacija života: masovna grobnica i geto u BiH Važno je izaći iz partikularnog i promišljati nasilje bio-kratije univerzalno, s obzirom na upravljanje životom kroz razne “bijele režime” međunarodne politike, dok se ova koprca između pitanja sigurnosti i pitanja slobode i jednakosti u multiplicirajućim “sigurnim zonama” i getoima širom svijeta. Bosna i Hercegovina eksperimentalno je polje raznih intervencija u ovom smislu, pri čemu takve (inter)nacionalne režime upravljanja prate razni mehanizmi isključenja i segregacije. Životi agregirani u getoiziranim prostorima BiH prolaze kroz intenzivizirane stepene osiromašenja i eksploatacije, te javnog obesmišljavanja time što su relegirani na poziciju društvene anomalije, uskraćeni za mogućnost kolektiviteta koji bi se odupro simboličkoj i materijalnoj pljački koja ih i proizvodi u društve- 4 v. Kristeva, J. Powers of Horror. An Essay on Abjection. Abjekt se u psihoanalizi odnosi također na iskustvo odvajanja od majke, kroz koju se prelamaju pitanja hrane, značenja i jezika; abjekt je konstitutivan činu potrebnom kako bismo naselili simboličko kao subjekti zakona koji daje značenja društvenom pregovoru, te sakrili rascjep unutar subjektiviteta koji nas može svaki čas progutati. 5 Bauman, Z. 2003. Liquid Love; Bauman, Z. 2004. Wasted Lives. 12 Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja ne otpadnike.6 Kao što pokazuju Baumanova promišljanja, getoi su zatvori bez zidova zahvaljujući kriminalizaciji siromaštva koja se upotrebljava kao strategija “vezivanja nepoželjnih za tlo”, s ciljem da ih se imobilizira i izolira na omeđenom prostoru. No, Bauman nas također opominje da pored istinskih getoa (kojima su poreknute slobode, jednakost i sigurnost, kao što su to urbane periferije naseljene siromašnima), postoje i oni lažni, “dobrovoljni getoi” (u kojima se ustvrđuje da služe slobodi i sigurnosti, kao što je EU).7 Getoizacija je niz mehanizama uklanjanja otpada kroz tijela i živote onih koji više nisu od koristi kao “rezervna armija proizvođača”, nego su se pretvorili u neispravne i beskorisne potrošače iz ugla moći/profita i njihovog sigurnog teritorija.8 U tom kontekstu treba sagledati kako se u otpad pretvara i iz društva izbacuje sve ono što više nema političku ili ekonomsku upotrebljivost, odnosno oni koji nisu više utilitarna tijela opravdana dominantnim poretkom. Masovna grobnica kao metafora ljudskog otpada proizvedenog političkim nasiljem etnonacionalne grabeži za kapital jeste i smetljište odbačenog subjekta, materijalnog ostatka što svjedoči “moćima užasa” (Kristeva), a to je smetljište stalno u pogonu. Abjektni se subjekt mora uvijek i iznova proizvoditi kroz repeticiju matrica nasilja, rasizma, terora i zvjerstva, koji, ne samo da čine politiku genocida i legitimiraju njeno perpetuiranje, nego su i konstitutivne globalnim oblicima političke ovlasti, i njenim “domaćim” materijalizacijama koje bi da nose razna kulturalizirana i depolitizirana ruha ne dovodeći u pitanje vlastitu političku moć, privilegiju i profit. U Bosni i Hercegovini se radi o kontinuiranom upravljanju životom “nakon traume” putem istih političkih projekata čija je mračna tajna to da im logor postaje logos svijeta9 poredanog na užasu gubitka i onome što preostaje. Upravlja se materijalnim ostacima života kroz politiku abjekcije, kroz nasilno podređivanje ideološkoj laži etnonacije u tranziciji koja je zaposjela svakodnevni život kao jedino moguće mjesto mišljenja i jedini mogući horizont djelovanja. Bio-kratija je kovanica koja označava menadžment javnim životom u horor-porno izvedbama kroz kulturalizirano administriranje životom u svrhu akumulacije kapitala i moći koja nije odgovorna nijednoj političkoj zajednici, nego interesima globalnih i lokalnih, privatnih i državnih elita koje multipliciraju i usavršavaju mehanizme ovladavanja tijelima određene populacije kao proizvodnim sredstvom koje ima nusproizvod, one oblike življenja koji postaju otpad. Pi6 Löic J.D. Wacquant, „Urban outcasts: stigma and division in the black American ghetto and the French urban periphery“, International Journal of Urban and Regional Research, vol.17, br.3. (1993), str. 368. 7 Bauman, Z. Community. Seeking Safety in an Insecure World , str. 116-121. 8 Ibid., 120. 9 Inspiraciju za protivljenje logoru koji bi da je logos svijeta crpim iz pjesme Marka Vešovića „Tri cigare“, koja je bila predmet međunarodne cenzure, kao i poezija Šejle Šehabović, ne ušavši u antologiju poezije posvećene obilježavanju Međunarodnog dana nestalih u BiH 2009. godine. (v. Vešović, M. “Međunarodni dan nestalih: Hoće da nam oduzmu pravo na sjećanje“, Dani, 28.8.2009, http://www.bhdani.com/default.asp?kat=fok&broj_id=585&tekst_rb=3 13 Jasmina Husanović tanje radikalnog reza iz ove matrice koje postavlja pitanje nove političnosti, društvenosti i zajedništva nakon genocida jeste i pitanje univerzalne politike emancipacije od institucionalizirane politike terora danas. Potrebno je iskočiti iz i preskočiti prevladavajuće načine viđenja i činjenja, društvene imaginarije koji mistificiraju suverene fetiše državotvorenja i ideološko nasilje administriranja pravde kroz cinični odnos prema res publica? Razmišljati o trenutnim režimima upravljanja traumom dok nam je cilj emancipatorska politička praksa znači suočiti se sa masovnom grobnicom, ne samo metaforom za ljudski otpad proizveden političkim nasiljem, nego i metonimijom za društveni poredak nakon zvjerstva koje se normalizira i pripitomljava kroz paradigmu terapeutskog vladanja abjektom i afektom populacije, odnosno združenim strategijama sigurnosti i razvoja u režimu “tranzicijske pravde”. Kao potencijalni i aktuelni ljudski otpad, abjektni subjekt je “nestali”, onaj koji je i depolitiziran i kulturaliziran, a istovremeno i prezasićen suverenom moći upravo kroz administraciju života i smrti koja se čini preko abjektnih tijela kroz jezike zakona i nauke, nacije i religije. Međutim, ovi jezici ne mogu politički ispuniti ispražnjene svjetove i getoizirane živote oko nas gdje još jednom živimo višestruke depolitizacije tako što smo kao tijela biopolitike i diskurzivno i materijalno matematizirani (kroz nauku), kodificirani (kroz zakon), kulturalizirani (kroz identitarnu politiku) ili metafizicirani (kroz religiju). Postgenocidno društvo kao abjektna simbioza mrtvih i živih prostor je u kojemu su život i smrt načinjeni nerazlučivim kroz figure golog života (Agamben), prekarnog života (Butler) ili ljudskog otpada (Bauman). Ovakvom društvu danas svjedočimo na pustoj zemlji u užasu uništenog zajedništva koja preostaje iza genocida jednako tako kao i iza aktuelizirane ideologije pomirenja kroz društvo aparthejda. Nestali i/ili preostali: nedjeljivi ostatak političkog zajedništva u Bosni i Hercegovini U Bosni i Hercegovini danas upravljanje traumom urušenog projekta zajedništva i jednakosti perpetuira iste politike terora i rasističke identifikacije zasnovane na krvi i kosti etnonacionalnog srodstva (bez obzira na sve procedure zasljepljivanja, distanciranja, privatiziranja i racionaliziranja potrebne da bi se upravljalo afektom koje polučuje iskustvo abjekcije). Vidimo to čak i u radu Međunarodne komisije za nestale osobe čiji je proizvod to da su nestale osobe identifikacijom ponovo reinsertirane u poretke države, etnonacije i religije, u ime pravde i budućnosti koju nudi režim terapeutskog vladanja kroz tranzicijsku pravdu.10 Ono što se javlja oko nas je utvarni suvereni režim znanja/moći na graničnici života i kapitala – novi oblici ovlasti nad životom koji izbjegavaju odgo10 v. Husanović, J. „Ka emancipativnoj politici svjedočenja: politika nestalih kao vladanje traumom kroz kodifikaciju/matematizaciju/depolitizaciju na razmeđima (inter)nacionalnih režima 'terapeutske/tranzicijske pravde'“, transkript javnog predavanja u sklopu Oktobarskog salona u Beogradu 2008. godine, novine Matemi reasocijacije (Grupa Spomenik, Beograd, 2010). 14 Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja vornost za proizvodnju sve većih nejednakosti u ime stabilnosti i razvoja, a svoje terapeutsko lice pokazuju kroz prakse tranzicijske pravde. Ubitačna logika ovih režima je sveprisutna, zbog toga što se vremenom trauma ne može nikada ovladati u potpunosti ni na ličnom ni na kolektivnom nivou (ovo vrijeme traume nije linearno i urušava distinkciju prošlo-sadašnje-buduće). Uzalud svi institucionalizirani napori, međunarodni tribunali, komisije za istinu i pomirenje, institucije za već nestale osobe i osobe koje tek trebaju nestati (nepoželjni imigranti), jer živa tijela u kretanju uzdrmavaju sigurne zone biopolitike. Bosna i Hercegovina je samo jedna od primarnih testnih zona za oblike upravljanja na nultom nivou krize suverenosti danas. Revizionističke diskusije o politici genocida u međunarodnom i domaćem kontekstu upotrebljavaju klasične strategije depolitizacije kao što su partikularizacija, kulturalizacija i normalizacija masovne proizvodnje ljudskog otpada. Uz sve to, institucije koje treba da kažnjavaju kršenja slobode i sigurnosti na međunarodnom planu u ozbiljnoj su krizi legitimiteta. Kao što upozorava Sari Wastell: ˝Međunarodno upravljanje krizom evolviralo je kao socijalni sistem (u lumanovskom smislu), operacionalizovan kroz binarni kod poretka: afekt. Poklon koji to upravljanje daje jeste poredak, poredak koji će nadmašiti afekt tribalnog, primordijalnog ili etničkog (afektivnog) antagonizma. Naravno, ovo predstavlja značajno pogrešno tumačenje situacije: stvaranje afektivnih veza i podela obično su cilj ratnih zločina, a ne uzrok. Ako nas je Holokaust bilo šta naučio, to je da je genocid uvek sistematičan, kalkulisan i često vrlo dobro organizovan u fazi sprovođenja. Ali ako neko kontroliše rat na način koji insistira da će povećana vidljivost otkriti zarazne i nepoznate afekte, on ima pravo i sredstva da čitava društva smatra odgovornima za njihove (kriminalne) transakcije, šta ostaje skriveno u ovoj „tiraniji transparentnosti“? Šta skriva ovaj oblik vidljivosti? Ono što on skriva od rastuće globalne publike pune očekivanja, su izvršioci (pojedinačni i grupni) koji nikad neće biti kontrolisani na svoje načine – oni koji su zažmurili, koji nisu intervenisali, oni koji nisu znali gde da nađu Jugoslaviju na mapi, ili ih nije bilo briga za to. Kategorije međunarodne kontrole rata isključuju čitave zajednice koje su dozvolile da se ovo dogodi, oblikujući zločine protiv čovečnosti tamo gde se možemo ubrojiti u žrtve, pre nego zločine čovečnosti, gde ne možemo da budemo odgovorni za pomaganje i učestvovanje zbog naše neaktivnosti ili nezainteresovanosti."11 Više od toga, kategorije međunarodne pravde, njene institucije i aparati, često pokazuju svoje monstruozno lice, kao što je to slučaj sa uništavanjem materijalnih dokaza zločina u Srebrenici (najmanje 1000 artefakata koji su pronađeni pored mrtvih u masovnim grobnicama, kao što su fotografije, lične stvari i di11 Wastell, S. “Reviziranje rata izvana: Skrivene i kolonizirajuće istine o međunarodnom upravljanju afektom/ poretkom“, novine Matemi reasocijacije. 15 Jasmina Husanović jelovi odjeće) od strane Haškog tribunala za ratne zločine u bivšoj Jugoslaviji, za što je javnost saznala u maju 2009. godine.12 U pokušajima da se dođe do istine o ovom događaju kao razlog se spominje loše stanje artefakata, opasnost po javno zdravlje, sve do toga da su artefakti uništeni jer su “užasno smrdjeli”.13 Pojam opasnosti po javno zdravlje zaista je metafora za abjektnu materijalnost, smrad onoga što preostaje iza uništenog subjekta u Bosni i Hercegovini, a životi unutar Bosne i Hercegovine i dalje su ili opasnost po dominantno javno zdravlje ili nevidljivi i irelevantni iz njegove perspektive, stoga što im nije visoka ni politička niti ekonomska upotrebna vrijednost. Slabi stomaci onih u komfor-zonama međunarodne administracije zasigurno su daleko važniji od "brige za traumatiziranog subjekta međunarodne pravde". Sa nestalim objektima koji previše smrde na ubijeni subjekt i mistifikacijama oko njihovog uništenja, cijela se paradigma terapeutskog upravljanja zvjerstvom urušava. Tako još jednom afekti odjekuju getoima, još jednom se postavlja pitanje poretka koji treba uspostaviti da bi se životom u njemu moglo koliko-toliko upravljati, te kako bi ga se moglo omeđiti, kontrolirati i izolirati u svrhu nečije sigurnosti i razvoja. Ono što potrcrtava rad međunarodnih i domaćih institucija, humanitarnih organizacija i organizacija za ljudska prava koje su uključene u demokratske transformacije po pitanju pravde nakon ratnih zločina jeste upravo to da podjednako reproduciraju opasni koncept nacionalnog srodstva, time što mrtve i njihove ostatke smatraju ključnim elementom u mobiliziranju ideje o nekom imaginarnom kontinuitetu između moći, prava na teritoriju i vlasti.14 Tim se afektom oko nestalih osoba upravlja u bijelim i plavim rukavicama, i to onim duboko kontaminiranim spregom nauke, tehnologije, politike i kapitalizma, koje u javnoj sferi ustupaju mjesto procesima kulturalizacije afekta u etnoreligijskom ključu (recimo, javne prakse memorijalizacije) da proizvode novi subjekt vladanja. Ali, još nešto preostaje kada su u pitanju abjektni subjektiviteti, ono što dovodi u sumnju matrice upravljanja, što pokazuje kako aktivno građanstvo i nacionalna pripadnost nisu nešto što se međusobno podudara i koincidira jedno s drugim, da postoji taj nesvarivi ostatak traumatiziranog života koji se mobilizira kroz politiku afekta i koji na zaostavštine političkog nasilja odgovara pokušajima da se društveni odnosi iznova zamisle, utemeljeni na kritičkoj refleksiji o uzrocima i metodama nasilja usljed biopolitičkog upravljanja životom i smrću koje kulminira zvjerstvom. Umjesto preko-ovlašćivanja žrtve kao sekularnog 12 Vijest je osvanula u brojnim domaćim i stranim medijima 6. i 7. maja 2009. godine kada je Serge Brammertz potvrdio uništenje dokaza srebreničkog masakra, a to prenijele brojne agencije. Vidi http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/sr_latn/features/setimes/newsbriefs/2009/05/07/nb-08, pristupljeno 25. maja 2009. Godine. 13 Montgomery, M. ‘UN admits evidence from Srebrenica was destroyed’, Centre for Investigative Reporting, 6. maj 2009., http://centerforinvestigativereporting.org/blogpost/20090506unadmitsevidencefromsrebrenicawasdestroyed, pristupljeno 25. maja 2009. godine 14 Petrović-Šteger, M. “Anatomizacija konflikta i telesnih ostataka kao strategija izmirenja?” u Reč 76 (22): 119-153. 16 Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja sveca i monopolizacije iskustva potreban je drugačiji rad na pitanju zajedništva nakon trauma, kako prazninu iza gubitka ne bi ispunila politika afektivnosti čiji je kulturni bukvar i fitilj u desakraliziranom društvu upravo sakralizacija užasa. Problem sa javnom komemoracijom onoga što je neizgovorivo je u tome što se oživljavaju mrtvi i gradi javno pamćenje koje je integriralo konstitutivni zaborav (iskustva nasilja) i koje prestaje žaliti, te gdje je, kako bi rekao Benjamin, glavna prevara u tome što nas se pokušava uvjeriti kako je simbolički spas mrtvih učinjen kroz napore zajednice da opravdaju njihovu žrtvu i zanemare njihovu nespasivu bol. 15 Umjesto toga, treba se traumatski sjećati onoga što se ne da inkorporirati u vladajući poredak, naročito onda kada smo suočeni sa terorom svakodnevnice i ljudskim otpadom kao proizvodom režima vladanja oko nas, i kada interveniramo kroz angažman koji insistira na politici nade, solidarnosti i jednakosti ne posustajući zbog plijena koji ide protivniku. Ovaj tekst poziva da usmjerimo snage intelektualnog života i javnog rada prema onim praksama, subjektima i kolektivitetima javnog djelovanja, kulturne produkcije i proizvodnje znanja koji upućuju na “najneprimjetnije promjene” na horizontu emancipatorske politike. Upravo se kroz nove solidarnosti, zajedništva i radikalne imaginarije otvaraju prostori politike jednakosti nasuprot terora nejednakosti, terora koji se javlja u raznovrsnim kulturaliziranim oblicima upravljanja na nivou svakodnevnog života, što nam zorno razotkrivaju ekonomije i politike afekata koje, recimo, proizvodi riječ genocid u postgenocidnom društvu današnjice. O krvosljednicima i ljudskom otpadu: bespoštedna kritika, radikalna istina i borba danas Koji su jezici preostali onima koji se suprotstavljaju (inter)nacionaliziranim getoima siromaštva, banalnosti i korupcije? U savremenom kapitalizmu i u smislu društvenih struktura upregnutih u svrhu moći/kapitala, ono što je korupcija politici a osiromašenje ekonomiji, to je banalizacija kulturi.16 Sve ove strategije operativne su u polju krvosljedničkog kapitaliziranja na političkom zločinu protiv ljudskoga, u pogonu mašinerije vladanja kroz ideološko-represivne mjere. „Sve revolucije dosada su samo usavršile ovu mašinu umjesto da je slome“, a strane koje su se borile za ovlast upravo su nju smatrale za glavni plijen pobjednika.17 Stoga priča o prostoru javne odgovornosti počinje kritikom političkih ekonomija, novim radikalnim pedagogijama i proizvodnjom znanja koje utire put emancipatorskoj politici, jer nam horor-porno bajka u svakodnevnom životu ne dozvoljava nikakav luksuz. Kao što bi rekao Damir Avdić, “vrijeme je da se 15 Jay, M. “Walter Benjamin, Remembrance, and the First World War“, Estudio/Working Paper 1996/87, http://www.march.es/ceacs/ingles/publicaciones/working/archivos/1996_87.pdf 16 Sullivan, Marx for a Postcommunist Era: On Poverty, Corruption, and Banality, str. 136. 17 Karl, M. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte. Beograd: Kultura, 1960, 7. poglavlje 17 Jasmina Husanović upoznamo onako kakvi stvarno jesmo”.18 Ovdje je riječ o onim savremenim praksama političke kritike kulture koje ne odlikuje „stanovita ravnodušnost prema nekoć široko prihvaćenim vrijednosnim idealima“ i koje insistiraju na politizaciji navodno „bezideologijske pozadine globalnog svijeta“, i koje se međusobno antagonizirano, a ne „ambivalentno“ odnose spram „vlastita naslijeđa, u rasponu od njegova ignoriranja do preoblikovanja“.19 Svakako jesmo laboratorij u kome se ljudski otpad preprodaje, ali u kojem se, pored i uprkos psa-tragača i krvosljednika naslijeđa mrtvih generacija, materijalnih ostataka i bauka koji ih pohode, javlja i bespoštedna kritika, radikalna kritika kroz transgresivne prakse. Laboratorij zvani post-SFRJ iz perspektive svakodnevnog života u Bosni i Hercegovini nakon dvadeset godina krvosljednog državotvorenja i industrije pljačke doživljava svoje drugo izdanje: nakon tragedije masovne grobnice danas je tu farsa zvana „pošto genocid?“ koju raskrinkava Šejla Šehabović.20 Ne može se ne kriknuti kada se svakodnevno proživljava kulturno-politička produkcija života i smrti, u svrhu vladanja ljudskim otpadom u Bosni i Hercegovini, kao i svuda danas, svaki je dan horor-porno transgresija na djelu i tijelu nepotkupljivog života, i to još naplaćena njegovom krvlju/košću/mišlju/radom, i svaki dan svjedoči praksama solidarnosti i zajedništva, univerzalnom i afirmativnom politikom nasuprot politike terora nejednakosti. „Ožiljci pucaju upravo tamo gdje su u najvećem grču zašiveni“ je ono što nam govori Damir Avdić.21 Upravo njegov rad, kao i rad Šejle Šehabović22 oprimjeruje “radikalno istiniti”, bespoštedno kritički glas o svakodnevnom životu/smrti i ljudima, koji označava krik iskustva pretvorenog u kritički uvid, u obzor borbe i politike nade. Ovaj fašizam svakodnevnice i ekonomija ožiljaka koji sve dublje ulazi u pukotine društvenog, a naročito u smislu otimačine i preuzimanja sredstava proizvodnje znanja i kritičkog djelovanja traži da se zbori o radikalnoj istini oko javnog dobra i zajedništva danas. Nesvarivi ostaci, koji upućuju na pukotine etnonacionalnih/multikulturalnih birokratskih kodova čistog terora nejednakosti u post-SFRJ prostoru, stalno su polje intervencije. Ta lamela, ta “stoka sa istoka”23 (subjekt-otpadak kojeg vežu iskustva oslobođenja i zajedništva, društvene solidarnosti i pravde kroz razne 18 Stihovi Avdićeve pjesme „Bratstvo i jedinstvo“, album Život je raj (Moonlee Records, 2010). 19 Ovdje se poigravam sa nekim osvrtima u programskom pozivu na međunarodni znanstveni skup Horror — porno — ennui: kulturne prakse post-socijalizma, Institut za etnologiju i folkloristiku, Zagreb, 19.-21. studenoga 2009. godine. 20 Šehabović, Š. „God Save the Reis, ili pošto genocid?“, Front slobode, 2009., http://frontslobode.net/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=38&Itemid=84 21 Citiram riječi Damira Avdića iz radio dokumenta „Riff&Riječ“ o njegovom angažmanu i radu autorice Koraljke Kurcenberger; premijerno emitiran na radio emisiji „Kost u grlu“, Omladinski Radio BHR1, 28.9.2009. godine. 22 Vidi naročito Šehabović, Š. Priče – ženski rod, množina. 23 Avdić, D. „Komunist vs nju bosniše kultural revolušn“, album Mrtvi su mrtvi (Moonlee Records, 2008) 18 Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja historijske sekvence 20. stoljeća, ali i danas) jeste bauk koji pohodi Evropu, postjugoslovenska društva i Bosnu i Hercegovinu. Samo ostajući vjerna politici jednakosti, kroz revolt i kolektiv u nastajanju, može stremiti kritika danas kao transformativna društvena praksa, teorija koja se rađa kroz političke intervencije u svakodnevni život. Moramo zaboraviti maternji jezik tako što ćemo reći „mrtvi su mrtvi“ i ogoliti neherojsko društvo „kulturne, fine, tihe“ većine, kao političkih projekata u koju je ona upregnuta, patosa i krvi koja ostaje iza juriša na prostor slobode, jednakosti i intelektualnog života. U društvu kojem su bile potrebne žrtve, teror i rat da bi se uopće i ostvarilo, buđenje mrtvih u svrhu politike revizionizma i uravnilovke legitimizira nove borbe, kroz parodiju/farsu starih borbi i vrijednosti, kroz horor-porno politike svakodnevnice. Oko nas su nove interesne grupe, novi materijal za ove mašinerije upravljanja i administriranja, onda kada su zajednički interesi odsječeni od društva jer se ne pretaču u transformativnu i emancipatornu praksu, a javno se dobro otvoreno ili prećutno krade ili napušta kako od strane administrativnog društvenog aparata i njegovih elita, političkih i vjerskih moćnika, kriminalaca i zločinaca, tako i od strane sitnim šićarom potkupljenog, a ustvari bijedom ophrvanog, društveno izoliranog i banaliziranog, te rasizmom zatrovanog svijeta rasprodate budućnosti. Raspodjela plijena u Bosni i Hercegovini još nije gotova. Ona teče kroz ekonomiju ožiljaka u raznim sferama javnosti i kroz vrlo specifična preustrojavanja ideološko-represivnih aparata (inter)nacionalno, kao što svjedoči višegodišnja i intenzivirajuća ofanziva politike revizionizma i uravnilovke sa svih strana, u vidu raznih političkih ekonomija i polja djelovanja (državnih, javnih, medijskih, kulturnih...), pri čemu se istovrsni politički projekti nasilja regrupišu kroz nove elite i oblike vlasti – opet (inter)nacionalno. Preživjeli tranzicije/genocida, politike terora nejednakosti, postaju otpad kriminaliziran i getoiziran jer je “kriv” za usude koje je sam izabrao i inscenirao, a kriv je najviše što je preživio boreći se i dalje za prostor slobode, nepotkupljiv život i neposustajanje pred klerofašizmom raznih vrsta. Identitarni projekti su u rasplamsanju, slijepo bijući mrtvo kljuse etnije, skaredno mu prinoseći hranu od kosti i krvi, normalizirajući stvari i preuzimajući ljudsko lice tranzicijskog kapitalizma/hibridne multikulturalnosti (kroz kulturaliziranje lažne jednakosti), kao da se ispod okupirane teritorije i nakupljenog kapitala ne krije put zasijan leševima. Koji narod treba da živi? Koji treba da se mire? Ko je ratovao? Ko je još uvijek neprijatelj koji je bolji mrtav? Ko je politički živ? Sasvim sigurno, kaže se uvijeno ili izvijeno i sa raznih strana dominantne ideološke interpetacije, najveći neprijatelj dominantnih režima su agresivni ateizam, ostali, sve te materice zajedništva i solidarnosti (radnici, studenti, kognitivni proleterijat) koje se ne daju svesti na trgovinu života/smrti/rada/djela, i koje materijaliziraju obećanje crpljeno na naslijeđu antifašizma i socijalizma. Neprijatelj je svima “bauk komunizma“, dok se lokalno/globalno množe fašisoidna lica kolonijalnih prstiju i dok se koketira sa starim “napoleonskim idejama“.24 Prva od njih je dominacija sve24 Vidi više u Marx, K. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte, 7. poglavlje. 19 Jasmina Husanović štenika kao instrumenta vlasti, kao one klase u dugovima koje je nereligiozna ali koja zna trgovati vjerom pradjedovskom bacajući nam je u lice kao uvredu i predstavljajući je nadomjestkom za vlastito i javno dobro. Sveštenik se potom javlja jedino kao posvećeni/osvještani krvosljednik/pas-tragač zemaljske policije, što je druga “napoleonska ideja“. Sve te ideje nam se javljaju u parodijama i farsama, kao halucinacije smrtne borbe, riječi preoblikovane u fraze, duhovi pretvoreni u aveti, hibridne kulturne prakse kulturnog posredovanja u horor-porno verziji baraža za državu iliti narodni Stadion. Kada pođemo iz užasa današnjice/svakodnevnice jedini vrijedan put pred nama u polju proizvodnje kritičkog znanja i javnog djelovanja tiče se politike nade i jednakosti kroz afirmativnu i univerzalnu politiku novog subjekta, odnosno jezika političke ljudskosti, otpada koji preostaje nakon materice i masovne grobnice, porođaja i ožiljka. Stoga je tu kritička društvena praksa iz intervencija čija „poezija ne stiže iz prošlosti nego samo iz budućnosti“, otresajuću pozive na prošlost kojima se potire i satire vlastiti transformativni sadržaj.25 Naše transformativne prakse moraju se pustiti praznovjerja i predrasuda raznih ideoloških čvorišta, gdje nas pohode aveti „izgubljenih revolucija“, kako bi stigle do vlastitog sadržaja, sadržaja koji nadilazi frazu. Autentične političke intervencije nasuprot kulture terora proizvode praksu koja mora i zna traverzirati trbuhozborstvo oficijelne politike i javnosti, njihove i dalje krvosljedne ideološke i represivne mjere. Takve intervencije drugačije “misle” zajedništvo i solidarnost u kontekstu tehnologija ljudskosti, upravljanja ljudskim i proizvodnje ljudskog otpada kroz političko, ekonomsko i društveno nasilje unutar onoga što možemo nazvati “post-SFRJ laboratorij upravljanja životom/smrću“ gdje se ožiljak masovne grobnice/logora perpetuira kroz politiku terora nejednakosti u svakodnevnom životu. Važne geste u polju kulturne produkcije i javnog djelovanja koje dolaze sa trajektorija i iz mreža politike jednakosti u dobu takozvane “krize utopije“ bave se najtežim pitanjima - politikom abjekta, afekta, revolta i kolektiviteta danas, odnosno pitanjem emancipativne politike nakon katastrofe iskustva koja nas je zadesila zadnjih decenija.26 Pri ovom rasplitanju zajedništva i solidarnosti u laboratoriju koji je tek partikularni simptom globalnog poretka moći (kapitala), moramo svoje energije posvetiti emancipiranim zajednicama onih koji kroz priče i prevođenje repolitiziraju materijalna iskustva gubitka i “traume svakodnevnog života“, kroz neustrašivu kritiku političkih ekonomija koje ih okružuju. Ovo je prostor za djelovanje u proizvodnji znanja i novih političkih imaginarija koji svjedoče potencijalnosti obećavajuće politike (uključujući akademsku, kulturnu, javnu produkciju, odnosno polje proizvodnje znanja). Politički subjekt na horizontu emancipativne politike mora se ustvrditi i kroz borilačke vještine znanja koje gubitku daju kreativno svojstvo i političku oštricu, jer pretvaraju iskustva abjekta i afekta u univerzalni usud, upravo kroz insistiranje na političkom činu 25 Ibid. O ovome se više bavim u svom dosadašnjem radu. Vidi naročito Husanović, J. Između traume, imaginacije i nade. Kritički ogledi o kulturnoj produkciji i emancipativnoj politici. 26 20 Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja pobune, zajedništva i solidarnosti u odnosu na dominantne režime moći i popratne oblike političkog autoriteta i uprave. To je ono što nam na trajektorijama abjekta, afekta, revolta i kolektiviteta u potrazi za politikom jednakosti oduvijek govori: „Ja se bunim, dakle mi smo...ono što tek dolazi. Blistavo i mukotrpno iskustvo.“27 S druge strane, eksperimenti u postsocijalističkim postkonfliktnim strategijama državotvorenja nam kazuju kako su populacije postale ljudski resursi u stvaranju novih država: mi smo biograđanstvo, ljudi koji se identificiraju kroz DNK, kosti i krv, kroz biotehnologiju, genomiku i nauku o životu. Međutim, mnogi transverzalni vektori mišljenja i prakse dovode u pitanje dominantne matrice upravljanja životom, otvaraju nove prostore nadanja, te smještaju nauku u polje iskustva, politike i kapitalizma. Naš je zadatak, stoga, da nastojimo biti etičko-politički pioniri koji će upratiti, analizirati i kritizirati nove odnose moći, čija je skrivena istina puko trgovanje koje obuzima naše živote, patnje i smrtna tijela. Valja iskusiti limite iskustva i uvida utemeljenih u tom iskustvu abjekta/afekta kako bismo se posvetili tvorenju političkog subjekta i emancipativne prakse, odnosno proizvodnji znanja oko toga šta znači “ljudsko“ i šta znači “univerzalno“ danas na horizontu politike jednakosti, solidarnosti i slobode. Literatura Bauman, Z. Community. Seeking Safety in an Insecure World, Polity Press, Cambridge, 2001. Bauman, Z. Liquid Love, Polity Press, Cambridge, 2003. Bauman, Z. Wasted Lives, Polity Press, Cambridge. 2004. Husanović, J. Između traume, imaginacije i nade. Kritički ogledi o kulturnoj produkciji i emancipativnoj politici, Fabrika knjiga, Beograd, 2009. Husanović, J. „Ka emancipativnoj politici svjedočenja: politika nestalih kao vladanje traumom kroz kodifikaciju/matematizaciju/depolitizaciju na razmeđima (inter)nacionalnih režima 'terapeutske/tranzicijske pravde'“, transkript javnog predavanja u sklopu Oktobarskog salona u Beogradu 2008. godine, novine Matemi reasocijacije, Grupa Spomenik, Beograd, 2010. J.D. Wacquant, L. „Urban outcasts: stigma and division in the black American ghetto and the French urban periphery“, International Journal of Urban and Regional Research, vol.17, br.3. (1993), str. 368. Kristeva, J. Powers of Horror. An Essay on Abjection, Columbia University Press, New York, 1982. Kristeva, J. „Intimate Revolt: The Future of the Culture of Revolt, The Life of the Mind, and the Species“, International Journal of Baudrillard Studies, vol. 3, br. 1 (2006). 27 Kristeva, J. „Intimate Revolt: The Future of the Culture of Revolt, The Life of the Mind, and the Species“, International Journal of Baudrillard Studies, vol. 3, br. 1 (2006). 21 Jasmina Husanović Jay, M. “ Walter Benjamin, Remembrance, and the First World War“, Estudio/Working Paper 1996/87, http://www.march.es/ceacs/ingles/publicaciones/working/archivos/1996_87.pdf Marx, K. Osamnaesti brimer Luja Bonaparte, Kultura, Beograd, 1960. Micheale Montgomery, ‘UN admits evidence from Srebrenica was destroyed’, Centre for Investigative Reporting, 6. maj 2009., http://centerforinvestigativereporting.org/blogpost/20090506unadmitsevidencefromsrebrenicawasdestroyed, pristupljeno 25. maja 2009. godine Petrović-Šteger, M. “Anatomizacija konflikta i telesnih ostataka kao strategija izmirenja?”, Reč 76 (22), str. 119-153. Taussig, M. „Culture of Terror – Space of Death“, Comparative Studies in Society and History, Vol. 26, No. 3. (Jul., 1984), str. 467-497 Taussig, M. “Terror As Usual: Walter Benjamin's Theory of History As State of Siege“ u The Nervous System, Routledge, London, 1992., str. 11-35. Šehabović, Š. „God Save the Reis, ili pošto genocid?“, Front slobode, 2009., http://frontslobode.net/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=38&Itemid=84 Vešović, M. “Međunarodni dan nestalih: Hoće da nam oduzmu pravo na sjećanje“, Dani, 28.8.2009, http://www.bhdani.com/default.asp?kat=fok&broj_ id=585&tekst_rb=3 22 Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja Jasmina Husanović TRAUMA CULTURE AND IDENTITY POLITICS IN B&H: CRITIQUE OF THE POLITICS OF RECONCILIATION Summary This paper critically examines specific technologies of culturalized management of life in Bosnia and Herzegovina. The technologies pertain to the politics of loss, affect, trauma and terror which has been upheld, due to atrocities of social and political experience, in the several past decades of bio-political state-building in post-Yugoslav area through the trauma culture. This paper analyzes the dominant regimes of “transitional justice” and the new forms of bio-government with regards to the missing persons issue, which through the language of law and science, perpetuate the identity politics which came to be in the rift between the mass grave and the ghetto. On the basis of several years’ research (field interviews, focus groups, participant observation, analyses of archives, of academic and media texts, etc.), the author places stress on the importance of cooperative efforts in the overlapping fields of activism, theory and arts, all of which are directed towards the transformative action against the terror of inequality in the society in which the logic of poverty, corruption and banality reigns. Contrary to the stillness of identity policy, trauma culture, ideology of reconciliation, and the terror of everyday life, this paper which belongs to the field of critical knowledge production and cultural production, stands the one giving birth to new subjects and the imaginaries of hope, community and solidarity towards the politics of equality. Key words: trauma culture and identity politics; biopolitics and terror management; mass grave and ghetto; missing persons, “transitional justice” and reconciliation politics; loss, affect, solidarity, community, equality 23 Originalan naučni rad Mile Lasić1 LAŽNI KRAJ MULTIKULTURALIZMA NA ZAPADU I STVARNI KRAJ MULTIKULTURALIZMA NA BALKANU U ovom se radu polazi od lažne „smrti multikulturalizma“ u demokratskim zapadnim zemljama, te nastoje objasniti uzroci stvarne smrti multikulturalizma i ciljno formiranje „paralelnih društava“ u postjugoslavenskim zemljama. Inter-kulturalnost se podrazumijeva, dakako, vrhovnom pradigmom i ciljem. Ali, dok se u zemljama OECD-a, posebice EU, radi o nadilaženju politike i prakse nasilja (o potrazi za paradigmom nenasilja), uz uvažavanje drugosti, u postjugoslavenskim zemljama su u tijeku demokraturske, obrnute tranzicije. Uzrok tomu je što je u bližoj i daljnoj prošlosti politička moderna zaobilazila u velikom luku prostore bivše Jugoslavije, posebice BiH, što se imalo iskustvo samo s represivnim metodama razrješenja etničkih konflikata, što se temeljnim pitanjima države, nacije, kulture, identiteta i jezika bavimo - i poslije svega - na posve anakroničan i autističan način, što se i danas u ovim zemljama ne živi ideja alteriteta, konsenzualne kulture i pripadanja prosvjećenoj i ujedinjenoj Europi. Nasuprot tomu, u svijetu političke moderne, ili „nove paradigme“, unutar EU se ocrtavaju elementi nove političke kulture (nenasilja), koja podrazumijeva ideje „četiri slobode“ i „otvorenog društva“, upravljanje a ne eliminiranje etničke ili bilo koje druge pluralnosti. U zapadnobalkanskim pred-političkim društvima se, pak, i dalje njeguju metode eliminiranja etničkih razlika, metode majorizacije i prikrivene asimilacije. Naše je prokletstvo u osnovi u tomu što je kod nas u vremenu globalizacije, trans-nacionalizacija i integracija u tijeku zakašnjela bitka za konstituiranje nacija-država po uzoru na nadvladane modele 19. i 20. stoljeća, modele koji ne uvažavaju ideju dijeljenog ili prenesenog suvereniteta, višerazinsko upravljanje ili upravljanje s onu stranu nacionalne države. Većina zemalja u Regiji opire se tvrdoglavo europeizaciji, odnosno zakašnjeloj modernizaciji, pa zbog toga one i jesu primjeri izvitoperenja demokracijskih ambijenata i pravno-državnih pravila. Iz ovog samoskrivljenog ćor-sokaka i mogu zbog toga izaći samo u perspektivi euroatlantskih reformi i integracija. U radu se preporučava kritičko mišljenje post-jugoslavenska društva u shemi prokockanih šansi i otvorenih mogućnosti glede modernizacije putem euro-atlantskih integracija. Ključne riječi: lažni kraj multikulturalizma na Zapadu, stvarna smrt multikulturalizma u post-jugoslavenskim zemljama, upravljanje etničkim razlikama umjesto njihova eliminiranja, uvažavanje mnoštva identiteta i alteriteta, individualnih prava i prava kolektiviteta … 1 [email protected] Mile Lasić Prvo bi bilo potrebno educirati edukatore, čuo sam početkom rujna ove godine na jednom seminaru pod pokroviteljstvom Helsinškog komiteta Norveške i u suradnji sestrinskih odbora iz Srbije i BiH, održanom na Ilidži. Na dvodnevnom „sastanku partnera“ se razgovaralo o projektu „Gradimo mostove, a ne zidove“, koji podrazumijeva etabliranje kolegija „Interkulturalno razumijevanje i ljudska prava“ na nizu visokoškolskih institucija u Bosni i Hercegovini i u Srbiji. Program ima lokalnu, regionalnu i međunarodnu perspektivu, kazalo se u pozivnom pismu za skup kojem sam nazočio kao „posmatrač“ u ime Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Mostaru. Ovo nije, dakako, puki „pi-ar“ za jednu plemenitu ideju, nego ukazivanje na mogući put ili odgovor na jedan od najstrašnijih c r i m e n a u našim društvima i njihovim obrazovnim sustavima. Radi se o etnizaciji i posljedičnoj provincijalizaciji cjelokupnog školstva u postjugoslavenskim zemljama, u funkciji proizvodnje tzv. poželjnih narativa po volji i ukusu vladajućih političkih i duhovnih elita, što je u konačnici i dovelo do odumiranja filozofije i prakse multikulturalizma na ovim prostorima. Inače, glavni cilj projekta „Gradimo mostove, a ne zidove“ je „izgradnja kompetencija“ na visokoškolskim ustanovama koje bi omogućile da „obrazuju studente na način koji će doprinijeti razvoju demokratske kulture temeljene na vrijednostima interkulturalnog razumjevanja i ljudskih prava,“ kako bi mogli „biti promotori ovih vrijednosti na svojim budućim radnim mjestima“.2 I Bojim se da je riječ samo o kapljici čiste vode u pustinji, u moru kontaminiranih i zatrovanih prostora etnonacionalističkim ili nekim drugim otrovom i patosom, mada iskustva sa školama za interkulturalno obrazovanje, ljudska prava i mirno rješavanje međuetničkih i drugih sukoba imaju već iza sebe neke institucije civilnog društva, među kojima je i Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji (HOPS). Bit ću zbog toga slobodan pozvati se ovdje na nedavno predavanje s HOPS-ove škole ljudskih prava profesora novosadskog sveučilišta i direktora nevladine organizacije Centar za multikulturalnost, Alpara Lošonca, poznatog po dubini kritika etno-nacionalizma u Srbiji. Uvaženi kolega je svojevremeno za državno uređenje Srbije u vrijeme Slobodana Miloševića kazao kako i nije drugo do “etno-anarhija", što je u dosluhu i s onima među nama koji tvrde da u Bosni i Hercegovini od Daytona naovamo i ne živimo drugo do „demokraturu“, dakle političko-pravno nasilje u formalno demokratskom ambijentu. Otuda je, valjda, i nastao ne samo postdaytonski političko etnokratski provizorij, te polititološko-pravni narativi u funkciji njegova održanja, nego i onaj političko-pravni narativ koji je s razlogom prizivao političku i civilizacijsku alternativu, a dobili 2 U programu već sudjeluju pojedini fakulteti sa sveučilišta u Sarajevu, Mostaru, Novom Pazaru i Novom Sadu. Program interkulturalnog razumijevanja bi se realizirao putem razmjene nastavnog kadra, studenata i edukacijskih materijala između univerziteta i sveučilišta, uz koordinaciju i potporu svekolike vrste Helsinškog komiteta Norveške i Vlade Kraljevine Norveške. 26 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu smo 2006. i 2011. godine bezalternativne vođe i njihove poklonike kako u Republici Srpskoj tako i u Federaciji BiH, nažalost u liku domaćih socijaldemokracija (SNSD i SDP BiH), koji su uništili i posljednju nadu u promjene, pa BiH živi bezalternativnost i potpunu europsku neizvjesnost. Moj kolega i prijatelj profesor Miodrag Živanović je u recenziji moje knjige „Kultura sjećanja“ umnije i poetskije od mene kazao kako je riječ ne samo o „smrti socijaldemokratske ideje“, nego u krajnjoj konsekvenci i o „smrti čovjeka“.3 U ovom prilogu postavit ću hipoteze i pokušati dokazati, primjerice, kako su se u skoro svim postjugoslavenskim zemljama u protekla dva desetljeća koristili nadvladane metode reguliranja međuetničkih konflikata ili sukoba, a u funkciji realizacije koncepta ili modela nacije-države. Krajnji rezultat ove vrste eksperimenata i jeste smrt multikulturalizma na našim prostorima, ma koliko se prstom upiralo na tobožnju smrt multikulturalizma u zapadnom svijetu. U njemu se, međutim, uz brojne krize i porođajne bolove odvijaju trans-nacionalizacije i integracije koje su omogućile, čak, i re-vitalizaciju modela nacije-države u novom ambijentu. Naši dominantni politološko-pravni i politički narativi u pravilu ignoriraju ta iskustva. Ona usamljena manjina među nama koja pokušava ukazati na tu europsku alternativu u pravilu je ciljno marginalizirana ne samo od otvorenih „neprijatelja otvorenog društva“ (Karl Popper), nego i onih kod nas koji su prividno njegovi „prvosvećenici“, a po metodama su, također, njegovi neprijatelji. Političko-pravno nasilje i nastanak „paralelnih društava“ kod nas su, dakle, u funkciji učvršćivanja ili nastanka nacija-država na sve užem i manjem zapadnobalkanskom prostoru, uključivo i BiH, pa se i nije u prilici doseći logiku razvoja i funkcioniranja modernih društava. Općeprihvaćeno je, podsjetio je i Alpar Lošonc, da se nastanak nacije uvijek vezuje za neku vrstu nasilja, dok se nastanak multikulturalizma vezuje za pojam i praksu modernih društava i sloboda.4 U prirodi etničkih zajednica - kojih u svijetu ima oko 8.000 - jeste da ljubomorno čuvaju svoju teritoriju, jezik i vjeru, tvrdi profesor Novosadskog univerziteta dr. Jovan Nikolić, pa se one imaju potrebu politički organizirati. „Identitet etničke grupe jeste kulturološka trajnost, dok je sama kultura naučeno ponašanje koje za cilj ima da uvede red u haotičnom svetu“, ustvrdio je dr. Nikolić, po kojem su „kulture rezultat ljudske zajednice i smisao humane egzistencije."5 Dakako, postoje različite kulture, a među njima rijetke koje se smatraju civilizacijskim iskoracima, pa se moraju braniti prije nego što bi mogle biti dovedene u pitanje. Riječ je u ovom momentu o europskoj političkoj kulturi u nastanku, koja se smije nazvati i kulturom „četiri slobode“ ili kulturom otvorenog dru3 Vidjeti, Živanović, M. Moja domovina je sada sjećanje, Oslobođenje (Pogledi), 22.10.2011. 4 Vidjeti, Lošonc, A. Kultura, kulturni pluralizam i identitet. Multikulturalizam i interkulturalizam, www.helsinki.org.rs 5 Vidjeti, Nikolić, J. Građanska kultura i građansko zajedništvo u uslovima religijskog, etničkog i kulturnog pluralizma, www.helsinki.org.rs 27 Mile Lasić štva i čije dosege (i ograničenja) možemo pratiti unutar Europske unije. Neprijeporno je, pak, da ona znači nijekanje starih obrazaca, zbog čega i jeste izložena raznim nasrtajima. Uvaženi lijevi intelektukualac Rob Riemen, osnivač i predsjednik Nexus Institute (i časopisa Nexus), vjerojatno vodećeg „međunarodnog centra za intelektualne refleksije“, ogorčen je nespremnošću intelektualnih i političkih elita da ustanu u obranu ove političke kulture. Takva vrst indolencije je i omogućila notornom neofašisti Geertu Wildersu, prvom čovjeku „Partije slobode“, da kontrolira manjinsku nizozemsku vladu, a sutra možda bude i na njezinom čelu. U važnom eseju „Vječiti povratak fašizma“, Riemen je upozorio, ukoliko izostanu civilizacijski otpori ne isključuje se povratak fašizma i u Europi, ili u SAD, i to pod egidom lijeve ideje i ideje slobode. A to bi u suštini značilo povratak ideji države-nacije, krvi i tla, a napuštanje projekta mira i slobode, što je bit europskih integracija. „Geert Wilders je fašist, i ako ga ubrzo ne zaustavimo u Nizozemskoj može izbiti nasilje kakvo smo već vidjeli na Balkanu," upozorava Rob Riemen, pri čemu se nalazimo „u dubokoj civilizacijskoj krizi, krizi istinskih, duhovnih vrijednosti, a Wilders i njemu slični su logična posljedica nihilizma masovnog društva, za koje svi snosimo odgovornost“. Radi se, dakle, o odgovornosti korumpiranih elita koje njeguju duhovnu prazninu, u kojoj se fašizam opet može uzdići. Po Riemenu, mogući povratak fašizma su „omogućile političke stranke koje su se odrekle vlastitih vizija, intelektualci koji njeguju lagodni nihilizam, sveučilišta koja ne zaslužuju to ime, pohlepa za novcem koju generira poslovni svijet te masovni mediji koji radije odražavaju ono što narod želi, nego da mu služe kao kritičko zrcalo“.6 II Ovakav uvod je bio nužan kako bismo postavili pitanje: je li stvarna „smrt multikulturalizma“ i ciljno formiranje „paralelnih društava“ u postjugosavenskim zemljama prouzročeno primarno time što nas je u bližoj i daljnoj prošlosti politička moderna zaobilazila u velikom luku, što smo imali iskustvo samo s represivnim metodama razrješenja etničkih konflikata, što se u temeljnim pitanjima države, nacije, kulture, identiteta i jezika bavimo na posve anakroničan i autističan način, što se nismo naučili rješavati osjetljiva pitanja bez golog ili političko-pravnog nasilja, pa zbog toga mlako ili nikako branimo ideju pripadanja ujedinjenoj Europi? Po mojem razumijevanju, odgovor je na sva ova pitanja potvrdan. Zato se kod nas i ne razumije kako se formirani identiteti ne smiju dovoditi u pitanje, nego se moraju obogaćivati i usložnjavati. Dakle, morali bismo se naučiti baviti identitetima, jednostavnim i složenim, a ne nijekati ih, ili zatirati. U krajnjem, u modernom dobu se i ne radi o drugom do o pokušaju življenja alteriteta ili mno6 Vidjeti, Riemen, R. Vječiti povratak fašizma, str. 56. 28 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu štva identiteta, do čega se stiglo, ili stiže tek putom one političke kulture koja podrazumijeva priznavanje umjesto potiranja kulturoloških pluralnosti, upravljanje etničkom pluralnošću, a ne njezino eliminiranje. Ovim se putom i otvaraju mogućnosti jednakopravnosti i trajnijeg i pravednijeg rješenja međuetničkih problema. Ako, dakle, svjedočimo uopće o nečemu novomu u ljudskoj povijesti, to se ogleda primarno u tomu što se u post-modernim političkim društvima, za razliku od predpolitičkih, tribalističkih društava, odustaje od grube prisile u eliminiranju etničkih razlika. Možda se i po prvi put u povijesti pokušava nenasilno upravljati međuetničkim razlikama? Anglosaksonski autorski dvojac John McGarry i Brendan O'Leary govore, primjerice o osam metoda upravljanja i eliminiranja međuetničkih razlika. U metode upravljanja etničkim razlikama ubrajaju se: hegemonistička kontrola; arbitraža (intervencija treće strane); kantonizacija ili federalizacija; te, konsocijativizam ili sporazumna podjela moći. U metode tzv. eliminiranja etničkih razlika se ubrajaju: genocid; prisilno masovno preseljenje stanovništva; razdvajanje i odcjepljenje (samoodređenje); (prisilna) integracija ili asimilacija.7 I u temeljito urađenoj i korisnoj studiji Srđana Milašinovića i Želimira Kešetovića o rješavanju unutardržavnih međuetničkih konflikata,8 s pravom je i s pozivom na brojne ugledne istraživače međuetničkih konflikata ukazano na razlike u pristupu u političkim i pred-političkim društvima: „Iz ugla sprečavanja i rešavanja konflikata značajno je pomenuti da se po pravilu etnički konflikti najlakše generišu između predpolitičkih i tribalističkih društava ili u društvima koja nisu dozrela do nivoa moderne parlamentarne demokratije. S druge strane etničko-konfesionalni sukobi su najprisutniji tamo gde postoji takozvana 'fingirana demokratija' ili 'demokratija niskog intenziteta'…“ Već površni uvid potvrđuje ovo Milašinovićevo i Kešetovićovo pravilo, to jest pokazuje kako su se u postjugoslavenskim zemljama malo koristile metode upravljanja, a da su isprobavane uglavnom surove metode „eliminiranja etničkih razlika“, što i jeste dovelo do smrti multikulturalnih društava i nastanku „paralelnih društava“. Svijest o zajedničkoj prošlosti i bliskosti se i mogla zatrti samo tim putom. Poslije grubih metoda prisile u ratu uslijedile su, logično, suptilnije metode pokoravanja ili asimilacije u miru, primjerice putem tzv. jezičnog nacionalizama, to jest nametanja jezičnog i kulturološkog modela većine manjinama. Moralo bi se, dakle, učiti ponašati i djelati na posve opozitan način dosadašnjem u oblasti upravljanja međuetničkim konfliktima. I u ovom pogledu Milašinović i Kešetović mudro sugeriraju: „Iskustva vezana za procese rešavanja konflikata ukazuju na to da, u većini slučajeva neutralisanje konflikta ne sme da se razmatra kao jednostrano nametanje volje moćnijeg protivnika slabijem. Ako je rešenje nametnuto, bez obzira na to je li nametanje izvršeno uz primenu sile ili samo 7 Vidjeti, McGarry, J., O'Leary, B. Introduction: The macro-political regulation of ethnic conflict, in: J. McGarry i B. O’Leary (eds.): The Politics of Ethnic Regulation 8 Vidjeti, Milašinović, S., Kešetović, Ž. Mogućnosti rešavanja unutardržavnih konflikata, izvorni znanstveni rad 01/2009, , www.doiserbia.nb.rs., str. 175 29 Mile Lasić pretnjom silom, ono ne opstaje dugo, konflikt će se ponoviti i eskalirati u nekom drugom obliku. Dovoljno je pomenuti veštačke granice u Africi, Aziji, bivšem SSSR, Evropi, a posebno na Balkanu, koje su proizvele međunacionalna trvenja, rat i probleme teritorijalnog razgraničenja naroda i etničkih zajednica.“ 9 U praksi upravljanja etničkim konfliktima se, dakle, rijetko kada radilo ili radi o primjeni samo jedne od prisilnih metoda, a pri upravljanju se radilo o kombinacijama metoda uz neizvjesne ishode. Nerijetko su, naime, konflikti samo prigušivani ili odlagani, ali ne i uspješno rješavani. Samo se, nažalost, s tolerancijom i strpljivom njegom kulturološke pluralnosti nije imalo i nema velikih iskustava. Pa, ipak, samo se ovim putom stiže do spoznaje o nužnosti respektiranja i kolektivnih, a ne samo individualnih prava pripadnika svih manjinskih etničkih zajednica. One među nama koji se uzbuđuju već na samo spominjanje konsocijativnih modela, zamolio bih, dakle, da se zapitaju je li konsocijativizam ili „sporazumna podjela moći“, kako bi kazali John McGarry i Brendan O'Leary, nužno lošija metoda upravljanja etničkim razlikama od instrumenata upravljanja etničkim razlikama kakvi su: hegemonistička kontrola, arbitraža ili kantonizacija ili federalizacija? O drugome je pri tomu riječ. U mjeri u kojoj su pojedinačna društva zakoračila u neistražene prostore političke moderne, utoliko bivaju i svjesnija kako se kulturološke različitosti ne smiju potirati. I obrnuto, u pred-političkim društvima se i dalje čvrsto vjeruje u tzv. metode grubog eliminiranja etničkih razlika, ili, pak metode majorizacije i prikrivene asimilacije, čime su daljnji konflikti programirani. I izrijekom kazano, u post-jugoslavenskim zemljama ne orijentiramo se, nažalost, prema onima koji iza sebe već imaju despotsko-autokratske modele vladavine koji produciraju „neprijateljske slike“ u Drugome, kako bi to kazao liberalni katolički teolog dr. Hans Küng, govoreći o „neprijateljskoj slici islama“, odnjegovanoj u nekoj huntingtonskoj kuhinji. Koliko li je među nama „malih huntingtona“, uvjerenih da je sve dozvoljeno što drugdje nije u obrani nadvladanih ideala kakvi su nacija i država, nacionalna država i nacionalna kultura, ili pak u potiranju etničkih razlika među nama? Protivu njihovih neznanja ili neukih namjera, protivu nasilnih potiranja naših minimalnih razlika, tih nježnih svjedočenja o našim bliskostima i nužnosti povratka jednih drugima, se mora ustati koliko danas, dok se može, kazao bi, vjerojatno, Rob Riemen. III U proteklih 20 godina se multikulturalizam zatirao u (skoro) svim postjugoslavenskim državama, i tako da su ponajveća žrtva bili gradovi i regije koje su 9 Ibid, str. 170. 30 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu se nekoć mogle podičiti s najvećom tolerancijom ili najvećim brojem sklopljenih međuetničkih brakova (Vukovar, Sarajevo, Tuzla, Mostar …).10 Pobliže promatrano, od osjećaja jednakopravnosti rastali su se već uoči rata oni dijelovi naroda koji su ostali živjeti izvan tzv. matičnih nacija-država, primjerice Srbi u Hrvatskoj, ili Hrvati u Srbiji. Potom su nejednakopravni postali svi, uključivo konstitutivni narodi u BiH, ukoliko su se našli u okruženju bilo kojeg tzv. većinskog naroda. Pobjedila je bolest samodovoljnosti, zluradosti i ignorancije, o kojima radije govorim nego o mržnji među narodima, ma koliko je i ona svjesno odnjegovana, ubijajući ljude u onima koji su mržnji podlegli. Kao da se svima učinilo da je rješenje njihovih problema u nacionalnim državama ili getoiziranim dijelovima tih država. Stvarni manjinci, dakle nacionalne manjine i „ostali“, su pri tomu dvostruko zakinuti. Tu ne pomaže mnogo što se putem tzv. afirmativne akcije (pozitivne diskriminacije bilo koje zakinute skupine) omogućuje njihovo simbolično prisustvo u lokalnim zakonodavnim tijelima, ili zahvaljujući izbornom inžinjeringu i na višim razinama, ili što će putom implementacije presude Europskog suda za ljudska prava u „slučaju Sejdić i Finci“ doći do kozmetičkih prepravaka u pravnoj konstrukciji Zemlji obrnute, abnormalne političke paradigme. U stvarnosti se, naime, radi o bezdušnom ili dvostrukom ignoriranju manjinaca i za ispravljanje ove političke nekulture trebaju desetljeća. Nije slučajno, dakle, što su neoprezne izjave o „smrti multikulturalizma“ Angele Merkel i Davida Camerona dočekane s toliko oduševljenja upravo kod nas, u zemljama tzv. zapadnog Balkana. Mnogima se učinilo da su konačno dobili potvrdu iz „velikog svijeta“ za ahistorijske i anti-civilizacijske koncepte, za njihove željene i uspješno sprovedene etnizacije i provincijalizacije. Ovdje se ne mislim detaljnije pozabaviti lažnom smrti „multikulturalizma“ na Zapadu, jer sam u nizu već objavljenih priloga govorio o istinskoj drami „postkolonijalnih useljeničkih društava“ (Jürgen Habermas), o tomu kako se iza privlačnog pojma kakav je multikulturalizam i nije na Zapadu krilo drugo do škrto ili djelomično uvažavanje doseljeničkih ili zatečenih kultura od strane dominantnog tipa kulture. S time je bila, i jeste, povezana i nespremnost na integraciju ili borba za priznanje svoje kulturološke osobenosti, kako ostataka „first nation“ tako i doseljenika u zemlje kakve su SAD, Australija, Kanada i druge. Dakako, doseljenike se nema svrhe okrivljavati za neznanje jezika zemlje useljenja i nepoznavanje ustavnih i zakonskih, kao i običajnih normi, veću krivicu za takve pogreške i propuste snose vlasti zemalja useljenja. Dio obrazovanih useljenika i njihova djeca, pak, su shvatili kako mukotrpna borba za inter-kulturalizam podrazumijeva učenje jezika zemlje useljenja i uvažavanje kultura, zakona i običaja zemlje u kojoj se došlo, bez potiranja primarnog identiteta. Tek poslije kulturološkog obružavanja jezikom i kulturom moguća je borba za uvažavanje posebnosti kojima doseljenici obogaćuju zemlje useljenja. Oni useljenici, pak, koji se zadovoljava10 Jedino se u Tuzli koliko-toliko sačuvala i ova vrst multikulturološke supstance. U Mostaru nekoć je bilo čak 18% tzv. miješanih brakova u ukupnoj masi novosklopljenih brakova, da bi se u ratu njihov udio spustio na nulu, a danas „popeo“ na 1,7%. 31 Mile Lasić ju životom u getima neznanja, ili u getima vlastitih strahova i predrasuda, ostaju zauvijek na marginama „postkolonijalnih useljeničkih društava“.11 Srećom, barem u prosvijećenim krugovima na Zapadu se vrlo dobro znade kako se jedino smisleni odgovor na fundamentalizam bilo koje vrste (islamistički ili kršćanski, politički ili kulturološki) nalazi u prosvjetiteljskoj ideji i praksi političke moderne. Kod nas se, nažalost, i dalje tvrdoglavo insistira na kulturološkim modelima iz 19. stoljeća. Iz tih razloga su nositelji tih anakronih koncepata i najgrlatiji u objedama zapadnog svijeta, ma koliko su jedino u njemu otvorene kakve-takve mogućnosti za kulturološko pluralistička društva, i u onoj mjeri u kojoj su pravna država i civilno društvo prisilile političke aktere na poštovanje visokih standarda zaštite ljudskih i manjinskih prava, ma o kojim se manjinama radilo, vjerskim, doseljeničkim, spolnim (gender), i dr. Riječ je o tomu da se multikulturalizam unatoč svim zlouporabama i nekonzistentnoj uporabi samog pojma, i dalje smatra smislenim odgovorom na tradicionalni nacionalni egoizam i ograničenja koncepta nacionalne kulture i nacionalne države. On se samo u post-sekularizmu više bezuvjetno ne zove tako, nego „kulturološkim pluralizmom“, „inter-kulturalizmom“, i tsl. „U što vjerovati i dalje, ako ne u ideju mulltikulturalizma“, ponovit ću i ovdje ono što je poručio, primjerice, Jostein Gaarder, norveški bestseler autor („Sofijin svijet“), neposredno nakon masovnog pokolja u Norveškoj, počinjenog navodno u ime „obrane Europe od multikulturalizma i marksizma“. Norvežani su, i to je ono što je bilo fascinirajuće u cijeloj nesreći, na ekstremističku mržnju prema kulturološkoj pluralnosti, posebice vjerskoj u liku islama, odgovorili filozofijom i praksom „otvorenog društva“, dok su SAD, podsjećanja radi, poslije „11. rujna“ usvojili „Patriotic Act“, tj. zakonski ograničili slobode i svojim građanima i drugima. Smije se, dakle, postaviti hipoteza kako će privrženici ideja prosvjetiteljstva i političke moderne posvuda u svijetu i dalje inzistirati na nužnosti transformacije tradicionalnih društava u multikulturna ili interkulturna kozmopolitska društva, u čijoj je osnovi respekt i zaštita prava pojedinca, ali i svih kolektiviteta, uključivo etničkih zajednica, posebice manjinskih zajednica. Time dodirujemo naš primarni interes. Nije li potrebno, dakle, i u tranzicijskim društvima na transnacionalno transformacijski, kozmoplitski način, misliti pitanja susreta kultura i njihovog prožimanja? Nije li konačno došlo vrijeme da se i kod nas osmisli koncept trans-nacionalnih kulturoloških pluralizacija i socijalizacija? Ili ćemo i dalje živjeti kulturu neuvažavanja, tog „prokletstva bliskih razlika“, koje se uz malo volje mogu transformirati u kulturu međusobnog obogaćenja? Kazao bih zato zajedno s autorom „Sofijinog svijeta“ - čemu se smijemo nadati ako ćemo prestati vjerovati u ideju inter-kulturalizma, koja podrazumijeva međusobno uvažavanje, uz posvajanje zajedničkih vrijednosti, onih koje uvaženi profesor Hans Küng zove „Weltethosom“… 11 Vidjeti, Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka (post)sekularističkom (inter)kulturalizmu, Diskursi, No 2/2011, str. 11-29 (Prilog feljtoniziran i u dnevnom listu Oslobođenje od 18. do 26. rujna 2011.) 32 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu IV Kao što je već rečeno, i u Bosni i Hercegovini i u cijeloj regiji jugoistoka Europe se neskriveno likovalo i još uvijek likuje zbog neopreznih i u biti površnih izjava njemačke kancelarke i britanskog premijera o „smrti multikulturalizma“. Jedni su to radili ili rade, jer im se učinilo da su konačno dobili potvrdu za svoje političke koncepte i opcije, u pravilu oslonjene na ideju nacije-države iz 19. stoljeća, a drugi kako bi se još jače pozivali na liberalno-građanske koncepte, koji su divni i krasni za zrela politička društva, dok u totalno podijeljenoj Zemlji i Regiji koja se sunovratila u svoju lošu prošlost upravo jer nije umjela naći mjeru između nacionalnog i liberalno-građanskog, većinskog i manjinskog, djeluju u najboljem slučaju kao plemenite utopije, ukoliko se iza njih ne skrivaju koncepcije majorizacije ili prisilnih asimilacija. Nasilnom disolucijom bivše Jugoslavije, ratnim sunovratom i kontra-tranzicijskim povratkom u prošlost nastala su, dakle, i u BiH i u regiji jugoistoka Europe etnički podijeljena, u osnovi paralelna društva, u kojima je sačuvano vrlo malo vezivnog tkiva iz prošlosti. Tog tkiva je moralo biti putem raznorodnih ljudskih veza, i međusobnog trpljenja, čak i u duboko predpolitičkoj, turskoj periodi Bosne i Hercegovine, ma koliko su etničko-religijske zajednice – sukladno millet-sustavu – funkcionirale kao zasebni svjetovi. Austrougarski pokušaji političke modernizacije BiH bili su potom osuđeni na neuspjeh, jer su počivali na konceptu potiranja kulturološko-političkih zasebnosti. Ono što se zove „kalajevštinom“ ili „kalajisanjem Bosne“ nije, dakle, imalo šansu na uspjeh primarno iz razloga što su u tom momentu procesi formiranja „zakašnjelih nacija“ (Helmut Plessner) bili dovršeni, ili u punom jeku i u Bosni i Hercegovini.12 Otuda i jesu danas problematične težnje ne samo ka separatnim nacijamadržavama u BiH, nego i anakronične ambicije za formiranjem bosanske nacije i države, koja bi potirala ono što se ne smije potirati. Uostalom, ono što nije uspjelo prije više od jednog stoljeća, ne može biti rješenjem za BiH danas. Radilo se o otvorenom ili o prikrivenom nasilju i nametanju, zagovara li se integralno ili integrativno „bosanstvo“, potpuno je svejedno, u BiH su njezine „zakašnjele nacije“ definitivno oformljene i ne smiju se dovoditi u pitanje ukoliko se misli dobro svojoj zemlji. Od odlučujuće je metodološke važnosti ono do čega je došao dr. Srećko M. Džaja, jedan od rijetkih bh. povjesničara s međunarodnom reputacijom, ustvrdivši: «Uočljivo je da politička povijest BiH nije tekla kao jedan kontinuum koji bi iz jednog stanja prelazio u drugi nošen dinamikom vlastitog unutarnjeg društvenog i kulturnog razvitka. Umjesto toga je BiH tijekom svoje povije12 Prije 126 godina, točno 19. rujna 1885., je, primjerice, fra Franjo Miličević objavio prvi broj „Glasa Hercegovca“, hrvatskog političko-informativnog lista u BiH. „Glas Hercegovca“, nekadašnji 'Hercegovački bosiljak', bio je izrijekom protiv Kallayevog uvođenja jedinstvene bosanske nacije. U jednom od brojeva „Glasa Hercegovca“, fra Miličević direktno poručuje Benjaminu Kallayu: "Mi štujemo ime Bosne i Bošnjaka kao pokrajinsko, ali kao narodnostno, jer ga poviest i tradicija zabacuju, odbacujemo..." 33 Mile Lasić sti dobivala radikalne političke i demografske udare izvana, koji su ovu zemlju duboko raslojili. Ta raslojenost silno otežava uspostavu BiH kao moderne demokratske države, jer nijedna od postojećih političkih tradicija kroz koje je BiH do sada prošla nije usidrena ni emocionalno ni memorijski u današnje cjelokupno bh. pučanstvo.» I dalje, tvrdi dr. Džaja: «Budućnost BiH se ne može graditi na iluziji o njezinoj tisućugodišnjoj državnosti, nego na stvarnom poznavanju i uvažavanju njezine izlomljene prošlosti i sadašnjosti i na izboru političkog modela koji bi odgovarao njezinoj stvarnosti. Pritom, ipak, ima jedna konstanta koja se provlači kroz bh. povijest, a koju se ne bi smjelo zaboraviti. BiH je, naime, usprkos svim mijenama kojima je kroz svoju povijest bila izložena – ostala povijesni krajolik, tj. prostor koji je bio izložen i dramatičnim promjenama, ali je sačuvao svoje ime i geopolitičke obrise.» 13 BiH je imala različite sudbine i iskustva u prvoj i drugoj Jugoslaviji, u prvoj je bila totalno ignorirana kao zaseban subjekt i podijeljena, a u drugoj je doživjela – u periodu kojeg volim zvati Periklovim dobom, mada sam svjestan njegovih manjkavosti, dakle u sedamdesetim i prvoj polovici osamdesetih godina prošlog stoljeća - opći industrijski, politički i kulturološki procvat. Jedino ni tada, ni poslije nije imala iskustva s političkom demokracijom.14 Odmah poslije pada Berlinskog zida i „željezne zavjese“ u Zemlji su osnovani nacionalni, etnički i religijski utemeljeni politički pokreti koji su, svatko na svoj način, sudjelovali u razgradnji onog što se u tom momentu zvalo SR BiH u sklopu SFRJ. Njegujući poziciju „neudobnog građanina“ (G. Grass), a ne profesionalnog patriote, ja to zovem „dvostrukim udarom izvana“ i „trostrukum udarom iznutra“ protivu BiH, ma koliko se „patriotima“ unitarističke ili separatističke provenijencije ovakvo tumačenje ne dopadalo.15 U svakom slučaju, za kratko vrijeme je bilo uništeno sve ono što je bilo dosegnuto u kratkom životu Titove Jugoslavije, posebice od Ustava iz 1974. godine, te političko-pravne konstrukcije koja je priznavala i kolektivno-etničke subjektivitete i kulturološke minijaturne razlike među nama. Uostalom, o kvaliteti i 13 Vidjeti, Džaja, S. M. Riječ na znanstvenom skupu „Stoljeće Kraljeve Sutjeske“, 18. listopada 2008., KUN, Oslobođenje , 23.10.2008.. 14 Vidjeti, Berić, G. Sanjaj socijalizam, trpi kapitalizam, Oslobođenje, 20.10.2011. U Berićevom komentaru se smisleno ukazuje i na relativnost „Periklovog doba“ u životu BiH: „Glupo je danas veličati taj sistem, ali je žalosna činjenica da današnje generacije mladih žive lošije i nesigurnije nego što su živjeli njihovi roditelji. I kao što nam je kapitalizam, prvenstveno zbog svog izobilja, izgledao jako privlačan kad smo ga gledali iz socijalističkog miljea, što smo dalje od tog vremena, socijalizam nam je sve bolji i ljepši, jer nam je tranzicijski kapitalizam donio bijedu. Kao da nam je povijest izrekla presudu: Stoko, sanjaj socijalizam i trpi kapitalizam! Bilo je u tom jugoslovenskom socijalizmu neuporedivo više socijalne pravde, država je brinula o tebi od rođenja do smrti, i što je najvažnije - bilo je neke makar i nejasne nade... Sociolozi i ekonomisti su manje izdašni u pohvalama bivšem sistemu. „Kad sanjamo socijalizam, sanjamo ondašnji nerad za velike pare", kaže jedan od njih. Prošlost dugo traje, a svatko ima svoj pogled na nju... 15 Vidjeti, Bizarnost mira u zemljama zapadnog Balkana, u knjizi: Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, str. 151-183. 34 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu važnosti Ustava SFRJ iz 1974. svoj sud je kazala i čuvena Badinterova komisija. U krajnjem, bez Ustava iz 1974. godine nema ni postojećih vanjskih granica ni međunarodno-pravnog subjektiviteta post-jugoslavenskih država.16 Dakako, u bivšoj SFRJ i bivšoj SR BiH se s mukom i poslije proturječne deunitarizacije početkom sedamdesrtih godina prošlog stoljeća doprijelo do čarobne formule o jednakopravnosti republika i naroda i njihovih građana, koja se potom ogledala i u konačnom priznanju nacionalnosti „Muslimana“, današnjih Bošnjaka, i jednakopravnosti BiH s drugima, te u relativno mudrom upravljanju etničkim konfliktima (sve do Memoranduma SANU i Osme sjednice SK Srbije), kao i u njegovanju „zajedničkih memorija“, datuma i događaja iz povijesti, bez čega nijedna zajednica ne može opstati. Političkom konceptu kojeg je oličavao SKJ (SK BiH) se uvijek može prigovoriti, dakako, neuvažavanje političkog pluralizma, pa se, čak, ova vrsta političkog monopola mora uvrstiti i u krug „neprijatelja otvorenog društva“, ali joj se ne smiju pripisati grijesi koji će potom učiniti etnokrate pod plaštom političkog pluralizma i demokracije, a što će skončati u demokraturi u kojoj i danas živimo. Rezultati etnokratske vladavine su, u krajnjem, vidljivi golim okom u formiranim „paralelnim društvima“ gdje ih nije bilo. I dok se na Zapadu s razlogom govori o neuspjeloj integraciji doseljenika i nastanku „paralelnih društava“, kod nas bi bilo krajnje vrijeme početi govoriti o nemogućim političkim konceptima koji produciraju ili imaju za posljedicu domaća paralelna društva, i gdje ih nije bilo. I sve dok se budu njegovali događaji i ličnosti iz povijesti koji nas dalje razdvajaju, sve dok budemo uporno gajili kulturu sjećanja samo vlastitih žrtava, a „kulturu zaborava“ vlastitih sramota, bez želje za traganjem za onim što nas je spajalo u prošlosti, imamo male šanse uspostaviti mostove među nama koji bi nas ponovo spojili u budućnosti. Radi se o potrebi povratka Bosni i Hercegovini, kazao bi jedan mudri bh. franjevac. O povratku ka BiH se radi, doista, i to ne samo njezinih Hrvata, nego i njezinih Srba i Bošnjaka, i drugih. Svatko bi morao uzmaknuti od inzistiranja na nemogućim konceptima i založiti se za europsku BiH.17 V Političke iluzije među Hrvatima i Srbima su u pravilu separatističkog, a među Bošnjacima unitarističkog usmjerenja. Prve je lako diskvalificirati kao anakrone, ali iluzije unitarnog tipa su zamotane u očaravajući celofan deliberativnih teorija ili oblandu patriotizma, pa ih je puno teže smjestiti u kutak kojem pripadaju. I sam se osjećam građaninom Svijeta i Europljaninom, iako ne zanemarujem nijedan svoj identitet, ni etnički ni zavičajni, ni državni, pa se moram osvrnuti na iluzije koje su posijane u liberalno-građanski koncept uređenja BiH i 16 Vidjeti, Deset mišljenja Badinterove komisije, u knjizi: Lasić, M. Op. cit., str. 102103. 17 Vidjeti, Lasić, M. Kultura sjećanja, str. 234. (Ova se knjiga može čitati i u pdf-formatu na portalu www.fes.ba, u rubrici Publikacije, 2011.) 35 Mile Lasić princip „jedan čovjek jedan glas“, pa s time i posredno ili direktno i u tobožnju multietničku stranku zvanu SDP BiH, koja je odavno postala „bošnjačko-centrična“ (Enver Kazaz), čiji vrh s vremena na vrijeme vodi agresivniju stigmatizaciju političkih protivnika ili, primjerice, čitavih regija, nego što su to Minovićevi i Mitovićevi mediji odrađivali za Miloševićev režim uoči krvavog raspada Jugoslavije. Valjda to rade kako bi prikrili neviđeni nepotizam i političku jalovost, odnosno nesposobnost realiziranja ciljeva svojih „pet politika“. O SNSD-u se i ne treba puno govoriti. Vrhovi ove RS-stranke se i ne trude biti nešto više od srpske socijaldemokracije, ako je tu uopće više o socijaldemokraciji riječ. U obje tobožnje bh. socijaldemokracije su, nažalost, prevladali neo-jakobinska politička kultura nadbijanja, klijentalizam i podanički mentalitet. Do savršenstva je odnjegovan i tzv. poželjni govor, tako nedostojan slobodnog čovjeka. Rezultat toga jesu dva podjednako loša entiteta pod tobožnjom socijaldemokratskom dominacijom, de facto strankama koje njeguju političko-pravno nasilje na štetu socijaldemokratske ideje i Zemlje u cijelosti.18 Naprosto je nevjerojatno kako je brzo zaboravljena politička bahatost Miloševićeva režima, i tko je bio i zbog čega najglasniji zagovornik načela „jedan čovjek-jedan glas“, dakako, na račun nijekanja Ustava SFRJ. Zaboravilo se i na farsično biranje nesretnog Sejde Bajramovića i raznih besprizornih „kostića“ u „krnje Predsjedništvo SFRJ“, sukladno tajnim ambicijama „Vožda“ i njegovih slijepih sljedbenika. Dakako, za ovakvu vrstu kratkovidosti nisu krivi samo SDP-političari, nego i svi oni duhovni i pravno-politološki narativi čiji krajnji rezultat i jeste „lažni Valter“, projekt podržan, nažalost, od prijateljske nam zemlje, u čiju se pomoć mnogi uzdaju i na putu ka EU, što je vrlo upitno.19 Po mojem razumijevanju, tragična srpska iskustva i zablude glede Jugoslavije morale bi biti poučne za sve koji su bilo gdje brojniji od drugih, jer kada je netko većina ima više obveza, ali ne i više (kolektivnih) prava. Ona se moraju 18 Farsičnim post-daytonskim razvojem su nastali, dakle, dominantni srpski i bošnjački entiteti, dok su Hrvati postali moneta za potkusurivanje („srpsko cvijeće“ ili „bošnjačko cvijeće“), valjda da bi se potvrdila Marxova misao kako se događaji ponavljaju jednom kao tragedija, a drugi put kao farsa. O marionetama na vlasti u RS-u tipa Emila Vlajkija ne vrijedi trošiti riječi, jedino se pomoću ove političke karikature može bolje razumjeti kakav se politički autogol zabija za zemlju BiH kada se upravo zahvaljući izmjenama, intervencijama u Izbornom zakonu samo Hrvatima legalno i legitimno bira, odnosno nameće hrvatski član Predsjedništva BiH, kojeg oni većinski ne osjećaju svojim predstavnikom. Oni koji negiraju „fenomen Komšić“ trebali bi samo bi zamisliti što bi se dogodilo kada bi takvo što bilo moguće uraditi i s bošnjačkim i sa srpskim članom Predsjedništva BiH? 19 SDP BiH je po metodama postao brat blizanac SNSD-u, jednako koliko po stilu vladanja „Zloćko“ nalikuje „Mićku“., kazala bi dr. Svetlana Cenić. Tragedija je, zapravo, što je SDP BiH glede nacionalnog pitanja ostao svjetlosnim miljama udaljen iza prakse rješavanja nacionalnog pitanja u interpretaciji Saveza komunista Bosne i Hercegovine, čiju zaostavštinu u formi načela u oblasti upravljanja etničkim razlikama ne uvažava, a što mu ne smeta da se obilato koristi njegovom imovinom kao izvorom autokratske moći i bahatog političarenja njegovih lidera... 36 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu garantirati svim konstitutivnim narodima i svim manjincima, jednako kao i individualna prava svakog čovjeka i građanina. Potrebno je, dakle, priznati da je BiH totalno podijeljena država i zemlja, te k tomu sklona padu (failure state), koja opstoji samo voljom međunarodne zajednice, o čemu i svjedoči 800 intervencija OHR-a u post-daytonskoj periodi BiH, pa se potom posvetiti i čovjeku, građaninu i kolektivitetima. Ovim bi se putom definitivno smanjile međuetničke napetosti i izgubile iluzije o neodrživosti BiH ili o „vladajućem“ ili „temeljnom narodu“ u BiH. „Apsurdna je teza da bošnjački narod, vojno i politički konfrontiran Srbima i Hrvatima, može ostvariti ulogu integrativnog faktora BiH“, upozorio je svojevremeno akademik Enver Redžić, „da bi se očuvao historijski integritet BiH, nužno je da u svim nacionalnim politikama u BiH postanu integrativne težnje. Integritet se ne može nametati; on se može uspostaviti samo političkom voljom sva tri BiH naroda“. Po razumijevanju ovog uvaženog be-ha povjesničara, „gledište da je jedan narod, tj. bošnjački, nosilac i spasilac integriteta BiH podrazumijeva da bošnjačkom narodu pripada uloga vladajućeg naroda“. Međutim, nastavlja Redžić, „integritet BiH, koja je višenacionalna zajednica nespojiv je sa postojanjem vladajućeg naroda“. Zato, zaključio je akademik Redžić, „zastupanje stanovišta o vladajućoj ulozi bošnjačkog naroda izravno vodi u nepovratnu destrukciju i dezintegraciju BiH“. Potom će Redžić, kako je i priličilo vijećniku AVNOJ-a, znanstveniku i čovjeku od integriteta, poantirati: „Prividno bosanska koncepcija, po kojoj je tzv. autohtoni narod čuvar Bosne, u suštini je antibosansko gledište, jer BiH pripada jednako svim svojim narodima ili je nema“.20 Iz ovog metodološkog pristupa nameće se moguće nadilaženje naših podijeljenosti i putem jednog od konsocijacijskih modela, ili u kombinaciji i uz uvažavanje elemenata klasičnog parlamentarnog sustava. Kao što je već doticano, kod nas se tvrdoglavo ignoriraju čak i narativi o konsocijacijskim modelima, iako bi, primjerice, švicarski model „Konkordanz-demokracije“, ili nizozemski model koji je izveo zemlju iz nestabilnosti (da bi se samoukinuo) mogli pomoći. Uostalom, u Daytonskom ustavu već su ugrađena konsocijacijska rješenja, kako bi potom bila nakaradno izvedena, kao i mnogo drugoga u BiH. Temeljno pravilo konsocijacije da političke elite postignu dogovor kojeg bi se držale, preduvjet je, u stvari, za bilo kakav pomak do novog ustava, koji ćemo morati čim prije izraditi, ukoliko se uistinu želimo približiti euroatlantskim integracijama. Vjerojatnije je, nažalost, da ćemo nastaviti živjeti postojeću kombinaciju „javašluk konsocijacije“ i političko-pravno iluzioniranje putem koncepcije „jedan čovjek – jedan glas“ (protivu kojeg, dakako, nemam u načelu ništa protiv), nego što će se političke elite usuglasiti o temeljenoj promjeni ustava Zemlje koja bi pospješila euroatlantske integracije. Ilustracije radi, navest ću ovdje kako uvaženi kolega, profesor FPN-a Univerziteta u Sarajevu, dr. Asim Mujkić tvrdi: „Namjesto demokratskog principa 'jedan čovjek – jedan to teško glas', treba mijenjati etnopolitički okvir unutar ko20 Vidjeti, Redžić, E. Sto godina muslimanske politike, str. 113. 37 Mile Lasić jega se taj jedan čovjek uopće ne pojavljuje kao jedan čovjek. Ako se neko plaši 'preglasavanja' (etničkog) unutar te formule, onda neka se svojski baci na demontiranje i transcendiranje etnopolitičkog okvira unutar kojega namjesto formule 'jedan čovjek – jedan glas' suvereno, već dvadeset godina vlada sramna, anti-demokratska formula 'jedan čovjek (jedan vođa) – milion glasova (milion 'bioloških' članova kolektiva koga ovaj navodno predstavlja)'.“ U BiH se, doista, radi o sustavnoj proizvodnji prostota svih vrsta, iliti redukcija, tu se slažem s dr. Mujkićem, ali i o proizvodnji iluzija putem zagovaranja neadekvatnih modela za bilo koju podijeljenu ili složenu zajednicu.21 Htio bih zamoliti sve poštovane kolege, dakle i one koji inzistiraju na liberalnom i građanskom ustroju podijeljene Zemlje, putem koncepcije „jedan čovjek – jedan glas“, da shvate da protivu tog principa nemam ni sam u načelu ništa protiv, ali se bojim da se tim putom ne mogu „transcendirati“ naše surove podijeljenosti. Zbog toga bi bilo nužno da zagovornici ovog narativa za početak ne gledaju u kolegama, onim koji respektiraju etničko i pri tomu ne negiraju građansko, drugo do obzirne ljude i znanstvenike, pripadnike srodnih i kompleksnih identiteta, kako bismo se zajedno uhvatili u koštac s krutom bh. podijeljenom stvarnošću. Jer, tvrdim odgovorno, ona se može nadići ne ignoriranjem niti grubim eliminiranjem, nego upravljanjem etničkih razlika. Dakle, prvo priznati kulturološku i svekoliku pluralnost, pa potom raditi na nadilaženju naših podjela, i to racionalnim upravljanjem etničkim razlikama. U krajnjem, Zemlju i Regiju bi mogli izvući iz etno i neoboljševičke močvare, iz stanja „zarobljenog uma“, samo prosvijećeni ljudi, uključujući i liberalne etnokrate i socijaldemokrate. Nama ne može pomoći apel za „transcendiranje etnopolitičkog okvira“, nego upravo iskustva onih država koje su iz faze nestabilnosti izašle u faze stabilnosti putem 21 Mujkić, A. „Bauk“ liberalne demokratije kruži Bosnom, Puls demokratije, 14.11.2007. Ne dovodeći u pitanje plemenitost u Mujkićevoj viziji, moram primjetiti kako je duboko pogrešno zatvaranje očiju prema žalosnom ‘činjeničnom stanju stvari'. No, pogledajmo što dr. Mujkić kaže:„Insistiranje na ‘činjeničnom stanju stvari' u raspravama o državnom uređenju rijetko je išta drugo do ideološki motivisano onemogućavanje alternativnih vizija BiH kao političke zajednice..“ Nije, dakle, uvijek ideološki motivisano, pa bi upravo Mujkićevo hipostaziranje omiljenog mu modela nekomu moglo izgledati „ideološki motivisano“. Odsustvo sluha za bh. političku stvarnost dolazi i u sljedećem Mujkićevom obrazloženju: „Što se tiče strahovanja od dominacije formule 'jedan čovjek – jedan glas' treba primijetiti sljedeće: zašto se ova formula stalno iščitava u etničkom kodu, kao da jedan čovjek iscrpljuje svoj javni i politički život u svom etničkom pripadanju. Taj jedan čovjek nije samo pripadnik neke etničke grupe, već i niz drugih grupa. Prema tome nije u toj demokratskoj formuli problem već u etnopolitičkom okviru unutar kojeg se tog jadnog jednog čovjeka stalno i nepogrješivo reducira na pripadanje ovom ili onom narodu.“ Bilo bi maliciozno podsjetiti tko je sve i kako zagovarao uvažavanje principa „jedan čovjek – jedan glas“ u pokojnoj SFRJ. U svakom slučaju, odgovorno tvrdim kako ovakav pristup onemogućuje potragu za alternativnim rješenjem, koje se možda skriva u respektu povijesnog hoda u BiH, ma kakav bio, dakle u kombinaciji etnokratskog i liberalnograđanskog modela, kako se ne bi bh. etnički ili drugi identiteti i uopće kulturološki pluralizam dovodio u pitanje. 38 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu konsocijacijske odgovornosti, uz puni respekt metoda upravljanja i nadilaženja međuetničkih konflikata. Ovaj model podrazumijeva, međutim, dogovor i odgovorno sprovođenje dogovorenog političkih elita, kako uči Arendt Lijphart, kao i pomoć prijatelja iz Svijeta pa su šanse za njegovu primjenu u BiH skoro pa nikakve. Krivnju i za ovo snose – pored političkih - akademske elite, sve one koje onemogućuju dijalog i kompromis, bilo u ime socijaldemokratske, bilo u ime etnokratske vizije uređenja Zemlje. Na sreću, mogla bi nam pomoći i iskustva jedne takve integracije kakva je Europska unija, koja je alternativa i etnokratskim iluzijama i njihovim liberalnograđanskim inačicama. Ovu alternativu treba, pak, prvo razumjeti, pa potom njezina stimulirajuća iskustva implementirati i prije nego se postane dijelom EU. Politički sustav EU sadrži, naime, i nadnacionalne i međudržavne načine suodlučivanja i dogovaranja, pa je EU upravo s time postala alternativa povijesno-političkim tvorevinama kakva je nacionalna država, mada nije negacija nacionalne države, nego podrazumijeva njezino djelovanje u funkciji harmoniziranja odnosa unutar EU i pozajedničenja europskih politika. EU funkcionira, dakle, sukladno mješovitom modelu višerazinskog upravljanja, koji se temelji na teoriji prenesenog ili djeljivog suvereniteta, izgradnji euro-regije i načelu supsidijarnosti. Upravo bi ova iskustva mogla biti od pomoći i u rješavanju svih nacionalnih pitanja u BiH i bh. državno-političkog pitanja. Pri tomu se treba imati na umu da je EU postala to što jeste temeljem uvažavanja „četiri slobode“ (kretanja ljudi i ideja, roba, kapitala i usluga), da je upravo tim putom došlo do duboke isprepletenosti gospodarstava i pravne i političke kulture zemalja EU, što je EU i učinilo paradigmatskim modelom i nezaobilaznom činjenicom svjetske politike. Biti dijelom tih procesa za BiH i jeste biti ili ne biti … U zalaganju za ovaj alternativni političko-politološki narativ, alternativan i etnokratskim i građansko-liberalnim opcijama, sam vrlo usamljen. Srećom, ima kolega i ovdje među nama koji razumiju na sličan način šansu zvanu EU da se sva tri nacionalna pitanja u BiH i „bosansko-hercegovačko državno pitanje“ razriješe upravo putem europeizacije domaćih narativa i politika, uz primjenu načela koja nikoga neće dovesti u pitanje, nego će i ovu zemlju i njezine građane i narode približiti spasonosnoj obali. Kunderin ideal Europe: “maksimum raznolikosti u minimumu prostora” mogao bi, dakle, biti formulom spasa za BiH kada bi se u njoj postalo svjesno supstancijalnih vrijednosti EU. Ona je, naime, zajednica ili unija europskih država i naroda, koja sustavno širi gospodarske i druge slobode, i prema unutra i prema vani, dok se u BiH susrećemo s granicama na svakom koraku, kako onim administrativnim, tako i tržišnim. Pri čemu je najteže svladati one vrlo žilave granice u glavama i srcima ljudi. Zabijanje glave u pijesak ne koristi nikomu, kao ni sanjarenje, jer našu zemlju mogu i moraju izvesti iz stanja kontinuiranih blokada i nepomirljivih javnih mišljenja ili mnijenja, čije su posljedice omraze unutar nefunkcionirajućih etničkih i ljudskih zajednica, samo zajedno - prosvijećeni liberali, prosvijećeni socijaldemokrati i liberalni etnokrati. Pa ako poslije neoliberalnog koncepta globalizacije, demokracija u velikom dijelu svijeta funkcionira samo uvjetno i ne kao 39 Mile Lasić „čista demokracija“,22 u našim uvjetima se mora poduzeti sve ono što bi Zemlju prvo stabiliziralo, pa potom moglo izvući iz stanja „javašluk konsocijacije“ i dragovoljne „demokrature“… VI U BiH i u regiji jugoistoka Europe se, zapravo, ne umiju napraviti odlučujući iskoraci iz prapolitičkih, tribalističkih u politička društva, niti je takvo što moguće bez pomoći NATO-a i EU. Zato i približavanje ovim dvjema integracijama, jer podrazumijeva supstancijalne transformacije, jeste jedina šanse za postjugoslavenske zemlje, posebice BiH, da izađu iz vlastitih loših iskustava i neostvarivih ambicija, u krajnjem prestanu biti zemlje ili Regija „zarobljenog uma“ (Cz. Milosz). I dok NATO predstavlja u suštini povoljni vanjski okvir i svojevrsna je zaštita od vlastitih suludosti (te su za nas opasnije), članstvo u Europskoj uniji podrazumijeva epohalnu promjenu vladajuće civilizacijske paradigme ne samo na zapadnobalkanskim prostorima. EU je, naime, povijesno-kulturološka i politička zasebnost primarno po tomu što je izvršila prijenos dijela suvereniteta na nadnacionalnu razinu odučivanja i tako napravila iskorak u pravcu zajednice država prenijetog ili podijeljenog suvereniteta i višerazinskog upravljanja s onu stranu nacionalne države. S time je EU postala u osnovi alternativa, ili dopuna tvorevinama i modelima kakva je nacionalna država. Zbog toga profesor Hagen Schulze, ugledni njemački povjesničar, autor knjige „Nacija i država u europskoj povijesti“,23 i tvrdi kako je ozbiljna europska politička misao dugo tragala za nadilaženjem „etno-rušilačkog principa“ u modelu nacije-države i da je odgovor našla upravo u trans-nacionalizacijskim nadilaženjima modela iz 19. stoljeća. Britanski povjesničar ekonomije Alan Milward tvrdi, pak, da je EU najbolje razumjeti kao projekt spašavanja europske nacije-države. Po njegovom mišljenju, moderne nacije-države ne povezuju više nacionalni simboli, ili prisila, nego uspješna provedba nacionalnih političkih programa kojima je cilj osiguranje materijalnih koristi za pojedine grupe unutar nacionalnih teritorija. Iskustvo 22 Vidjeti, Puhovski, Ž. Čista demokracija je fikcija, Večernji list, 16. 10.2011., www.peščanik.net, 18.10.2011. Profesor Puhovski tvrdi: „Liberalna demokracija, znano je, počiva na načelu ‘jedan čovjek (državljanin) – jedan glas’. Mukotrpno usvajanje ovoga načela ispunilo je (ne samo u Hrvatskoj) dobar dio dvaju tranzicijskih desetljeća. No, i tamo gdje je ovaj politički model koliko-toliko kompletiran uskoro je postalo očitim da se u njegovo funkcioniranje neprestance upleću masivni ‘izvansustavni’ (tj. ekonomski) čimbenici, da model ‘čiste demokracije’ nije drugo do (veoma korisna) fikcija. Realna je slika demokracije današnjice stoga nerijetko bliža formuli ‘svakome (dovoljno jakom) interesu – odgovarajući utjecaj’. Od SAD do Vanuatua, od Rusije do Čada, lobiranjem ili neposrednom korupcijom, ucjenom ili čak uspostavom ‘država u državi’, nositelji su korporativno ustrojenih interesa bjelodano pokazali da mogu izići na kraj i s visoko razvijenim demokratskim modelima (za one manje razvijene to se je već odavno znalo).” 23 Schulze, H. Staat und Nation in der europäischen Geschichte 40 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu 20. stoljeća, po Milwardu, pokazalo je, dakle, državama da su oblici međunarodne suradnje nužni, pa je u tom kontekstu integracija jednog broja zapadnoeuropskih država bila racionalan odgovor. Zapadnoeuropske zemlje su nakon Drugog svjetskog rata zbog toga i odlučile ustupiti određenu količinu suvereniteta kako bi ostale kohezivni etniteti koji i dalje imaju lojalnost svojih građana. Nitko se od njih nije do danas zbog toga pokajao. 24 Pri tomu je, upozoravaju drugi europski znanstvenici, pitanje hoće li EU postati „država” ili „super država“, te tako oduzeti nacionalnim državama i vladama njihov suverenitet „lažna dvojba”. Jer, ne mora svaki oblik koji se razvija iznad nacije-države poprimiti značajke i institucionalne forme nacionalne države. Zapravo, ovakve diskusije samo govore o “zavodljivoj snazi suvereniteta”, odnosno slabom poznavanju teorije i prakse prenesenog ili djeljivog suvereniteta, odnosno višerazinskog upravljanja. Naše je prokletstvo, dakle, primarno u tomu što je kod nas još uvijek u tijeku zakašnjela, pa time i ogorčenija bitka za konstituiranje nacija-država, po uzoru na nadvladane modele koji isključuju upravljanje etničkim konfliktima, a podrazumijevaju manipulaciju njima. Upravo zbog toga i Zemlja i Regija uzaludno vape za europskom političkom kulturom, dok politički vrhovi razumiju samo logiku nadmetanja odnosno političko nasilje, koje je i dovelo do smrti multikulturalizma na našim prostorima. Posljedice su vidljive prostim okom. Umjesto političke kulture dijaloga i kompromisa su u protekla dva desetljeća „odnjegovana“ jednodimenzionalna javna mnijenja, koja podrazumijevaju sljedbenike i vjernike, a ne i misleće ljude. Zapravo, kulturološka i politička tranzicija nije uspjela, Zemlja i Regija su bile i ostale u raljama „zarobljenog uma“. Zbog toga se, bez euroatlantskih integracija, posvajanja vrijednosnih orijentira i NATO-a i EU, tih u osnovi međusobno povezanih procesa nužne i zakašnjele modernizacije, ne može više ni napustiti ambijent prapolitičkih zajednica ili „paralelnih društava“, taj naš originalni tranzicijski, kontra-civilizacijski doprinos trans-nacionalnim socijalizacijama i integracijama u globaliziranom svijetu. Potrebno se, dakle, pribrati, zaustaviti neposredno pred provalijom, propuntom, kazali bi u Hercegovini, pa potom oglednuti u očima svojih susjeda i kulturološki bliske subraće, te se tim putom vratiti ideji moguće Bosne i Hercegovine, i Regije, koja podrazumijeva duhovnu blikost među nama, uvažavanje i prožimanje, u krajnjem se otisnuti u budućnost, ili ako netko tako želi vratiti se u bolju prošlost, ali pod EU i NATO kišobranom. Nas samih radi. Sarajevo, 28. listopada 2011. godine 24 Milward, A. The European Rescue of the Nation State 41 Mile Lasić Literatura Berić, G. "Sanjaj socijalizam, trpi kapitalizam", Oslobođenje, 20. 10.2011. Džaja, M. S. Riječ na znanstvenom skupu „Stoljeće Kraljeve Sutjeske“, od 18. listopada 2008., KUN, Oslobođenje , 23.10.2008.. Habermas, J. Die Dialektik der Säkularisierung, Blätter für deutsche und internationale Politik, 4/2008 Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, Udruga građana Dijalog, Biblioteka Status, Mostar, 2010. Lasić, M. Kultura sjećanja, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2011. Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka postsekularističkom inter-kulturalizmu, Diskursi, 2/2011., str. 11-29 Lošonc, A., Kultura, kulturni pluralizam i identitet. Multikulturalizam i interkulturalizam, www.helsinki.org.rs McGarry, J., O'Leary, B. Introduction: The macro-political regulation of ethnic conflict, in: J. McGarry i B. O’Leary (eds.), The Politics of Ethnic Regulation, Routledge, London and New York, 1993. McGarry, J., O'Leary, B. The Politics of Ethnic Conflict – Case Studies of Protracted Ethnic Conflicts, Routlegde, London and New York, 1995. Milašinović, S., Kešetović, Ž. "Mogućnosti rešavanja unutardržavnih konflikata", izvorni znanstveni rad 01/2009, www.doiserbia.nb.rs. Milward, A. The European Rescue of the Nation State, Routledge, London, 1992. Mujkić, A. „Bauk“ liberalne demokratije kruži Bosnom, Puls demokratije, 14.11.2007. Nikolić, J. Građanska kultura i građansko zajedništvo u uslovima religijskog, etničkog i kulturnog pluralizma, www.helsinki.org.rs Puhovski, Ž. , www.peščanik.net, 18.10.2011. Redžić, E. Sto godina muslimanske politike, Institut za istoriju, Sarajevo, 2000. Riemen, R. Vječiti povratak fašizma, TIM press, Zagreb, 2011. (vidjeti i www. nexus-instituut.nl i www.robriemen.nl) Schulze, H. Staat und Nation in der europäischen Geschichte, C.H. Beck, München, 1995. Živanović, M. Moja domovina je sada sjećanje, Oslobođenje (Pogledi), 22. 10. 2011. 42 Lažni kraj multikulturalizma na Zapadu i stvarni kraj multikulturalizma na Balkanu Mile Lasić DAS FALSCHE ENDE DES MULTIKULTURALISMUS IM WESTEN UND DAS TATSÄCHLICHE ENDE DES MULTIKULTURALISMUS AUF DEM BALKAN Zusammenfassung In diesem Aufsatz wird von dem falschen Tode des Multikulturalismus in demokratischen westlichen Ländern aussgegangen, und gleichzeitig wird der Versuch unternommen, die Ursachen des Todes des Multikulturalismus und die gezielte Formation der „Parallelgesellschaften“ in postjugoslawischen Ländern zu erklären. Interkulturalität bleibt dabei das oberste Paradigma und Ziel. Während sich man aber in OECDLändern, und insbesondere in der EU um Überwindung der Politik und Praxis der Gewalttätigkeit bei gleichzeitigem Respekt für das Anderssein bemüht, in postjugoslawischen Ländern hat man mit rückgnägigen, demokraturischen Tendenzen zu tun. In dieser Arbeit wird gezeigt, dass die Ursache dieser Entwicklung darin liegt, dass in der mehr oder weniger rezenter Vergangenheit die Moderne um die Länder des ehem. Jugoslawien, insbesondere Bosnien und Herzegowina, einen grossen Bogen geschlagen hat. Hier hat man bei der Lösung von ethnischen Konflikten nur mit repressiven Methoden viel Erfahrung gemacht, mit grundlegenden Fragen des Staates, der Nation, Kultur, Identität und Sprache befasst sich man - auch nach allem was erlebt worden ist - in einer völlig anachronistischen und outistischen Art und Weise. Die Idee der Alterität, konsensueller Kultur und Gehörigkeit dem aufgeklärten und vereinigten Europa lebt in diesen Ländern noch nicht. Im Gegensatz dazu, in der Welt der politischen Moderne oder des „neuen Paradigma“ innerhalb der EU kommen Elemente einer neuen politischen Kultur (der Gewaltlosigkeit) zum Vorschein, die die Idee der „vier Freiheiten“ und „offener Gesellschaft“ umfasst, wo ethnische und jede andere Form der Pluralität gemanaged eher als eliminiert wird. In den vorpolitischen Gesellschaften des Westbalkans jedoch, werden Methoden der Eliminierung von ethnischen Differenzen, der Majorisierung und versteckten Assimilation gepflegt. Unsere Verdammung liegt darin, dass im Zeitalter der Globalisierung, Transnationalisierung und Integration, ein verspäteter Kampf um Schaffung von Nation-Staaten nach den obsoleten Modellen des 19. und 20. Jahrhunderts andauert, wo die Idee der geteilten oder übertragenen Souverenität, dezentralisierten Regierens jenseits des Nation-Staates auf kein Verständnis stösst. Die meisten Länder in der Region widerstehen der Europaisierung, d. h. verspäteter Modernisierung, und dienen dadurch als Beispiele des pervertierten Umfeld der Demokratie und staatsrechtlichten Regeln. Ein Ausgang aus dieser selbstverursachten Sackgasse kann nur in der Perspektive der euroatlantischen Reformen und Integration gesucht werden. Es wird also empfohlen, einzelne postjugoslawische Gesellschaften im Schema verspielter Chancen und offener Möglichkeiten angesichts euroatlantischer Integration kritisch zu betrachten. Schlüsselwörter: das falsche Ende des Multikulturalismus im Westen, der tatsächliche Tod des Multikulturalismus in postjugoslawischen Ländern, Management von ethnischen Differenzen statt deren Eliminierung, Respekt fuer Pluralität von Identitäten und Alterität, individduellen Rechten und Rechten der Kollektivitäten... 43 Naučna polemika Dražen Barbarić1 MULTIKULTURALNI PARADOKS EUROPSKE RADIKALNE DESNICE Autor polazi od nedvojbene činjenice uspona radikalno desnih stranaka i njihovih izbornih uspjeha širom Europe. Koristi se integralnim pojmom radikalne desnice koji obuhvaća tri ključne karakteristike: antisistemska retorika, ksenofobni antiimigracijski sentiment i nacionalistička mitologija. U radu se pokušava dokazati da radikalna desnica u Europi preuzima osnove multikulturalnoga diskursa (međusobno uvažavanje i suegzistencija), te ih u posve pervertiranom obliku koristi u političke svrhe. Paradoks se sastoji u tome da je radikalno desni instrumentalizirani etnokratski multikulturalizam usmjeren protiv nositelja ideje liberalnoga multikulturalizma, čime potkopava same temelje europske civilizacije i nudi potpuno oprečnu viziju potonje kroz različite koncepte (Europa utvrda, Europa nacija i sl.). Ključne riječi: radikalna desnica, kulturni protekcionizam, etnokratski multikulturalizam, teorija zazornosti, razlikovanje prijatelj-neprijatelj, antiislamizam Uvod Na samome početku rada pokušat ću se ukratko 'obračunati' s terminološkom anarhijom koja vlada oko pojma radikalne desnice, kako bih što vjerodostojnije koristio integralan pojam radikalne desnice koji bi obuhvaćao široki spektar stranaka i pokreta. U drugom dijelu bit će predstavljeni najznačajniji izborni uspjesi radikalne desnice u Zapadnoj Europi, te najčešća objašnjenja potonjega u znanstvenoj literaturi. Treći dio posvećen je obrazloženju središnje teze ovoga rada – etnokratski multikulturalizam paradoksalno potkopava temelje civilizacije koju radikalna desnica žustro brani kao okvir koegzistencije kulturnih protekcionizama. Pomoću teorije zazornosti (Iris Marion Young) i metapolitičkoga razlikovanja prijatelj-neprijatelj (Carl Schmitt) pokušat ću objasniti proces multikulturalizacije radikalne desnice u Europi, te dokazati da je pred Europom izbor između dviju vizija multikulturalizma: etnokratskog ili liberalnog. 1 [email protected] Dražen Barbarić Terminološka entropija fenomena radikalne desnice Literatura koja se bavi fenomenom radikalne desnice i pojava vezanih uz nju sadrži popriličnu terminološku konfuziju oko samoga pojma radikalne desnice. O razini terminološke entropije zorno svjedoči podatak da se u literaturi koriste čak 23 termina za označavanje navedenoga fenomena.2 Takvu vrstu konfuzije svakako možemo zahvaliti i potpuno nejasnoj genezi samoga pojma kao označitelja onih pokreta koji su kroz 19. i 20. stoljeće smatrani političkim radikalima (od pokreta za građanska prava i slobode, preko komunističkih, pa sve do fašističkih pokreta). Kako se opisana entropija ne bi odrazila i na teze ovoga rada, pod radikalnom desnicom podrazumijevam sve one „političke diskurse, programe i ideologije koji implicite ili eksplicite odbijaju temeljne vrijednosti demokratske ustavne države,“3 uz važnu napomenu da će u radu kao sinonimi biti korišteni pojmovi ekstremne i radikalne desnice. Potonja napomena je važna iz praktičnih razlika jer su primjerice sigurnosne institucije SR Njemačke 70-ih godina prošloga stoljeća počele „upotrebljavati termin ekstremizam, kada su se 1974.godine u Izvješću o zaštiti ustavnog poretka (Verfassungsschutzbericht) antidemokratska stremljenja opisala kao ekstremistička, a ne kao radikalna.“4 Postoje i suprotna tumačenja koja s obzirom na kriterij nasilja radikalizam vide kao „viši stupanj ekstremizma.“5 Integralan pojam radikalne desnice mogao bi patiti od metodološke pogreške pošto bi uključivao i desne populističke stranke, koje čine većinu uspješnih desničarskih stranaka u Europi i uspješno participiraju unutar okvira liberalne predstavničke demokracije (sustava), neke čak kao ključna karika postojeće vlasti. Kako bih izbjegao vlastitu zamku poslužit ću se definicijom Elisabeth Carter koja tvrdi da: „radikalno desne stranke ili eksplicitno odbacuju demokraciju (bez obzira na njihove stavove o ksenofobiji i rasizmu) ili prihvaćaju demokraciju, ali stvaraju ksenofobnu mobilizaciju protiv imigranata i kulturalistički insistiraju na dominantnoj nacionalnoj kulturnoj paradigmi koja bi trebala biti obvezna za sve građane.“6 Drugi dio definicije omogućava svrstavanje pod pojam radikalne desnice zapadnoeuropskih populističkih, ali i srednjoeuropskih i istočnoeuropskih ultranacionalističkih stranaka. Naravno, korišteni termin obuhvaća, iako neznatnim dijelom, stranke i pokrete koji su svojevrsni baštinici fašističkoga ideološkog nasljeđa. David Renton upozorava na opasnost diskurzivnoga 'kamufliranja' neofašističkih stranaka u modernu populističku desnicu tzv. „trećeg puta“, kao ogledni primjer 2 Obućina, V. Varijacije unutar radikalne desnice: komparativna analiza programa radikalno desnih stranaka u Zapadnoj i Istočnoj Europi, str. 189. 3 Velički, D. Desni ekstremizam, radikalizam i zapadnoeuropska Nova desnica, str. 70. 4 Ibid. 5 Ibid., str. 72. 6 Obućina, V. op. cit., str. 188. 46 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice navodi Nacionalnu frontu (Front National) za vrijeme Jean-Marie Le Pena. „Suvremene fašističke stranke žele promijeniti ime vlastite ideologije bez odbacivanja njezina sadržaja.“7 Upravo se fašizam svrstava u skupinu meta-naracija ili meta-ideologija, koje su ideološki upućene na revolucionarnu promjenu ne samo postojećih političkih poredaka, već i kulturnih potki na kojima se temelji suvremena zapadna civilizacija. Ono oko čega se svi istraživači fašizma slažu je upravo njegova ideološka jezgra koja se s obzirom na kontekst vremena i prostora različito manifestira kroz političko djelovanje. Najutjecajniji autor u oblasti fašističkih studija svakako je povjesničar Roger Griffin koji definira fašizam kao „političku ideologiju čija je mitološka jezgra, u svojim različitim oblicima permutacije, palingenetički oblik populističkog ultranacionalizma.“8 Pojednostavljeno, palingenetička jezgra neofašizma pretpostavlja dvije stvari; prvo, za svoju vrijednosnu bazu postavlja holistički samoispunjavajući nacionalni mit, čije ostvarenje sprječava dekadencija postojeće liberalne civilizacije iznutra, te utjecaj imigrantskih kultura izvana i drugo, revolucionarno djelovanje usmjereno na svojevrsni preporod (ponovno rođenje) nacije u svojoj najčišćoj kulturnoj i političkoj formi što opet ovisi o utemeljujućem mitu.9 Prema Griffinu palingenetička jezgra ili ono što se može nazvati najmanjim zajedničkim nazivnikom generičkoga fašizma ne propisuje obrasce političke borbe za preporod nacije, niti formu njegova ostvarenja, naprotiv, ona tek omogućava komparativno proučavanje radikalno desnih stranaka i raskrinkavanje njihove hinjene ideološke praznine. Stoga bez obzira na zajedničku jezgru radikalnih stranaka koje zahtijevaju ultranacionalistički preporod, konkretno ostvarenje potonjega može izazvati „mnoge različite i ponekad duboko konfrontirane, koncepte nacije, rase i preporoda.“10 Izuzetno bitno je istaći da populistička struja radikalne desnice (najveći dio radikalne desnice) ne posjeduje palingenetičku već tradicionalnu ksenofobno nacionalističku ideološku jezgru (etnokratski liberalizam), ta kao takva „entuzijastički prihvaća liberalni sustav, ali smatra da samo jedna etnička skupina može biti punopravni član civilnog društva.“11 Iz navedenoga možemo zaključiti da konkretna pojavnost, tj. ideološka pozadina, politički zahtjevi i načini djelovanja, radikalno desnih stranaka uvijek ovise prije svega o kontekstu društva unutar kojega djeluju. Na tome tragu Othon Anastasakis analizira formativne elemente koji determiniraju ideološku matricu europske radikalne desnice izdvajajući četiri ključne dimenzije: povijesnu, strukturalnu, političku i ideološku. Za potrebe ovoga rada važno je istaknuti dio zaključka koji se odnosi na povijesnu dimenziju, točnije fašističko nasljeđe: 7 Renton, D. Fascism: theory and practice, p. 15. Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 186. 9 Detaljnije o palingenetičkoj jezgri fašizma u: Griffin, R. The palingenetic core of generic fascists ideology, p. 97-122. 10 Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 189. 11 Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, str. 183. 8 47 Dražen Barbarić „Nedvojbeno, prihvaćanje određenih ideja i korištenje različitih simbola koji podsjećaju na međuratno razdoblje uspostavlja impresionističku vezu između fašizma i današnje ekstremne desnice. Bilo bi nerealno zamišljati da će fašizam biti izbrisan iz Europe bez ostavljanja negativnog nasljeđa. Ali precijeniti utjecaj fašizma u današnjoj eri vodilo bi potpuno pogrešnoj koncepciji suvremene radikalne desnice.“12 Upravo posljednja rečenica vjerno ocrtava položaj fašističkoga nasljeđa, naime, eksplicitno profašističke stranke egzistiraju na samim marginama političkoga života i kao takve ne predstavljaju značajnu političku snagu i čine neznatan dio onoga što zovemo suvremenom radikalnom desnicom. Anastasakis svojim zaključkom posve precizno pogađa srž i karakter onoga što uobičajemo zvati 'Novom desnicom' (Nouvelle Droite) koja svoju afirmaciju doživljava kroz intelektualni pokret Groupement de Recherches et d’Études pour la Civilisation Européenne (GRECE) čiji ideološki guru Alain de Benoist razvija teoriju 'desnoga gramšizma'. Ne radi se o primarno političkom već ideološkom radu grupe intelektualaca s ciljem postizanja kulturne hegemonije, prema kojoj se „promjena vlasti u razvijenim kapitalističkim društvima ne odvija revolucionarnim putem, nego dugotrajnim ideološkim radom u civilnom društvu.“13 Tomislav Sunić, kao jedan od nositelja ideja Nove desnice u SAD-u, objašnjava: „Kultura je najdjelotvorniji nositelj političkih ideja, jer kultura mobilizira svijest javnosti ne samo uz pomoć efemernih slogana, nego i zato jer se istinski obraća povijesnom sjećanju ljudi.“14 Iako Nova desnica izgrađuje povijesno-ideološki odmak od fašističkih ideologa i režima, čime stiče otvorenu mogućnost diskurzivne borbe u suvremenoj Europi, ipak posjeduje sve karakteristike integralnoga pojma radikalne desnice koji se koristi u ovom radu. Griffin taksativno navodi šest značajki Nove desnice prema radovima Alaina de Benoista koje pokazuju sklonost prema: romantičarskoj (Herderovskoj) viziji europskih nacija, antisistemskoj borbi, te sprječavanju imigrantske kontaminacije nacionalnih kultura. „Zbog konkretnih povijesnih razloga, Europa je izgrađena od različitih nacionalnih kultura (etnija) čiji su temelj zajedništva njihovi korijeni u zajedničkoj indoeuropskoj tradiciji. (…) Prisutnost imigranata (i implicitno Židova) u Europi je neprijateljska za kulturno zdravlje (europskih nacija op.a).“15 U novijem političkom pamfletu16 Alain de Benoist i Charles Champetier, u prvi plan stavljaju gospodarske razloge antiimigrantske retorike i određenu 12 Anastasakis, O. Extreme right in Europe: a comparative study of recent trends, p. 10. Velički, D. op. cit., str. 75. 14 Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, str. 70. 15 Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 165. 16 Vidi u: de Benoist, A. / Champetier, C. Manifest za europsku obnovu: nova desnica u 21. st. 13 48 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice zabrinutost za gubljenje nacionalne kulture imigranata u Europi, zbog čega bi se trebala spriječiti slobodna migracija u Europu. Bez obzira na pan-europski karakter nacionalizma koji zagovara de Benoist, Griffin uopće ne dvoji da Nova desnica posjeduje palingenetičku jezgru koja karakterizira ekstremnu desnicu u Europi.17 Sumirajući dosad izneseno, moguće je zaključiti da je ipak opravdano uvjetno koristiti integralni pojam radikalne desnice koji bi obuhvatio stranke desnice od populista pa sve do eksplicitnih neofašista, pod uvjetom da dijele minimalni zajednički ideološki sadržaj. Ne dvojim da je ispravno tvrditi da potonji sačinjavaju: antisistemska retorika, ksenofobni antiimigracijski sentiment i nacionalistička mitologija, uz ogradu da u zemljama gdje ne postoje značajne skupine imigranata drugi navedeni element se manifestira kroz nasilni asimilacionizam i diskriminaciju nacionalnih manjina, ili subnacionalni separatizam. Unatoč svemu navedenom, Anastasakis naglašava da na umu treba imati izostanak supranacionalne kohezivnosti radikalne desnice: „Osnovna kontradikcija ideološkog diskursa ekstremne desnice je u tome da iako postoji zajednička jezgra uvjerenja koja ga jasno razlikuje od ostalih suvremenih europskih političkih ideologija, istovremeno, (ideološki diskurs op.a.) je visoko heterogen, kulturno specifičan i jedinstven u svakoj nacionalnoj situaciji.“18 Etnokratska multikulturalizacija je očito fenomen koji je dosada ili prolazio nezapaženo u znanstvenim krugovima ili je 'novorođenče' posljednjega desetljeća. Izlazak iz ideološke sjene i nagli uspon Kraj prošloga i početak novoga stoljeća u Europi su, između ostaloga, obilježeni svojevrsnim preporodom radikalnih desničarskih pokreta i stranaka. Kraj Drugoga svjetskog rata donio je potpunu marginalizaciju dotadašnjih fašističkih pokreta i likvidaciju istih režima, dok je hladnoratovska bipolarna ideološka konfrontacija 'prekrila' diskurzivni prostor eventualnoj reafirmaciji radikalne desnice. Renton ključnim simboličkim događajem navedene reafirmacije smatra uspjeh Nacionalne Fronte (Front National) Jean-Marie Le Pena 1984. kada su na izborima za članove Europskog parlamenta osvojili 10 mandata. U međuvremenu je došlo do proliferacije pokreta i stranaka radikalno desne provenijencije, a u novije vrijeme i do značajnih političkih uspjeha mnogih europskih radikalno desnih i populističkih stranaka. Primjerice, Stranka progresa (Fremskrittspartiet) sa 22.9 % glasova predstavlja najsnažniju norvešku opozicijsku stranku; najveće iznenađenje prošlogodišnjih finskih izbora je stranka Pravi Finci (Perussuomalaiset) koja sa 19.1 % čini treću snagu u parlamentu; Austrijska slobodarska stranka (Freiheitliche Partei Österreichs) je, također, treća po snazi austrijska parlamentarna stranka sa 17.54 % glasova. 17 18 Vidi u: Griffin, R. Fascism's temporal revolution Anastasakis, O. op. cit., p. 16. 49 Dražen Barbarić Zapažene rezultate su ostvarile: Stranka za slobodu (Partij voor de Vrijheid) Geerta Wildersa koja je sa 15.5 % glasova postala treća stranka nizozemskoga parlamenta i članica vladajuće koalicije; Danska narodna stranka (Dansk Folkeparti) kao treća parlamentarna stranka sa 12.3 % glasova; Sjeverna liga (Lega Nord) sa 8.3 % glasova je pozicionirana kao treća talijanska stranka po snazi, dok je Budućnost i sloboda za Italiju Gianfranca Finija nakon raskida sa Berlusconijem postala peta stranka talijanskoga donjeg doma; Flamanski interes (Vlaams Belang) sa 7.8 % glasova na izborima za donji dom belgijskoga parlamenta; Švedski demokrati (Sverigedemokraterna) koji su sa 5.7 % glasova po prvi put postali parlamentarna stranka19. Kao što je vidljivo, istaknuti su isključivo uspjesi na nacionalnoj razini i to za donje domove parlamenata zapadnoeuropskih zemalja jer će potonje biti u fokusu ovoga rada. Što se tiče Europskoga parlamenta u postojećem sazivu može se govoriti o približno 60 zastupnika populističke ili radikalne desnice uglavnom koji pripadaju političkoj skupini Europa za slobodu i demokraciju (Europe for Freedom and Democracy) ili su samostalni, tj. nepripadajući zastupnici, s napomenom da mnoge stranke i zastupnici deklarativno ne zastupaju desničarske vrijednosti i zbog toga se brojka od 60 zastupnika treba uzeti s dozom opreza. Istodobno smo svjedoci povećanja nasilja počinjenog od strane ekstremističkih organizacija i posebno tragičnoga terorističkog akta Andreasa Breivika u Norveškoj. Robert Eatwel iznosi zanimljivu, iako empirijski nepotvrđenu, hipotezu da odsutnost snažne i organizirane ekstremno desne stranke povećava stupanj ekstremističkoga nasilja, a kao egzemplarna država navodi se Velika Britanija.20 Recentna znanstvena literatura koja se bavi navedenom problematikom uglavnom pokušava objasniti izborne uspjehe radikalno desnih stranaka na nacionalnoj razini. Unatoč brojnim nezavisnim varijablama koje se uzimaju kao eksplanatorni faktori moguće je govoriti o četiri najistaknutije skupine faktora: socioekonomski (materijalni), alijenacijsko-protestni, izborni (strukturalni), te ideološki. U prvu skupinu faktora općenito spadaju sve one društvene pojavnosti koje direktno utječu na razinu socioekonomske deprivacije kod širokih slojeva društva, iako se prvenstveno odnose na nezaposlenost i posljedično tome utjecaj imigranata na potonju. Kod znanstvenika koji analiziraju rast utjecaja radikalne desnice često se potkrada metodološka greška, koja zanemaruje da radikalna desnica „nije pasivna posljedica makro-razinskih socioekonomskih indikatora.“21 Zapravo se radi o tome da uglavnom populistička desnica mora preuzeti ulogu 'političkih poduzetnika' ukoliko želi iskoristiti pojavu ekonomske deprivacije kod stanovništva. Drugim riječima, politička relevantnost radikalne 19 Stranke su navedene prema popisu korištenom u istraživanju Instituta Demos The new face of digital populism, u kojem je moguće pronaći kratak ideološki i programatski opis navedenih stranaka. 20 Vidi u: Eatwell, R. The rebirth of the extreme right in Western Europe? 21 Nedelcu, H. / Miller, C. Migration and the extreme right in Western Europe, p. 57. 50 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice desnice ovisi o „sposobnostima tih stranaka da efektivno povežu birače sa problemima njihova identiteta.“22 Međutim, s vremenom se u stručnoj literaturi stvorio mit koji utjecaj imigranata neposredno na nezaposlenost, a potom i posredno na razinu blagostanja određenih društava, postavlja kao ultimativni faktor ekspanzije političkoga uspjeha radikalne desnice. Matt Golder se oštro suprotstavlja ovakvoj vrsti pojednostavljivanja, dapače, on navodi da ne postoji niti jedna relevantna komparativna analiza koja bi navedeni mit mogla potvrditi kao općepriznati faktor utjecaja rasta desnice. Iznoseći zaključke istraživanja Friedberga i Hunta navodi nas na odbacivanje postavljenoga mita tvrdnjom da niti radnici čija su radna mjesta najugroženija dolaskom jeftinije imigrantske radne snage „ ne trpe značajnu štetu, kao posljedicu povećane imigracije.“23 Nedvojbena je činjenica da socioekonomska deprivacija i opća percepcija smjera ekonomskoga razvoja društva značajno utječe na preferencije birača. Ipak empirijska istraživanja pokazuju da uspjeh radikalne desnice ne ovisi prvenstveno o sposobnosti instrumentalizacije takve vrste nezadovoljstva u vlastitu korist. Istraživanje provedeno 2002. u sedam zapadnoeuropskih zemalja je pokazalo da populistička desnica nije bila izrazito uspješna u mobilizaciji birača na temelju ekonomske disatisfakcije, tj. „najmanje jedna ključna stranka je uspješnije mobilizirala takve birače negoli populističke desničarske stranke.“24 Ne manje značajan aspekt opisanoga mita sastoji se u prikazivanju nižih slojeva društva kao dominantnih birača populističke desnice, što se objašnjava njihovom pogođenošću socioekonomskom situacijom društva. Montserrat Guibernau navodi dvije utjecajne studije (Pippa Norris 2005.; Cas Mudde, 2007.) kojima opovrgava potonju tezu, naime, studije su pokazale da među biračima radikalne desnice postoji podjednak omjer nekvalificiranih i visokokvalificiranih radnika, te pripadnika srednje i niže klase, sa iznimkama „Mađarske, Italije i Izraela gdje pripadnici srednje klase prevladavaju.“25 Alijenacijsko-protestna skupina faktora u užem smislu obuhvaća sve one varijable nezadovoljstva građana postojećim političkim elitama, te njihovom odnosu prema društvu, dok u širem smislu može obuhvaćati antisistemsko raspoloženje, pa čak i zahtjeve za radikalnim preustrojem demokratskih političkih sustava u autoritarne (kod profašističkih stranaka). Prema Rogeru Eatwellu, da bi se protestno glasovanje moglo zaista takvim smatrati nužna su ispunjenja dvaju uvjeta: „prvo, (da) birači glasuju za stranku koja im nije ideološki bliska; drugo, da ne očekuju od stranke ostvarenje značajnog uspjeha (političkog utjecaja).“26 Međutim, time bi se uspjeh radikalne desnice analitički sveo tek na nekolicinu 22 Ibid. Golder, M. Explaining variation in the success of extreme right parties in Western Europe, p. 438. 24 Ivarsflaten, E. What unites right-wing populists in Western Europe? Re-examining grievance mobilization models in seven successful cases, p. 14. 25 Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and the failure of mainstream politics, p. 8. 26 Eatwell, R. op. cit., p. 419. 23 51 Dražen Barbarić desnih populističkih stranaka, koje bi bile potpuna ideološka tabula rasa, a svoj bi uspjeh zahvaljivale vlastitoj sposobnosti instrumentalizacije nezadovoljstva postojećom političkom konstelacijom moći. Spomenuto istraživanje Elisabeth Ivarsflaten pokazuje da desničarske populističke stranke nisu ništa uspješnije u takvoj vrsti političkog poduzetništva, odnosno instrumentalizaciji nezadovoljstva, naprotiv, podaci pokazuju da je „izgledno da desne populističke stranke budu uspješne bez mobilizacije takvoga nezadovoljstva.“27 Matt Golder s potpunim pravom naglašava da je utjecaj izbornoga sustava na rast uspjeha radikalne desnice najčešći izvor pristranosti u istraživanjima toga uspjeha. Primjerice, prilikom proučavanja zemalja poput Portugala, Irske ili Luksemburga, gdje radikalna desnica ne polučuje značajnije izborne rezultate, istraživači „pogrešno pretpostavljaju da faktori kao što su nezaposlenost i imigracija nemaju utjecaja na potporu radikalnoj desnici u ovim zemljama.“28 Ne ulazeći dublje u problematiku korelacije izbornih sustava i političkoga uspjeha desnice, prikladno je navesti zaključak utjecajne politologinje Pippe Norris o navedenom odnosu: „Najdjelotvornije ideološke strategije koje stranke radikalne desnice mogu koristiti kako bi maksimizirale vlastiti izborni potencijal ovise o vrsti izbornog sustava.“29 Sumirajući različite pristupe i metode proučavanja fenomena rasta političkog utjecaja i izbornih uspjeha radikalne desnice u Europi moguće je posve jednoznačno zaključiti da je ideološka skupina faktora najstabilnija nezavisna varijabla kod svih empirijskih i najutjecajnija kod konceptualnih radova. Ono što čini ideološku jezgru suvremene europske desnice jest ksenofobni antiimigracijski osjećaj, koji je posljedica percepcije ugroženosti vlastitoga nacionalnog identiteta. Rezultati do kojih dolazi Elisabeth Ivarsflaten upućuju da u gotovo svim državama Zapadne Europe populistička i radikalna desnica najuspješnije mobilizira biračko tijelo čija je ključna determinanta političkih preferencija upravo nezadovoljstvo imigracijskom politikom vlastite države. Posebno treba istaknuti multidimenzionalnost samoga faktora antiimigracijskoga raspoloženja, koja se kreće u rasponu od već spomenutoga utjecaja imigranata na razinu socioekonomske deprivacije pa sve do utjecaja na eroziju nacionalne kulture zemlje domaćina. Etnokratski multikulturalizam Postoji izuzetno zanimljiv moment koji možemo pronaći kod većine radikalno desnih stranaka i pokreta u Europi, a koji je ujedno i središnja tema ovoga rada; naime, radikalnu desnicu obilježava svojevrstan proces etnokratske multikulturalizacije. Konkretno, radi se o tome, da radikalna desnica polazi od načela međusobnoga uvažavanja, ili multikulturalističkim rječnikom rečeno, politike prepoznavanja, što im omogućuje uzajamno poštovanje, suegzistenciju i 27 Ivarsflaten, E. op. cit., p. 15. Golder, M. op. cit., p. 435. 29 Norris, P. Understanding the rise of the radical right, p. 7. 28 52 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice fokus na kreiranje budućega europskog modusa vivendi, tj. onoga što bi Nova desnica nazivala 'etnopluralizmom'. Istaknuti moment je moguće razumjeti jedino u terminima tzv. kulturnog protekcionizma, koji se javlja kao kolektivni defenzivni refleks s ciljem zaštite nacionalne kulture od vanjske kontaminacije. Pippa Norris ističe da sve „ekstremniji i manje tolerantni aspekti kulturnog protekcionizma, na mnoge načine, nose potpis radikalne desnice.“30 Konkretna manifestacija navedenoga procesa je vidljiva u idejama 'Europe nacija', 'Europe stotinu zastava' ili 'Europe utvrde', gdje bi se strogom zaštitom vanjskih granica i unutarnjim razgraničenjem nacionalnih kulturnih cjelina omogućio suživot zajednica, koje će političke, ekonomske i društvene fenomene tretirati prema kriterijima vlastite nacionalne kulture bez vanjskoga upliva. Jürgen Habermas ovakve tendencije navodi kao jedne od četiri goruća problema s kojima se suočava današnja Europa, te jasno ističe da Europa utvrda nije adekvatno rješenje, naprotiv, ona je dugoročno najveća prepreka europskome kulturnom pluralizmu. „Izazov s kojim se suočavamo sastoji se u poštovanju različite prirode stranih kultura i religijskih zajednica prilikom njihova uključivanja u nacionalnu građansku solidarnost.“31 Guibernau opravdano primjećuje da se suvremena radikalna desnica sa kulturnim protekcionizmom pomiče od biološkoga prema kulturnome rasizmu, potkrjepljujući tezu izjavom jednoga od bivših lidera Nacionalne fronte: „Demokracija je neostvariva među skupinom individua koje ne posjeduju međusobne spone i još manje među etničkim skupinama koje posjeduju različite kulturne reference. Postojanje i razvoj (demokracije) zahtjeva stvarne ljude, ovo je zajednica muškaraca i žena koji se prepoznaju kao bliski prema značenju jezika, kulturi, vjeri, krvi i povijesti.“32 Ova izjava pokazuje da je samoostvarenje nacionalne kulture (identiteta) posve moguće unutar konteksta liberalne predstavničke demokracije, s neizostavnom napomenom da se u tom slučaju isključivo radi o tzv. etnokratskom liberalizmu. Roger Griffin smatra potonji većom opasnošću od samoga fašizma; „Takva onečišćena, restriktivna forma liberalizma čini znatni taksonomski problem jer, premda želi zadržati liberalne institucije i procedure, i ostati ekonomski i diplomatski dio međunarodne liberalne demokratske zajednice, njezino je aksiomatsko poricanje univerzalnosti ljudskih prava predisponira da se protiv etničkih skupina-izroda ponaša isto onako nasilno kao i fašistički režim.“33 Važna značajka etnokratskoga multikulturalizma (etnopluralizma) je hinjenje načela jednake vrijednosti kultura, odnosno odmak od eksplicitnoga ras30 Ibid., str. 5. Vidi u: Habermas, J. Opening up Fortress Europe 32 Guibernau, M. op. cit., p. 14. 33 Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, str. 183. 31 53 Dražen Barbarić izma, što implicitno znači da nacionalne kulture europskih imigranata nisu same po sebi bezvrijedne i nedostojne očuvanja, međutim, da bi bile uspješno zaštićene „različite kulture i identiteti ne smiju se miješati jer će u suprotnom oslabjeti, nazadovati ili eventualno biti uništeni.“34 Na ovom mjestu je potrebno nakratko zastati i postaviti konceptualnu razliku između etnokratskoga multikulturalizma i onoga što Griffin naziva 'fašističkim ekumenizmom'. Potonji se odnosi na strogu regeneraciju fašističke metanaracije u pojavnom obliku eurofašizma kroz ponovno oslobođenje primordijalnih ultranacionalizama i odbacivanje prosvjetiteljske dekadentnosti koja je isključivi krivac marginalizacije nacionalnih kultura. Srž eurofašizma u jednoj od svojih 13 točaka navodi Svjetska unija nacional-socijalista (WUNS); „Europa koju mi nacional-socijalisti namjeravamo stvoriti neće biti ništa manje njemačka ili francuska nego što će biti engleska ili talijanska. Bit će jedna i različita, jedna u svom političkom jedinstvu, različita u svojim nacionalnim kulturama.“35 Takvo političko jedinstvo za razliku od etnokratskoga multikulturalizma podrazumijeva potpuno odbacivanje nazadnoga nasljeđa prosvjetiteljstva, što uključuje i liberalnu demokraciju, i ostvarenje jedinstva kroz totalitarni fašistički poredak. Pošto europska populistička radikalna desnica ne posjeduje fašističku palingenetičku jezgru, ona ne pripada trendu fašističke ekumenizacije, vrijedi i obrnuto, neofašističke stranke i pokreti koji se zalažu za ostvarenje eurofašizma nisu dio procesa etnokratske multikulturalizacije. S uma ne treba smetnuti, da je historicizam zajednički korijen radikalne desnice (neofašističke i populističke), te da je kulturna ugroženost europske civilizacije ono što ih mobilizira na djelovanje, ali im se tu razdvajaju putovi.36 Ekumenizacija fašizma (eurofašizam) posjeduje vlastiti telos – uspostavu revolucionarnoga fašističkog poretka u Europi koji bi štitio čistoću različitih nacionalnih kultura, dok je etnokratski multikulturalizam privremeni 'brak iz interesa', tj. obrambeni mehanizam europskih nacionalnih identiteta (kultura) unutar postojećih okvira liberalne demokracije. Nameće se logično pitanje o karakteru spomenutoga obrambenog mehanizma, te se u literaturu pojavljuju najčešća objašnjenja kroz teoriju racionalnog izbora ili kulturnog protekcionizma. Prvi pokušava dokazati da imigranti utječu na razinu nezaposlenosti i pada razine blagostanja domaćega stanovništva, čime se pojedinci iz posve racionalnih interesa odlučuju za desni populizam kao opciju restriktivnije imigracijske politike, dok drugi tvrdi da se pojedinci u razdoblju krize identiteta vlastitoga društva, izazvanoga kulturnom difuzijom, odlučuje za prisvajanje radikalnije pozicije nacionalnoga identiteta, kao određenim oblikom vakuuma koji im pruža individualno identitetsko utočište. Prvi navedeni argument je već načelno opovrgnut, prije svega jer govorimo o desnici u najrazvijeniji34 Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and the failure of mainstream politics, p. 15. 35 Griffin, R. Fascism's evolution since 1945., p. 160. 36 O historicizmu i kulturnoj ugroženosti europske civilizacije kao temeljima fašizma vidi u: Sternhall. Z. Fašizam: refleksije o sudbini ideja u povijesti dvadesetog stoljeća 54 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice m zemljama svijeta (Zapadna Europa) sa niskom stopom nezaposlenosti i visokom razinom opće društvenoga blagostanja i zemljama gdje priljev imigranata ne pogađa, u ekonomskom aspektu, široke slojeve stanovništva, te gdje čimbenike ekonomske deprivacije podjednako koriste stranke ljevice i desnice. Drugi argument, iako načelno točan, promašuje samu bit onoga što se označava kulturnim protekcionizmom. Guibernau primjerice, navodi da je upravo proces tranzicije prema postindustrijskom umreženom društvu, kao ključna dimenzija globalizacije, rezultirao time da „pojedinci gube osjećaj pripadnosti i privučeni su etničkom nacionalizmu, koji prema psihološkim istraživanjima povećava osjećaj samopoštovanja.“37 Prema mome dubokom uvjerenju, mikrorazinsko (atomističko) tumačenje antiimigracijskoga sentimenta zaboravlja na činjenicu da nacionalni identitet i pripadajuća mu kultura egzistiraju vrlo uspješno na makrorazini unutar liberalne civilizacije, drugim riječima, ne radi se o tome da u vrijeme opće percepcije krize identiteta pojedinci ponovno otkrivaju nacionalni identitet koji u razdoblju 'normalnosti' za njih nema niti afektivnu niti uporabnu vrijednost. Tada bi samo fanatični ultranacionalisti bili čuvari nacionalnoga identiteta koji bi u vremenima ugroženosti iz 'naftalina povijesti' vadili fragmente nacionalne kulture i nudili ih društvu kao lijek za problem individualne zbunjenosti vlastitom neodređenošću. Pojednostavljeno, nacionalni identiteti unutar liberalnih demokratskih društava pronalaze kanale za ispoljavanje vlastitoga bivanja (npr. jezična unikatnost, kulturno nasljeđe, sport itd.), a dobar dio članova društva internalizira, čak i nesvjesno, esenciju takvih identiteta. Stoga, prilikom dovođenja u pitanje nacionalnih identiteta na razini društva dolazi do obrambene reakcije, koja se na mikrorazini manifestira kao očuvanje onih internaliziranih fragmenata istoga identiteta, određenije; „danas kultura i razlika postaju dominantna paradigma i pojedinci su ohrabreni, štoviše, usmjereni da se poimaju tim terminima.“38 Problem je, dakako, kudikamo kompleksniji i pokušat ću ga objasniti pomoću 'teorije zazornosti' koju Iris Marion Young koristi u svojoj knjizi Pravednost i politika razlike, a koja je izvorno preuzeta iz psihoanalitičke literature. Granice kolektivnih identiteta Originalni pojam zazornosti uvodi Julia Kristeva prilikom proučavanja procesa konstitucije ega (sebstva), otkrivajući da zazornost „ne proizvodi subjekt u odnosu na objekte – ego – nego trenutak odvajanja, granicu između 'Ja' i drugog, prije oblikovanja 'Ja', koja omogućuje odnos između ega i njegovih objekata.“39 Zazornost dakle predstavlja uspostavljenu granicu individualnoga identiteta u odnosu na ono što sebstvo odbacuje kao odurno, nepripadajuće i potencijalno opasno. Kontakt sa potonjim izaziva reakcije gađenja, odbacivanja i prijezi37 Guibernau, M. op. cit., p. 6. Eller, J. D. Anti-anti-multiculturalism, p. 251. 39 Young, I. M. Pravednost i politika razlike, str. 174. 38 55 Dražen Barbarić ra, a u pozadini uvijek stoji iracionalna dimenzija koja alarmira sebstvo kako bi se zaštitila punina i jedinstvenost identiteta. „Zazorno izaziva strah i prijezir jer razotkriva granicu sebstva i drugog kao proizvedenu i krhku i prijeti da uništenjem granice uništi subjekt.“40 Dakle, zazornost nije ireverzibilni proces koji vlastitim okončanjem (razgraničenja sebstva) stvara trajnu diferencijaciju drugoga bez mogućnosti njegova utjecaja na konstituirani identitet. Zazornost je konstantno prisutna podloga vlastitoga identiteta koja i na najmanju naznaku ugroze potencira fobiju uništenja, te ona kao takva djeluje sve dok opstaje identitet koji je konstruirala i održavala u strahu od vlastite propasti. Da teorija zazornosti može funkcionirati na makrorazini nagovještava i sama autorica teorije: „Zazorno se može javiti u onome što ugrožava identitet, sustav, poredak. Onome što ne poštuje granice, položaje pravila.“41 Young teoriju zazornosti projicira na estetiziranu hijerarhiju tijela, pokušavajući pojasniti ksenofoban odnos dominantne bjelačke populacije (WASP) u SAD-u prema manjinama drugačijih estetskih karakteristika (latinose, azijate, hendikepirane i queer populaciju). Pravilno upućuje da dominantna reakcija prema manjinskim populacijama nije estetski osjećaj gađenja, već tjeskobe i napetosti: „Veza između skupine i zazornosti društveno je konstruirana; međutim, kad se uspostavi povezanost, teorija zazornosti opisuje kako se te veze uklapaju u identitete i tjeskobe subjekta. Budući da one predstavljaju ono što leži izvan granica sebstva, subjekt osjeća strah, nemir i odbojnost prema pripadnicima tih skupina jer one predstavljaju prijetnju identitetu.“42 Svako društvo postavlja manjinske skupine u položaj objektivnoga u odnosu na subjekt, taj proces objektivizacije drugoga podrazumijeva institucionalizaciju diskursa zazornosti: „Kad rasizam, seksizam, heteroseksualizam i diskriminacija starijih i hendikepiranih osoba postoje na razini diskurzivne svijesti, zazorne su skupine objektivizirane. Znanstveni, medicinski, moralni i pravni diskurs definiraju te skupine kao objekte sa posebnim prirodama i obilježjima, koji su različiti i suprotni od imenujućeg subjekta, koji ih nadzire, dominira i manipulira njima.“43 Upravo su antiimigracijski sentiment, povećanje netrpeljivosti prema drugima (imigranti i nacionalne manjine), te političke odluke koje direktno diskriminiraju imigrantsku populaciju odraz aktivirajućega momenta zazornosti koji se u terminima nacionalne kulture i europske civilizacije želi oduprijeti prijetnjama i eventualnom uništenju istih. Naravno, uništenje ne podrazumijeva fizičku 40 Ibid., str. 176. Ibid. 42 Ibid. 43 Ibid., str. 177. 41 56 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice likvidaciju europske civilizacije, te nacionalnih kultura unutar nje, već multikulturalnu viziju Europe u kojoj će imigranti nesmetano moći očuvati vlastite kulturne sadržaje bez straha od diskriminacije i na taj način obogatiti europski kulturni prostor. Potraga za zajedničkim neprijateljem Teorija zazornosti nije dostatna za objašnjenje pojave etnokratskoga multikulturalizma u Europi, njezin doseg je tumačenje uzroka koji izaziva tjeskobu unutar nacionalnih identiteta, te pojašnjava manifestacije potrebne za odagnavanje takve vrste kolektivne kulturološke tjeskobe. Međutim, teorija zazornosti ne objašnjava kohezivne centripetalne sile koje održavaju krhku ideološku koaliciju radikalno desnih europskih pokreta i stranaka. Za takav eksplanatorni manevar poslužit ću se ontološkom političkom dihotomijom kontroverznog i vrlo utjecajnog političkog filozofa – Carla Schmitta. Ključno dualističko razlikovanje na kojem Schmitt bazira sferu političkoga, a „na koje se mogu svesti politička djelovanja i motivi jest razlikovanje prijatelja i neprijatelja,“44 pri čemu su sve ostale karakteristike neprijatelja apstrahirane na račun njegova političkoga identiteta. „Politički neprijatelj ne mora biti moralno zao, ne mora biti estetski ružan, ne mora nastupati kao privredni konkurent, pa čak može izgledati korisno s njim praviti poslove. On je naprosto onaj drugi, stranac, i za njegovu bit je dovoljnu da je u osobito intenzivnom smislu egzistencijalno nešto drugo i strano, tako da su u ekstremnom slučaju mogući sukobi s njim, koji se ne mogu riješiti ni nekim unaprijed utvrđenim općim normiranjem, ni presudom nekog 'nezainteresiranog' i stoga 'nepristranog' trećega.“45 Za Schmitta, dakle, mehanizmi liberalne demokracije nemaju uporabnu vrijednost pri rješavanju političko-egzistencijalnih sukoba različitih kolektivnih aktera, iako je upravo liberalizam nastao kao reakcija na vjerske sukobe i uspio ih potisnuti u ponore privatne sfere. Iako Schmitt vlastitu metapolitizaciju gradi imajući pred očima međunarodnu dimenziju politike, tj. države i pripadajuće im političko jedinstvo kao jedini izvor mogućnosti utemeljenja političkog, odnosno, razlikovanja i etiketiranja vlastitih neprijatelja, političko društvo potonje razlikovanje koristi za očuvanje interne homogenosti. „Ta nužnost unutardržavne pacifikacije dovodi u kritičnim situacijama do toga da država kao političko jedinstvo, sve dok postoji, po sebi također određuje unutarnjeg neprijatelja.“46 Očuvanje, jednom uspostavljenoga, političkoga jedinstva je apsolutni zadatak nacionalne države, i to u takvoj krajnosti da je država preuzela ovlast nad životom i smrću njezinih pripadnika. Ukoliko bi država izgubila mogućnost 44 Schmitt, C. Politički spisi, str. 71. Ibid. 46 Ibid., str. 81. 45 57 Dražen Barbarić razlikovanja prijatelj-neprijatelj, urušilo bi se političko jedinstvo, jer „ono postoji ili ne postoji, ako postoji ono je najviše, tj. u odlučnom slučaju presudno jedinstvo.“47 Koja je poveznica Schmittove metapolitizacije i suvremene radikalne desnice, osim čestih pozivanja i navođenja Carla Schmitta kao jednog od ideoloških utemeljitelja radikalne desnice? Odgovor nudi protupitanje; zar upravo radikalna desnica kroz vlastiti etnokratski liberalizam ne svodi političko na schmittovski dualistički fundacionalizam? Poenta je u tome da je radikalna desnica preuzela ulogu očuvanja političkoga jedinstva, ili suvremenim terminima rečeno, nacionalne kulturne posebnosti i identiteta, te time prihvatila schmittovo utemeljenje politike kao mogućnosti razlikovanja prijatelj-neprijatelj. Potonje je dovelo do približavanja u političkom djelovanju radikalne desnice i to prije svega u zapadnoj, sjevernoj i srednjoj Europi, jer je pronađen zajednički neprijatelj – imigrantska populacija. „Zajednički neprijatelj nas ujedinjuje, kritičare demonizira, a odstupitelje izopćuje.“48 Etnokratski multikulturalizam je zaista nusprodukt konvergencije etiketiranja neprijatelja u razvijenim europskim društvima, koja je proizašla iz potrebe za označavanjem krivca za osjećaj nacionalne tjeskobe i percepciju kulturne ugroze. Stoga, iz cijele priče o etnokratskom multikulturalizmu ispadaju radikalno desne stranke i pokreti iz jugoistočne i istočne Europe, pošto kod njih ne postoji svijest o zajedničkom neprijatelju, ponajviše zahvaljujući; nepostojanju značajnih imigrantskih zajednica, te snažnoj međusobnoj netrpeljivosti.49 Nemoguće je ne primijetiti da antiislamizam dominira antiimigrantskim diskursom radikalne desnice, kao njegova oportuno najaktivnija sastavnica. Pojavni oblici navedenoga vidljivi su kroz donošenje zakona (npr. zabrana nošenja hidžaba i burki u Francuskoj, Belgiji i Nizozemskoj) koji eksplicitno 'štite' tekovine sekularne civilizacije, dok implicitno krše prava i opseg samoaktualizacije specifičnih imigrantskih zajednica, najčešće muslimanskih. Međutim, diskriminacija kroz javne politike zahtjeva plodno tlo kod domaćega stanovništva. Tariq Ramadan slikovito opisuje takvu vrstu javne skepse prema islamu i muslimanima: „Put prema koegzistenciji liči na vrstu minskog polja, ne toliko zbog pravnih sistema koji bi diskriminirali, nego zbog ras- 47 Ibid., str. 80. Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, str. 61. 49 U novije vrijeme se pojavljuje tendencija multikulturalizacije, odnosno, suradnje i produbljivanje odnosa između radikalne desnice u Istočnoj Europi, primjerice, uspostavljanje formalne suradnje koja obuhvaća Hrvatsku čistu stranku prava, Pokret za bolju Mađarsku (Jobbik Magyarorszagert Mozgalom), Nova snaga (Forza Nuova), Nacionalna demokracija (Democracia Nacional), Svepoljska mladež (Młodzież Wsechpolska), nevedeno prema: Čirko, F. Mladež HČSP-a sklopila povijesno važnu suradnju sa srodnim europskim organizacijama 48 58 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice tućih i široko raširenih predrasuda da su islam i muslimani, po svojoj definiciji, nesposobni za integraciju.“50 Crno-bijeli dualizam koji oduvijek postoji pri razumijevanju islama, ali i ozbiljnom proučavanju, dobrim dijelom olakšava instrumentalizaciju antiislamskoga sentimenta, posebno nakon 11. rujna, kada je cijelome odnosu pridodana dimenzija nacionalne sigurnosti. Primjer upisivanja genuine terorističke sklonosti, bez ijedne razumne činjenice, islamu kao kulturi koja potvrđuje takvu tezu navodi Edward Said: „Stanovite kulture i subkulture, domovi frustriranih ideja, predodređeni su za uzgajanje terorizma. Islamska kultura najistaknutiji je primjer.“51 Said primjećuje da se kao dualistički par za razumijevanje islama koristi termin Zapad, a ne kršćanstvo, jer se time podrazumijeva da je Zapad uspio nadići vlastitu religijsku razvojnu epohu, dok je islamski svijet ostao zarobljen u atavističkoj fazi dominacije religije u javnome životu. Stoga ne iznenađuje da zapadna percepcija islama obuhvaća „sve značajke raznolikog muslimanskog svijeta svodeći ih na posebnu zlonamjernu i nerazumnu bit.“52 Upravo je visoka razina komplementarnosti opisane percepcije islama i kulturnoga protekcionizma u Europi rezultirala povećanom privlačnošću radikalne desnice, agresivnijom borbom potonjih za očuvanje nacionalnoga identiteta, ali i međusobnim umrežavanjem i suradnjom istih.53 Etnokratski versus liberalni multikulturalizam Na ovom mjestu je potrebno zaokružiti tezu da suvremenu radikalnu desnicu u Zapadnoj Europi karakterizira etnokratski multikulturalizam koji je sam po sebi kontradiktoran. Naime, radi se o tome da radikalna desnica parcijalno preuzima normativnu strukturu liberalnih multikulturalista, te je primjenjuje u pervertiranom smislu na europski civilizacijski prostor, pritom kao jedne od glavnih ideoloških neprijatelja napada intelektualce i stranke koje zagovaraju 'liberalnu' verziju multikulturalizma.54 U europskom slučaju potonja verzija multik50 Ramadan, T. Biti evropski musliman: izučavanje islamskih izvora u evropskom kontekstu, str. 161. 51 Said, E. Krivotvorenje islama: kako mediji i stručnjaci određuju način na koji vidimo ostatak svijeta, str. 93. 52 Ibid., str. 67. 53 Najbolji dokaz navedene teze predstavlja posjet četiriju stranačkih lidera europske ekstremne desnice (Flamanski interes, Austrijska slobodarska stranka, Njemačka slobodarska stranka i Švedski demokrati) njihovim izraelskim desničarskim kolegama, gdje su potpisali tzv. Jeruzalemsku deklaraciju, te izrazili punu potporu i solidarnost u borbi protiv islamskih prijetnji, navedeno prema: Baumgärtner, M./ Bjurwald, L. A paradox of hate: extremists Israelis ally with neo-Nazis 54 Nevjerojatna je činjenica da svi radovi na temu radikalne desnice multikulturalizam svrstavaju u diskurzivni sadržaj liberalizma, kritiku multikulturalizma iz perspektive 59 Dražen Barbarić ulturalizma „zahtjeva inkluziju i upozorava na mistifikaciju jedne specifične kulture kao jedine ili najbolje.“55 Upravo je liberalni multikulturalizam jedan od tri obrasca integracije imigranata u Europi, posebno karakterističan za Nizozemsku, Veliku Britaniju i Švedsku.56 Paradoks etnokratskoga multikulturalizma se sastoji u prihvaćanju i međusobnom uvažavanju kulturnih protekcionizama unutar šire europske civilizacije, uz istodobno odbacivanje liberalnoga multikulturalizma koji unutar iste civilizacije i pomoću istih normativnih kriterija (uvažavanje i raznolikost) tendira prema potpuno oprečnoj viziji budućnosti Europe. Teoretski rečeno paradoks je u prebacivanju radikalne desnice iz deskriptivnog (činjenični pluralizam) u preskriptivni multikulturalizam (vrijednosno determiniran programatski pristup ili institucionalizacija kulturnih razlika). Kao što pravilno naglašava Brian Barry „različitost sama po sebi nije uzrok sukoba,“57 različite koncepcije ili vizije društva (u ovom slučaju liberalni multikulturalisti vs radikalna desnica) dovode do sukoba, pa makar i diskurzivnoga. Kao primjer potonje teze Barry navodi religiju: „kada pripadnici različitih religija imaju nepomirljive ideje o načinu na koji bi trebalo organizirati političku zajednicu i društvo, te najmanje jedna grupa teži svoje ideje nametnuti na teritoriju na kojem žive i druge grupe, morat će doći do sukoba.“58 Uobičajen prigovor radikalne desnice multikulturalistima je propitivanje konteksta vlastite kulture i uvjeta interakcija s drugim kulturama, odnosno, uvjeta suegzistencije istih unutar postojećega kulturološkog okvira. „Multikulturalizam osporava njihovu kulturu (anti-multikulturalista op.a.), tradicionalno privilegiran status zapadne znanosti, povijesti i kulture,“59 zbog čega su zagovornici multikulturalizma istaknuti kao „agenti podrivanja nacionalne kohezivnosti.“60 Radikalna desnica, u manirama Nove desnice, postavlja se kao branitelj europske civilizacije, što je opet paradoksalno, budući da Sternhall navodi da je historicizam ideološki iskon radikalne desnice u Europi, a koji je direktna reakcija na prosvjetiteljski projekt na kojem se temelji suvremena europska civilizacija. Posebno važan aspekt kritičkoga multikulturalizma jest i revalorizacija postojećih kulturnih obrazaca i identiteta, što pretpostavlja mogućnost otvorene razmjene kulturoloških sadržaja puten imigracijskih zajednica, tj. određenu vrstu diskurzivnoga pregovaranja. „Anti-multikulturalisti su ožalošćeni zbog pregovaranja o nečemu što se donedavno činilo sasvim sigurno i očigledno i možda egalitarnoga liberalizma donosi: Barry, B. Kultura i jednakost: egalitarna kritika multikulturalizma 55 Eller, J. D. op. cit., p. 250. 56 Vidi u: Rex, J. / Singh, G. Multiculturalism and political integration in modern nation-states – thematic introduction 57 Barry, B. op. cit., str. 28. 58 Ibid., str. 29. 59 Eller, J. D. op. cit., p. 254. 60 Golder, M. op. cit., p. 439. 60 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice zbog toga što su se za pregovaračkim stolom našli kao slabija strana.“61 Radikalna desnica se postavlja kao posljednja linija obrane dotada neupitnoga nacionalnog identiteta i kulture, i naravno kriterija političkoga vrednovanja postojećih društvenih odnosa. Multikulturalizam dovodi u pitanje sva tri elementa, te ih pokušava redefinirati u skladu sa novonastalim uvjetima, stoga i ne čudi da su politički nositelji multikulturalne ideje u Europi (socijaldemokrati i liberali) omiljena meta radikalne desnice, bilo u političkom ili terorističkom smislu. Zaključak „Evropa je morala naučiti lekcije iz svoje prošlosti, a najbitnija od njih bi se, možda mogla ovako formulisati: kad god je Evropa, u svojoj povesti, ispoljila tendenciju za religijskom, etničkom ili rasnom homogenizacijom (tokom svojih verskih ratova, rekonkviste, holokausta ili holocausta, etničkih čišćenja), dolazilo je do neviđenih tragedija, ratova i ljudske patnje, zbog toga se danas ona može konstituisati samo kao pluralna i pluralistička zajednica naroda i država, u jednom multikulturalnom i višereligijskom kontekstu, liberalnog ili decentriranog tipa.“62 Konstantni rast utjecaja i proces etnokratske multikulturalizacije radikalne desnice bez ikakve sumnje predstavljaju jedan oblik pokušaja homogenizacije Europe. Navedeni proces je suptilniji nego ijedan dotadašnji pokušaj, te ga odlikuje visok stupanj političke kontrole, dakle, prvenstveno se radi o umrežavanju političkih elita radikalne desnice. Jačanje kulturnih protekcionizama uz istodobno međusobno uvažavanje istih na razini javne svijesti se predstavlja kao bezazlen proces iskorištavanja kontekstualnih prilika od strane populističkih stranaka bez naročito opasne ideološke pozadine. Međutim, ne radi se o bezazlenom već, kao što je u radu pokazano, paradoksalnom procesu koji dovodi u pitanje metapolitičku osnovu na kojoj se temelji suvremena Europa. Vrijeme će pokazati da li Europa nastavlja, habermasovski rečeno, putem dovršenja političke moderne, gdje će liberalni multikulturalizam zasigurno odigrati jednu od ključnih uloga, ili putem 'Europe nacija', gdje će etnokratski multikulturalizam osigurati internu koegzistenciju nacionalnih kultura, uz zajedničke napore za eksternom zaštitom od nepoželjne izvanjske kontaminacije kulturno inferiornijih zajednica. 61 62 Eller, J. D. op. cit., p. 254. Lasić, M. op. cit., str. 51. 61 Dražen Barbarić Literatura Anastasakis, O. Extreme right in Europe: a comparative study of recent trends (Discussion Paper No. 3), Hellenic Observatory, European Institute, London School of Economics and Political Science, London, 2000. Barry, B. Kultura i jednakost: egalitarna kritika multikulturalizma, Jesenski i Turk, Zagreb, 2006. Bartlett, J. / Birdwell, J. / Litter, M.. The new face of digital populism, Demos, London, 2011. Baumgärtner, M. / Bjurwald, L. A paradox of hate: extremists Israelis ally with neo-Nazis, The National, http://www.thenational.ae/thenationalconversation/comment/a-paradox-of-hate-extremist-israelis-ally-with-neo-nazis, (preuzeto 08. 02. 2012.) de Benoist, A. / Champetier, C. Manifest za europsku obnovu: nova desnica u 21. st., u: Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, Hasanbegović, Zagreb, 2009. Čirko, F. Mladež HČSP-a sklopila povijesno važnu suradnju sa srodnim europskim organizacijama, Hrvatska čista stranka prava, http://hcsp.hr/mladez-hcsp-a-sklopila-povijesno-vaznu-suradnju-sa-srodnim-europskim-organizacijama, (preuzeto 31. 01. 2012.) Eatwell, R. The rebirth of the extreme right in Western Europe?, Parliamentary Affairs, 2000., No. 53, p. 407-425 Eller, J. D. Anti-anti-multiculturalism, American anthropologist, Vol. 99, (1997.), No. 2, p. 249-256 Golder, M. Explaining variation in the success of extreme right parties in Western Europe, Comparative political studies, Vol. 36, (2003.), No. 4, p. 432-466 Griffin, R. The palingenetic core of generic fascist ideology, in: Campi, A. (Ed.) Che cos'è il fascismo? Interpretazioni e prospettive di ricerche, Ideazione Editrice, Roma, 2003., p. 97-122 Griffin, R. Interregnum ili konačnica? Radikalna desnica u postfašističko doba, u: Freeden, M. (ur.) Političke ideologije: novi prikaz, Algoritam, Zagreb, 2006. Griffin, R. Fascism's temporal revolution, in: Feldman, M. (Ed.) A fascists century: essays by Roger Griffin, Palgrave Macmillan, London, 2008. Griffin R. Fascism's evolution since 1945., in: Feldman, M. (Ed.) A fascists century: essays by Roger Griffin, Palgrave Macmillan, London, 2008. Guibernau, M. Migration and the rise of the radical right: social malaise and the failure of mainstream politics, Policy Network Paper, London, 2010. Habermas, Jürgen. Opening up Fortress Europe, Signandsight, http://www.signandsight.com/features/1048.html, (preuzeto 27. 01. 2012.) Ivarsflaten, E. What unites right-wing populists in Western Europe? Reexamining grievance mobilization models in seven successful cases. Comparative political studies, Vol. 41, (2008.), No. 1, p. 3-23 62 Multikulturalni paradoks europske radikalne desnice Lasić, M. Mukotrpno do političke moderne, Dijalog, Mostar, 2010. Nedelcu, H. / Miller, C. Migration and the extreme right in Western Europe, Review of European and Russian Affairs, Vol. 6, (2011.), No. 1, p. 55-64 Norris, P. Understanding the rise of the radical right (First chapter), in: Norris, P. Radical Right: Voters and Parties in the Electoral Market, Cambridge University Press, New York, 2005. Obućina, V. Varijacije unutar radikalne desnice: komparativna analiza programa radikalno desnih stranaka u Zapadnoj i Istočnoj Europi, Sociologija i prostor, Vol.47, (2009.), No. 184, str. 187-204 Ramadan, T. Biti evropski musliman: izučavanje islamskih izvora u evropskom kontekstu, Udruženje ilmijje Islamske zajednice u BiH, Sarajevo, 2002. Renton, D. Fascism: theory and practice, Pluto Press, London, Sterling, 1999. Rex, J. / Singh, G. Multiculturalism and political integration in modern nationstates – thematic introduction, International journal on multicultural societies, Vol. 5, (2003.), No. 1, p. 3-19 Said, E. Krivotvorenje islama: kako mediji i stručnjaci određuju način na koji vidimo ostatak svijeta, V.B.Z., Zagreb, 2003. Schmitt, C. Politički spisi, Politička kultura, Zagreb, 2007. Sternhell, Z. Fašizam: refleksije o sudbini ideja u povijesti dvadesetog stoljeća, u: Freeden M. (ur.) Političke ideologije: novi prikaz, Algoritam, Zagreb, 2006. Sunić, T. Europska nova desnica: korijeni, ideje i mislioci, Hasanbegović, Zagreb, 2009. Velički, D. Desni ekstremizam, radikalizam i zapadnoeuropska Nova desnica, Politička misao, Vol. 47, (2010.), br. 2, p. 67-84 Young, I. M. Pravednost i politika razlike, Jesenski i Turk, Zagreb, 2005. 63 Dražen Barbarić Dražen Barbarić MULTICULTURAL PARADOX OF THE EUROPEAN EXTREME RIGHT Summary The author starts with undoubtable fact of ascent of radical right parties and their elective successes all over the Europe. He uses integral term of radical right which includes tree key characteristics: antisystemic rhetoric, xenophobic antiimigrational sentiment and nationalists mythology. This work emphasizes a fact that radical right in Europe is taking over basics of multicultural discourse (mutual appreciation and coexistence), and using them in completely perverted form for political causes. Paradox lies in a fact that the radical right instrumentalized ethnocratic multiculturalism is directed against exponents of idea of liberal multiculturalism, therefore burying the foundations of European civilization and offers completely opposite vision of mentioned through various concepts (Europe Fortress, Europe of Nations etc.) Key words: radical right, cultural protectionism, ethnocratic multiculturalism, theory of abjection, friend-enemy distinction, antiislamism 64 Originalan naučni rad Alma Jeftić1 DEMOKRATSKI HEDONIZAM „POSLJEDNJEG ČOVJEKA“ Cilj ovog rada je razmotriti pojam demokratije kroz nekoliko naizgled nepovezanih cjelina: kao oblik traumatskog jezgra, kao disciplinsku matricu urezanu u poslušna tijela, kao „čokoladni laksativ“ i, na kraju, kao ograničeni hedonizam. Jedan od osnovnih zadataka biopolitike danas je borba protiv opasnosti do kojih može dovesti neograničeno konzumiranje droga, cigareta, seksa. Samim tim, „posljednji čovjek“ u Nietzscheovom smislu je onaj koji se kreće bez strasti i potpuno ravnodušan i koji je, na neki način, isključen iz društvenog poretka. Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog hedonizma kao shvatanja individualnih ograničenja slobode, kao i individualnih potreba za ograničenjem i slijedom pravila. Time se ukazuje na imanentnost pravila koja određuju svaki segment ljudskog života, ali i onih sitnih procedura koje upravljaju svakim pojedinačnim životom. Ključne riječi: demokratija, hedonizam, „posljednji čovjek“, pravila, traumatsko jezgro Uvod Shvatanje demokratije kao društvenog poretka zahtijeva mnogo više od politološke studije. Iako naizgled politička, svaka tema koja se dotiče društvenog poretka i ideologije podrazumijeva psihološku analizu pojedinačnih i grupnih reakcija na spomenutu promjenu. Cilj ovog rada je kroz shvatanja Lacana, Arendt, Foucaulta i Žižeka predstaviti demokratiju kao poredak, ali i sagledati njen odnos prema društvu i odnos pojedinca prema njoj. Demokratija se prvo razmatra kao jedan oblik traumatskog jezgra, zatim kao disciplinska matrica urezana u poslušna tijela, kao „čokoladni laksativ“, i, na kraju, kao ograničeni hedonizam. Foucault je naglasio da je tijelo mjesto na kojem najsuptilnije i najneprimjetnije društvene vještine formiraju mreže odnosa koje omogućavaju široku skalu organiziranja moći. Jasno je da današnji hedonizam kombinira zadovoljstvo sa ograničenjem, što je posebno vidljivo u okviru Žižekovog primjera „čokoladnog laksativa“, koji djeluje po principu da samo ono što je doprinijelo rani može i da je izliječi. Jedan od osnovnih zadataka današnje biopolitike je borba 1 [email protected] Alma Jeftić protiv opasnosti do kojih može dovesti neograničeno konzumiranje droga, cigareta, seksa. Već odavno se zapadnjačka civilizacija kreće u smjeru Nietzscheovog „posljednjeg čovjeka“, onog koji se kroz život kreće bez strasti i potpuno ravnodušan. Za tog čovjeka i obični, jednostavni užitak predstavlja slijed pravila koja se moraju ispoštovati ukoliko želimo da bude potpun. Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog hedonizma kao shvatanja individualnih ograničenja slobode, kao i individualnih potreba za ograničenjem i slijedom pravila. Time se ukazuje na imanentnost pravila koja određuju svaki segment ljudskog života, ali i onih sitnih procedura koje upravljaju svakim pojedinačnim životom. 1. Lacanova politička teorija i bijeg od traumatskog jezgra Često se, u svrhu teoretiziranja politike kao polja nerazrješivih konflikata i kriza na koje ideologija odgovara uvođenjem imaginarne, „nemoguće“ rezolucije u obliku „parcijalne fiksacije“ identiteta2, poziva na Lacanovu teoriju o autonomiji označitelja u simboličkom. Njegovo određenje simboličke interakcije kao fabriciranja značenja u krajnjoj analizi omogućava shvatanje akcije kao subjektivnog pokušaja skrivanja originalnog nedostatka ili odsustva. Suprotno tome, za Hannah Arendt, činjenica da je čovjek sposoban za akciju znači da se od njega može očekivati neočekivano, kao i da je sposoban izvesti nešto što je beskrajno nevjerovatno3. Prema Lacanovoj političkoj teoriji svjetovi i identiteti očuvani u pamćenju zahvaljujući političkoj pozadini ne bivaju otkriveni, niti objelodanjeni, niti rasvijetljeni, nego su „artikulirani“, „proizvedeni“ ili „konstruirani“ sa svrhom koja leži izvan njihovog samog obrazloženja4. Prema Žižeku5, najradikalnija dimenzija Lacanove teorije leži u prepoznavanju simboličkog poretka kao ispresijecanog osnovnom nemogućnošću, struktuiranom oko nemogućeg/traumatičnog jezgra, oko centralnog nedostatka. Samim tim, politika je određena ideološkom konstrukcijom čija svrha nije pružiti nam bijeg od stvarnosti, nego društvenu realnost po sebi kao bijeg od nekog traumatskog jezgra. Razumijevanje ljudskih odnosa u duhu osnovnih pravila i kao zaštitu protiv traume beznačajnosti blisko je shvatanju ideologije Hannah Arendt kao pokušaja pružanja reda, integracije i konzistentnosti fikcionog narativa samom carstvu međuljudskih odnosa6. Jedina razlika je u tome što je za Žižeka ideol2 Dolan, F.M. Political Action and the Unconscious:Arendth and Lacan on Decentering the Subject, p. 345 3 Arendt, H. The Human Condition, p. 206 4 Dolan, F.M. Political Action and the Unconscious:Arendth and Lacan on Decentering the Subject, 346 5 Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, p. 122 6 Dolan, F.M. Political Action and the Unconscious:Arendth and Lacan on Decentering the Subject, p. 346 66 Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka ogija bit ljudskih odnosa koja je uvijek materijalizirana u našoj društvenoj realnosti. Svaka kultura, prema Žižeku7, nije ništa drugo nego oblik kompromisa, reakcija ne neku zastrašujuću, radikalnu, nehumanu dimenziju svojstvenu ljudskom stanju po sebi. Stoga je suočavanje sa modernom politikom zapravo ohrabrivanje prihvatanja besmislenosti vokabulara političkog diskursa, a osnovna solucija spomenutoj beznačajnosti je formalna demokratija. Žižek tvrdi kako je demokratski stav uvijek baziran na određenoj fetišističkoj podjeli, te nam kao takav omogućava da prihvatimo realnost ekološke krize, (na primjer), u njenoj bezosjećajnoj aktuelnosti, bez dopunjavanja nekom porukom ili značenjem. S druge strane, politička odluka bazirana na moći kao jednostavnom uvidu u stanje stvari predstavlja podsjetnik na rezultate disciplinske primjene modela znanje-moć u Foucaultovom tumačenju diskursa i proizvodnje kao četvrtog termina u matrici. 1.1 Disciplina kao ograničenje i mehanizam vlasti „Odakle potječu pojmovi opasnost, uspješnost u osuđivanju i rehabilitaciji? To nisu ni medicinski ni pravni termini, to su disciplinski termini. Oni se odnose na sve one sitne disciplinske postupke u školama, kasarnama, popravnim domovima, fabrikama, koji postaju sve važniji i važniji. Sve te institucije proizvodnjom, širenjem, grananjem svojih mreža kroz društvo, dovele su do pojave pojmova koji su u početku bili nevjerovatno empirijski, a sada postaju sveti. Mislim da se kriminologija 'provlači' između tih pojmova8.“ U klasičnom dobu tijelo postaje objekat i meta vlasti. Obimno štivo o Čovjeku-mašini promatralo se u dvije ravni: prva je anatomsko-metafizička, a druga tehničko-politička, sastavljena od niza školskih, vojnih i bolničkih propisa, kao i empirijskih postupaka i teorijskih promišljanja čiji je cilj da se tjelesne aktivnosti nadziru ili popravljaju9. Stvara se politika prinudnog potčinjavanja tijela, što podrazumijeva proračunatu manipulaciju njegovim elementima, pokretima, ponašanjem. Ono potpada pod mašineriju vlasti koja ga istražuje, raščlanjuje i ponovo sastavlja. Tako se rađa politička anatomija, koja je istovremeno i mehanizam vlasti. Njome se definira način na koji se može ovladati tijelom drugih i utjecati na njega, ne samo da bi ti drugi činili ono što se od njih zahtijeva, nego i da bi se ponašali onako kako se od njih očekuje, prema utvrđenim tehnikama i onoliko brzo i efikasno kako se odredi. Historijski trenutak za discipline je onaj u kojem se rađa vještina upravljanja ljudskim tijelom, čiji cilj nije samo povećanje njegove sposobnosti, niti jednostavno potčinjavanje, nego stvaranje odnosa u okviru kojeg je tijelo utoliko pokornije, što je korisnije, i suprotno. To disciplinu čini drugačijom od kućnog sluganstva, vazalstva i „discipliniranja“ manastirskog 7 Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, p. 122 Martin, L.H. Technologies of the Self: A Seminar with Michel Foucault, p. 11 9 Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 87 8 67 Alma Jeftić tipa. Jedino ona ima sposobnost masovne proizvodnje potčinjenih i uvježbanih, „poslušnih“ tijela. Foucault je naglasio da je tijelo mjesto na kojem najsuptilnije i najneprimjetnije društvene vještine formiraju mreže odnosa koje omogućavaju široku skalu organiziranja moći10. U svojim radovima nakon 1970. godine, njegova osnovna preokupacija postaje ne samo način na koji odnosi moći djeluju na ljudsko tijelo, nego i argument da je nauka o tijelu (koja, prema njegovim riječima, formira „političku tehnologiju tijela“) metodološki integrirana u historijsku studiju. Foucault nije odredio tijelo kao nepromjenljiv entitet, nego kao heterogenu višestrukost, jer je ono „zapremina u neprekidnoj dezintegraciji“11. Iako je Foucault na najsistematičniji način razvio ideju prema kojoj je funkcija moći da naredi umnožavanje kroz kontrolu i ispisivanje ljudskog tijela, njegov prethodnik, Friedrich Nietzsche je, skoro stoljeće ranije, tvrdio da je tijelo društvena struktura, i da je, prema tome, filozofija prije svega interpretacija tjelesnih stanja, bila ona otkrivena ili skrivena. Foucault je elaborirao Nietzscheovu ideju o tijelu kao višestrukosti, koja je u osnovi afektivna i instinktivna (dionizijska), i to je primarno i istinsko bojno polje za rat između instikata. Tijelo je mnogostruko, jer je korelat i funkcija fundamentalno heterogenih psihofizioloških procesa, određena ekspresija višestrukih nagona i afekata, prije nego besmrtne, transcendentalne ili metafizičke suštine. 1.2 Genealoško i arheološko utjelovljenje ideologije Detaljnijim čitanjem Kafkine pripovijetke „U kažnjeničkoj koloniji“ (1919) shvatamo da je pisac nastojao opisati disciplinsku matricu na kojoj se „zapis“ na tijelu manifestira i može biti mapiran. Foucault je naglasio da uvijek postoji nešto u društvenom tijelu, u klasama, grupama i individuama, samim tim što na neki način uspijeva izbjeći odnose moći, nešto što je bez sumnje više ili manje pokorna ili reaktivna istinska stvar, prije centrifugalni pokret, obrnuta energija, pražnjenje... plebejskih osobina ili aspekata.12 „Imam namjeru analizirati kako je, u početnim etapama industrijskih društava, određeni kažnjenički aparat formiran zajedno sa sistemom za razdvajanje normalnog od abnormalnog. Da bi se to pratilo, neophodno je konstruirati historiju događanja u XIX stoljeću, kao i način na koji se sadašnji izuzetno kompleksni odnos sila (izvjesni nacrt borbe) vratio kroz uspjeh ofanziva i protuofanziva, efekata i kontraefekata. Usklađenost takve historije potječe iz logike suprotnih strategija. Arheologija društvenih nauka morala je 10 Mellamphy, D., Mellamphy, B.N. In Descent Proposal: Pathologies of Embodiment in Nietzsche, Kafka, and Foucault, p. 30 11 Ibid, p.33 12 Ibid. 68 Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka biti uspostavljena kroz proučavanje mehanizama moći investiranih u ljudska tijela, djela i oblike ponašanja.“13 Ovim riječima je Foucault opisao svoju inicijativu da analizira kompleksne odnose sila historijskog kažnjeničkog aparata kao temelja za proučavanje mehanizama moći. Aparat moći je za njega heterogen ansambl koji sadrži diskurs, institucije, oblike arhitekture, naredbe, zakone, administrativne mjere, naučne izjave, filozofske, moralne i filantropske propozicije. Disciplinska stega podrazumijeva uspostavljanje prinudne veze između tjelesnih sposobnosti i jačanja discipline nad tijelom. Disciplinska matrica je definirana kao funkcionalni koordinatni sistem odnosa moći u kojima disciplinske tehnike djeluju na ljudska tijela u svrhu organiziranja i normaliziranja ljudskog ponašanja. Ako je disciplinska matrica funkcionalni koordinatni sistem, onda bi trebalo biti moguće identificirati strukturalne principe ili osi koje ga čine. Iako je Foucault opisao disciplinsku matricu u terminima „heterogenih taktika“ koje imaju istu primarnu metu na ljudskom tijelu, koordinate disciplinske matrice, koje na jednom nivou vladaju i ograničavaju materijalne parametre i konceptualne mogućnosti tjelesnog identiteta, mogu, skoro matematički, biti načinjene križanjem dvije osi: horizontalne koju Kafka u svojoj pripovijeci označava kao „Krevet“ aparata za kažnjavanje, i vertikalne, koju označava kao „Pisač“. Prva funkcionira prema onome što je Foucault označio kao genealoško: socio-historijska i hronološka dimenzija prave matrice, ona koja djeluje sintaktički, raspoređujući tijela sekvencionalno, serijski, prateći konceptualna pravila lingvističke koherencije i historijskog kontinuiteta. Druga funkcionira prema onome što je Foucault nazvao arheološkim. To je sinhronična i paradigmatska dimenzija koja tijela podešava ideološki, raspoređujući ih, „pišući“ po njima poput pisaće mašine, kao da već postoje označene političke izjave i percepcije na njima. Križanje genealogije i arheologije, hronologije i sinhronije, onog što smo nazvali sintaktičkim i paradigmatskim osama, posudivši ih iz jezika strukturalizma, određuje logičko-gramatičke parametre tijela kao socio-političkog bića, formirajući njegovu disciplinsku matricu: stabilnu, propisanu, discipliniranu i diskurzivnu (logičko-lingvističku) strukturu.14 Foucaultova tvrdnja o reproduciranju moći i znanja kroz tjelesno najjače je istaknuta u „Tijelu osuđenika“, prvom poglavlju njegove studije „Nadzirati i kažnjavati“, gdje opisuje način na koji je tijelo direktno uključeno u politiku, postajući tako predmet saznanja, istovremeno i potčinjeno i produktivno. „Tijelo“ i „duša“ su dva pola djejstva moći i znanja, to su „Krevet“ i „Pisač“ aparata za kažnjavanje iz Kafkine pripovijetke, koji se sastojao iz tri dijela: Kreveta, Pisača i Drljače. On ga opisuje ovako: „Krevet i Pisač bili su iste veličine i izgledali kao dva tamna drvena sanduka. Pisač je bio obješen oko dva metra iznad Kreveta; 13 14 Ibid., p. 40 Ibid. 69 Alma Jeftić svaki od njih je na uglovima bio privezan sa četiri mjedene šipke koje su reflektirale svjetlost. Između njih na željeznom gajtanu, klatila se Drljača, napravljena od stakla, tako da je svako mogao gledati kroz nju. Na Krevetu osuđenik leži; ovdje su trake za ruke, noge, i za vrat, da bi bili dobro pričvršćeni. I Krevet i Pisač imaju električnu bateriju; Krevet treba jednu za sebe, a Pisač za Drljaču. Nakon što osuđenika postave u aparat, Krevet se pokreće. Treperi minutu, u brzim vibracijama, sa jedne strane na drugu i gore-dolje. Vidjet ćete sličan aparat u bolnicama; ali na našem Krevetu svaki pokret je brižljivo proračunat, jer mora da precizno odgovara pokretima Drljače. A Drljača je instrument za stvarno izvršenje presude. Svaka zapovijed koju je zatvorenik odbio izvršiti biva ispisana na njegovom tijelu pomoću Drljače.“15 Funkcija Kafkinog aparata je, dakle, da se njime ono što tijelu nedostaje (u ovom slučaju, zakon ili naredba) ispisuje na njemu kroz bolno iskustvo dominantne ideologije ojačane, ili doslovno, utjelovljene, kroz potčinjavanje. Ta mašina je aparat za potčinjavanje, za potčinjavanje kroz označavanje. Nedisciplinirano tijelo mora da se potčini položaju unutar aparata, što u ovom slučaju podrazumijeva da mora biti zavezano za Krevet aparata. Istovremeno, to isto tijelo treba da utjelovi ideologiju društveno-političkog sistema. Na osnovu prethodnog objašnjenja dvije osi disciplinske matrice, ova dva oblika potčinjavanja mogu biti predstavljena kao dvije osi društveno-političke egzistencije: sintagmatska os („horizontalna“, „temeljna“), koja odgovara Krevetu, i paradigmatska os („vertikalna“, „superstrukturalna“), koja odgovara Pisaču. Dominantna paradigma križa se sa sintagmatskim tijelom, tijelom koje se javlja kao sintaksa, da bi bilo „razmješteno“, „disciplinirano“ i „osuđeno“ kao takvo, na razmeđima gdje se bolno iskustvo pojavljuje. To je potčinjavanje individualnog tijela tjelesnoj politici kroz njegovo utjelovljenje i stvarno (fizičko) ustrojstvo izvjesne ideološke paradigme. Dok se osjeća snaga aparata on ostaje nevidljiv, izuzev one četiri mjedene šipke koje odašilju zrake na svjetlo dana, održavajući tako aparat represije na mjestu. Samo je Drljača, simbol mučenja i patnji, napravljena od stakla, da bi svako mogao gledati kroz nju. U svoj toj njenoj „prozirnosti“ gubi se njena „prisutnost“. Tijelo koje treba biti „razmješteno“ („osuđeno“), „sintagmatsko tijelo“ (gramatički govoreći), pristaje na svoje „paradigmatsko“ potčinjavanje, jer jednostavno ne zna i/ili ne shvata u potpunosti da će biti potčinjeno. Kada Putnik iz Kafkine pripovijetke pita Oficira da li zatvorenik zna za šta je osuđen, ovaj mu odgovara da ne zna ni da je osuđen, ni koja je kazna. Sintagmatsko tijelo pristaje da bude spušteno na Krevet aparata za kažnjavanje, ne znajući pri tome da to ujedno znači i pristanak na pad, tako da se za vrijeme potčinjavanja Krevet pokreće, a Drljača, prateći Pisačev skript, spušta se naizmjenično na tijelo, koje se opet okreće zbog pokreta samog Kreveta, odgovarajući pri tome položajima Dr15 Kafka, F. In the Penal Colony 70 Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka ljače i Pisača. Ta ujednačenost pokreta Drljače i Kreveta okreće tijelo i omogućava Drljači da svojim iglama ureže tekst presude na tijelo, pri svakom okretu iznova. „Prvih šest sati osuđenik ostaje živ skoro kao i ranije, samo što trpi bol... Ali kako je samo tih i miran tih prvih šest sati! Prosvjetljenje se javlja čak i kod najglupljih. Prvo u očima. Iz njih zrači... ništa više se ne dešava sem što čovjek počinje shvatati natpis; on pravi pokrete ustima kao da sluša. Vidite kako je teško dešifrirati taj natpis pogledom; ali naš čovjek ga dešifrira pomoću svojih povreda.“ 16 Prema Foucaultu17, to je historijska realnost duše nastale kroz metode ograničavanja, nadzora i kažnjavanja, a s ciljem rađanja novog korpusa znanja koje produžava djelovanje moći. Potčinjeno dominantnoj paradigmi, nedisciplinirano tijelo koje se „razmješta“ i „disciplinira“ kroz sintagmatsku os (zavezano za Krevet aparata) postaje, kroz bolni presjek paradigmatske osi (Pisač i Drljača) korpus znanja koji se podiže iz svog dvostrukog pada na nivo sada „discipliniranog“ tijela- paradigmatskog „dizajna“ ili ideologije aparata. Nedisciplinirano „meso“ postaje disciplinirana „riječ“ načinjena da „radi“ ili prati skript svog sistemskog natpisa. Drugim riječima, čisto „somatsko“ postaje „psihosomatsko“ ili „tijelo i duša“ zajedno. Na taj se način „tijelo i duša“ podižu iz svog dvostrukog, sintagmatskog i paradigmatskog, pada. 2. Paradoks „čokoladnog laksativa“ i „posljednjeg čovjeka“ Alfonzo Cuaron18 je svoj film „Djeca čovječanstva“ zasnovao na pretpostavci da su mnogi scenariji za budućnost slični serijalu Big Brother i da je tiranija koja se danas zbiva preuzela drugačiji oblik koji se u XXI stoljeću zove „demokratija“. U trenutku kada glavni junak filma posjećuje bivšeg prijatelja a sada jednog od najviših državnih dužnosnika da bi dobio propusnicu za izbjeglice, scena prikazuje stan na Manhattanu kao homoseksualno ljubavno skrovište za pripadnike više klase. Stoga je više nego jasno da neplodnost o kojoj se u filmu govori zapravo i nije njegova glavna tema nego samo simbol za ono što je davno dijagnosticirao Nietzsche: zapadnjačka civilizacija kreće se u smjeru „posljednjeg čovjeka“ potpuno ravnodušnog bića bez strasti i predanosti19. Jasno je da današnji hedonizam kombinira zadovoljstvo sa ograničenjem, što je posebno vidljivo u okviru Žižekovog primjera „čokoladnog laksativa“, koji djeluje po principu da samo ono što je doprinijelo rani može i da je izliječi. Jedan od osnovnih zadataka današnje biopolitike je borba protiv opasnosti do kojih može dovesti neograničeno konzumiranje droga, cigareta, seksa. Prema 16 Ibid. Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 91 18 Žižek, S. O nasilju, p. 29 19 Ibid. 17 71 Alma Jeftić Žižeku, način na koji se danas borimo protiv tih „opasnosti“ ravan je paradoksu „čokoladnog laksativa“ i vodi ka izumu kafe bez kofeina i opijuma bez opijuma. Kao što rat može biti shvaćen kao sredstvo za postizanje mira i stvaranje uvjeta za raspodjelu humanitarne pomoći, tako i demokratija, prema Žižeku, podrazumijeva kako je uredu uključiti torturu i stanje stalne opasnosti ukoliko će to riješiti problem „ispada“ i „viškova“ i pomoći ljudima da sazriju. Virtualna realnost koja nas okružuje postala je proizvođač kafe bez kofeina, mlijeka sa malim udjelom masnoća, piva bez alkohola i ljudi isključenih iz društvenog poretka (Homini sacer). I kao što je, prema Walteru Benjaminu, područje čistog božanskog nasilja područje suverenosti unutar koje ubijanje nije patološki čin, tako ni u okviru biopolitičkog premještanja Homini sacer ubistvo ne predstavlja ni zločin ni žrtvovanje (jer krivci su krivi jedino što su živjeli čisti prirodni život)20. Smrt je samim tim samo traumatski čin biopolitike. Foucaultovim riječima rečeno, moralna/zakonska odgovornost subjekta je samo još jedan oblik ideološke fikcije čija je svrha stvaranje mreže odnosa moći između počinioca zločina i onih koji provode zakon kao jedno od ograničenja djelovanja. Dva svjedoka tog kružnog procesa koji je cvjetao prvih četrdeset godina XIX stoljeća su Vidok i Lasner. Vidok je simbol trenutka u kojem se prijestupništvo, izdvojeno iz ostalih ilegalizama, potčinjava vlasti i preusmjerava. On je bio čovjek koji se odao nemirnom životu, pustolovinama i prevarama. Bio je dezerter koji se susretao sa osobama koje su se bavile organiziranjem prostitucije, pljački i krupnog razbojništva. Međutim, u tom periodu dolazi do neposrednog i institucionaliziranog udruživanja policije i prijestupništva. Tada kriminalitet postaje jedan od točkova mašinerije vlasti. Strah koji se javlja nije više strah od kraljevog tijela, istovremeno nosioca pravde i zločina, to je strah od tajnog i mutnog dogovora između onih koji provode zakon i onih koji ga krše. Vidok je u historiji zapamćen kao prvi bivši robijaš koji je postao policijski narednik. Lasner je počinio nekoliko manjih zločina, a dugo se sumnjalo da je on policijski uhoda, zbog čega su ga drugi zatvorenici pokušali ubiti. Uoči njegovoga pogubljenja, najveći uglednici Pariza tog vremena napravili su slavlje u njegovu čast. Međutim, Lasner je postao slavan jer je bio oličenje „prijestupnika“, zbog prijevara, dezerterstva, ucjenjivanja, obnavljanja zatvorskih prijateljstava, neuspjelog pokušaja ubistva. On je u sebi nosio mogućnost izvršenja svih onih prijestupa koji su u tom vremenu predstavljali veliku prijetnju. Smatralo se da bi bio heroj da je rođen u drugo vrijeme i pripadao prethodnoj generaciji. U trenutku svoje smrti, Lasner je pokazao kako je ilegalizam potčinjen i dijelom pretvoren u prijestupništvo, a dijelom okrenut estetici zločina. On je simbol ukroćenog ilegalizma, preobraćenog u prijestupništvo i teoretiziranje, a to 20 Benjamin, W. Uz kritiku sile, p. 21-22 72 Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka znači dvostruko onemogućenog i bezopasnog. Građanstvo je u tome našlo izvor uživanja, koji ni do danas nije iscrpljen.21 Ono što je učinilo prihvatljivim sve vidove sudske i policijske kontrole svakako je kriminalistička crna hronika, koja je svojom preopširnošću svakodnevno izvještavala o unutrašnjim borbama koje se vode protiv nevidljivog neprijatelja postavši neka vrsta dnevnog ratnog biltena. Glavni zadatak kriminalističkog romana koji se začinje kao jeftina književnost je da prijestupnika prikaže kao pripadnika jednog posebnog svijeta, sasvim drugačijeg od svakodnevnog. Taktika koja se koristila protiv krivičnog pravosuđa mogla bi se nazvati kontraška crna hronika, koja sistematično iznosi i naglašava prijestupe načinjene među građanstvom, pokazujući građansku klasu kao fizički izopačenu i moralno truhlu. Dajući opise bijede u koju zapada narod ona pokazuje koliki je udio poslodavaca i cijelog društva u krivičnim postupcima provedenim protiv radnika. Tako je francuska Falanga tumačila krivične procese kao sukob koji je nametnula civilizacija, pomjerivši sitne ilegalizme sa društvenih margina na pobunjeničku silu suzbijanih borbi. Zbog toga i njihova izjava da bismo bez zločina, koji u nama budi gomilu umrtvljenih osjećanja i napola ugaslih strasti, ostali duže u haosu i stanju obamrlosti.22 Slučaj koji je Falanga naročito pratila bio je slučaj Beasa, trinaestogodišnjaka koji se na vlastitom suđenju suprotstavio onom vrstom ilegalizma koja se opire svim vidovima prisile, tumačeći disciplinu na dva načina: kao haotični društveni poredak i afirmaciju društvenih prava. To je bio pokušaj da se prijestupništvo odvoji od građanskih zakona i nezakonitosti kojima je ono bilo potčinjeno i stavljeno u službu, što je početak zasnivanja pravog političkog jedinstva narodnih ilegalizama. 3. Uživanje prema pravilima i protiv pravila – demokratija hedonizma Uživanje kao Lacanov jouissance ili kao obično „enjoy“ napisano na pakovanju Coca-Cole zahtijeva pravila. Bez obzira na višak ili precijenjenost preostalog užitka, u svakom momentu čovječanstvo u okviru „demokratskog“ reda i poretka djeluje „prema pravilima“. Prema Žižeku, uživanje se odvija prema pravilima, a restrikcije koje postoje zbog nemogućnosti uživanja u određenim stvarima rješavaju se njima sličnim. Ipak, slijepo pridržavanje pravila u okviru demokratskog poretka nikako ne vodi ka stvarnom osjećaju slobode, nego stvara kratkotrajni privid. Jedna od zamjerki Lacanovoj teoriji je to što je svijet razmatrao u okviru simboličkog, a ne kao realnost. Međutim, upravo taj način doprinosi boljem shvatanju političkih 21 22 Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, p. 98 Ibid. 73 Alma Jeftić termina, za razliku od shvatanja društva kao realnosti u okviru koje se ego mora prilagoditi i popustiti. Prema Fukuyami, kraj historije je označio početak liberalne demokratije. Međutim, kasnija dešavanja su pokazala suprotno. Također, cyber-demokratija, koja bi trebala predstavljati najnoviji savremeni oblik slobode komuniciranja i djelovanja, zadržava u sebi mnoštvo pravila, procedura i nevidljivih veza.23 Najznačajnija veza između demokratije i krize demokratije ogleda se upravo kroz pojam „demokratskog hedonizma“ koji predstavlja metaforu za uživanje u okviru pravila, višak užitka, jouissance koji se suprotstavlja pravilima ne kršeći ih. Demokratija po sebi ne isključuje pravila, nego slobodu prema kojoj ih svaki pojedinac za sebe slijedi, uvodeći pri tome jedan novi termin: univerzalna pravila i ograničenja za uživanje i slobodu. Stoga demokratski hedonizam ne podrazumijeva beskrajno odavanje užitku, nego beskrajni slijed pravila postavljenih s ciljem ograničavanja pojedinačne slobode i sprječavanja nastanka viška krize i užitka. Zaključak Iako postoji veliki jaz između političke teorije Lacana i Hannah Arendt, one se ipak slažu oko jedne činjenice, a to je da je svaki pojedinac sposoban za akciju. Kada je Foucault govorio o „proizvodnji zločina“ mislio je pri tome na začarani krug koji povezuje i prekršioce zakona i one koji zakon poštuju u jednu jedinstvenu cjelinu. Ideologija nikada ne postoji odvojeno od ljudi, jer su oni njen sastavni dio koji je stvara i podržava i/ili remeti. Glavni doprinos ovog rada je u tome što je ponudio pojam demokratskog hedonizma kao suprotnosti Lacanovom višku užitka i ograničenju slobode. Kriza u demokratskom poretku ukazuje na nemogućnost shvatanja individualnih ograničenja slobode, kao i individualnih potreba za ograničenjem i slijedom pravila. Začarani krug proizvodnje zločina i proizvodnje discipline u Foucaultovom smislu podrazumijeva uvezanost svih struktura društva. Prema tome, kriza je prisutna u okviru svakog ograničenja koje kasnije vodi ka sasvim slobodnom kršenju istih i stvaranju mreže privida demokratskog odnosa. Literatura Arendt, H. The Human Condition, University of Chicago Press, Chicago, 1958. Benjamin, W. Uz kritiku sile, Studentski centar Zagreb, Zagreb, 1971. Foucault, M. Nadzirati i kažnjavati, Nolit, Novi Sad, 1997. Kafka, F. In the Penal Colony. ˂http://records.viu.ca/~johnstoi/kafka/inthepenalcolony.htm˃. 16.02.2012. 23 Žižek, S., O nasilju, p. 87 74 Demokratski hedonizam posljednjeg čovjeka Martin, L.H. (eds.), Technologies of the Self: A Seminar with Michel Foucault, Tavistock, London, 1988. Mellamphy, D., Mellamphy B.N. „In 'Descent' Proposal: Pathologies of Embodiment in Nietzsche, Kafka and Foucault“, Foucault Studies, 3, 2005, 26 - 48. Žižek, S. O nasilju, Ljevak, Zagreb, 2008. Žižek, S. The Sublime Object of Ideology, Verso, 2009. 75 Alma Jeftić Alma Jeftić DEMOCRATIC HEDONISM OF THE LAST MAN Summary The aim of this article is to examine the notion of democracy through what may appear, at first glance, several incoherent units: as a form of traumatic kernel, as a discipline matrix carved onto the obedient bodies, as a chocolate laxative, and as constrained hedonism. One of the main aims of bio-politics is to fight against the threats of the unlimited consumption of drugs, cigarettes, and sex. Given this, the Last Man (in Nietzsche's conceptualization) is one who does not have sense of passion, one who is completely stolid, and one who is excluded from the society. The main contribution of this article is that the notion of democratic hedonism can be understood as constrained freedom. That implies the immanence of rules which define each segment of human life, but also those tiny procedures that govern each individual life. Key words: democracy, hedonism, Last Man, rules, traumatic kernel 76 Originalan naučni rad Vesna Ivezić1 KRIZA DEMOKRACIJE U EUROPI - PITANJE LJUDSKIH PRAVA U UVJETIMA MULTIKULTURALIZMA Procesi globalizacije i ujedinjenje Europe, uzdrmali su suverenitet njenih nacionalnih država, te se javila potreba za preispitivanjem stanja demokracije, ljudskih prava i sloboda u novim uvjetima multikulturalnosti, u kojima se našlo europsko društvo. Pojavilo se mišljenje da je u Europi demokracija u krizi, a uzroci, kako se smatra, nisu samo financijske prirode, nego u sve većem prilivu stranaca u zemlje Zapada. Inzistiranje na kulturnim pravima, ostvarenju prava na različitost, kulturnom pluralizmu što je sad u prvom planu europske politike, izraženo je u politici odnosa prema doseljenicima, a očituje se i u tendencijama afirmacije i povezivanju lokalnog segmenta, regija, u uvjetima globalizacije. Pri tome se u drugi plan potiskuju univerzalna ljudska prava pojedinaca kao egzistencijalno jedinstvenih bića. Ključne riječi: multikulturalizam, različitost, kulturna prava, univerzalna ljudska prava, demokracija, Europa, kriza „Uistinu slobodne i prosvijećene države neće biti dokle god država ne bude priznala pojedinca kao višu i neovisnu moć, iz koje proizlazi sva njena moć i autoritet, i dok ne bude postupala s pojedincem sukladno tome. Rado zamišljam takvu državu koja će konačno moći dopustiti sebi da bude pravedna prema svim ljudima i pohoditi se prema pojedincu s poštovanjem kao prema susjedu; koja čak ne bi smatrala da je s njenim spokojem nespojivo da nekolicina živi po strani, ne uplećući se u nju i neobuhvaćena njome, a koja bi ispunjavala sve dužnosti susjeda i bližnjeg. Država koja bi donosila takva ploda i dopuštala mu da otpadne tek što sazrije, utrla bi put još savršenijoj i veličajnijoj državi koju sam zamišljao, ali je još nigdje nisam vidio.“ Henry David Thoreau2 1 [email protected] Esej je prvo tiskan 1849. u sklopu jednog zbornika pod naslovom „Otpor civilnoj vlasti“. Objavljen je 4 godine nakon Thoreauve smrti pod navedenim naslovom, i danas nije usuglašeno koji je naslov autor zapravo predvidio. H.D Thoreau, Walden, 2006., Zagreb, DAF 2 Vesna Ivezić Uvod Činilo se da je padom Berlinskog zida, godine 1989. izvršena konačna pobjeda nad totalitarizmom, jer dotadašnje zemlje komunističkog bloka, zemlje „iza željezne zavjese“, smatrale su se područjem vladavine totalitarističkih režima. Kad je „željezna zavjesa“ pala, propast komunizma, preobrazba komunističkih društava u (neo)liberalna, najavljivali su konačnu pobjedu demokracije na globalnom planu. Moderna europska društva nastala su na tekovinama prosvjetiteljstva, društvenih ugovora, proklamacije liberalnih vrijednosti slobode, ljudskog dostojanstva i jednakosti, artikuliranih još davne 1789.godine, u Francuskoj deklaraciji o pravima čovjeka i građanina- jednom od temeljnih dokumenata Francuske revolucije, uobličena u suvremene nacionalne države, u posljednjih nekoliko dekada doživljavaju transformaciju. Procesi globalizacije uzdrmali su poziciju i značenje nacionalnih država, donijevši sa sobom nove „vjetrove s Istoka i Juga“, čime se nametnula potreba ponovnog preispitivanja stvarnog značenja osnovnih pojmova, demokracije, ljudskih prava i sloboda, koji su nakon povijesne građanske revolucije s kraja 18. stoljeća postali temeljnim vrijednostima na kojima počivaju zapadnoeuropska društva. Demokratska tradicija u Europi Što se stvarno dogodilo? Nakon ujedinjenja većeg broja europskih država u zajednicu nazvanu Europska unija, suverenitet nacionalnih država polako je počeo gubiti na značenju, na račun suvereniteta EU, koji se postavio iznad partikularnih interesa svake pojedine države. Osim toga, primanjem u članstvo deset novih država3, stara zapadnoeuropska jezgra proširila je svoje granice na kulturološki različita područja, što joj je donijelo nove utjecaje, nove stanovnike, nove običaje. Veliki val migracija koji se slijevao u razvijene zemlje Zapada, otpočeo krajem 80-tih nakon pada Berlinskog zida, intenziviran u 90-tima uslijed ratnih zbivanja na Balkanu, nastavio se i nakon stvaranje europske zajednice, što je odvelo do transformacije tradicionalnih zapadnih društava u multikulturalna. Prisutnost „stranaca“ u zemljama zapadne Europe nije ništa novo, jer liberalizam u Europi razvijao se zajedno s kolonijalizmom, a nešto kasnije se desio i uvoz jeftine radne snage iz manje razvijenih zemalja, što je“ narušilo“ etničku sliku europske jezgre, ali slabljenje suvereniteta nacionalnih država, te veći priljev doseljenika s područja bivšeg komunističkog bloka i onih zahvaćenih ratom na Balkanu, u „Staroj Europi“ izazvao je različite reakcije: od ksenofobičnog straha od gubitka nacionalnog i kulturnog identiteta, pa do sve glasnijih zahtjeva za priznanjem univerzalnih građanskih i državljanskih prava doseljenicima. 3 1. svibnja 2004. u EU je ušlo deset novih država, od toga ih je osam pripadala zemljama bivšeg komunističkog bloka. 78 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma Stvarnost se zaustavila negdje u sredini, u području problematiziranja prava na različitost, prihvaćanja „Drugog“, privikavanja na vlastitu situaciju u uvjetima multikulturalnosti, te stalnom i ponovnom isticanju demokratskih vrijednosti kao najvišeg imperativa i dokaza visokog stupnja civiliziranosti razvijenog zapadnog društva. Zapadna društva su ponosna na činjenicu da se smatraju civiliziranima, civiliziranijima od drugih, za koje se smatra da zaostaju na tom razvojnom putu, a stupanj razvijenosti demokracije, pokazatelj je stupnja civiliziranosti. Slijedom svih povijesnih i novovjekih rasprava o tome koji je politički poredak najprimjereniji nekom društvu, u modernom dobu, u zapadnim društvima koja se tradicionalno nastavljaju na ideju slobode kao temelja političkog poretka koja se javila još u antičkoj Grčkoj, i unatoč brojnim dilemama mislilaca raznih epoha o tome valja li vladavina mnogih ili ne4, to je ipak- demokracija. Kako je još stari, dobri Thoreau navodio, „napredak5 se dešavao od apsolutne prema ograničenoj monarhiji, od ograničene monarhije prema demokraciji6, i trebao bi se nastaviti prema istinskom poštovanju spram pojedinca“7. Dobri duh demokracije prisutan je u Europi već jako dugo. Ideja koja vuče korijene još iz vremena atenske demokracije, konačno je uobličena u precizan dokument 26. kolovoza 1789. godine. Deklaracija o nezavisnosti zasniva se na osnovnim načelima prosvjetiteljstva: individualizmu, društvenom ugovoru J. J. Rousseaua, načelu podjele vlasti Menteskquieua, te na američkoj Deklaraciji o nezavisnosti, koja počiva na engleskom Zakonu o pravima iz 1699. godine, rezultat je napora za stvaranjem ideje koja počiva na načelima univerzalnosti, a očituje se u širenju ideje o ljudskim pravima kroz naglašavanje njihovog značenja i činjenici da ona nadilaze okvire nacionalnih država, te vrijede za sva vremena.8 „Ljudi se rađaju i ostaju slobodni i jednaki u svojim pravima“, kaže članak 1., Francuske deklaracije o nezavisnosti. „Čak je kineski filozof bio dovoljno mudar da pojedinca smatra osnovom carstva“, navodi Thoreau 9, misleći na Konfucija, koji je isticao važnost individue u odnosu na vlast. 4 „Vladavina mnogih ne valja“, Homerov je stih naveden u Aristotelovoj „Politici“(Aristotel, Politika, IV,4, Kultura, Beograd, 1970:124) gdje je Aristotel problematizirao mogućnost degeneracije ideje dobra u trenutku kad sam narod preuzima u svoje ruke moć monarha/odlučivanja. (Paić, Ž. Moć nepokornosti, str. 196-197) 5 ...zapadnih društava. 6 ...što je povijesna priča Europe. 7 Thoreau, D. H. Walden/Građanski neposluh, str. 310. 8 http://www.alfa-portal.com/deklaracija-o-pravima-covjeka-i-gradanina-222-godinaposlije 9 Thoreau, H.D. Građanski neposluh, str. 310. 79 Vesna Ivezić Zamke i hipokrizija multikulturalizma Ideja i pojam multikulturalizma pojavio se 70-tih godina u Kanadi, zatim u Australiji10, a u široku upotrebu ušao je 80-tih godina minulog stoljeća, i postao omiljenim terminom kojim su se počeli služiti napredni političari i intelektualci u želji za prevladavanjem neprijateljstava, koja su mnogi starosjedioci zapadnoeuropskih zemalja počeli osjećati prema doseljenicima11 Iako se sama riječ, zajedno sa svojim izvedenicama (multikulturalnost, multikulturalan, multikulturalistički) već udomaćila u diskursu istraživača društvene stvarnosti, političara, javnosti, medija, javili su se i glasovi protiv. Prvenstvena zamjerka je da pojam nije precizno definiran, te da ga se koristi u različitim značenjima, da se veže uz govor o etnicitetima, kulturi, svim manjinskim grupama, politici, identitetu, i mnogim drugim segmentima društvene stvarnosti. Druga zamjerka se javlja zbog toga što se uvriježilo mišljenje da je multikulturalizam mrtav, potpuno promašen projekt, da ne postoji više. Društveni problemi su se nagomilali u tolikoj mjeri da je primjena ili objašnjenje situacije multikulturalizmom nemoguća misija. Aktualan je primjer Njemačke, jedne od vodećih zemalja EU, isto tako poznate po tome da je 60-tih godina pozvala veliki broj stranih radnika („gastarbeitera“12), pri čemu nije bilo predviđeno da bi oni ostali, što je ne tako davno, 16.listopada 2010., na sastanku podmlatka njene vladajuće konzervativne stranke CDU, konstatirala i Angela Merkel, izjavivši pri tome da je multikulturalizam propala opcija. Znakovito je međutim, da je dobar dio njemačke javnosti za tu izjavu nije osudio(!)13, što ukazuje na činjenicu da je u Njemačkoj, velikom broju stanovništva dosta stranaca. Prema statističkim podacima iz 2006.,u toj zemlji je bilo 6.751.002 stranaca (8,2% ukupnog stanovništva). U Njemačkoj je u upotrebi termin „osobe s migracionom pozadinom“, i odnosi se na sljedeće skupine: - strance rođene u inozemstvu - strance rođene u Njemačkoj - „Aussiedler“, što se odnosi na etničke Nijemce koji su živjeli u drugim zemljama, najviše ih je nakon pada Berlinskog zida pristiglo iz Istočne Njemačke, te nakon 1990. iz zemalja istočne Europe i bivšeg SSSR-a. - djecu naturaliziranih državljana koja nemaju osobno iskustvo imigracije, i to su mahom osobe koje su već drugi ili treći naraštaj potomaka doseljenika Sveukupno to nosi oko 15,3 milijuna ljudi s „migracionom pozadinom“. Doseljenici iz Turske su na drugom mjestu po brojnosti, odmah nakon grupacije 10 Mesić, M. Multikulturalizam, str. 68. Lasić, M. Od „multikulturalizma“ ka (post)sekularističkom (inter)kulturalizmu, Diskursi, str.14 12 Ti došljaci koji su došli pomoći njemačkoj privredi odmah su prozvani „gostujućim radnicima“, čime se željelo istaknuti da Njemačka ne računa na njihov dulji, ili stalni ostanak. 13 http://www.novosti.com/2010/10/angela-merkel-mrtvozonica-multikulturalizma 11 80 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma aussiedler, i dok djeca etničkih Nijemaca-doseljenika mahom ostvaruju visoko obrazovanje, visoku stopu zapošljavanja, turski imigranti su u pravilu slabo obrazovani, loše plaćeni, viša im je stopa nezaposlenosti. Djeca turskih imigranata često slabo razumiju i govore njemački jezik, tako da se to odražava na kvalitetu i stupanj obrazovanja.14 Posljedica je to načina života turskih imigranata, koji često žive u zatvorenim sredinama, i Nijemci smatraju da se oni sami ne žele uklopiti u društvo u kome žive. Njemačka je počela „uvoziti“ privremenu radnu snagu još od 1955. godine, i smatralo se da će se oni nakon nekog vremena vratiti u svoje zemlje, tako da Nijemci nisu ulagali napore u smjeru njihove integracije. Veći imigrantski val pogodio je Njemačku krajem 80-tih i početkom 90-tih godina prošlog stoljeća, kad je nakon pada Berlinskog zida u cijeloj Europi došlo do velikih političkih previranja i promjena, te su se stanovnici „nesigurnog“ Balkana i istočne Europe mahom počeli preseljavati na Zapad, gdje je Njemačka tradicionalno bila najviše na udaru. Počele su se doseljavati i cijele obitelji imigranata, koji su do tada živjeli sami. Tada su se prvi put pojavila i pitanja multikulturalizma, etničkih, ljudskih državljanskih prava imigranata. Do tada se ta pitanja nisu postavljala, jer strani radnici su bili zadovoljni zaradama, zbog čega su na kraju i boravili u zemljama Zapada, posla je bilo dovoljno, oni nisu mali namjeru ostajati u tim zemljama, tako da se nije postavljalo pitanje njihove integracije.15 Prava „kriza multikulturalizma“ se javila u drugoj generaciji imigranata, koji su ili rođeni u Njemačkoj, ili su doselili u ranoj dobi, tako da su se našli u raskoraku između društva porijekla, i društva u kome sada žive16. Oni se mahom ne namjeravaju vratiti u domovinu svojih roditelja zbog toga što su socijalizirani i prošli proces akulturacije u zemlji primitka, u kojoj opet često puta nemaju državljanstvo, a u pravilu su marginalizirani17, što im otežava opstanak, i dokida u europskoj zajednici proklamiranu maksimu o „jednakim uvjetima za sve“.18 U Njemačkoj, ipak, djeca stranih radnika rođenjem stječu pravo na dvojno državljanstvo, ali se u 18-toj godini trebaju opredijeliti za jedno od njih, čime Njemačka jasno pokazuje da želi stanovnike koji su opredijeljeni za Njemačku, kad već u njoj žive. Čuju se prigovori da Njemačka nikad i nije imala razrađenu integracijsku politiku baziranu na multikulutralizmu, koji je na kraju sa najviše državne instance proglašen „krivcem“ za neuspješnu integraciju (posebice muslimanskih) imigranata19, 20. Pojam multikulturalizma u Njemačkoj je kritiziran i na desnici i 14 Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alarmantan nedostatak integracije u Njemačkoj, www.spiegel.de/international/germany/immigration 15 Erceg, T. Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski tjednik, 29.10.2010. 16 Ta pojava se zove kros-identitet (Mesić, Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262.) 17 Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262. 18 Naime, slijedom maksime o „jednakim uvjetima za sve“, EU ima razrađene, i financirane programe podrške „skupinama u nepovoljnom položaju“ u obrazovanju, zapošljavanju i sl, i taj se program odnosi na: Rome, osobe s invaliditetom, žene. 19 Misli se na spomenuti istup Angele Merkel. 81 Vesna Ivezić na ljevici, te osuđen ud strane šire javnosti kao uzrok za mnoge nevolje koje su snašle društvo. Multikulturalizam se čak osuđuje kao uzrok nastanka tzv. „paralelnog društva“ (Parallelgesellschaft) u njemačkom okružju, koje čine pripadnici drugih etniciteta i religija, i što u njemačkim imigrantskim gradovima i gradskim četvrtima tvori etnokulturno segregiranu manjinu, koja živi u uvjetima samoizolacije.21 Predsjednik turske zajednice u Njemačkoj, Kenan Kolat, izjavio je da bi turski emigranti trebali imati mogućnost dobivanja dvojnog državljanstva, jer bi to, kako smatra, doprinijelo njihovoj boljoj integraciji u njemačko društvo22 Izjava Angele Merkel o smrti multikulturalizma koja je obišla svijet, nije se pojavila niotkuda, nije „grom iz vedra neba“ (prema medijskim navodima o tome da je „odjeknula kao grom iz vedra neba“), nego takvo shvaćanje kruži Europom barem jedno desetljeće, od rušenja njujorških „Blizanaca“, otkad su se pojačale ksenofobične reakcije stanovništva zapadne hemisfere. Prema istraživanju koje je krajem godine 2008. proveo njemački Institut fur Demoskopie Allensbach, o stavu Nijemaca prema imigrantima, ustanovljena je prisutnost ksenofobije kod više od 50% Nijemaca, koji smatraju da u zemlji ima previše imigranata. Veća je percepcija različitosti Turaka ( općenito muslimana), u odnosu na druge. Istraživanje je pokazalo da je 76% Nijemaca tada smatralo da turski doseljenici „imaju potpuno različitu kulturu“, a 73% se izjasnilo da „misle potpuno drugačije nego mi“. U periodu nakon 11.rujna u Njemačkoj, kao i u drugim zemljama zapadne Europe počelo problematizirati mogućnost integracije muslimana, te prisutnost islama u zapadnim zemljama općenito percipirati kao opasnost za društvo.23 Ravnatelj berlinskog Instituta za stanovništvo i razvoj, Reiner Klingholtz, također se prilikom jednog intervuja za njemački Der Spiegel osvrnuo na problem prevladavanja kulturnih barijera istaknuvši da „djeca imigranata moraju naučiti jezik, te prihvatiti njemački pravni poredak i kulturne norme“, jer, kako je rekao, „kod turskih imigranata religioznost se povećala“, i njemačko društvo/ Nijemci, više „ne može prihvatiti da netko odbija sudjelovati u sportskim aktivnostima iz vjerskih razloga.“24 Također je znakovita pojava Thila Sarrazina, člana opozicijske socijaldemokratske stranke SPD, i njegovog bestselera „Njemačka se dokida“, odmah rasprodanog u 800.000 primjeraka, koje je izgleda pogodio „pravu žicu“ raspoloženja velikog broja Nijemaca prema strancima. Ta knjiga, koja se ustvari može okarakterizirati kao rasistički napad na multikulturalizam, iznosi strah za 20 Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 243-262. Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj,str.255 22 Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alarmantan nedostatak integracije u Njemačkoj, www.spiegel.de/international/germany/immigration 23 Institut fuer Demoskopie Allensbach,(2009) German Public Opinion. http://www.migrationpolicy.org/pubs/TCM-GermanPublicOpinion.pdf 24 Klingholtz, R. (2010.) Der Spiegel, http://spiegel.de/international/zeitgeist/immigration-debate-german 21 82 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma njemačku budućnost koja je demografski, socijalno i ekonomski ugrožena od stranaca. „Očuvanje dominantne njemačke kulture“, prema T. Sarrazinu, najugroženije je od strane imigranata iz kultura poput turske i arapske, jer „većina Turaka i Arapa nema nikakvu produktivnu funkciju osim u trgovini voćem i povrćem; imigranti cijede državu, konstantno proizvode zabrađene djevojčice“25. Ono što ustvari istinski zabrinjava je veliki uspjeh te knjige. Probuđeni nacionalizam Nijemaca koji se u novije vrijeme pojavio uz bok zahtjeva za multikuluturalizmom, smatra se, izazvan je prvenstveno porastom nezaposlenosti u Njemačkoj, što se dešava u cijeloj zapadnoj Europi, kao uostalom i u ostatku svijeta. Pritisak imigranata koji ruše cijene rada doživljava se ugrožavajućim. Iako se čak čuju glasovi o potrebi uvoza određenog broja novih imigranata za obavljanje poslova koje Nijemci ne žele raditi, te zbog mogućnosti isplaćivanja manjih nadnica nego što bi bilo potrebno u slučaju da su na tim radnim mjestima Nijemci, što se smatra povoljnim za Njemačku privredu, opća društvena klima za strance je nepovoljna. Ksenofobični osjećaji porasli su nakon što je Njemačka uputila pomoć posrnuloj grčkoj privredi, te je izazvala val reakcija od strane Nijemaca koji „više ne žele biti oslonac za države s kojima EU ima financijske probleme“.26 Postoje političke opcije koje se suprotstavljaju ideji multikulturalizma zato što inzistiraju na etnički „čistom“, homogenom društvu, gdje se državljani smatraju oni koji su rođenjem, ili srodništvom („krvlju“) vezani za to društvo (poznati Blut und Boden princip), i koji zagovaraju vrlo ograničenu, selektivnu politiku, ili traže da stranci koji, po upravo navedenom principu, ne pripadaju tom društvu- odu. Čini se da, usprkos svim naporima zajednice u smjeru prihvaćanja „Drugog“, volksgeist još uvijek kruži Europom.27 Strah od ugrožene etničke čistoće Njemačke, i uopće etničke opstojnosti Nijemaca, kako se može čuti od strane radikalnijih grupacija, povećan je činjenicom da, generalno gledano, njemačka nacija stari. Životni vijek je sve dulji, a rađa se sve manje djece. Prosječna dob stanovnika mogla bi se uskoro produžiti na 60 godina, a sve je više onih starijih od 80. Prema procjenama, predviđa se da će se u ne tako udaljenoj budućnosti broj radno sposobnih Nijemaca smanjiti za 30%, te se može očekivati da će radna mjesta popuniti djeca useljenika, i novi useljenici. Povećanje prosječne starosne dobi i starenje stanovništva nije samo problem Njemačke, nego i drugih europskih zemalja (Hrvatska također nije od toga izuzeta), gdje jedino imigranti, često iz neeuropskih zemalja, imaju 25 Thilo Sarrazin, „Njemačka se dokida“, u Erceg,T.: Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski tjednik, 29.10.2010 26 Erceg,T.: Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski tjednik, 29.10.2010. 27 Ipak, u novije vrijeme Njemačka je vlada poduzela korake prema suzbijanju desnog ekstremizma, osnivanjem Centra protiv desnog ekstremizma koji bi se bavio i istraživanjem neonacističkih zločina, i slučajeva rasizma, i koji bi trebao okupiti stručnjake iz različitih područja. 25.1.2012. 83 Vesna Ivezić pozitivnu stopu nataliteta, što onda zapadni Europljani28 doživljavaju kao prijetnju. Strah od neeuropskih naroda u Europi nije novijeg datuma, često je iskazivan, primjerice, navođenjem Nostradamusovih proročanstava, prorokovim upozorenjem da će „žuti val preplaviti Europu“, i ta se misao često navodi u kontekstu europske (također vrlo prisutne i u Hrvatskoj) „sinofobije“, koja se javila s povećanjem broja imigranata iz Kine, o kojima kruže priče da ih je previše, da će ih biti još više, i da će preplaviti Europu (kako je Nostradamus i predvidio...29). No nije potrebno ići tako daleko i zadržavati se samo na primjeru Njemačke, zbog toga što niti Hrvatska nije pošteđena ksenofobnih napadaja. U razmatranju ćemo se ograničiti na ispade netrpeljivosti prema Romima, koji se povremeno javljaju u Hrvatskoj, i što je godine 2010. bio slučaj i u Francuskoj, kad se Srkozyjeva vlada obrušila na imigrante, pod opravdanjem da i među Francuzima vlada nezaposlenost, i na meti kao nepoželjni, najviše su se našli Romi30. Vratimo se Hrvatskoj: Poznat je slučaj Škabrnje, gdje je u svibnju 2012., romska obitelj Đenija, nakon prijetnji domicilnog stanovništva, ograđivanja žicom njihove parcele, u strahu za vlastitu sigurnost, i pod pratnjom policije, napustila taj kraj i svoje imanje. Tom prilikom je gradonačelnik Škabrnje, Luka Škoro, nakon što je priveden na policiju na obavijesni razgovor u slučaju, izjavio: “To je sramota, da jedan Rom ovako može posvađati cijelu Hrvatsku. Kako ćemo na takav način u Europsku Uniju?!“31 Ovakva izjava govori sama za sebe, nije potreban komentar osim da spada u područje elementarnog ksenofobnog, rasističkog diskursa. Jednake kvalitete je i postojanje Kriznog stožera za obranu Like od romskog rasizma, osnivanog 2.travnja 2012. u Lici, i kako osnivači ove „vrijedne“ institucije navode, „osnovane da bi nadležna državna tijela upozorili na teror koji se provodi Likom od strane nepravedno i nezasluženo privilegirane i favorizirane etničke skupine Roma“, uz sljedeću, isto tako „vrijednu“ napomenu: „Ovdje u Lici, Romi su manjina s pravima većine.“ Ta sprega o pravima manjine i odnosu s pravima većine, spada u raspravu o elementarnim, univerzalnim ljudskim pravima, za sve. Kao neposredni ciljevi europske i hrvatske demokracije definirana su ljudska prava, ljudsko dostojans28 Tu se misli na one koje sebe smatraju Europljanima po slijedećim mjerilima: stanovnici su neke zemlje zapadno europske jezgre već generacijama, bijeli su, i po mogućnosti kršćani, također zapadne provenijencije 29 Uvjerenje u neprikosnovenost Nostradamusovih proročanstava povećala se nakon izborne pobjede Barracka Obame, jer znameniti je prorok predvidio dolazak „crnog Pape“, dakle, nezamislivog, te se pojam tog crnog Pape veže uz Barracka Obamu, zbog shvaćanja da su SAD „Vatikan 21.stoljeća“ 30 Donesen je zakon kojim se oduzima državljanstvo građanima koji su nedavno naturalizirani. www.tportal.hr/vijesti/svijet/88825/Francuska-bez-milosti-za-imigrante 30.9.2010. 31 Jutarnji list, „Zbog prijetnji Romima uhićen gradonačelnik Škabrnje: 'Pa zar da nas Rom posvađa? Kako ćemo u EU?“'“, 4.5.2012. 84 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma tvo, jednakost, sloboda, pravda i državljanska prava za sve, a teza o nekakvim većim pravima na koje etničke manjine nemaju pravo u odnosu na druge, ukazuje na shvaćanje o većoj vrijednosti i većim pravima vlastitog etniciteta, što je tipična demonstracija ksenofobne svijesti. I još jedan primjer: Slučaj prijetnji romskoj djeci prilikom polaska u školu, u međimurskom selu Gornji Hrašćan, u rujnu 2012. godine.32 Mještani, „nimalo skloni Romima“, kako se navodi u dnevnom tisku33, tom prilikom su izjavili da „će djeca živa ući u školu, ali da neće iz nje izići“. Radi se o romskoj djeci – šestogodišnjacima, koja su bila izložena neprijateljstvu, prijetnjama od strane mještana da će zapaliti školu, i koja su na kraju ušla u školu pod policijskom pratnjom. Novinari su navodili izjave mještana o tomu da njihova netrpeljivost prema Romima nije neutemeljena, jer Romi „kradu, uništavaju, hodaju bosi(!)“, a jedna mještanka se također, ne želeći se predstaviti, žalila da u njihovom kraju trenutno ima 120 trudnica Romkinja.34 Prebrojavanje trudnica, čije je etničko porijeklo različito od onog domicilnog stanovništva, dio je shvaćanja o prevelikom broju stranaca, o čemu je bilo riječi i u navedenom istraživanju u Njemačkoj. Prigovori mutikulturalizmu dolaze i s druge strane, strane onih koji zagovaraju univerzalizam, univerzalna prava za sve pripadnike društva, bez obzira na etničko porijeklo, religijsku pripadnost, ili bilo koji drugi manjinski atribut. Smatra se da se usmjeravanjem pažnje na kulturne različitosti, ta ista pažnja svraća sa stvarnih problema ljudi (imigranata u ovom slučaju), a to su univerzalna ljudska prava, politička i državljanska. „Multi- kulti“, podrugljiva je sintagma koja se koristi u opisivanju različitih događaja i akcija koje se provode u cilju afirmacije multikulturalnosti, a najčešće se radi o „folklorno-kulinarskom slavljenju različitosti i glorifikaciji egzotičnosti“35, tako da na kraju, sad planetarno popularan multikulturalni svijet podsjeća na smotru folklora36. Još je jedna razina prigovora tako javno proklamiranoj, popularnoj i sveprisutnoj multikulturalnosti, što ukazuje na površnost takvog pristupa koji „izvikuje pohvale multikulturalnosti, no istodobno je lišen svake svijesti o nužnosti isticanja duhovnih temelja na kojima svaka različitost opstaje37, tako da bi se slijedom različitih izraza nastalih na temu banalizacije, komercijalizacije i jeftinog umnožavanja gotovo svih društvenih segmenata, termina takvih kao što je „mekdonaldizacija društva“, mogao uvriježiti i pojam „multikulturalizacije“ stvarnosti. 32 Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9.2012. Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9.2012 34 „Za šest godina to je još 120-oro romske djece u našim školama. To je previše..“, Jutarnji list, 18.9.2012. 35 Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, str. 256. 36 Paić, Ž. Politika identiteta 37 Abadžić- Navey, A. Mevlanina misao: moguća paradigma za novi vijek, Behar 33 85 Vesna Ivezić Čini se da je suvremeni svijet uhvaćen u zamku različitih „izama“, u kojima se vrti, bez volje (ili uvida) za iskorakom u područje novih promišljanja stvarnosti, i traženja sasvim novih pristupa problemima u kojima se našao. To je kao „kavkaski krug kredom“, u kome dobrovoljno boravimo unutar imaginarnih granica raznih teorija, ideologija, slike svijeta koju smo sami stvorili. Primjer Njemačke, koji bi se mogao, u većoj ili manjoj mjeri, odnositi na mnoge europske zemlje, pokazuje da je to zemlja koja je već odavno multikulturalna, ali da još nije postala mutikulturalistička. „U Njemačkoj je pojam multikulturalizam ostao nedorečen u političkom i teorijskom smislu“38. Čini se da je u Staroj Europi, unatoč demokratskom naslijeđu na koje je ponosna, unatoč trijumfu zbog činjenice da su se sve nove zemlje koje su ušle u članstvo EU prihvatile model demokracije po uzoru na onaj koji postoji u zemljama europske jezgre, i sve su prošle procese adaptacije čime su zadovoljile kopenhaške kriterije39 za prijem u članstvo, u koje između ostalog spada vladavina prava i poštivanje općih ljudskih prava, poštivanje različitosti40, ipak prisutan strah od „Drugog“41, „različitog“, koji je u posljednje dvije dekade generirao porast ksenofobije u Europi. Usprkos tome, danas je neupitno da je uz demokratsko naslijeđe, EU neosporno multikulturalna, zatim duboko zahvaćena procesima glokalizacije, ali i da postoji velika potreba za uspostavom interkulturalnog dijaloga. Nije na odmet spomenuti i svojevrsnu pasivnost, nezainteresiranost građana za događanja na političkoj i društvenoj sceni, koja se pojavila na suprotnoj strani radikalizacije društva. Posavec42 to vidi kao problem demokratskog deficita u Europskoj uniji, koji se odnosi na ustroj i funkcioniranje demokratskih 38 Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, Migracijske i etničke teme, 26/3, Zagreb, 2010. str.243-262 39 Kopenhaški kriteriji su pravila koja definiraju podobnost zemalja koje se žele pridružiti EU. Godine 1993., nakon zahtjeva bivših komunističkih zemalja za članstvom u EU, Europsko vijeće donijelo je tri glavna kriterija koje države kandidatkinje moraju zadovoljiti ako žele postati članicama. To su: 1. Politički kriteriji, a zahtijevaju stabilnosti institucija koje osiguravaju demokraciju, vladavinu prava, poštivanje ljudskih prava i prava manjina, te prihvaćanje političkih ciljeva EU. 2. Gospodarski kriteriji, koji zahtijevaju postojanje djelotvornog tržišnog gospodarstva. 3. Pravni kriteriji, koji se odnose na usvajanje cjelokupne pravne stečevine EU. 40 „The peoples of Europe, in creating an ever closer union among them, are resolved to share a paceful future based on common values“, Charter of Fundamental Rights of the European Union/ preamble 41 Termini „Drugi“ i „različitost“ od strane raznih autora, vrlo se često koriste u diskursu o demokraciji, ljudskim pravima, i sl. 42 Posavec, Zvonko, hrvatski politolog, u Grubiša, D.(2012.), Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god.49., br.1, 2012., str. 41-63. 86 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma institucija, a još više, i kao veći, problem političke alijenacije građana43, otuđenosti od demokratskih institucija EU, koje deklarativno počivaju na demokratskim vrijednostima, ali se kod određenog broja građana, u praksi, ne doživljavaju tako. Otuđenost građana prema Europskoj uniji kao cjelini, te njenim ciljevima, vrijednostima, idejama i konkretnoj praksi, javila se još 60-tih godina kao izraz krize građanskog društva, a očituje se kao osjećaj političke nemoći, osjećaj da se ionako ne može ni na što utjecati. Zatim politička besmislenost, koja proizlazi iz nerazumijevanja političkih odluka, politička izvannormiranost, kao shvaćanje da se norme i vrijednosti u političkim djelovanjima ne poštuju, te na kraju politička izolacija, kao rezultat takvih shvaćanja44. Posljedica političke alijenacije je, primjerice, neizlazak velikog broja građana na izbore, što je problem i u Hrvatskoj. Globalizacija i glokalizacija- slika suvremenog svijeta Globalizacija je također pojam koji se često spominje u svakoj prilici, i kojim se objašnjava stvarnost. Sve je danas „globalno“, jednako kao što je i „multikulturalno“.Ta dva pojma i pojave koje označavaju su povezani. Jedna pojava uzrokuje drugu. Globalizacija je uzrokovala veću pokretljivost ljudi, migracije, miješanje svjetskog stanovništva. Gotovo da više i nema etnički „čistog“ mjesta na svijetu! U novije vrijeme se pojavio i pojam glokalizacije, koji sažima globalno i lokalno, malo i veliko, opće i posebno. Hologramske je prirode, zbog toga što u svakom segmentu lokalnog, pojedinačnog, malog, sadržan je i princip velikog, globalnog, općeg, u kome sve opstoji. Pojam predstavlja integraciju lokalnog i globalnog konteksta, i naglašava potrebu isticanja i naglašavanja lokalnog okvira, kao referentnog „mjesta“ u kojem se pojedinac nalazi, kreće, i koje doživljava svojim, i složenica predstavlja pokušaj povezivanja globalne i lokalne razine.45 Današnja društva su multikulturalna, u njima se razmatra mogućnost uspostave interkulturalnog dijaloga u cilju upoznavanja različitosti, integracije, zbližavanja, mirnog suživota, i ono na što se u europskoj politici obraća velika pažnja je afirmacija lokalnih kulturnih vrijednosti, koje se opet uklapaju u globalnu sliku EU. Europa, nekad rascjepkana na mnoštvo malik kraljevina, carevina, kneževina, razjedinjenih, često i međusobno zaraćenih, nepovezanih, 43 U Grubiša, D. (2012.), Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, br.1, 2012., str.52. 44 U Grubiša, D. (2012.), Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, br.1, 2012., str.52. 45 Čaldarović, O. i Šarinić, J. Utjecaj suvremene komunikacijske tehnologije na suvremenu urbanu sredinu-prostor, mjesta, vrijeme, Informatol., 43., 2010., 1, str. 58-62. 87 Vesna Ivezić nakon ujedinjenja tog mnoštva u nekoliko nacionalnih država, opet doživljava proces regionalizacije, ali ovaj put pod patronatom EU. Vijeće Europe i Europske unije (Program kulture) pokrenuli su početkom 2008. projekt mreže interkulturnih gradova, čiji je osnovni cilj naglašavanje uloge umrežavanja i stvaranje mreže koja upućuje na povezivanje raznolikih kultura. Naglašena je važnost spoznaje o međuzavisnosti kultura, gdje je postavljeno pitanje može li se raznolikost razumjeti kao šansa a ne kao prijetnja. Naglasak je na afirmaciji raznolikosti, različitih kultura, lokalnog. Veliki broj projekata koje financira EU, usmjereni su na jačanje lokalnih zajednica, te međusobnu suradnju lokalnih zajednica iz nekoliko europskih zemalja. Globalizacija, uz nju sukladna glokalizacija, dakle, šansa su malim narodima i malim kulturama za afirmaciju na svjetskoj kulturnoj sceni46. U slijedu novih socioloških pojmova, nije od viška spomenuti još jedan, koji ocrtava karakter suvremenog neoliberalističkog društva, u kome se i događaju svi spomenuti procesi. Kovanica grobalizacija (od grow/rasti, i globalisation)47 odnosi se na društvo koje svojim imperijalističkim ambicijama teži nametnuti se u različitim geografskim područjima, a u svrhu rasta (growth) moći, bogatstva, utjecaja u cijelome svijetu. Ideologija štednje Na nedavnom Subversive Film Festivalu48 održanom u svibnju 2012. u Zagrebu, posvećenom kritičkom preispitivanju društvenih odnosa današnjice, uz popratna događanja u vidu panel diskusija na suvremene društvene teme i promocije recentnih književnih izdanja koja se bave sličnom problematikom, gostovao je i Tariq Ali, Pakistanac rođenjem i podrijetlom, danas jedan od ključnih intelektualaca moderne ljevice, koji je tom prilikom predstavio svoju novu knjigu “Obamin sindrom“, u kojoj analizira prvih 18 mjeseci vladavine američkog predsjednika Barracka Obame, gdje tvrdi da se unatoč najavi promjene, Obamina vladavina gotovo nimalo ne razlikuje od one njegova prethodnika G. Busha, i da se u cjelokupnoj svjetskoj politici još nije dogodilo ništa novo.49 46 Slavoj Žižek, Nedjeljom u 2, HRT 1, 17. 05. 2012. Autor pojma je G. Ritzer, koji ju je razvio u svojim radovima o „mekdonaldizaciji“ društva 48 Organizatori ga opisuju kao „projekt na temu filmskih mutacija, definira se kao interdisciplinarni, hipertekstualni, politički pokušaj demistifikacije vizualnih tabua, te je cjelokupni festival je organiziran kao događanje koje ukazuje na materijalne i društvene tenzije i sukobe“. 49 Autori kao što su Tariq Ali ili, primjerice, Slavoj Žižek mogli bi se svrstati u grupu autora koji izražavaju euroskepticizam, no ako uzmemo u obzir da se spomenuti pojam odnosi na „nelagodu“, negativan stav prema europskim integracijama, koji se onda argumentira : prijetnjom gubitku nacionalnog suvereniteta i etničkog identiteta, strahom od gubitka radnih mjesta, blagostanja, vlastitih vrijednosti, strahom od globalizacije, itd., kod ovih autora navedeni euroskepticizam nije ključni pojam kojim se bave. Njihov rad se odnosi više na kritiku suvremenog, kapitalističkog društva, (post ili neo) liberalizma 47 88 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma Tariq Ali je prilikom svog gostovanja u Zagrebu upozorio da danas u Europi nema niti jednog političara koji bi imao viziju o nekakvoj promjeni u smislu bolje budućnosti, nego da političari vode politiku financijskih institucija (MMF-a...)50. Prema njegovom mišljenju, Europa je danas nedemokratična, Europski parlament nema stvarnog utjecaja na donošenje političkih odluka, nego ih donose istaknuti političari nekoliko najjačih europskih zemalja (Njemačke, Francuske, V. Britanije), mali narodi nemaju nikakvu političku moć, i vlast je u rukama centraliziranih bankarskih institucija. „Europska Unija je zemlja bankara, a ne zemlja ljudi“, ističe Ali, te smatra da bi umjesto bankarskih prava, na prvo mjesto trebala doći socijalna i zdravstvena prava, te pravo na rad i školovanje, koja su sve više ugrožena, i da bi to trebao biti glavni program i smjer angažmana za promjenama koje bi se trebale desiti u Europi. Autor smatra da je financijska kriza instrument vladanja, a štednja koja se proklamira i propisuje za sve europske zemlje je operativni program koji provodi neoliberalni kapitalizam za svoje potrebe. I zaista, situacija u suvremenoj Europi 21. stoljeća podsjeća na onu iz vremena industrijalizacije u 19. stoljeću, kad je smanjenjem nadnica i produženjem radnog dana, kapitalizam nastojao očuvati i povećati stvaranje profita. Samo, unatoč velikim potresima i prosvjedima u nekim europskim zemljama (Grčka, Španjolska), te manjih, pojedinačnih prosvjeda u nekoliko drugih zemalja, ništa se još bitno ne mijenja. Čini se da nezadovoljstvo još nije kulminiralo i proizvelo kritičnu točku s koje bi se dogodili pokreti većih razmjera s ciljem poboljšanja stanja u društvu. Tariq Ali to tumači beznađem, pasivnošću koja je nastupila u novije vrijeme. U 60-tim i 70-tim godinama prošloga stoljeća dominantan osjećaj bila je nada, nada da se nešto može promijeniti, stvoriti bolji svijet, i to se nije događalo samo u Europi, nego i u drugim krajevima svijeta (Africi, Aziji), ali nakon kolapsa revolucionarnih pokreta, čini se da je prevladalo mišljenje da se ništa ne može dogoditi, da nema alternative.51 Govorka se da je u Europi demokracija u krizi, a mogući uzroci traže se, uz stalno isticanje financijskog ćorsokaka u kome se našao kapitalizam te najavu mogućeg financijskog kolapsa, i u sve većem prilivu stranaca. Takvo ozračje pogoduje političkim akterima koji nude nedemokratske platforme, i mogu se učiniti privlačnima jer nude uvođenje „reda“ u nastali kaos, što i nije povijesna novina. Europske zemlje u pravilu imaju višestranački pluralizam, jake stranke, što je u direktnom recipročnom odnosu sa snagom civilnog društva, a Ustav za Europu iz 2004, tada smatran velikim dostignućem na polju demokracije, prema nekim mišljenjima znači trijumf neoliberalizma. To je „neokapitalistička povelja za 21. stoljeće“52. sa svim njegovim aporijama, čime dublje zahvaćaju cjelokupnu problematiku suvremenog društva. 50 HRT 1, Drugi format, 16.svibnja 2012. 51 Ali, T. Drugi format, HRT 1, 16.svibnja 2012. 52 Grubiša, D. Kriza demokracije u Europi.između nacionalne države i europske vladavine, str. 125. 89 Vesna Ivezić Proklamirana politika štednje koja se razvila do epidemijskih razmjera, ima karakteristike ideologije. „Dovoljno puta izrečena laž postaje istina“, rečenica je koji je izrekao ideolog nacističke Njemačke Joseph Goebbels, nakon toga citirana puno puta, a u praksi jedna od tehnika svih ideologija, princip je koji datira još od najstarijih početaka ljudskog udruživanja i prvih društvenih tvorevina. Uz stalno ponavljanje floskula o recesiji, politici „zatezanja remena“, „kresanja“ dohodaka i drugih fondova, uz teške uvjete života većine stanovništva, u kojima se sve vrti oko problema preživljavanja, pažnja se usmjerava na jednu te istu stranu, i ne ostavlja prostora za promišljanje nekog drugog modela života. Umjesto pitanja možemo li što promijeniti, osnovno pitanje koje se nameće je kako izići iz recesije, što praktički znači: kako opet osloboditi put daljnjem pravolinijskom hodu kapitalizma. To podsjeća primjerice na teorije o održivom razvoju, gdje je središnji predmet bavljenja upravo štednja prirodnih resursa, kako bi dulje trajali, ali nema naznake o korjenitoj promjeni načina proizvodnje, potrošnje, stvaranja profita. Održivost razvoja znači njegovu izdržljivost53, jednako kao što izlazak iz krize, u suvremenom neoliberalističkom diskursu znači oslobađanje kapitalizma iz vlastite zamke u koju je upao. U takvim uvjetima doseljenici u zapadnoeuropske zemlje, prema mišljenju mnogih nisu dobrodošli, jer se smatra da zauzimaju radna mjesta starosjediocima i snižavaju cijenu rada, zbog toga što pristaju na puno manje nadnice i lošije uvjete rada, samo da bi opstali. Bricolage političkih, državljanskih, kulturnih i etničkih prava „Ljudi se rađaju i ostaju slobodni i jednaki u svojim pravima54“, ali čini se da su u Europi neki još uvijek jednakiji od drugih55. Državljanska prava ili pravo na različitost, dilema je koja se nametnula u javnoj sferi političkog i društvenog života u novije vrijeme. Naime, sve se češće čuju prosvjedi s raznih strana o nepostojanju državljanskih, političkih i civilnih prava za doseljenike, umjesto kojih se proklamiraju pravo na kulturnu različitost i vlastiti kulturni identitet, ali „u mjeri“. Vlastiti kulturni identitet da, ali tako da ne narušava miran život mainstream kulture zapadnih zemalja, gdje, na primjer, javno mišljenje često izriče da je nošenje marame na glavi muslimanskih žena i djevojaka „prejako“, te da narušava “duševni“ mir nemuslimanskih starosjedilaca Europe. Bricolage je termin posuđen iz francuskog, i šire mu je značenje „učiniti kreativnom i izvornom upotrebu bilo kojeg materijala bez obzira na originalnu svrhu“. Derrida56 ističe da je „ako bolje pogledamo, danas sve bricolage, jer svaki suvremeni koncept, svaka kultura ili kulturni identitet, dio su nekog koherentnog 53 Šimleša, D. Četvrti svjetski rat Francuska deklaracija o ljudskim pravima, čl.1. 55 Orwell, G. Životinjska farma 54 90 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma ili već oštećenog nasljeđa, i danas egzistiraju u nekom nama poznatom obliku“. Izraz se najčešće koristi za opisivanje suvremene sklonosti povezivanja naizgled nepovezanih i neusklađenih kulturnih obrazaca i stilova, što se najlakše očituje u glazbi, stilovima odijevanja, ali se može odnositi i na opis pojedinih segmenata kulturne stvarnosti. Pojam se dalje može proširiti i na pitanja koja se tiču cjelokupnog položaja pojedinca u društvu, gdje se „spajanjem naizgled nespojivog“, uvažavanjem komponenti koje se tiču kulturnog naslijeđa, te afirmacijom univerzalnih ljudskih prava u svrhu održivosti Europe kao integralne zajednice, može odgovoriti na „izazove multikulturalizma“. Promjena paradigme- prema integralnoj održivosti Europske unije „Je li demokracija kakvu poznajemo posljednji mogući napredak u vladanju? Zar nije moguće otići korak dalje prema priznavanju i uređivanju čovjekovih prava? 57 Thoreau je, kao i mnogi drugi mislioci kroz povijest, problematizirao mogućnost ostvarenja najbolje moguće društvene zajednice, organizacije vlasti (najbolja je ona vlada koja uopće ne vlada58) i položaja pojedinca u državi. Trebaju li državu voditi najsposobniji, ili to treba biti vladavina naroda, pitanje je koje je još uvijek ostalo otvoreno. Mnogi suvremeni mislioci smatraju, da je, unatoč visoko ocijenjenim dostignućima na polju demokracije, stvarna vlast u rukama nekolicine najmoćnijih, Tariq Ali čak precizira – bankara, te da se funkcioniranje društvene zajednice usmjerava prema potrebama kapitala, a ne čovjeka. Ujedinjena Europa, zamišljena praktički kao politička zajednica koja je transcendirala klasičnu državu, u uvjetima kad se u cijelom svijetu događa univerzalni proces miješanja različitih utjecaja i ujedinjavanja cjelokupnog materijalnog, komunikacijskog i simboličkog prostora, našla se pred izazovom, da ipak tako kažemo, multikulturalizma, gdje se uvijek aktualno pitanje ostvarenja univerzalnih ljudskih prava na koje je pozivaju razvijena zapadna društva kao na svoje najveće dostignuće, zapliće u rasprave oko prava onih koje se smatra „različitima“. Inzistiranje na poštivanju prava na različitost, vodi prema razlikovanju „njih“ od „nas“, što onda znači da „oni“ nisu „mi“. Primjerice, neki autori (Cohn- Bendit, Schmid, Radthe59) navode da je u takvom isticanju kulturnog plurali56 Jacques Derrida, francuski filozof postmodernizma, začetnik pokreta dekonstrukcije, jedna od vodećih figura suvremene filozofije. Teorija dekonstrukcije govori da je svijet sačinjen, iskonstruiran, da ništa nije stvarno, te da se javila potreba dekosntrukcije tih lažnih privida, koji uzrokuju probleme. Jedna od konstrukcija je i shvaćanje pojedinca na bilo koji način, osim kao egzistencijalno jedinstveno biće. Prema toj teoriji, ako se izvrši dekonstrukcija u tom smislu, onda će na povijesnu scenu stupiti istinska borba za prava čovjeka. 57 Thoreau, H. D. Građanska neposlušnost, str. 310. 58 Thoreau, H. D. Građanska neposlušnost, str. 289. 59 U: Mesić, Multikulturalizam u Njemačkoj 91 Vesna Ivezić zma na djelu „dualni pluralizam“, gdje se u pokušajima reguliranja odnosa s etnički ili vjerski „različitima“, vlastita (u ovom slučaju mainstream) kultura postavlja nasuprot kulture Drugog, na djelu je svojevrsni „kulturni rasizam“, i s visina uvjerenja o vlastitoj višoj vrijednosti u odnosu na ostale, svojevrsna etika milosrđa60. Uostalom, sve zemlje koje su stekle pravo pridruživanja Uniji, morale su potpisivanjem kopenhaških kriterija pristati na onakav model društvenog uređenja kakav je u zemljama Europske unije. Isto tako se od useljenika očekuje da se, iako se njihova različitost prihvaća, moraju uskladiti s načinom života u zemljama prihvata. Paić to zove „pravom na inetrkulturalni cirkus, koji je zbiljska perverzija temeljnog načela slobode i prava.“61 Podcrtavanje kulturnih prava „različitih“, isticanje veće važnosti kulturnog identiteta u odnosu na važnost ostvarenja univerzalnih ljudskih prava, svraćanje je pažnje sa stvarnih životnih potreba neeuropskih doseljenika u europske zemlje. Tu se onda nameće Derridina misao da je bitak nesvediv na bilo kakav identitet, te da ono na čemu treba inzistirati nisu prava Drugog, nego prava Istog, kao univerzalna politička i državljanska prava pojedinca.62 Paić ukazuje na to da doba globalizacije obilježavaju sukobi između kultura, koji se dešavaju i na tlu Europe u obliku otpora starosjedilaca prema došljacima s područja koja pripadaju drugačijem kulturnom miljeu, i koje onda inzistiranje na vladavini multikulturalnosti nastoji prevladati. U umreženom društvu kakvo je danas, kultura može biti samo hibridna, ustvrdio je Castells, i još mnogi drugi nakon njega, jer „čisti“ etnički i kulturni identiteti u stvarnosti više ne postoje. Utjecaji iz cijeloga svijeta međusobno su isprepleteni, nemoguće je stvoriti izolirane otoke. Amiši su možda primjer takvog nastojanja, ali niti uza sav trud ne mogu izbjeći utjecaje svijeta koji okružuje njihovu zajednicu. Po uzoru na potrebu korjenite promjene paradigme u slučaju pitanja ekološke održivosti, čije je rješenje naslutila dubinska ekologija A. Naessa, i koja održivost vidi u integralnom pristupu problemu, tako i društvena zajednica, u ovom slučaju zajednica europskih država, može odgovore tražiti u rješavanju svog problema prvenstveno kroz definiranje i mogućnost ostvarenja političkih i državljanskih prava za sve, prava „Istog“, „Jednog“, što naravno ne vodi unifikaciji, homogenizaciji različitosti, nego sukladno integralnom pristupu u ekologiji, gdje sva živa bića na planetu imaju jednako pravo na opstanak, gdje se smatra da su jednakopravna sa svim svojim različitostima koje se naprosto podrazumijevaju, isti princip onda važi i za sve ljude, čije se različitosti isto tako podrazumijevaju, jer ionako na svijetu ne postoje dva potpuno identična pojedinca, niti među jednojajčanim blizancima, i onda, ne zanemarujući te razlike, ali ne inzistirajući na njima kao ključnom problemu, treba težiti ostvarenju uni60 Paić, Ž. Politika identiteta,str. 183. Žižek,S. Frst as Tragedy, Then as farce, RSA Animate, http://www.youtube.com 61 Paić, Ž. Traume razlika, str. 10. 62 Paić, Ž. Politika identiteta, str. 143. 92 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma verzalnih prava za sve (što Paić zove pravima Istog). Kymlicka, opet, navodi da liberalna demokratska država svim pojedincima garantira sva prava, a da ono što je potrebno jest „proširenje razine javnog priznanja i podrške za etnokulturne manjine u održavanju i izražavanju svojih distinktivnih identiteta i praksi“ 63. Na tom tragu su prijedlozi za praktičnom primjenom načela multikultiralnosti u vidu njegovog uvođenja u školske programe, prisutnost etničke senzitivnosti u javnim medijima, obrazovanje na materinskom jeziku ili dvojezično, doživotno dvostruko državljanstvo, iznimka pri kodeksu odijevanja, i sl. Nešto od toga je već zaživjelo u praksi, ali na nivou getoizacije „različitosti“ u vidu posebnih programa za manjine u medijima umjesto principa multikulturalizma kao ingredijentnog medijskom diskursu. Fakultativne školske nastave za djecu – pripadnike etničkih manjina, informiranja o kulturnim razlikama u školskim programima, ali ne kao dio diskursa nastavnog programa, itd. Činjenica je da djeca doseljenika, iako su rođena u zemljama primitka, nisu nikada u potpunosti prihvaćena kao integralni dio zajednice, a još manje njihovi roditelji, i bilo bi zanimljivo izvršiti temeljita istraživanja o prisutnosti diskriminacije prema pripadnicima drugih etniciteta, vjera, različitima uopće. Dakle, kad je rečeno da se prava na razlike podrazumijevaju, to ne znači da su ona već naprosto dana, ali osnovno je za sve pojedince, pripadnike neke društvene zajednice, prvenstveno ostvariti uvjete za život i razvoj do granica vlastitih mogućnosti i sposobnosti, bez obzira na, ili podrazumijevajući kulturnu posebnost. Univerzalna ideja pojedinca kao rodno-spolno, kulturno, etnički, rasno različitog, ali priznatog kao egzistencijalno jedinstvenog bića, otvara područja drugačijeg pristupa uređivanju odnosa pojedinca i društva. Integralna, demokratska društva trebaju biti bazirana na“ logici univerzalnog, kozmopolitskog državljanstva“64, i tu se onda otvara prostor istinskoj demokraciji. Literatura Abadžić- Navey, A. Mevlanina misao: moguća paradigma za novi vijek, Behar,Zagreb, god. XVI, I-IV, 2007., br.80-81 Ali,T. Drugi format, HRT 1, 16.svibnja 2012. Anderson, B. Nacija. Zamišljena zajednica, Školska knjiga, Zagreb,1990. Banting, K. i Kymlicka,W. Introduction. Multiculturalism and the Welfare State. Setting the Context, u Multiculturalism and the Welfare State: Recognition and Redistribution in Contemporary Democracies, Oxford University press, Oxford, 2006. Barry, B. Kultura i jednakost, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2006. Cvjetičanin, B. Interkulturalni gradovi, Zarez, 226, Zagreb,2008. 63 Banting, K. i Kymlicka,W. Introduction: Multicultiralism and the Welfare State, str. 10. 64 Paić, Ž. Politika identiteta, str. 183. 93 Vesna Ivezić Čaldarović, O. i Šarinić, J. Utjecaj suvremene komunikacijske tehnologije na suvremenu urbanu sredinu-prostor, mjesta, vrijeme, Informatol, 43, 2010., Zagreb, 1, 58-62 Deklaracija o pravima čovjeka i građanina, 222 godina poslije, http://www.alfaportal.com/deklaracija-o-pravima-covjeka-i-gradanina-222-godina-poslije Elger, K., Kneip, A. i Theile,M.(2009): Useljevanje. Istraživanje pokazuje alarmantan nedostatak integracije u Njemačkoj,www.spiegel.de/international/germany/immigration Erceg, T. Angela Merkel-mrtvozornica multikulturalizma, Novosti, samostalni srpski tjednik, 29.10.2010. Gellner, E. Nacije i nacionalizam, Politička kultura, Zagreb,1998. Grubiša, D. Konstitucionalizacija demokracije u EU-u: demokratski deficiti i poteškoće prevladavanja političke alijenacije, Politička misao, god. 49, br.1, 2012., str.41-63 Grubiša, D. Kriza demokracije u Europi: Između nacionalne države i europske vladavine, Europska demokracija i europski ustav, Anali Hrvatskog politološkog društva, Zagreb,2007. Jutarnji list: „Opet sukob u Međimurju: romsku djecu ne puštaju u školu“, 18.9.2012. Jutarnji list, „Zbog prijetnji Romima uhićen gradonačelnik Škabrnje: 'Pa zar da nas Rom posvađa? Kako ćemo u EU?“'“, 4.5.2012. Katunarić, V. Kultura, nacija, razvoj: stvaralački projekt i retorika reakcije, u Kultura, etničnost, identitet, Institut za migracije i nerodnosti, Naklada Jesenski i Turk, Hrvatsko sociološko društvo, Zagreb, 1999. Katunarić, V. Lica kulture, Antibarbarus, Zagreb, 2007a Katunarić, V. Od povijesnog rascjepa ka „miroljubivom pluralizmu“: noviji teorijski pristup nacionalizmu i etničkim sukobima, Revija za sociologiju, Vol.38, No 1-2, str.25- 42, Zagreb, 2007b Kymlicka, W. Multikulturalno građanstvo, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2003. Lasić, M. Od „multikulturalizma“ka (post)sekularističkom (inter)kulturalizmu, Diskursi, 2, 2011., str. 11-29 Mesić, M. Multikulturalizam, Školska knjiga, Zegreb, 2006. Mesić, M. Multikulturalizam u Njemačkoj, Migracijske i etničke teme, 26,3, Zagreb, 2010. str.243-262 Paić, Ž. Moć nepokornosti, Antibarbarus, Zagreb, 2006, Paić, Ž. Politika identiteta:Kultura kao nova ideologija, Antibarbarus, Zagreb, 2005. Paić, Ž. Traume razlika, Meandar, Zagreb,2007. Paić, Ž. U žrvnju identiteta, Zarez, 249,Zagreb,2009,str.4-5 Šimleša, D. Četvrti svjetski rat, Što čitaš, Zagreb, 2006 Thoreau, H. D. Walden. Građanski neposluh, DAF, Zagreb,2006. Žižek, S. Frst as Tragedy, Then as farce, RSA Animate, http://www.youtube.com Žižek, S. Nedjeljom u 2, HRT 1, 17.05.2012. 94 Kriza demokracije u Europi - pitanje ljudskih prava u uvjetima multikulturalizma - Vesna Ivezić THE CRISIS OF DEMOCRACY IN EUROPE: THE QUESTION OF HUMAN RIGHTS UNDER THE SHADOW OF MULTICULTURALISM Summary The processes of globalization and the association of the European states has shaken the sovereignty of national states. There is an urgent need for the revival of the state of democracy, human rights, and freedoms under the new conditions of multiculturalism. European democracy is in crisis, and the causes to be considered are not just financial, but are in increasing influx of immigration. Insisting on cultural rights (i.e. the realization of the right to diversity and cultural pluralism), is now at the forefront of European policy. These rights have increasingly been expressed in relation to immigration policy but at the expense of individual rights. Key words: multiculturalism, diversity, cultural rights, universal human rights, democracy, Europe, crisis 95 Pregledni rad Желимир Вукашиновић1 РЕЦЕСИЈА И ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА2 - о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје У раду се настоји указати да догађај рецесије није сводив на економски феномен; да је рецесија израз цјелокупне историје Запада која је свој наводни крај докучила у оној епохи у којој је идеја слободе корумпирана идејом капитала. Либерални капитализам, дакле, обиљежава вријеме краја револуција, а демократизација, као његов modus operandi, процесуира чињеницу да су класне разлике укинуте, а тиме и услов за класну борбу која би водила у револуцију. Преакумулирана фрустрација идентитета који разлику поставља као де-формацију остаје да се растерети кроз реваншистичке сукобе, а културна (пост)индустрија се развија као глобална манифактура утвара: фантома кризе и пријетње... Личну кризу третира фармацеутска индустрија, колективну (која више није класна него национална) – су-дејство тероризма и система надзирања, социјалну – нео-анархизам у виду постметафизичке компилације симболичког пражњења нео-љевице и нео-деснице, а глобалну – пријетња нуклеарног рата/катастрофе. На крају (нам) преостаје питати се: који је смисао историје? Кључне ријечи: капитал, рецесија, демократизација, криза, побуна, слобода 1. Субјект, криза, егзистенција Појам кризе, грч. κρίση, κρίσις, односи се на мишљење, процјену, одлуку, проблематичну ситуацију, преломну тачку која захтјева доношење одлуке. Стање кризе, имајући овај навод у виду, разумијевам као стање егзистенције у неодлучности. Одлучност, при томе, не гарантује исправност нити разрјешеност. Смисао одлуке извире из фактицитета небиране слободе живљења или из чињенице да се људско постојање затиче у извјесности рађања, умирања и слободе живљења између ове двије одреднице егзисте1 [email protected] Oвај рад је дио истраживања која се изводе на пројекту 178018 Друштвене кризе и савремена српска књижевност и култура: национални, регионални, европски и глобални оквир који финанисира Министарство за науку и технолошки развој Републике Србије, а објављен је у цјеловитој верзији у зборнику Друштвене кризе и (српска) књижевност и култура, Филолошко-уметнички факултет, Крагујевац, 2011. 2 Желимир Вукашиновић нције. Слобода као појам је одржива само на конформистичком плану њена пројектовања, а као тјескоба неодвојива је од човјека који је и њоме гурнут у бригу и одговорност за сопствено постојање и бивствовањење у цјелини. Ескапистички дух свакодневнице припада егзистенцијалном ескивирању слободе доживљене преко осјећаја одговорности; тај бијег је и метафизички, и конформистички, и идеолошки... – онолико колико се креће ка слободи као појму. Колективни појам слободе компензира кризу личног искуства слободе, па културна политика постаје културна индустрија дизајнирањем колективног пројекта ослобођења.3 У региону бивше Југославије овај је пројект током 90-тих година прошлога вијека остварен кроз синтезу националне еманципације и еманципације капитала. До тада је, од 40-тих до краја 80-тих, колективни појам слободе индустриран путем латентне функције акумулирања (капитала). Показало се да насиље бива неопходно тамо гдје признавање капитала нема идеолошку потпору, а досеже ниво акумулације који се не може порећи поретком социјалне праведности. Културна политика, као културна индустрија, зато мора акомодирати рат као опцију из које, потом, генерише хуманистичке програме и идеологију помирења. У Дијалектици просвјетитељства културна индустрија је означена као финални стадиј постављања апсолута имитације. Сведен на стил, овај апсолут разоткрива своју тајну у послушности друштвеној хијерархији.4 Једна од кључних тачака раскринкавања оваквих и других подвала историје бива освједочење да је исходиште социјализма капитализам, а не комунизам, а основно својство сазнавања историје касни пацифизам. Исходиште није могло бити друкчије јер, очигледно, метаморфоза организације друштва, у суштини, бива метаморфоза капитала. Да није тако комунизам би био реалност историјског климакса колективног појма слободе, а капитал би био превазиђен као утемељујући принцип људских односа. Како се капитализам, међутим, постварио и у виду крајње фазе социјализма, остаје препознати да је СФРЈ социјализам био облик адаптације капитала у споменичку и парадну културу. Без идеолошке потпоре није се, наравно, могао испољити у непосредном власничком манифестирању. За то је већ био потребан пројект колективног нео-ослобођења у националном идентитету. Уколико је кретање историје Запада, од нововијековне појаве субјекта преко Декартовог рационализма до 19. вијека и довршења Хегеловог апсолутног идеализма, било одређено кретањем човјека ка слободи, онда је наводни крај историје могуће констатовати у оној епохи у којој је идеја слободе корумпирана идејом капитала. Питање које посљедично остаје гласи: да ли је ослобађање капитала значило и ослобађање човјека? Ослобађање капитала трасирањем његова прелаза из акумулације у циркулацију доводи до тржишта у коме се, 3 Културном индустријом се производи стање технолошког оптимизма који суштину умјетности одваја од судбине човјечанства. Губљење смисла умјетности је синдром заборава личног искуства слободе и вјере у њену могућност. 4 в. Хоркхајмер, M.-Адорно, T. Дијалектика просвјетитељства, стр. 143. 98 Рецесија и демократизација - о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје што је императив, (пре)акумулирани капитал може растеретити, односно неометано кретати. Либерални капитализам јесте, номинално очигледно, тренутак објаве краја историје, односно коначни организацијски склоп капитала и слободе, а рецесија јесте стање довршења тога краја у реалности неодрживих односа заснованих на принципу штедње или себе-очувања субјекта. Ма колико да је нова онтологија неутрализовала подручје тубивствовања, обезбјеђујући ту позицију етичким позитивизмом, субјект се маскира у апсолут Другог. Камуфлирање традиционалних идеолошких позиција у буђењу капитала кроз нео-националне еманципаторске програме не пориче субјект нити га панорамом мултикултурализма трансцендира, него се субјект прикрива у модернизацији традиције преко демократски валидних модела. Ову варијацију можемо назвати демократизацијом (колективног и индивидуалног) субјекта који не може поднијети терет крајње слободе или апсолутне одговорности у свијету. Рецесија се при томе не може разумјети као економски феноменен, а појачавање њена дејства кроз неразумијевање води интензивирању демократизације друштва. Рецесија и демократизација нуде либералистичку доктрину као солуцију за кризу, а да криза, при томе, није израз реалитета живљења него догађај који указује на довршеност једног модела живљења и позива на одлуку кроз промјену начина живљења и мишљења као живљења. Истовремено, треба имати у виду да производња кризе има виталистичку функцију оправдавања егзистенције као такве. Егзистенције која истрајава упркос свему... Како одлучност не обезбјеђује исправност, тако ни ово истрајавање није живљењем одрживо у непромјењивој истости субјекта чији се модус опстајања правда идентитетом. Деструкција (културне политике) идентитета представља утолико одбацивање пркосног темеља његове конструктивистичке експанзије. Развој чињеничне науке јесте један од региона експанзије као и искључиво теистичко рангирање религиозности. Прије но што детаљније размотрим однос између културне индустрије, кризе и идентитета, вриједи издвојити Хусерлов став из Кризе европских наука (1936) и Деридин из Вјере и знања (1996). Како Хусерл у овом свом позном раду елаборира проблем науке није само недостатак њена утемељења у философском искуству свијета живота што захтјева радикалнију рефлексију услова сазнања, него се криза науке очитава у губљењу њена значаја за живот. Питање које се мора изнова поставити из искуства кризе науке јесте шта је наука уопште људској егзистенцији значила и шта може да јој значи?5 Дерида, дјелује да се његов став овдје може компариративно извести, потенцира да се о религији мора изнова говорити и на религиозан и на арелигиозан 5 Данас, примјерице, доминирају философије окружења и идеологија одрживог развоја које промовишу еколошку свијест, а у основи су интерсна зона науке као капитала чија је посљедња ријеч претворба φύσις-а у окружење. Без нововијековне инвенције субјекта, ова претворба, наравно, не би била могућна. Са овом инвенцијом метафизика постаје објективистичка наука, мишљење каликулација, а дјеловање машинска техника. 99 Желимир Вукашиновић начин и то с обзиром на оно што у времену чинимо или смо чинили у име религије. Дакле, питање је конотирано, налик Хусерлу, у односу на вриједност свијета живота, а не тиче се стања кризе теоријског ума него стања кризе живљења унутар једног модела живота који је резултат људског дјеловања. Криза се, дакле, производи кроз саму суштину прогреса или било ког облика експанзије. 2. Криза, револуција, тероризам или о љубави, слободи и другим митовима „Маркс ће такође жељети да проклиње фантоме и све што није ни живот ни смрт, наиме поновно појављивање неке појаве која неће никада бити ни појављивање ни ишчезавање, ни феномен ни његова супротност. Он ће хтјети да егзорцизује сабласт као и завјеренике старе Европе којима је Манифест објавио рат. Ако тај рат остаје незаустављив и ако је нужна та револуција, он с њима склапа завјеру да би путем анализе егзорцизовао утварност утваре. То је данас, а можда ће бити и у будућности, наш проблем.“6 Берлински зид је пао са временском удаљеношћу од двјеста година од Француске револуције, са удаљеношћу у којој су се исцрпиле илузије револуција модерног доба: идеје слободе и љубави. Либерални капитализам обиљежава вријеме краја револуција. Његов modus operandi – демократизација, процесуира чињеницу да су класне разлике укинуте, а тиме и услов за класну борбу која би водила у револуцију. Комунистичке партије су извршиле своју номиналну транзицију што је показало да су трансформације политичког превасходно стилистичке метаморфозе уклопљене у културну индустрију модернизације, односно мануфактурисања тренда у демократизацији друштва. То значи, демократија не може да продре до људских односа. Истовремено, корумпирање слободе идејом капитала треба обезбиједити разочарење у идеју љубави изражену преко идеје праведности, солидарности и једнакости. Разочарење у револуцију враћа реалитет егзистнције у инерцију свакодневнице и летаргију дигиталног и медијског произвођења догађаја који испуњава празнину рутине. Идеја слободе се материјализује у синдрому индивидуализма чија је суштина фантом чисте размјене, тзв. економска независност, а идеја љубави као бол субјекта отуђеног индивидуализмом. Као опште стање, индивидуализам изражава колективистички дух или утварну преоблику заједнице. У инверзији остаје доминантна прикривена чежња за припадањем, одређеније – чежња за изгубљеном стварношћу заједнице. Како је класна разлика наводно укинута, национална разлика се експлоатише до нивоа еклектичке размјене, туристичког сусрета и реваншистичких сукоба. Дакле, након смрти револуције, борбеност се испољава у 6 Дерида, Ж. Марксове сабласти, стр. 60-61. 100 Рецесија и демократизација - о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје облику националних сукоба и тероризма, а суживот на нивоу фестивалског пира и егзотике путовања. Криза више не води промјени, јер је криза постиндустријског доба криза обиља – симболичког вишка. Садржај и значење су овим обиљем потпуно испражњени, тако да промјена није могућа на колективном плану. Промјена, дакле, не може бити, јасно је, ни индивидуалистичка ни колективистичка... То не значи да промјена, у било ком времену, не може бити лична. Тачније, промјена као битни позив кризе јесте промјена у истом колико бива лична, колико прожима доживљај субјекта који се не може ни објективизирати, ни трансцендирати, ни неутралисати, ни пренијети на колективни план, нити индивидуализирати... Камијев Сизиф је најочигледнији примјер промјене у истом преко личне побуне. Ова је побуна, уз слободу, посљедица апсурда: нема циљ, нема саучесника, нема издајника,...; ова побуна чува свијет (и Другог) у његовој неподударности са логичком представом, ...антагонизам, чак и онај дијалектички, расклапа у садржају, квалитету бесмисла властите егзистенције. Слободна од идеје о слободи, од сваке наде, егзистенција се открива у отворености свога ту-бивствовања. Камијев револт је побуна против свих револуција које траже жртве, побуна против свих метафизика који су негирале живот у име идеје, побуна против касног пацифизма... Овај је револт једна правовремена побуна! Пошто смо се освједочили да је свака револуција производ идеализма и материјализма, практичког захтјева за оправдавање теоријског ума, онда свака револуција, у свом унутрашњем антагонизму, тежи само-укидању. Практиковање теоријског постава свијета механистички запоставља отолошко једниство мишљења и дјеловања у којему је свака интервенција сувишна. Само-укидање револуције доводи до кризе обиља пошто преакумулирана фрустрација идентитета, који разлику поставља као де-формацију, мора да се растерети кроз реваншистичке сукобе. Тероризам треба, на концу, насиљем да врати изгубљени реалитет егзистенције, стварност живљења – рађања и умирања, који је потрошила дигитална култура. Повратак реалитету путем реванша има историјски контекст свога учитавања са функцијом да оправда негацију живота у име „више стварности“, тј. Идеје. Дакле, ријеч је о идеализму фатално синтезираном са материјализмом, односно практицизмом. Фатална синтеза продукује фантома завјере, утвару, сабласт... Егзорцизам утваре, уводни цитат даје прилику да се то препозна, отклања из историјске стварности све што није ни живот ни смрт, а јесте представа која узрокује, а јесте појава која никада неће бити ни појављивање ни ишчезавање, ни феномен ни његова супротност. На концу, културна је (пост)индустрија глобална манифактура утваре, фантома кризе и пријетње... Личну кризу третира фармацеутска индустрија, колективну (која више није класна, него национална): су-дејство тероризма и система надзирања, социјалну: нео-анархизам – пост-метафизичкa компилација симболичког пражњења нео-љевице и нео-деснице, глобалну: пријетња нуклеарног рата/катастрофе. У свему томе, рецесија је, званично, економски проблем 101 Желимир Вукашиновић све док нас пријетња подсјећа да може бити горе... Wall Street криза припада само симболичком вишку за пражњење значења кризе чије је подручје довршење слободе у идеји капитала која узрокује преакумулираност корумпираног капитала у пуританистичкој култури. То већ није лако оправдати, али ту је демократизација да нас охрабри: сви имамо једнако право на исти сан. У епохи економског рационализма, изведено постиндустријског материјализма, праведност је задовољена на идеалистичкоромантичарски начин. У парадоксу овом, евидентно, ништа није изгубљено. У апсолутној реалности више нема шта да се деси – ни живот ни смрт. Апсолутна реалност чини утварност утваре пред којом полазни мотив овога рада који се јавља из егзистенцијалног искуства кризе, а захваћен је цитатом из Марксових сабласти „хтио би најзад научити да живим“, дјелује бесмислено... У томе је, можда, и његов једини, а пошто је лични – онда и нужно довољни квалитет. Уосталом, сваки додатни би, чак и као хипотетички признат, био вишак. *** „У свом застрањивању, у свом ноћном бунилу (Hirngesprinst) тврдица, згртач новца, шпекулант, постају мученици прометне вриједности. Они више не размјењују јер сањају о чистој размјени.“7 Литература Дерида, Ж. Марксове сабласти, Јасен, Никшић, 2004. Дерида, Ж. Вера и знање - век и опроштај, Светови, Нови Сад, 2001. Ками, А. Есеји, „Мит о Сизифу“, Paideia, Београд, 2008. Сартр, Ж. П. Филозофски списи, „Егзистенцијализам је хуманизам“, Нолит, Београд, 1981. Хајдегер, М. Мишљење и певање, „Начело идентитета“, Нолит, Боград, 1982. Хоркхајмер, M.-Адорно, T. Дијалектика просвјетитељства, Веселин Маслеша, Сарајево, 1974. Хусерл, Е. Криза европских наука, Дечје новине, Горњи Милановац, 1991. 7 Исто, стр. 58-59. 102 Рецесија и демократизација - о кризи идеологије капитала и другим подвалама историје - Želimir Vukašinović RECESSION AND DEMOCRATIZATION - on a crisis of the ideology of capital and other frauds of history Summary This paper, in part, presents an introspective search for understanding (a) the origin of existential crisis; and (b) the relation between the cultural industry, identity design, and the production of crises. The outcome of this research is an affirmation of personal rebellion, a rebellion which does not require a victim, has no goal, no followers, no traitor ... a rebellion that cherishes the world (and the Other) in its illogical consistency and which demolishes every antagonism by the revealed quality of meaninglessness of existence. The experience of economic recession is not reducible to an economic phenomenon; it is an expression of the entire history of the West that has arrived to its end by reaching the epoch in which the idea of freedom has been corrupted by the idea of capital. Liberal capitalism designates the end of the time of revolution as much as democratization as its modus operandi, and in promoting an abolition of class difference neutralizes the requirement for the class struggle that would lead to revolution. Over-accumulated frustration of identity that sets difference as a de-formation remains to be relieved through revanchism, and cultural (post)industry develops itself as a global manufacture of specters: phantoms of crises and threats ... Personal crisis is treated pharmaceutically, collective crisis is adjusted by a co-relation between terrorism and surveillance systems, social crisis is subsided by neo-anarchism in a form of a post-metaphysical symbolic compilation of discharge of neo-left and neo-right, and the global crisis is tuned by the threat of nuclear war or catastrophe. At the end, the question remains: what is the meaning of history? Key words: capital, recession, democratization, crisis, rebellion, freedom 103 Originalan naučni rad Станислав М. Томић1 АКТУАЛИТЕТ ХУСЕРЛОВОГ ВИЂЕЊА КРИЗЕ ЕВРОПСКОГ ЧОВЈЕШТВА У УСЛОВИМА КРИЗЕ САВРЕМЕНОГ ДЕМОКРАТСКОГ ДРУШТВА Имајући у виду кризу у којој се налази модерна цивилизација, овај рад представља намјеру да се прикаже један аспект те кризе, који може бити врло значајан за њено разумијевање. Пошто је наука суштинска компонента савремене цивилизације, управо од ње треба почети разматрање те кризе. У томе ће се аутор ослонити на Хусерлову критику европске науке, како би испитао кризу европског човјештва као њен крајњи исход. Дакле, криза ће се овдје осмотрити са феноменолошког аспекта. Испоставиће се да је криза субјективитета у ствари заједничка црта кризе науке и кризе демократије. На крају ће се успоставити условна паралела између кризе науке и кризе демократског друштва, те констатовати актуалитет Хусерловог становишта. Кључне ријечи: криза, наука, феноменологија, субјективитет, човјештво, ум, демократија Увод Егзистенцијални изазови, онако како их у неким моментима свог развоја са собом доноси савремена цивилизација, изазвивају различите кризе, које се напосљетку у својој узајамности и међузависности обједињују у једну већу кризу, која, како видимо, поприма све шире размјере. Дакако, то више није само криза човјека који живи у одређеном друштву, него, испоставља се, истовремено и криза цјелокупног човјечанства. Истина, економска криза је због утицаја глобалних медија данас, ипак, најизраженија, али постоје и друге кризе које је прате и које су такву кризу, можда, чак, на неки начин и условиле. О томе би овдје требало бити ријечи. Говорити о неким аспектима кризе о којима се данас јако мало говори у јавности, примарна је задаћа овог рада. Криза је постала чињенично стање цивилизације. То ће нам послужити као полазиште у настојању да темељније сагледамо проблем кризе савременог демократског друштва, са посебним освртом на европску ци1 stanislav [email protected] Станислав М. Томић вилизацију. Будући да је демократија доминанти облик владавине данас у свијету, свједоци смо, дакле, не само кризе демократије као политичког система, него и кризе човјечанства у цјелини, како је то већ примјећено. Ипак, нама је овдје од посебног интереса да прикажемо један врло важан аспект те кризе у условима демократског друштва, а то је криза науке као суштинске карактеристике европске културе и онога што је, у извјесном смислу, обезбиједило надмоћ и доминацију те културе, која је управо у науци налазила оправдање за своју претензију на универзалност. Наиме, наука је темељ развоја савременог друштва. Управо на крилима науке, која су неоспорно у огромном замаху посљедњих стољећа, ова цивилизација се винула у вртоглаве висине са којих је на друкчији начин почела да посматра свијет око себе – а може се рећи и испод себе – и тиме научну перспективу, као централну, ставила у функцију човјековог свјетоназора. Зато можемо закључити да је криза европске цивилизације, уколико је она темељна, истовремено и криза европске науке, која лежи у њеном темељу. О томе је још у прошлом вијеку говорио Едмунд Хусерл, експлиците у свом позном, а за нас и те како релевантном дјелу: Криза европских нуака и трансцендентална феноменологија. „Хусерл повезује анализу читавог животног свијета с критиком еуропског развоја знаности.“2 Испитивање актуалитета Хусерлове критике европске науке, која важи за основну црту европског човјештва, поставља се овдје као главни мотив њеног промишљања у намјери да се што боље и што дубље схвати криза савремене демократије. Криза европске културе у перспективи Хусерлове феноменологије Већ је речено да помоћу Хусерловог схватања кризе европске науке, а самим тим и европског друштва, треба да размотримо један аспект кризе демократије као политичког амбијента у коме се криза науке испољава у нашем времену. „Наука је Европу обликовала у њеном историјском бићу и настанку, и то баш у оним границама у којима се нешто назива европским.“3 Поставља се, коначно, питање: у чему је проблем модерне науке и зашто она као таква запада у кризу и за собом повлачи европски хуманитет? Шта о томе каже Хусерл? Он, наиме, вели: „ако се за полазиште узме општа јадиковка због кризе наше културе и улога која је ту приписана наукама, можда ће се јавити мотиви да се научност свих наука подвргне озбиљној и неопходној критици, а да се при том не жртвује њихов први смисао научности, неоспоран с обзиром на легитимност методских поступака.“4 Имајући у виду доминацију позитвних наука у савременом добу, та критика ће код Хусерла понајвише бити усмјерена на позитивне 2 Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, стр. 113. Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, стр. 24. 4 Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 14. 3 106 Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског човјештва у условима кризе савременог демократског друштва науке. Зашто? „Искључивост с којом је модерни човјек у другој половини 19. века пустио да његов целокупан поглед на свет одређују позитивне науке и да га заслепи њима постигнут ’prosperity’ значила је равнодушно одвраћање од питања која су пресудна за истински хуманитет.“5 Модерна наука се, како поентира Хусерл, удаљила од свијета живота. „Тако се свако повремено (или, такође ’филозофско’) промишљање стварног смисла техничког рада стално зауставља код идеализоване природе а да се та промишљања не спроводе радикално до последње сврхе, којој је од почетка имала да служи нова природна наука, са геометријом неодвојивом од ње, израсла из преднаучног живота и његовог околног света; једне сврхе, наиме, која би, ипак, морала почивати у самом овом животу, и морала би бити повезана са својим светом живота.“6 Штавише, назив једног поглавља у дјелу Криза европских наука и трансцендентална философија носи назив: Свет живота као заборављена основа смисла природне науке. „Тиме што знаност захтјева да може ’објаснити’ живот и свјетску збиљност, она је непосредно животно важна.“7 Упркос томе што се упорно труди да на рачун природе олакша човјеку живот, савремена наука, ипак, не успјева да олакшава човјеку сусрет са најтемељнијим и најтежим питањима његовог постојања, која га неминовно обузимају, нарочито у кризним ситуацијама којих је, из дана у дан, све више. „Ова наука нам у нашој животној угрожености – тако чујемо – нема шта да каже. Она принципијелно искључује управо она питања која су од горућег значаја за човека, изрученог најсудбоноснијим превратима у нашим злосрећним временима: питања о смислу или бесмислености читаве ове људске егзистенције. Не захтевају ли она у својој општости и нужности да сви људи то опште такође промишљају и да на основу рационалног увида одговарају на њих? Она се коначно тичу човека као оног ко се слободно одлучује у свом понашању према људском и ванљудском околном свету, као слободног у својим могућностима да умно обликује себе и свој околни свет. Шта наука може да каже о умности и неумности, шта о нама људима као субјектима ове слбоде? Пука наука о физичком телу наравно ништа, пошто она апстрахује од свега субјективног.“8 Примат објективитета над субјективитетом који управо због тога доживљава кризу, јесте оно што се у овој критици поставља као примједба модерној науци, коју због тога, у извјесном смислу, треба ревидирати. „Научна, објективна истина састоји се искључиво у томе да се утврди шта свет, како физички тако и духовни, стварно јесте. Могу ли, међутим, свет и људска егзистенција у њему уистину имати смисла ако за науке важи као истинито само оно што се на овај начин објективно може утврдити, ако историја нема ничему другом да поучава него да се сви облици духовног света, све животне околности у којима су 5 Исто, стр. 15. Исто, стр. 48. 7 Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, стр. 121. 8 Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 15. 6 107 Станислав М. Томић људи икада налазили ослонац, идеали, норме, формирају и поново распадају као нестални таласи, да је одувек тако било и да ће тако бити, да се ум увек изнова мора претварати у бесмисао, доброчинство у муку? Можемо ли се помирити с тим, можемо ли живети у овом свету чије историјско догађање није ништа друго до непрекидан сплет илузорних полета и горких разочарења?“9 Хусерл критикује позитивистичко редуковање појма науке и одрицање значаја ума у том смислу. „Позитивизам тако рећи обезглављује филозофију,“10 сматра Хусерл. Да постоји нераскидива веза између науке и човјештва најбоље потврђује једна Хусерлова реченица: „Пуке чињеничке науке стварају пуке чињеничке људе.“11 Ту се прави разлика између науке која се бави само чињеницама и науке која се бави суштинама. Може се рећи да се модерна наука више окренула чињеницама које налази истраживајући објективну стварност, него суштинама које треба да истражи човјек испитујући смисао те стварности. То подручје традиционално припада метафизици, која је, довођењем у питање њене могућности, у модерној науци изгубила свој ауторитет. „Сва та ’метафизичка’ питања, широко схваћена, специфично филозофска питања у обичном разумевању, прекорачују свет као универзум пуких чињеница. Прекорачују га управо као питања која смерају на идеју ума. И сва она претендују на виши дигнитет од чињеничних питања, која и у поретку питања стоје испод њих.“12 Но, питање могућности метафизике са којим се суочила философија довело је у питање смисао и могућност цјелокупне проблематике ума. То питање као велико оптерећење које је на своја плећа преузела философија, а којег су биле поштеђене позитивне науке, омогућило је, дакако, да се много брже креће онај ко није под теретом тог питања, него онај који тај терет носи. Захваљујући томе, између осталог, имамо напредовање позитивних наука. „Пољуљана је била вера у идеал филозофије и методе, који је од почетка новог доба управљао кретањима; и то не само из спољашњих разлога, зато што је контраст између непрекидног неуспеха метафизике и сталног и све силнијег бујања теоријских и практичних успеха позитивних наука достизао огромне размере. Исти тај контраст утицао је како на заинтересоване посматраче тако и на научнике, који су се специјалистичким погонима позитивних наука све више претварали у нефилозофске стручњаке.“13 Каква је будућност науке која је метафизици скинула круну. „Образован народ без метафизике упоредио је Хегел, још 1812. године, са храмом коме недостаје светиња.“14 Није ли онда данашња европска наука 9 Исто. Исто, стр. 17. 11 Исто, стр. 15. 12 Исто, стр. 17. 13 Исто, стр. 18. 14 Гадамер, Х. Г. Ум у доба науке, стр. 70. 10 108 Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског човјештва у условима кризе савременог демократског друштва храм без светиње, без идеала и вриједности утемељених на истини, уму, смислу. У храму европске науке заправо је умност, а са њом и субјективитет жртвована на олтару објективизма у позитивистичкој служби. „Крајњи слом Хегеловог империјума апсолутног духа одлучна је потврда краја метафизике, а ово опет значи промоцију искуствених наука на прво место у царству мислећег духа. Јесу ли оне у стању да то место попуне? Питати ово значи испитати да ли филозофија уистину представља човекову прирођену склоност или је она само фаза незрелости сазнајног духа који се није још довољно ослободио за сопствену рационалност.“15 Овдје морамо примијетити да је философија темељ европске научности. Урођена склоност ка философији је нешто из чега се развила наука као таква, будући да је тежња за истином нешто што свакако припада човјеку и његовој природи. „Али оно што је пружала стара, метафизиком крунисана наука – целовитост оријентације у свету, која је природно искуство света и његово језички посредовано тумачење доводила до јединства довршења – то нововековна наука није могла да понуди. Као што човек више не види себе у средишту васионе, тако ни његова наука није више природно проширење његовог искуства света, већ нешто што он сам продукује, па и атак на природу који је подвргава јендој новој, макар само делимичној владавини.“16 Феноменолошки смисао проблема односа човјека и свијета огледа се у томе да ствари не постоје по себи, одвојено од људске свијести. Објекти се конституишу тек у односу са субјектима који им дају смисао. „Субјектитет, предмет и рефлексија припадају једно другом.“17 Другим ријечима, ствари добијају смисао тек у односу са човјеком који им тај смсао даје, захваљујући чињеници да има ум. „То ’ја мислим’ је subiectum. У поретку трансценденталне генезе предмета субјект је први објект онтолошког представљања.“18 Како би рекао Морис Мерло-Понти, један од представника феноменолошког правца, „Ја сам бачен у природу и природа се не појављује само изван мене, у објектима без повијести, она је видљива у средишту субјективности.“19 Код Хусерла смо могли примијетити – криза једне културе подразумијева корелације кризе науке, ума, смисла и на крају самог субјективитета. Стога је та криза предмет критичког преиспитивања трансценденталне феноменологије. „Само радикално испитивање субјективности, и то субјективности која у последњој инстанци производи целокупно важење света са његовим садржајем и на све преднаучне и научне начине, као и оног ’Шта’ и ’Како’ умских делатности може учинити разумљивом објективну истину, и досегнути последњи смисао бивства света. Оно прво није, дакле, бивство света у његовој саморазумљивости, и не сме се постављати пуко питање шта му објективно припада; него је субј15 Исто, стр. 71. Исто, стр. 74. 17 Хајдегер, М. Мишљење и певање, Нолит, Београд, 1982. стр. 23. 18 Исто, стр. 11. 19 Мерло-Понти, М. Феноменологија перцепције, стр. 400. 16 109 Станислав М. Томић ективност оно по себи прво, и то као субјективност која бивство света најпре наивно даје, а онда рационализује, или, што значи исто: објективизује.“20 При томе, треба нагласити да се „чиста субјективност се не смије (како се то често чини) бркати са доживљајном субјективношћу.“21 Феноменологија кризе европског човјештва као кризе ауторитета ума Криза европске науке је у ствари криза ума, који је изгубио своју некадашњу улогу. Ум у модерној науци као да је остао без посла и проглашен технолошким вишком. „Скепса у погледу могућности метафизике, слом вере у једну универзалну филозофију као водитељицу новог човека, значи управо слом вере у ’ум’, схваћен у оном смислу у коме су стари супростављали episteme и doxa. Управо он коначно даје смисао свему што се сматра за бивствујуће (das Seinde), свим стварима, вредностима, циљевима, наиме, његова нормативна упућеност на оно што се од почетка филозофије означава речју истина – истина по себи – и корелативно речју бивствујуће (Seinde) – οντως ον. Тим се распада вера и у ’апсолутни’, ум на основу кога свет добија свој смисао, вера у смисао историје, смисао човека, његову слободу, наиме, као способност човека свом индивидуалном и општем људском постојању прибави умни смисао.“22 Сада нам је битно да видимо како ум, који је подлијегао критици и скептицизму, запада у кризу и како се та криза рефлектује на европску науку, а самим тим и на европско човјештво. Говорећи о вјери у ум, као ономе што недостаје модерној европској науци, Хусерл каже: „Ако човек изгуби ову веру, онда то значи: он губи веру ’у себе самог’, у својствено му истинско бивство (Sein), које он нема одувек, нема већ самом евидентношћу оног ’Ја јесам’, него га има и може имати само у форми борбе за своју истину, да се самог себе учини истинитим.“23 Погрешно би било одрицати значај скептицизма за науку, јер свака наука почиње са истраживачком скепсом. Међутим, поред истраживачког скептицизма, коме је циљ истина или извјесност, имамо и радикални скептицизам који испољава сумњу рада сумње, односно доводи у питање могућност сазнања у коријену. Скептицизам је мач са двије оштрице, некад се тог мача лати ум, а некад искуство, често за међусобна нападања, ријетко за заједничку борбу против заблуда у име истине. Стога је скептицизам велики изазов за свако истраживање, иако се захваљујући њему развила европска наука. „Ми, људи савремености, настали из овог развоја, налазимо се у највећој опасности да потонемо у општем потопу скепти20 Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 63. Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију, стр. 115. 22 Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 20. 23 Исто, стр. 20. 21 110 Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског човјештва у условима кризе савременог демократског друштва цизма и да тако изгубимо властиту истину.“24 Споменути вид скептицизма паралише тежњу ка универзалном сазнању, чији је циљ тоталитет, и самим тим дисквалификује ум и потенцира стварно доживљени свијет, свијет стварног искуства, у коме ум нема позицију која му традиционално припада. „Све загонетнији постаје сам ум и његово ’бивствујуће’ (Seinde) или ум – као онај који сам од себе даје смисао бивствујућем свету, или, посматрано са супротне стране, загонетан постаје свет – као оно што полазећи од ума бивствује; док коначно стварна тема није нужно постао свесно наступајући светски проблем најдубље суштине повезаности ума и бивствујућег уопште, загонетка свих загонетки.“25 У питању је проблем односа човјека и свијета, који вијековима оптерећује човјечанство. Да ли ће тај однос развити онтолошки монизам или дуализам и какве ће то посљедице имати по културу, ствар је прије свега ума. Криза ума је у ствари криза овог односа, како смо имали прилике да примијетимо код Хусерла. Она је, дакле, криза човјештва и криза смисла. Да би се то боље разумјело, треба видјети шта човјештво заправо значи код Хусерла. „Човештво уопште по својој суштини значи бити човек у генеративно и социјално повезаним човечанствима, и ако је човек умно биће (animal rationale), онда то он јесте само уколико је његово целокупно човечанство умско човечанство – латентно усмерено на ум или отворено усмерено на ентелехију која је доспела до саме себе, самој себи постала откривена, и која сада по суштинској нужности свесно руководи процесом људског постојања. Филозофија, наука, у том случају би биле историјско кретање испољавања универзалног ума, ’урођеног’ човеку као таквом.“26 Видимо из овога да је умственост квидитет човјештва. Зато је криза ума истовремно и криза човјештва. Та криза подразумијева борбу са скептицизмом. Као бенигни или малигни тумор, скептицизам се појављује у науци. Наука која се одриче философског третмана, игнорише дијагнозе ума и не жели да се позабави својим суштинским проблемима, споровима човјештва као таквог, прије или касније запада у кризу. „Истинске, једино значајне борбе нашег времена јесу борбе између једног већ у себи сломљеног човештва и човештва које још увек има упориште али мора да се бори за њега, односно, за једно ново упориште. Стварне духовне борбе европског човјека као таквог одвијају се као борбе филозофијâ, наиме, између скептичких филозофија – или пре нефилозофија, оних које су задржале само назив, али не и задатак – и стварних, још животних филозофија. Њихова животност се, међутим, састоји у томе што се оне боре за свој непатворени и истински смисао и тиме за смисао истинске човечности.“27 У утемељењу модерне науке, а са њом и човјечности, униврзална философија је поклекла. „Један одређени идеал универзалне филозофије и њој одговарајуће методе стоји на почетку, тако 24 Исто, стр. 21. Исто, стр. 20-21. 26 Исто, стр. 22. 27 Исто, стр. 21. 25 111 Станислав М. Томић рећи као празаснивање филозофске нове епохе и свих њених развојних низова . Али, уместо да је заиста дејствовао, он је доживео унутрашњи распад.“28 Хусерл, у том погледу, види философе као функционере човјечанства, који ће дјелотворном критиком вратити достојанство уму, прибавити смисао науци у односу на свијет живота и извући тако науку, а са њом и европско човјештво из кризе. „Довести латентни ум до саморазумевања његових могућности и показати могућност метафизике као истинску могућност – то је једини пут да се метафизика, односно универзална филозофија доведу до делатног процеса остварења. Једино ће тако бити одлучено да ли telos, од рођења грчке филозофије урођен европском човеку, наиме хтење да се буде човештво на основу филозофског ума и могућност да се буде само као такво у бескрајном кретању од латентног ка откривеном уму и бескрајној тежњи за самонормирање помоћу сопствене људске истине и непатворености.,“29 вели Хусерл, који историју модерне философије види као борбу за смисао човјека. У тој борби за смисао човјека, феноменологија, конституисана од стране Хусерла, би требала да послужи као ваљано оружје. Кроз феноменологију ваља превладати тај традиционални дуализам између објективизма и трансцендентализма који се провлачи кроз читаву историју философије, што апострофира Хусерл. „То је, како ћу овде настојати да покажем, усмереност на коначну форму трансценденталне филозофије – као феноменологије – у којој се као превладан момент налази коначна форма психологије, која искорењује натуралистички смисао нововековне психологије.“30 Ревидирање нововјековне психологије, према томе, захтјева феноменолошку интервенцију. „Између свијести и реалности зјапи истински бездан смисла.“31 Управо ту на сцену ступа феноменологија. „Феноменологија поступа тако да сагледа и објашњава, одређује и разликује смисао.“32 „То је посматрање које не полази извана, од факта – као да је временски развој, у коме смо и ми сами настали, пуки спољашњи каузални след – него изнутра.“33 Прелазак са метафизике објективитета на метафизику субјективитета и трансцендентлну философију, што је резултат нововјековне духовности, треба само поставити на чвршће основе. „Сазрели трансцендентализам протестује против психолошког идеализма и претендује да – оспоравајући објективну науку као филозофију – заснује потпуно нововрсну научност, као трансценденталну. О субјективизму овог трансценденталног стила претходна филозофија није имало још никакву представу.“34 28 Исто, стр. 19. Исто, стр. 21-22. 30 Исто, стр. 63. 31 Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију, стр. 110. 32 Хусерл, Е. Идеја феноменологије, стр. 75. 33 Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 64. 34 Исто, стр. 63. 29 112 Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског човјештва у условима кризе савременог демократског друштва „У чему се дакле састоји криза еуропског човјечанства, криза која је по Хусерловој тези изазвана нововјековном знаношћу? Она настаје управо у оној дискрепанцији коју је проузрочила математичка знаност захтјевајући, с једне стране, да буде универзална знаност, и, с друге стране, тиме што није могла испунити тај захтјев. Њој је та дискрепанција остала скривена; она се очитује тек у феноменима који се могу интерпретирати као феномени кризе. За Хусерла је притом у центру неуспјеха изградња чисте психологије.“35 Размјере кризе су огромне, „криза није остала ограничена на подручје знаности, као што то и није само криза саме знаности.“36 Постоји есенцијални однос науке и свијета живота. „Криза знаности се тако неочекивано проширује у кризу цјелокупног живота. У том смислу се треба размјети Хусерлов захтјев да феноменологија, која тежи за тим да испуни предзначени telos знаности у откривању животосвјетовне фунгирајуће субјективности, у том озбиљењу једне универзалне знанствене филозофије треба омогућити право човјештво – човјечанство које се разумије и претпоставља из својега цјелокупног битка као човјечанство ума.“37 Власт ума је изгубила легитимитет код појединачних наука, као што власт у демократском друштву губи легитмитет код појединаца. Условно речено, философија је изгубила суверинтитет и тај суверенитет сада припада појединачним наукама, као што владар губи суверенитет у демократском друштву. Однос философије и науке подсјећа на процес емепципације у демократском друштву. То је уједно и наговор на сљедеће поглавље. Криза науке и криза демократије Коначно се треба запитати, ако се криза науке због њене позиције и значаја за развој, преноси на читаву европску културу, не значи ли то да се она у том случају преноси и на политички систем који влада у тој култури? Другим ријечима, да ли криза европског човјешта која, како сматра Хусерл, са извориштем у кризи европске науке, изазива и кризу демократије? Криза европских наука је у ствари криза субјективитета. То би могла бити заједничка каратктеристика кризе науке и кризе демократије. У демократији, као и у науци, постоји однос појединачног и општег. Традиционално схватање грађанске врлине, успостављено у античкој грчкој и републиканском риму, значило је спремност грађана да даје предност општем добру у односу на појединачна. То је јако слично традиционалном односу између опште науке, односно философије, условно речено, и појединачних наука. Модерно доба доноси промјену парадигме, како у политичкој култури. Поред класичног републиканизма, који је давао 35 Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, Бреза, Загреб, 2005. стр. 121. Исто. 37 Исто, стр. 121-122. 36 113 Станислав М. Томић примат општем добру у односу на појединачна, јавља се либерализам који значај придаје појединачном добру. За разлику од класичног републиканизма по коме се до појединачног добра долазило тако што је добро цјелине истовремено и добро свих њених дијелова, с друге стране, по либерализму се до општег добра долази тако што се задовољи свако појединачно добро. Оваква политичка култура нарочито је погодовала развоју људских права од 17. вијека до данас, на чему се базира модерна демократија. Оно што је нама ту од посебне важноси јесте да примијетимо сличност те промјене са промјеном која се догодила у модерној науци. Модерна наука ће дати примати појединачним наукама у односу на општу науку или философију, као што је то учинио либерализам у политичкој сфери. Међутим, умјесто да то доведе до развоја субјективности, то на крају доводи до актуелне кризе субјективности, како у науци, тако и у савременом демократском друштву. Главна разлика између философије и науке јесте то што свака наука има своје подручје истраживања, док философију интересује цјелина. Стога индивидуализам либералног друштва подсјећа на позитивизам модерне науке. Шта још можемо да видимо заједничко у кризи науке и демократског друштва? Једна од главних карактеристика савремене науке је константно напредовање, којим субјект постаје оптерећен и на крају запада у кризу, а криза субјективност, како смо видјели, доноси не само кризу науке него и кризу читаве културе. Управо то напредовање је карактеристика и демократског политичког система, коју можемо препознати рецимо у тржишту, плурализму, конкуренцији, гдје човјек да би опстао мора стално да напредује. На крају и то изазива кризу субјеткивности која, такође, има своје консеквенце по демократску културу. Затим, закон је за демократију исто толико важан као и за науку. Те законе прате проблеми и у демократском друштву и у науци. Општа криза ауторитета је још нешто што прати и кризу демократије. У науци имамо кризу ауторитета ума. Суверенитет не припада метафизици, већ појединачним наукама, као што суверенитет у демократији припада народу. Крајњи слом апсолутног духа, који се десио рушењем Хегеловог философског система, прати крајњи слом апсолутне политичке власти који се одвија рушењем недемократског политичког система. И као што је модерна наука метафизици скинула круну, тако је и демократија сувереним владарима скинула њихову круну. Закључак На крају треба констатовати актуалитет Хусерловог схватања кризе европске науке, а самим тим и европске културе у условима савременог демократског друштва. Наиме, може се рећи да је Хусерлова критика актуелна и данас. Философија и даље нема ауторитет у позитивистички оријентисаном систему наука. Више него икад потребна је критика модерне науке, која све више угрожава свијет живота. Некада је наука критикована зато што не дотиче свијет живота, а данас она мора бити кр114 Актуалитет Хусерловог виђења кризе европског човјештва у условима кризе савременог демократског друштва итикована зато што тај исти живот угрожава. „Природи насупрот стављају се ум и слобода.“38 Нарушавање природе има свој коријен у дуализму човјековог односа према свијету и објективизму који управо критикује Хусерл, у погледу кризе европског човјештва. „То је криза која не дотиче теоријске и практичне успехе онога што је стручно-научно, па ипак из темељу уздрмава смисао читаве њихове истинитости. При томе овде није реч о проблемима једне специфичне форме културе , ’науке’ односно ’филозофије’ као једне међу осталима у европском човечанству. Јер исконско заснивање нове филозофије је, по оном до сада реченом, исконско заснивање нововековног европског човека, и то човека који, у односу на дотадашњег, средњовековног и античког, жели да изврши радикалну самообнову преко своје нове филозофије, и само преко ње. У складу с тим, криза филозофије значи кризу свих нововековних наука као делова филозофске универзалности, најпре латентну, а потом све отворенију кризу самог европског човека, целокупног смисла његовог културног живота, његове укупне ’егзистенције’.“39 Услови савременог демократског друштва погодују кризи европске науке, како је описује Хусерл. Модерни човјек све теже осмишљава своје постојање, па се јавља криза смисла, односно криза ума. Морамо бити забринути како ће човјек изгледати у будућности и како ће субјективитет обликовати научни и политички системи. „Додуше, будућег човека масе можемо замислити као правог генија у прилагођавању и доследном неодступању од правилâ. Али ипак остаје питање да ли таква социјална дресура, без буђења и неговања човекових снага слободе, има изгледе на будућност. Ту би културни садржај духовних наука могао опет да буде неопходни животни чинилац у будућности.“40 Криза субјективности и даље остаје на снази и велико је питање како ће се она даље развијати. Нема сумње да су пред њом велики изазови. Модерно доба извор сваког ауторитета тражи у човјеку. Нешто слично чини и модерно демократско друштво. Али, да ли ће у таквој култури субјективност доживјети дебакл, или ће када се исцрпе ресури, опет посегнути за Богом као метафизичким принципом, остаје да видимо. У сваком случају субјективност мора остати конститутивна, јер, како каже Хусерл: „Божанска или људска, то је ипак субјективност.“41 Литература Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, Плато, Београд, 1999. Гадамер, Х. Г. Ум у доба науке, Плато, Београд, 2000. 38 Хајдегер, М. Мишљење и певање, стр. 14. Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 1920. 40 Гадамер, Х. Г. Европско наслеђе, стр. 33. 41 Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, стр. 57. 39 115 Станислав М. Томић Козелек, Р. Критика и криза, Плато, Београд, 1997. Маркс, В. Феноменологија Едмунда Хусерла, Бреза, Загреб, 2005. Мерло-Понти, М. Феноменологија перцепције, Веселин Маслеша-Свјетлост, Сарајево, 1990. Крстић, П. Субјект против субјективности – Адорно и филозофија субјекта, Институт за филозофију и друштвену теорију, Београд, 2007. Хајдегер, М. Мишљење и певање, Нолит, Београд, 1982. Хајдегер, М. Онтологија: херменеутика фактичности, Академска књига, Нови Сад, 2007. Хусерл, Е. Идеја феноменологије, БИГЗ, Београд, 1975. Хусерл, Е. Идеја за чисту феноменологију и феноменологијску филозофију, Бреза, Загреб, 2007. Хусерл, Е. Криза европских наука и трансцендентална феноменологија, Дечје новине, Горњи Милановац, 1991. Stanislav Tomić ACTUALITY OF HUSSERL'S APPROACH TO THE CRISIS OF EUROPEAN HUMANITY WITHIN THE CONDITIONS OF CRISIS OF CONTEMPORARY DEMOCRATIC SOCIETY Summary Taking into account the crisis of modern civilization, this paper intends to analyze one aspect of this crisis, which can be of utmost importance for its understanding. For the science is an essential component of contemporary civilization, starting from the science the analysis of modern crises should begin. In his analysis, the author relies on Husserls’ critics of European science, in order to explain the crisis of humanity as the consequence of this crisis. It turned out that crisis of subjectivity is the common feature of both crisis of science and crisis of democracy. At the end, the parallel between the crises of democracy and crises of science will be made, and actuality of Husserls’ approach will be confirmed. Key words: crisis, science, phenomenology, subjectivity, mind, democracy 116 Pregledni rad Nikola Knežević1 POLITIČKA TEOLOGIJA UNUTAR APSOLUTISTIČKOG DISKURSA KARLA ŠMITA Bez sumnje, Karl Šmit (Carl Schmitt), nemački teoretičar prava u savremenim naučnim krugovima pobuđuje sve veću pažnju. Njegov teorijski doprinos podjednako je zanimljiv i desno i levo orijentisanim istraživačima što nije iznenađujuće kada se uzme u obzir da je Šmit imao određenog uticaja i na Voltera Bendžamina, Taubesa, Agambena i druge. Imajući u vidu diskurs političke teologije, Šmit je naročito zanimljiv zbog njegovih pravno-religijsko-političkih premisa, naročito ako se posmatraju iz ugla projekta nove političke teologije izniklog šezdesetih godina iz diskursa Moltmana i Meca. Šmitov teo-politički sistem iako nosi isti epitet u suprotnosti je sa projektom nove političke teologije jer predstavlja klasičnu pretprosvetiljsku politizaciju religije, apsolutistički diskurs koji sledeći snažan rimokatolički kontrarevolucionarni nus devalvira demokratski sistem vrednosti, ističući centralistički uticaj države ujedinjen u ličnosti vođe – diktaturu kao jedini ispravni model suverenosti. Ključne reči: politička teologija, diktatura, apsolutizam, demokratija, suverenost, kat-echon Uvodne napomene Politički diskurs nemačkog teoretičara prava Karla Šmita (Carl Schmitt, 1888–1985) do današnjih dana opterećen je balastom njegove prošlosti i političkog angažmana. Podrška nacističkom režimu tridesetih godina prošloga veka, antisemitizam, ozloglašena pozicija "vrhovnog pravnika" Trećeg Rajha, bacaju senku na njegovu političko-pravnu refleksiju, što je rezultiralo da se njegovi spisi za vreme Vajmarske republike, ali i oni koji su nastali nakon Drugog svetskog rata u nekim krugovima, posmatraju i tumače u kontekstu nacionalsocializma i njegovih implikacija. Tokom svoje karijere, kao uspešan akademik i nastavnik, postao je priznat kao oštar kritičar Vajmarskog ustava, kojeg je smatrao liberalnim i navodio ga kao razlog za slabljenje države. „Šmit je Vajmarski demokratski ustav okarakterisao kao simbol Nemačke kapitulizacije pred neprijateljem“.2 Ustav je, po mišljenju Holmsa, „bio nesposoban za rešavanje probl1 [email protected] v. Holmes, S. Schmitt: The Debility of Liberalism - The Anatomy of Anti Liberalism, str. 38. 2 Nikola Knežević ema savremene demokratije. Unutar njegovog diskursa, liberalizam, pluralizam, individualizam i pravni pozitivizam, ističu se kao praktično – teorijski arhineprijatelji.“3 Šmit je pristupio Nacional-socijalistima 1933. godine, čiji angažman u partiji kasnije rezultira dolaskom na mesto predsednika Nacionalsocialističko udruženja pravnika4. Bio je jedan od glavnih ideologa Trećeg Rajha i teorijsku podršku i inspiraciju je pronalazio u filosofiji Tomasa Hobsa (Thomas Hobbes), ali i delima rimokatoličke kontrarevoluciarne misli. Primetan je bio uticaj i Žan Žak Rusoa (Jean-Jacques Rousseau), sa razlikom da je odbacivao Rusoove ideje slobode i jednakosti5. Jedan od najvećih kritičara Šmita, Dejvid Dizenhaus (David Dyzenhaus) smatra da je Šmitova pravna teorija i polarizacija prijateljneprijatelj dovela do neprijateljstva prema drugome i u krajnjoj liniji progonu Jevreja.6 Šmitov političko- pravni diskurs se može rezimirati u sledećem: Država predstavlja jedini entitet koji je u stanju da prepozna neprijateljske elemente i da zatraži od svojih građana spremnost da za nju polože i sopstveni život. To je ono što je izdiže iznad svih drugih organizacija. Da bi sačuvala poredak, mir i stabilnost, oružane snage i zakonodavni sistemi trebaju garantovati pravno konstituisan poredak i autoritet države.7 Šmit je bio ubeđen da liberalni individualizam podrazumeva pluralizam, a on podriva politiku i potencijalno vodi ka uništenju države.8 Uprkos svojoj istorijskoj poziciji, Šmitov politikološki diskurs bio je predmet rasprava poznatih teoretičara i filozofa, uticao je i na velikane poput Voltera Bendžamina9 (Walter Benjamin). Značajan utisak ostavio je na 3 Isto, str. 49-50. Zanimljivo je napomenuti da je SS 1936. godine vodio istragu protiv njega. Razlog za to bila je konferencija pod nazivom „Pravna nauka u ratu sa jevrejskim duhom“, čiji je antisemitizam od strane SS-a bio okarakterisan kao licemeran. Šmitov antisemitizam koji se ogledeo u izjavama poput ove da se „nemačka pravna nauka mora osloboditi od svake zaraze jevrejske misli“ očigledno nije bio dovoljno ubedljiv. Zvaničan dokument ove istrage zabeležen je u dokumentu Reichsführung SS SD Hauptamt koji se čuva u biblioteci Wiener Instituta u Londonu. 5 „Uprkos odličnim intencijama i brilijantnim zaključcima, Rusoova teorija je bila ‘inficirana' za njegovo vreme karakterističnim preokupacijama slobodom i jednakošću.“, Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države, str. 226. 6 v. Dyzenhaus, D. Legality and Legitimacy: Carl Schmitt, Hans Kelsen and Hermann Heller in Weimar, str. 100. Sa druge strane važno je istaći da su stavovi o uticaju Šmita na te događaje oprečni, kako ističe i Šmitov biograf, Benderski (Bendersky): Dizehhausov argument ignoriše činjenicu da nikada nije dokazano da je Šmitova teorija ideološki, politički u vezi sa odlukama koje su se odnosile na Jevreje. Dokumentacija koju je Benderski dostavio, pokazuje da je Šmitova teorija prijatelj-neprijatelj eksplicitno odbačena od strane Trećeg Rajha upravo zbog njene neutralnosti i ne-rasne prirode. v. Bendersky, J. New Evidence, Old Contradictions: Carl Schmitt and the Jewish Question, str. 66. 7 Shwab u Schmit, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty. 8 v. Schmitt, C. The Concept of the Political, str. 45 i Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology, str. 57. 9 Tridesetih godina prošloga veka Bendžamin u svome pismu Šmitu govori o uticaju koji na njega ostavila njegova Politička Teologija. Zanimljivo je da je posle Adorno pori4 118 Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita Jakova Taubsa (Jacob Taubes), koji ga naziva i „apokaliptičarem kontrarevolucije“10, kasnije i Đorđa Agambena,11 a danas u naučnim krugovim pobuđuje sve veću pažnju.12 Teo-politički diskurs Karla Šmita Nesumnjivo je da je Šmitov diskurs uveliko zanimljiv za predmet istraživanja ovog rada, pre svega zbog toga što se kroz njega oslikava ona negativna pozicija političke teologije od koje će se kasnije jasno distancirati rimokatolički cao da je takvo pismo ikada postojalo. O ovome govori i Jakob Taubes (Jakov Taubes) , vidi Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 178. 10 Isto, str. 129. 11 v. Agamben, G. Homo Sacer: Suverena moć i goli život 12 Značajno je pomenuti članke i eseje pozntih teoretičara koji su se bavili Šmitov političkom teorijom: Jürgen Habermas, „Bestiality and Humanity: A War on the Border between Legality and Morality“, Constellations 6:3 1999: 263-227, Jürgen Habermas, Jacques Derrida, Giovanna Borradori, Philosophy in a time of terror: dialogues with Jürgen Habermas and Jacques Derrida, University of Chicago Press, 2003., Jürgen Habermas, “The Horrors of Autonomy: Carl Schmitt in English,” The New Conservatism: Cultural Criticism and the Historians Debate, trans. Shierry Weber Nicholsen (Cambridge, Massachusetts: M. I. T. Press, 1989), 133, 137. Habermas, “Carl Schmitt and the Political Intellectual History of the Federal Republic,” A Berlin Republic: Writings on Germany, trans. Steve Randall (Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press, 1997), 107-117; Richard Wolin, “Carl Schmitt, Political Existentialism, and the Total State,” Th e Terms of Cultural Criticism: Th e Frankfurt School, Existentialism, Poststructuralism (New York: Columbia University Press, 1992), 83-104; i Wolin, “Carl Schmitt: The Conservative Revolution and the Aesthetics of Horror,” Labyrinths: Explorations in the Critical History of Ideas (Amherst, Massachusetts: University of Massachusetts Press, 1995), 103-122. Žižek, Santer, Reinhard, The Neighbor, The University of Chicago Press, Ltd, 2005., Bredekamp, Horst, From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes, Critical Inquiry, Vol. 25, No. 2, "Angelus Novus": Perspectives on Walter Benjamin, 247-266, The University of Chicago Press, 1999. Agamben, Giorgio, Homo sacer: sovereign power and bare life, Stanford University Press, 1998., Agamben, Giorgio, State of exception, University of Chicago Press, 2005., Derrida, Jacques, Anidjar, Gil, Acts of religion, Routledge, 2002. Na srpskom jeziku: Agamben Đorđo, Vanredno stanje, Nova srpska politička misao, vol. 12, br. 1-4, str. 135-143, 2006., Molnar, Aleksandar, Rusoistički temelji Šmitovog shvatanja (totalne) države, Sociologija, vol. 52, br. 3, str. 225-236, 2010, Molnar Aleksandar, Stav Karla Šmita o totalnom ratu i totalnom neprijatelju uoči izbijanja Drugog svetskog rata, Filozofija i društvo, vol. 21, br. 1, str. 31-49, 2010, Cvetićanin Neven, Šmitovo shvatanje države, društva i demokratije, Nova srpska politička misao, vol. 12, br. 1-4, str. 51-84, 2006, Samardžić, Slobodan, “Obnova spora oko Karla Šmita”, časopis “Gledišta”, Beograd, br. 11-12, 1988., Samardžić, Slobodan, “Karl Šmit – aktuelnost njegove političke misli”, časopis “Treći program”, Beograd, br. 102, 1995., Samardžić, Slobodan, “Karl Šmit – savremeni mislilac apsolutne države”, uvodna studija za knjigu Karl Šmit, Norma i odluka, Filip Višnjić, Beograd, 2001. Interesantno je pomenuti da je poznati levičarski časopis u Americi, „Telos“, nekoliko brojeva posvetio njemu. 119 Nikola Knežević bogoslov Johan Baptist Mec (Johann Baptist Metz). Drugi razlog, svakako, predstavlja i sam pojam političke teologije koji se prvi put spominje u čuvenom istoimenom eseju Karla Šmita "Politische Theologie: Vier Kapitel zur Lehre von der Souveränität" (Prvo nemačko izdanje datira iz 1922. godine), čija glavna teza oslikava vezu između političke organizacije društva i religiozne svesti koju to društvo poseduje. Drugim rečima, političko društvo uvek oslikava njegova verska ubeđenja, pa čak i kada je ono sekularno, ono neizbežno implicira na određenu formu građanske religije. Sledeći Tomasa Hobsa13 (Thomas Hobbes) i rimokatoličke kontrarevolucionarne filosofe politike, Bonalda (Louis Gabriel Ambroise de Bonald) i Donoso Korteza (Juan Donoso Cortés) i njihov politički romantizam, Karl Šmit je postavio danas čuvenu tezu da “svi značajni koncepti moderne teorije države predstavljaju ustvari sekularizovane teološke koncepte koji su tokom njihovog istorijskog razvoja od teoloških sistema prešli u teoriju o državi. Jedan od takvih primera jeste slika Svemogućeg Boga koji postaje Svemogući Zakonodavac.“14 Sa tom značajnom tezom dosta kasnije složiće se i nemački bogoslov Jirgen Moltman.15 Unutar Šmitove refleksije političkog, Božiji autoritet se prenosi na politički neograničen i vrhovni autoritet osobe na kojoj počiva državna vlast i koja u kriznim – vanrednim situacijama može da opravda donošenje "posebnih mera".16 Vanredno stanje u pravnoj nauci ravno je fenomenu čuda u teologiji, smatra Šmit. Intervencija suverenoga organa u toku vanrednog stanja upravo odgovara toj analogiji.17 Pojam Apsoluta18 u državi se posvećuje sa političkim apsolutizmom.19 Naslanjajući se na Hobsov filozofski legat, Šmit je smatrao da legit13 Saglasno poznatom filosofu iz sedamnaestog veka, Šmit je bio ubeđen da je čovek u osnovi opasan i da mu je stoga potrebna jaka država koja će omogućiti red, mir i stabilnost. 14 Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 36. 15 v. Moltmann, J. The Coming of God, str. 133. 16 Posebne mere predstavljaju uputstva sa kojim se prevazilazi vanredno stanje. Vanredno stanje u Šmitovom kontekstu podrazumeva veći ekonomski ili društveni potres koji ugrožava stavilnost države i njenu suverenost. v. Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 5. 17 v. Isto, str. 36-37. 18 Na marginama je interesantno napomenuti psihološku analogiju koju navodi Kenet Rajnhard (Kenneth Reinhard) „Vrlo lako se može primetiti snažna paralela između Šmitove teorije o izuzetku i Frojdovog opisa primarne horde u Totemu u Tabuu i Lakanove teorije o muškoj seksualnosti. Tako na primer, unutar Lakanovog opisa, svi muškarci su podređeni kastraciji osim jednog koji nije. Paralelizam sa mitskim Ocem u Totemu je jasan. Tako dolazimo do zaključka da ljudi mogu da prihvate zakon samo onda ako znaju da postoji osoba koja je iznad zakona. Ovde se tako primećuje jasan model kolektiviteta koji se zasniva sa strukturalnoj jednakosti ali sa druge strane i topološke različitosti koja se nalazi izvan tog kolektiviteta“, Reinhard, K. There is something of one (God): Lacan and political theology, str. 46. 19 v. Gray P. Political, Theology and the Theology of Politics: Carl Schmitt and Medieval Christian Political Thought, str. 175. 120 Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita itimitet političke suverenosti proističe upravo iz Božije suverenosti.20 Poznato je da je Tomas Hobs autoritet suverene vlasti, koja je apsolutna i strogo centralistička, nalazio upravo u jednom od božanskih atributa – božanskoj svemogućnosti – neograničenoj moći. Ta moć je istovremeno i garant očuvanja društvenog ugovora između suverenog nosioca vlasti i podređenih toj vlasti, jer sam nosilac vlasti ne može da povredi ugovor kao ni što Bog ne može da učini nešto što je protivno njegovoj prirodi.21 Upravo suveren nosilac vlasti može da arbitrira između dobra i zla i bude izvor zakonodavne vlasti.22 Autoritas non veritas facit legem23 – Hobsov pojam podrazumeva da politički-pragmatičnu istinu, to jest da se samo ono što je ustanovljeno od strane autoriteta može smatrati politički relevatnom istinom. U osvrtu na De Mestra, Šmit naglašava važnost odnosa između nepogrešivosti i suvereniteta. Za De Mestra ove reči su predstavljale sinonime. Značaj države po njemu je u tome da ona počiva na mogućnosti da donosi odluke. Uticaj Crkve je tu nesumnjiv i ona (Crkva) predstavlja organ na čija se odluka ne može osporiti, upravo zbog pojma nepogrešivosti (infalibility). Upravo u tome se nalazi značaj suverenosti i autoriteta.24 Važno je naravno napomenuti da je De Mestrov diskurs uveliko opterećen antropološkim pesimizmom u kojem je čovek po definiciji iskvaren. Pojedini kritičari su De Mestra optuživali da je pao pod uticaj protestantske dogme o potpunoj iskvarenosti (eng. total depravitiy), ipak, Šmit poriče to, objašnjavajući taj pesimizam dubokim uvidom u stanje ljudskog bića koje je lišeno bilo kakvih iluzija o njegovim moralnim kvalitetima.25 Poznato je i Kortezovo mišljenje da u liberalnim sistemima ne postoji mogućnost odlučivanja. „Poredak u kome se odluke donose razmenom putem rasprava jeste poredak u kome se želi izbeći donošenje odluka. Parlament nije mesto gde se mogu rešavati društveni konflikti“, tvrdio je Kortez.26 Kao rešenje ovakvoj vrsti političke relativizacije Kortez je kao rešenje predlagao diktaturu.27 Suvereni kod De Mestra je upravo Monarh neograničene vlasti kod Korteza.28 Racionalizam Rimokatoličke crkve moralno obuhvata psihološku i sociološku prirodu ljudskog bića i za razliku od industrije i tehnologije nije usmerena prema dominaciji i eksploataciji dobara.29 Sa druge strane, ekonomski rac20 v. Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 33. Treba naglasiti da u delu Diktatura, on kaže „da se poredak može urušiti ukoliko Suvereni odstupi od vlastitih fundamentalnih principa. U tom slučaju, prekoračenje tih pincipa preti da uništi norme i vanredno stanje može da postane pravilo a ne izuzetak“. (v. De Wilde, M. Violence in the State of Exception, str. 193.) 22 Hobbes, T. Leviathan, 1651, II, XX 23 Isto, II, XVI 24 v. Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty , str. 55. 25 v. Isto, str. 58-59. 26 v. Isto, str. 35, 59. 27 v. Isto, str. 63. 28 v. Isto, str. 66. 29 Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 12. 21 121 Nikola Knežević ionalizam koji čitav svet svodi na nivo materijalističkih kalkulacija jednog „pobožnog i privrženog katolika užasava svojim sistemom neodoljivog materijalizma“.30 Pojam ekonomije i politike Šmit postavlja u svojevrstan antinomičan odnos. Za njega striktno ekonomičan pogled na svet obuhvata isključivo materijalističku dimenziju dok je pojam političkog stavlja u sferu nematerijalnog. U tako postavljenom polariretu, unutar sfere političkog, on sagledava i samu ulogu Rimokatoličke crkve.31 „Politička moć Rimokatoličke crkve nije u ekonomskoj ili vojnoj snazi, već u apsolutnoj realizaciji autoriteta“32, smatra Šmit. Ona predstavlja civitas humana, i samim tim unutar nje ostvaruje se istorijska veza i kontinuitet između utelovljenja i raspeća Hristovog. „Crkva Hristova nije od ovoga sveta ali je u svetu. Ona otvara mogućnosti i stvara prostor, a prostor zapravo predstavlja sferu javnog i društveno-političkog delovanja.“33 Budući da je ona istinsko oličenje konkretne ličnosti, ona predstavlja i samu ličnost Hrista. Utelovljenje se dogodilo upravo unutar istorijskog realiteta. Upravo u tome se nalazi i superiornost nad ekonosko-konzumerističkim poimanjem sveta.34 Savez između Rimokatoličke crkve sa tadašnjim oblikom industrijskog kapitalizma nije bio moguć.35 Njegovu tezu će praktično osporiti upravo grupa teologa36, pravnika i sociologa, koji će u narednoj deceniji na Univerzitetu Frajburg osmisliti koncept tržišne privrede. Ovaj koncept će nakon Drugog svetskog rata Hrišćansko demokratska unija (CDU) uvesti u političku diskusiju i postaviti kao privredni poredak u Nemačkoj.37 Rimokatolička crkva za Šmita predstavlja „complexio oppositorum“ – kompleks suprotnosti i poseduje neverovatnu sposobnost da obuhvata oprečne stavove, ne podređujući ih jedne drugima. Crkva je tako „autokratska monarhija čijeg poglavara bira aristokratija sačinjena od kardinala“ i koja poseduje velik demokratski kapacitet.38 Pojam katechon-a Zanimljivo je napomenuti da je Šmit video vezu između Reformacije i Francuske revolucije kao dijalektičan proces koji poseduje kontinuitet. Tako ius revolutionis Francuske revolucije ustvari je nastavak ius reformandi pro30 Isto, str. 14. v. Isto, 16. 32 v. Isto, 18. 33 Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology, str. 63. 34 v. Isto, 18-19. 35 v. Isto, 24. 36 Ovde je značajno napomenuti ideju ulogu Vilhelma fon Ketelera. Јеdan od „najvažnijh katolički društvenih mislilaca devetnaestog veka i čovek koji je odlučujuće doprineo da se formira katolička socio-ekonomska doktrina trećeg puta iz koje su nastali i angloamerički distributizam i nemačka socijalno-tržišna privreda“, ističe Dr Miša Đurković, Djurković, M. Hrišćanska demokraтija – ideja, razvoj do 1950. i osnovni principi. 37 v. Crawford, C. Socijalna tržišna privreda: Osnovne ideje, principi i koncept, str. 9 38 v. Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 7. 31 122 Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita testantske Reformacije.39 Njegovo viđenje istorije impliciralo je lineranan tok započet Hristovim utelovljenjem i njeno ispunjenje sa Hristovim drugim dolaskom – parusijom. Tako na primer stihovi iz Druge Poslanice Solunjanima, 2 Sol 2, 1-840 imaju posebno značenje za Šmita. Eshatološka percepcija istorije za Šmita ogleda se u devtero-pavlovskoj koncepciji katechon-a.41 Kathechon predstavlja osobu (ili silu) koja usporava dolazak Antihrista na kraju istorije, drugim rečima, „haos koji dolazi odozdo.“42 Katechon iz sebe ishodi istoriju, bez njega, vremenu bi odavno došao kraj, to je "zauzdavajuća snaga suverene moći".43 Zaustavlja se tok vremena koje vodi ka pojavi Antihrista, metaforičke predstave dijaboličkog političkog sistema, u njegovom tučenju, „Komunizma ili mehanizacije sveta“.44 Carevi Rimskog i srednjovekovnog Nemačkog carstva mogu se tumačiti u ovom kontekstu, jer ustanovljavajući politički poredak unutar sekularnog domena upravo usporavaju dolazak Antihrista.45 Ovakvo tumačenje Šmit je preuzeo od Tertuliana koji projektovao ovaj pojam na Rimsko carstvo.46 Smisao politike je da bude realistična, što se oslikava u prepoznavanju i obuzdavanju sila haosa koje prete da obesmisle i unište političku egzistenciju.47 Jak metafizički polaritet primetan je u Šmitovom diskursu. Pojam haosa, nedostatka jasnog i autoritarnog političkog poretka, jeste projekcija duhovne – metafizičke stvarnosti koja se transponira u našoj materijalnoj egzistenciji. Božanska intervencija upravo sprečava poredak haosa, a pojam katechon-a je upravo projekcija Božanskog upliva unutar istorijskog konteksta, jer drugi način poimanja istorije za Šmita je apsolutno nemoguć.48 Metafizička projekcija sveta i zakona, prava i države, kao i koncepti transcendencije iznova su prisutni u Šmitovom diskursu.49 Ističe to i Jirgen Maneman (Jürgen Manemann): “Šmitova teološka refleksija gravitira u okvirima bliskim gnosticizmu, opterećena onto39 v. Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology, str. 51. 40 „I sad znate šta zadržava da se ne javi u svoje vreme. Jer se već radi tajna bezakonja, samo dok se ukloni onaj koji sad zadržava. Pa će se onda javiti bezakonik, kog će Gospod Isus ubiti duhom usta svojih, i iskoreniti svetlošću dolaska svog;“, korišten prevod Vuka Karadžića. 41 Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology, str. 54. 42 Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 187. 43 Agamben, G. Homo Sacer: Suverena moć i goli život, str. 31. 44 v. Bredekamp, H. From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes, str. 253. 45 Hohendal, P. Political Theology Revisited: Carl Schmitt’s Postwar Reassessment, str. 19. 46 Hell, J. Katechon: Carl Schmitt’s Imperial Theology and the Ruins of the Future, str. 286. 47 v. Ostovich, Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology, str. 64. 48 „Ich glaube nicht, daß für einen ursprünglich christlichen Glauben ein anderes Geschichtsbild als das des Kat-echon überhaupt möglich ist.“ Schmitt, C. Nomos der Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europaeum, str. 29. 49 Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 50. 123 Nikola Knežević loškim dualizmom između palog - materijalnog, koji stoji nasuprot duhovnog sveta.“50 Pravno-juridičko poimanje istorije jednostavno proizilazi iz njegovog profesionalnog poziva, te ga u jednom apologetskom tonu opisuje i Jakov Taubs: “To je teolozima i filozofima teško prihvatiti, ali važi za pravnika: dokle god je moguće pronaći makar kakvu pravnu formu […] treba to bezuslovno i učiniti, je će u suprotnom da zavladati haos. Šmita je zanimalo samo jedno: Da Partija, haos, ne isplivaju na površinu, nego da ostane država. Po svaku cenu.“51 Vidljivo je to u paralelizmu između Velikog inkvizitora kod Dostojevskog i Šmitove teopolitičkog totalitarizma. Ovde vidimo dijametralne suprotnosti između poimanja Rimske crkve kod Dostojevskog i Šmita. Prvi pretpostavlja Rimokatoličku crkvu kao instituciju moći koja utelovljuje apokalipsu, dok drugi smatra da je ista usporava, te predstavlja društveno – politički subjekat koji može da sačuva postojeći poredak od anarhističkih tendencija i haosa. Šmit Dostojevskog smatra jednim od posljednjih nosilaca antirimskog afekta koja u ličnosti Velikog inkvizitora posmatra Rimokatoličku crkvu kao „sekularnu snagu“, i „kompleksni administrativni aparatus“ čiji identitet moći i kontinuitet postulira iz Rimskog Carstva.52 Šmit, shodno njegovom teo-političkom diskursu, sebe svrstava na stranu Velikog inkvizitora, budući da upravo Veliki inkvizitor, predstavlja poredak skladnog društveno –političkog poretka, nasuprot liku Isusa koji zapravo nije Isus u pravom smislu reči već samo anarhističko – ateistička projekcija autora poeme. Štaviše, njegovu poemu smatra anarhističkim i revolucionarnim traktatom u kojem provejava duh ateizma. Da poema nosi izvesni revolucionarni i anarhistički nus, smatrao je i Berđajev.53 Drugi deo Šmitove Političke teologije odražava kritiku teze Erika Petersona koji u svom fundamentalnom delu – Der Monotheismus als politisches Problem54, tačnije, postulira tezu o nemogućnosti postojanja političke teologije. Petersonov glavni argument predstavlja upravo učenje o Sv. Trojici kod Sv. Grigorija Niskog i Avgustinove nauke o slobodi koja ne dozvoljava da se iz odnosa ličnosti podrazumeva odnos između Crkve i države.55 Čitava knjiga zapravo predstavlja jedan apologetski napor da se jasnije definiše i elaborira odnos između teologije i pravno-političke nauke, ali i da se kroz kritiku raznih teologa koji su podržavali Petersonovu tezu reafirmiše, nakon svojevrsno društvenog i akademskog egzila. U takvom kontekstu, Šmit će Novu političku teologiju, Johana Baptist Meca prihvatiti kao diskurs analogan sa njegovim. Politička teologija Meca, koja je u to vreme bila tek u povoju i na rastanku od transcendetal50 Manemann, J. „Beschleuniger wider Willen?“ Zur Katechontik Carl Schmitts, Jahrbuch Politische Theologie 3, str. 110. 51 Taubes, J. Pavlova politička teologija , str. 186. 52 v. Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, str. 2,4. 53 v. Berđajev, N. „Veliki inkvizitor“, u: F. M. Dostojevski, Legenda o Velikom inkvizitoru 54 v. Peterson, E. Der Monotheismus asl Politisches Problem. Ein Beitrag Zur Geschichte der Politischen Theologie im Imperium Romanum 55 v. Isto, str. 100. 124 Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita nog tomizma njegovog mentora Karla Ranera, predstavlja po Šmitovom mišljenju mogućnost da svoje ideje rehabilituje.56 Šmit je u određenom smislu i rehabilitovan, između ostalog zahvaljujući i doprinosu Jakova Taubsa koji Šmitov aktivizam u Nacional-socijalističkoj partiji, često svodio na eufemizme, a samog Šmita je poredio sa Hajdegerom.57 Šmit i Bendžamin Dvadesetih godina prošloga veka, između ova dva mislioca koji su se nalazili na različitim ideološko-političkim stranama, odvijao se jedan tihi, na prvi pogled neprimetan ali svakako značajan i kontraverzan dijalog. Ono što taj dijalog čini značajnim za ovaj rad jeste prisutnost religijskih simbola unutar njihovog diskursa, ali i određena teološko-politička ubeđenja koji su ovi autori delili.58 Poznato je Benžaminovo mišljenje da se svet konstantno nalazi u određenoj vrsti vanrednog stanja (Ausnahmezustand).59 Svakako, stavovi su se uveliko razilazili po pitanju da li je fašizam model koji može da izvede zemlju iz vanrednog stanja, jer ga po Benžaminovom mišljenju nije bilo moguće kontrolisati. Sa druge strane, oba autora shvatala su da vanredno stanje podrazumeva određenu božansku intervenciju. Autoriteti koji se bave Bedžaminovim opusom smatraju da Bendžamin i Šmit prepoznaju mogućnost direktne manifestacije božanskog nasilja unutar pravno-političke sfere.60 Drugim rečima, Benžamin traži da oslobodi jednu vrstu nasilja od zakona. To nalazi u konceptu zakona koje niti konstituiše zakon niti je proizvedeno od strane zakona. "Božansko nasilje" jeste forma nasilja koje nema referenci unutar zakona, već samo artikuliše svoje postojanje. „Dok mitsko nasilje konstituiše zakon, božansko ga uništava; dok prvo postavlja granice, drugo ih ukida.“61 U praksi to može biti primer mase koja linčuje korumpiranog vođu objašnjava Slavoj Žižek.62 U Deridinoj interpretaciji Bendžamina (Jacques Derrida) božansko nasilje nalazimo u tihom pozivu da upamtimo specifičnu drugost – drugost koja ostaje ne ostaje u potpunosti definisana u poretku opštih zakona.63 56 Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology, str.20. 57 Isto, str. 19. 58 v. De Wilde, M. Violence in the State of Exception, str. 190. 59 v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings, 1913– 1926, str. 697. 60 v. Isto, str. 191. 61 v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings, 1913– 1926, str. 249. 62 Žizek, S. Divine Violence and Liberated Territories: Soft Targets talks with Slavoj Žižek, 2007. 63 v. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings , str. 192. 125 Nikola Knežević Za Bendžamina teologija nije u potpunosti odsutna iz pravno-političkog domena, ali isti nije moguće opisati eksplicitno teološkim terminima. U kontekstu toga „on shvata pravno-politički poredak uz pomoć teološke simbolike ali izbegava korišćenje eksplicitno teoloških koncepcija“.64 Iako su oba autora koristili religijske simbole i analogije u svom diskursu, stavovi su im bili oprečni po pitanju političkog značenja religijskog. Dok je Šmit teološke analogije inkorporiao u svoje pravno-političke premise, Benžamin je smatrao da, kao što to i Taubs navodi, da se „poredak profanoga ne može graditi na analogijama kraljevstva Božijega i da teokratija nema politički nego isključivo religijski smisao.“65 Mec i kritika Šmitovog teo-političkog diskursa U kontekstu naglašavanja diskurzivnog diskontinuiteta između Mecovog projekta Nove političke teologije i Šmitove politizacije religije želeo bih da dodam nekoliko osnovnih kritičkih crta. Jedna od osnovnih Mecovih kritika u odnosu na Šmita jeste apsolutizam i totalitarizam koji provejavaju iz njegovog poimanja Crkve i njene društveno-političke uloge. Opasnost upravo leži u totalitarizmu religioznih sistema i Crkve, dakle u opasnosti da institucije Crkve postanu totalitarne i teokratske. Sekularizacija i procesi koji su započeti sa erom prosvetiteljstva jesu do određene mere privatizovali religiju, međutim, procesi sekularizacije nisu apriori štetni već otvaraju novi prostor za redefinisanje odnosa Crkve i društva te garantuju slobodu pojedinca.66 Problem slobode i jednakosti kod Šmita evidentan je u njegovoj kritici Rusoovog društvenog ugovora,67 ali mora se jasno naglasiti da su principi slobode i jednakosti osnovni postulati savremenog društva ali i savremenih hrišćansko socijalnih učenja Crkve. Sa pravom primećuje i sociolog Aleksandar Molnar da Šmitova Politička teologija gaji izrazit antagonizam prema liberalizmu i da je u takvoj refleksiji paradigmatično da sve „što deluje normalno, sređeno i rutinirano podozreva neku vezu sa pogubnim liberalizmom i da, samim tim, u tome prepoznaje nešto iskvareno i osuđeno na propast.“68 Istorija to naravno demantuje, jer u savremenoj svetskoj društveno-političkoj konstelaciji padaju i poslednje diktature, te celokupna politička svest čovečanstva generalno teži kao demokratizaciji i unapređenju prava pojedinca, što govori u prilog tezi Frensisa Fukujame.69 Svakako, postojanje latetnih diktatura bi mogao da bude predmet druge rasprave. 64 v. Isto, str. 192. Taubes, J. Pavlova politička teologija, str. 131. 66 Metz J.B i Ashley M. A passion for God: the mystical-political dimension of Christianity, str. 35. 67 v. Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države , str. 226. 68 Isto, str. 228. 69 v. Fukuyama, F. Crossroads: Democracy, Power, and the Neoconservative Legacy, str. 287. 65 126 Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita Dok Šmitova politička teologija počiva na univerzalizmu praroditeljskog greha i antropološkom pesimizmu koji proizilazi od uticaja Korteza i Hobsa, Mecova politička teologija polazi od univerzalizma patnje, i oslobođenja čovečanstva od patnje. „Skepticizam prema sposobnosti čovečanstva da vlada demokratskim putem jeste i polazna tačka stvaranja fundamentalnog političkog aksioma prijatelj-neprijatelj i samim tim uvek imanentne opasnosti za izbijanjem vanrednog stanja, što je i glavni razlog za uspostavljanje i afirmaciju apsolutističke i decisiontičke vlasti koja ovo stanje može da predupredi i kontroliše“70, smatraju Mec i Ešli. Paralelizam između Meca i Šmita možemo naći u tome da i jedan i drugi posmatraju Crkvu kao „instituciju društvenog kriticizma“, ali se razilaze u načinu na koji ta kritika treba da bude kanalisana unutar društveno-poličkih procesa. Tako za Meca procesi Prosvetiteljstva predstavljaju dostignuće zrelosti ljudske slobode dok za Šmita oni podrazumevaju ne samo odsustvo mogućnosti vladavine Suverenoga već i metafizičkih pojmova političkog71 svodeći sve na racionalizaciju, mehanizaciju i vladavinu tehnokratije. Mec, dakle, kategorički odbija grubu politizaciju religije koja provejava u Kortezovom i Šmitovom diskursu kao i svako poistovećivanje političke teologije sa diskursima koji apriori odbijaju kritičke procese religije koji dolaze kao posledica Prosvetiteljstva. Pojam katechon-a sa bogoslovke tačke suviše je apstraktan, nedefinisan i upitan da bi se na osnovu njega mogle graditi političke projekcije. Pored Manemanove kvalifikacije da je Šmitova politička refleksija suviše dualistička i naginje ka gnosticizmu i Markionizmu, treba dodati i to da je sam pojam katechon-a enigmatičan koliko i njegov novozavetni pandam, te tako ostaje podložan raznim spekulativnim razmatranjima. Literatura Agamben, G., Homo Sacer: Suverena moć i goli život, Multimedijalni Institut, Zagreb, 2006. Bendersky, J. New Evidence, Old Contradictions: Carl Schmitt and the Jewish Question u:Telos, Fall 2005, Dept. of Philosophy, State University of New York., 2005. Benjamin, W. Critique of Violence. In Walter Benjamin: Selected Writings, 1913– 1926, The Belknap Press Harvard University Press, MA, 2003. Berđajev, N. „Veliki inkvizitor“, u: F. M. dostojevski, Legenda o Velikom inkvizitoru, Cid i Romanov, Podgorica i Banja Luka, str. 319-370., 2002. Bredekamp, H., From Walter Benjamin to Carl Schmitt, via Thomas Hobbes, Critical Inquiry, Vol. 25, No. 2, "Angelus Novus": Perspectives on Walter Benjamin, 247-266, The University of Chicago Press, 1999. 70 Metz J.B i Ashley M. A passion for God: the mystical-political dimension of Christianity, str. 146. 71 Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, str. 36. 127 Nikola Knežević Crawford, C. (izd.), Socijalna tržišna privreda: Osnovne ideje, principi i koncept, Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2008. De Wilde, M. Violence in the State of Exception u H. u: De Vries i L. E. Sullivan, Political Theologies: Public religions in Post-Secular World, Fordham University Press, str. 188-200, 2006. Dyzenhaus, D. Legality and Legitimacy: Carl Schmitt, Hans Kelsen and Hermann Heller in Weimar, Oxford University Press, Oxford, 1999. Đurković, M. Hrišćanska demokraтija – ideja, razvoj do 1950. i osnovni principi u Hrišćanstvo i demokratija: između antagonizma i mogućnosti, Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2011. Gray, P. W. Political, Theology and the Theology of Politics: Carl Schmitt and Medieval Christian Political Thought u: XX, Humanitas, National Humanities Institute, 2007. Fukuyama, F. Crossroads: Democracy, Power, and the Neoconservative Legacy, Yale University Press, New Haven and London, 2006. Hell, J. Katechon: Carl Schmitt’s Imperial Theology and the Ruins of the Future, Germanic Review, Heldref Publications, 4, (84) 2009. Hobbes T. Leviathan, Forgotten Books, 1950. Holmes, S. „Schmitt: The Debility of Liberalism” - The Anatomy of Anti Liberalism, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1993. Hohendal, Peter, Political Theology Revisited: Carl Schmitt’s Postwar Reassessment u: Konturen I, 2008. Manemann, J. „Beschleuniger wider Willen?“ Zur Katechontik Carl Schmitts u: Jahrbuch Politische Theologie, 3/1999. Metz, J. B. i Mathew-Ashley, J. A passion for God: the mystical-political dimension of Christianity, Paulist Press, 1998. Molnar, A. Rusoistički temelji šmitovog shvatanja (totalne) države u: Sociologija, vol. 52, br. 3, 2010. Moltmann, J. The Coming of God, SCM Press, London, 1996. Ostovich, S. Carl Schmitt, Political Theology, and Eschatology u: Kronoscope, (7), Brill Publishing, 2007. Peterson, E. Der Monotheismus asl Politisches Problem. Ein Beitrag Zur Geschichte der Politischen Theologie im Imperium Romanum, Jakob Hegner, Leipzig, 1935. Reinhard, K. There is something of one (God): Lacan and political theology u: Political Theology 1 (11), Equinox Publishing, 2010. Schmitt, C. Der Nomos der Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europaeum, Duncker & Humblot, Berlin, 1974. Schmitt, C. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, Cambridge, MIT Press, Massachusetts and London, 1985. Schmitt, C. Roman Catholicism and political form, Greenwood Press Westport, London, 1996a. Schmitt, C. The Concept of the Political, trans. George Schwab, University of Chicago Press, Chicago/London, 1996b. 128 Politička teologija unutar apsolutističkog diskursa Karla Šmita Schmitt, C. Political theology II: the myth of the closure of any political theology u: Volume 2, Polity, 2008. Taubes, J. Pavlova politička teologija, Ex-Libris, Rijeka, 2008. Žizek, S. Divine Violence and Liberated Territories: Soft Targets talks with Slavoj Žižek, 2007. http://www.softtargetsjournal.com/web/zizek.php. 03.19.2010. 129 Nikola Knežević Nikola Knežević POLITICAL THEOLOGY IN THE TOTALITARIAN DISCORSE OF CARL SCHMITT Summary Doubtless that Carl Schmitt, the famous German legal theorist is increasingly drawing attention in both right-wing and left-wing circles. This is not surprising when one considers that Schmitt influenced Benjamin, Taubes, Agamben, and others. Having in mind the project of new political theology, which originated from Metz and Moltmann in the second half of 20th century, it is important to emphasize Schmitt’s theo-political discourse which is radically different because it represents the classical preEnlightenment politicization of Religion. This approach incorporates a strong counterrevolutionary spirit aimed at devaluing democracy, for it posits that the totalitarian and centralistic influence of a State encompassed by one leader (i.e. dictatorship) is the only possible model of Sovereignty. Key words: Political theology, Dictatorship, Apsolutism, Democracy, Sovereignity, Kat-echon 130 Naučna polemika Roozbeh (Rudy) B. Baker1 INDIVIDUALIZAM I DEMOKRATSKA DRŽAVA Kako definisati koncept „individualizma / individualnosti“ unutar slobodnog demokratskog društva, i, što je još važnije, kakva je njegova prava uloga u slobodnim državama? Suprotstavljeni odgovori, koje na ova dva povezana pitanja daju politički filozofi Alexis de Tocqueville i J.S Mill, odražavaju različite tačke gledišta koje je svaki od njih uneo u navedenu problematiku. Za Tocquevillea, koji je definisao „individualizam“ kao tendenciju čoveka da usmerava osećanja i misli prema unutra, prema privatnom krugu uže porodice i prijatelja, individualizam je stanje inherentno svim demokratskim društvima, odnosno nusproizvod društvene jednakosti na kojoj su zasnovani. Po Tocquevilleu, ovaj prirodni nusproizvod demokratskog društva je, u isto vreme, pretnja po njegov opstanak, pretnja koja se mora prevazići. Dok Tocqueville vidi individualizam kao pretnju demokratskom društvu, J.S Mill, sasvim suprotno, vidi demokratiju kao pretnju onome što je nazvao „individualnost“. Za Milla, nusproizvod demokratije nije sadržan u težnji građanstva ka individualizmu, nego pre u sklonosti većine društva da teroriše one koji se ne povinuju njihovim gledištima. Prema Millu, problem može biti rešen samo ako prihvatimo opštu ideju da demokratsko društvo treba da ostane izvan privatnih poslova pojedinaca, osim u onim slučajevima kada ti poslovi vode ugrožavanju ostalih. Mudrost takvog pravca delovanja zavisi od stepena prihvatanja obeju Tocquievilleovih definicija individualizma i njegovog načina posmatranja opasnosti koju individualizam predstavlja za demokratsko društvo ukoliko se ne ograniči. Ključne rеči: individualizam, demokratija, jednakost, sloboda, J.S. Mill, A. de Tocqueville Uvod Kako definisati koncept „individualizma / individualnosti“ unutar slobodnog demokratskog društva, i, što je još važnije, kakva je njegova prava uloga u slobodnim državama? Suprotstavljeni odgovori, koje na ova dva povezana pitanja daju politički filozofi Alexis de Tocqueville i J.S Mill, odražavaju različite tačke gledišta koje je svaki od njih uneo u navedenu problematiku. Za Tocquevillea, koji je definisao „individualizam“ kao tendenciju čoveka da usmeri osećanja i misli prema unutra, prema privatnom krugu uže porodice i prijatelja, individualizam je stanje inherentno svim demokratskim društvima, odnosno nusproizvod društvene jednakosti na kojoj su zasnovani. Po Tocquevilleu, ovaj 1 [email protected] Roozbeh (Rudy) B. Baker prirodni nusproizvod demokratskog društva je, u isto vreme, pretnja po njegov opstanak, pretnja koja se mora prevazići. Individualizam, onako kako ga je Tocqueville opisao, doveo je do odvraćanja čoveka od građanske vrline i zajedništva interesa koji su neophodni u demokratskom društvu. Prema Tocquevilleu, genijalnost Amerike na početku 19. veka leži u činjenici da je uspela da kroz decentralizovane strukture demokratskih institucija obuzda destabilizujuće efekte takvog individualizma. Dok Tocqueville vidi individualizam kao pretnju demokratskom društvu, J.S Mill, sasvim suprotno, vidi demokratiju kao pretnju onome što naziva „individualnost“. Za Milla, nusproizvod demokratije nije sadržan u težnji građana ka individualizmu, nego pre u sklonosti većine društva da teroriše one koji se ne povinuju njihovim gledištima. Stoga, po Millu, demokratija nužno dovodi do toga da se ljudi prilagođavaju osrednjem javnom mnjenju koje nema težinu. Iz tog razloga, demokratija potiskuje slobodu misli onih koji žele da ispolje trunku nezavisnosti ili, po Millovom rečniku, „individualnosti“, bilo u mislima ili delima. Prema Millu, problem može biti rešen samo ako se povinujemo opštoj ideji da demokratsko društvo treba da ostane izvan privatnih poslova pojedinaca, osim u onim slučajevima kada ti poslovi vode ugrožavanju ostalih. Rešenje koje nudi Mill, prema tome, dovodi do individualizma kog Tocqueville smatra opasnim. Insistiranjem na tome da demokratsko društvo ostane izvan privatnih poslova, Mill traži da građani, ukoliko tako odluče, usmere osećanja ka krugu uže porodice i bliskih prijatelja. Mudrost takvog pravca delovanja zavisi od stepena prihvatanja obeju Tocquievilleovih definicija individualizma i njegovog shvatanja o opasnosti koju individualizam predstavlja za demokratska društva ukoliko se ne obuzda. I. Tocquevilleov individualizam Za Tocquevilla, centralni problem demokratije sastoji se u tome kako da obuzda sklonost građana demokratskog društva prema procesu koji je označio kao „individualizam“. Tocqueville je posmatrao proces individualizma kao neizbežan nusproizvod demokratskog društva koji je, u isto vreme, predstavljao opasnost po opstanak društva. Tocquevilleova fascinacija Amerikom sa početka 19. veka, sastojala se, delimično, u jedinstvenoj sposobnosti da obuzda proces individualizma kroz decentralizovane demokratske institucije. A. Definicija individualizma Za Tocquevillea, koncept individualizma povezan je sa slikama introspekcije. Kako bi unapredio svoju definiciju, Tocqueville je uporedio individualizam sa „sebičnošću“, koju je opisao kao „preteranu ljubav prema sebi“ koja dovodi to toga da čovek svojim interesima podredi sve drugo.2 Individualizam 2 de Tocqueville, A. Democracy in America, Volume II (preveo Henry Reeve), str. 98. 132 Individualizam i demokratska država nije sebičnost, iz razloga što je kod njega pre u pitanju pogrešna procena nego preveliki zahtevi ega.3 Prema tome, za razliku od sebičnosti, individualizam nije jednostruk poduhvat. Građanin koji prolazi kroz proces individualizma udaljava se od demokratskog društva u kojem živi i, umesto toga, ulaže svoje vreme i energiju u porodicu i prijatelje.4 Dakle, za razliku od građanina koji prolazi kroz proces sebičnosti, građanin koji prolazi kroz process individualizma ne usmerava fokus isključivo ka sebi, nego pre ka odabranom unutrašnjem krugu. U tom nastojanju, veza sa onima izvana, po prirodi stvari, slabi. Tocqueville oštro opisuje građanina koji prolazi kroz proces individualizma: [O]ni građani koji prolaze kroz proces individualizma] nisu dovoljno bogati ni moćni da izvrše uticaj na svoje sugrađane, ali su, bez obzira na to, stekli ili zadržali dovoljno obrazovanja i sreće da zadovolje svoje potrebe. Ne duguju ništa nikome, ne očekuju ništa ni od koga; imaju naviku da se posmatraju kao borci za sopstvene potrebe, i skloni su uverenju da je njihova sudbina u njihovim rukama.5 Oni koji prolaze kroz proces individualizma, dakle, mogu sebe i neposredno okruženje da zazidaju od ostatka društva. Time prekidaju komunitarne odnose sa sugrađanima, jer, zatvarajući se, dolaze u situaciju da im se niko neće obratiti za saradnju u bilo čemu što prevezilazi njihove lične interese koji se tiču dobrobiti uže porodice. Logičan rezultat ovakvog stanja jeste postepeni raspad građanskog života. Prema Tocquevilleovim rečima: Sebičnost zatire klice svih vrlina; individualizam, u početku, slabi samo vrline javnog života; ali na duge staze, on napada i uništava sve druge vrline, i uveliko je zasnovan na sebičnosti. Sebičnost je porok, stara kao i svet, i ne vezuje se za određeno društveno uređenje; individualizam je demokratskog porekla, a preti da se širi istim tempom kao i jednakost uslova.6 Kontrast koji je Tocqueville prvobitno prikazao kada je definisao individualizam, delimično ga suprotstavljajući sebičnosti, polako nestaje, budući da Tocqueville sada opisuje način na koji se nekontrolisani individualizam može, putem postepenog izjedanja građanskog života, transformisati u sebičnost. Dakle, proces koji u početku izoluje građanina od ostatka društva i fokusira ga ka užem krugu porodice i prijatelja, postepeno ga može vremenom izolovati od svih osim njega samog, što je introspekcija transformisana u izolaciju i otuđenje. „Otcepljenjem“ od društva, zajedno „sa porodicom i prijateljima“, građanin koji prolazi kroz proces individualizma postepeno se otcepljuje od svih osim samog sebe. Dakle, individualizam je komponenta sebičnosti za Tocquevillea, ali komponenta sa potpuno drukčijim poreklom: onom koje počiva u demokratskom društvu. 3 Isto. Isto. 5 Isto, str. 99. 6 Isto, str. 98. 4 133 Roozbeh (Rudy) B. Baker B. Demokratsko poreklo individualizma Za Tocquevillea, demokratsko poreklo individualizma leži u činjenici da upravo jednakost ljudi, kao i proces nestanka naslednih privilegija, koji je podstakla demokratija, služi kao sredstvo za presecanje veza između ljudi koje su zasnovane na dužnosti. Svrstavajući ljude u iste klasne pozicije kao i njihove očeve pre njih, aristokratsko društvo usmeravalo ih je ka obavezama koje je društvo zahtevalo od njih.7 Takvo društvo, sa fiksiranim i nepromenljivim klasnim odnosima, institucionalizovalo je odnos sponzorisanja i pokroviteljstva i stvorilo „lanac svih članova zajednice, od seljaka do kralja“.8 Kao što to Tocqueville bliže opisuje: [U] aristokratskim zajednicama svi građani zauzimaju učvršćene pozicije, jedan iznad drugoga; posljedica toga je da svaki od njih uvek vidi čoveka iznad sebe kao onoga čije mu je pokroviteljstvo potrebno, a onoga ispod sebe kao čoveka čiju saradnju može zahtevati. Ljudi koji su živeli u doba aristokratije gotovo uvek su bili usko vezani za nešto što je izvan njihove sfere. [.]9 Institucionalna struktura aristokratskog društva, njegovo raslojavanje u klasne slojeve koji stoje u odnosu međuzavisnosti i uzajamne obaveze, onemogućili su proces individualizma za građane ovakvih društava. Veze koje su držale članove ovakvog društva zajedno bile su nasledne i nije ih bilo lako prekinuti, jer su granice između klasa bile čvrste. Nasuprot tome, u demokratskim društvima klasne granice nisu takve; samim tim, jasno utvrđene obaveze koje bi se prenosile sa generacije na generaciju praktično ne postoje.10 Dolaskom i odlaskom novih generacija menja se sastav društva u demokratskim društvima. Porodice koje su bile na vrhu ili dnu strukture, po svemu sudeći, više to nisu. Prema Tocquevilleovim rečima, „zvuk vremena je svaki slomljeni trenutak i praćenje brisanja generacija“ ; prema tome, veze sponzorstva i pokroviteljstva koje su institucionalizovane u aristokratskim društvima, to ne mogu biti u demokratskim, jer to onemogućava fluidnost klasnih granica.11 C. Individualizam u decentralizovanim demokratskim institucijama Snaga američkog demokratskog sistema sa početka 19. veka, prema Tocquevilleu, sastojala se u njegovoj sposobnosti da obuzda uticaj individualizma na građane. Prema Tocquevilleu, sposobnost Amerike da to postigne, uprkos činjenici da je kao demokratsko društvo bila ranjiva zbog procesa individualizma, u velikoj meri zasnivala se na decentralizovanim demokratskim institucijama Sjedinjenih Država, naročito federalizmu, čiji je vodeći princip bio da se 7 Isto. Isto, str. 99. 9 Isto. 10 Isto. 11 Isto. 8 134 Individualizam i demokratska država lokalni problemi rešavaju na lokalno proizvedenim i kontrolisanim polugama vlasti.12 Tocqueville je smatrao da ključ za prevazilaženje procesa individualizma u demokratskom društvu leži u prisilnom preusmeravanju građana sa njihovih privatnih odnosa i društvenih veza ka vršenju javnih poslova. Prema Tocquevilleu, takav postupak mogao bi primorati građane da se suoče sa stvarnošću činjenice da zaista postoje bitni odnosi izvan uskog kruga porodice i bliskih prijatelja koji su izgradili za sebe: Kada članovi zajednice moraju da se bave javnim poslovima, njihova pažnja, po prirodi stvari, udaljava se od kruga ličnih interesa, čime se na određeno vreme zaustavlja i proces samoposmatranja. Čim čovek počne da se javno bavi javnim poslovima, odmah shvati da nije toliko nezavisan od svojih prijatelja kao što je prvobitno mislio, i ako želi da ima njihovu podršku mora često da sarađuje sa njima.13 Ulazeći u carstvo javnih poslova, građanin koji je introspektivno okrenut ka sebi prinuđen je da pevaziđe privatne odnose koje je uredio prema svom ukusu. Institucionalizovane veze sponzorstva i pokroviteljstva koje preovlađuju u aristokratskim društvima sada se ponovo pojavljuju, ali u nešto drukčijem ruhu. Mreže odnosa više se ne formiraju putem vekovima učvršćivanih struktura, već pre putem odnosa koje politika uređuje između onih koji su prisiljeni na saradnju. Sebičnost se modifikuje, kao i ostale emocije povezane sa njom, kao neophodne komponente procesa individualizma: Kod vladavine javnosti nema čoveka koji ne oseća vrednost javne naklonosti, odnosno koji ne nastoji da joj se dodvori putem sticanja poštovanja i privrženosti onih među kojima treba da živi. Tada mnoge od strasti koje tinjaju u čoveku i prete da mu raspolute srce, moraju da se povuku ispod površine. Ponos mora biti sakriven; prezir se ne usuđuje da izbije; sebičnost se plaši same sebe.14 Politička praksa nužno implicira izgradnju odnosa koji vode ka drukčijem načinu razmišljanja od onog koji podtiče proces individualizma. Ulaskom u javni život, građanin ne može biti prepušten sebi i svojim mislima; umesto toga, on mora učestvovati u javnoj sferi, gde je uslovljen da se ponaša na društveniji, koperativniji način. Kao što ćemo uskoro videti, politički filozof J.S Mill video je ovaj proces kao koren neizbežne tendencije demokratskih društava da prisile građane na društveni konformizam i da terorišu one koji ne žele da se povinuju. Kao što se može videti, za Tocquevillea je ovaj proces u suštini pozitivan. Demokratsko učešće nije prisilno dovelo do konformizma, već je podstaklo drukčiji skup osećanja i vrednosti. Prema Tocquevilleovoj proceni, genijalnost Amerike ležala je u činjenici da je Amerika bila u stanju da primora građane da učestvuju u javnim poslovima 12 Isto, str. 103-104. Isto, str. 102. 14 Isto, str. 103. 13 135 Roozbeh (Rudy) B. Baker (čime je mogla da obuzda proces individualizma) na održivi način. Ovaj podvig postignut je kroz decentralizovane demokratske institucije Sjedinjenih Država, naročito federalizma, čiji je vodeći princip bio da se lokalni problemi rešavaju lokalnim polugama vlasti: Američki zakonodavci nisu mogli ni da pretpostave da će sistem opšteg predstavljanja naroda biti dovoljan da odagna pojavu koja je unutar demokratskog društva istovremeno prirodna, ali i fatalna po njega; oni su takođe smatrali da bi bilo dobro da se politički život ubrizga u svaki deo teritorije, kako bi se višestruko umnožile mogućnosti delovanja u skladu sa potrebama svih članova zajednice, a članovi zajednice primorali da konstantno osećaju međuzavisnost. Bio je to mudar plan. Opšti državni poslovi obično isključivo zaokupljaju pažnju vodećih političara, koji se s vremena na vreme okupljaju na istim mestima; s obzirom na činjenicu da se vodeći političari naknadno ređe sastaju, ne postoji mogućnost stvaranja trajnijih veza između njih. Međutim, kada bi se cilj formulisao tako da lokalne poslove okruga treba da vodi deo lokalnog stanovništva, onda bi uvek isti ljudi ostajali u kontaktu, a oni su, u neku ruku, primorani da se upoznaju i prilagode jedan drugom.15 Ohrabrivanjem vođenja lokalnih poslova na lokalnom nivou putem federalizma, američki sistem mogao je da podupre uspostavljanje građanskih međuodnosa koji se nisu mogli tako lako raskinuti. Samom svojom prirodom, lokalizam je stvorio isprepletenu mrežu obaveza koje su reflektovale generacijske obaveze sponzorstva i pokroviteljstva, tako jednostavno uspostavljenih institucionalnom strukturom aristokratskih društava. Iako je klasni status u Americi bio nestalan i podložan promenama, lokalizam se delimično mogao suprotstaviti ovome procesu, tako što je na lokalnom nivou podsticao građane na međuzavisnost. Dodatna pogodnost takvog sistema bila je da nije bilo potrebe za dopunskom prinudom da bi se ubrzalo učešće građana u lokalnim javnim poslovima, jer su se manje značajna dnevna pitanja lokalne samouprave sasvim prirodno pretvorila u privatne probleme građana.16 Genijalnost američkog sistema u ohrabrivanju vođenja lokalnih poslova na lokalnom nivou putem federalizma u podsticanju demokratskog učešća, može se još bolje videti ako se direktno uporedi sa drevnom atinskom vizijom države i njenog odnosa sa građanima. U okviru Periklove Nadgrobne besede Atinjanima, kao što je zabeležio Tukidid u svojoj Istoriji Peloponeskog rata, može se videti opis stanja koje se veoma razlikuje od onog koje je predstavio Tocqueville. Za Perikla, država je postojala kao organska jedinica za sebe, sa građanima čiji je zadatak bio da joj služe i da usmere svoju energiju spolja. Komentarišući jedinstveni atinski sistem oblik vladavine, putem neposredne participativne demokratije, Perikle je primetio da njena prednost leži u činjenici da je 15 16 Isto. Isto, str. 103. 136 Individualizam i demokratska država omogućila državi da iskoristi sposobnosti i talente svih svojih građana, bez obzira na kastu. Prema Periklu: „Sve dok je sposoban da služi državi, niko zbog siromaštva neće biti gurnut u politički zapećak“.17 Sistemska struktura države tada je konstruisana kako bi mogla da u potpunosti obuzda energiju građana i usmeri je ka potrebama i ciljevima države. Komentarišući sveobuhvatni domet sistema, Perikle je izjavio da učestvovanje i doprinošenje poslovima države nisu bile stvar izbora za građane Atine: Ovde se svaki pojedinac podjednako interesuje za domaće poslove, kao i za državne, čak su i oni, koji se uglavnom bave svojim poslom, izuzetno dobro upoznati sa državnom politikom; ovo je zaista naša osobina: mi ne kažemo da je onaj koga ne zanima politika čovek koji gleda svoja posla, već kažemo da ovde nema šta da traži.18 Prema tome, odabrati da se odustane od državnih interesa i poslova, po Periklu, bio je sam po sebi politički čin, tj. čin čija je krajnja kazna, za svakog Atinjanina, bila izgnanstvo. Baš kao i američki sistem kojeg je opisao Tocqueville, atinski sistem vladanja zahtevao je učešće građana unutar sistemske mašinerije kako bi funkcionisao. Bez generala i vojnika koji bi je zaštitili, građana-zakonodavaca koji bi upravljali civilnim poslovima i građanske porote koja bi omogućila sprovođenje zakona, država Atina bi propala. Atinski sistem neposredne participativne demokratije nije bio ustanovljen iz smisla za pravdu i moralno dobro, nego je bio odabran zato što je smatran najboljim instrumentom za iskorišćavanje energije građana za potrebe države. Demokratija koja je bila na snazi u atinskoj državi bila je dizajnirana da prinudi na službu državnim potrebama, a ne da podstiče pravdu ili moralno dobro pojedinaca. Sama država prisiljavala je na učešće (građana) u okviru javne sfere poslova. Naime, od mnogih atinskih vrlina koje je Perikle pohvalio u Nadgrobnoj besedi, ništa nije u toj meri istaknuto kao slepa poslušnost zakonima i normama Atine: [Što] se tiče javnoga života, držimo se zakona. Razlog je taj što zakon zavređuje naše najdublje poštovanje. Poslušnost ukazujemo onima na poziciji moći, a pridržavamo se zakona, naročito onih koji štite ugnjetavane, kao i onih nepisanih za koje važi opšteprihvaćeno pravilo da je sramota kršiti ih.19 Insistiranje na slepoj poslušnosti zakonima i normama Atine, koja se smatrala vrlinom (više nego manom), služi kao ključni metod kojim je atinsko građanstvo uslovljeno da stavi državu i njene potrebe ispred ličnih potreba. Lična energija kanalisana je spolja. Dok takav metod uspeva u proizvođenju građana bespogovornih u posvećenom ispunjavanju zahteva atinske države, on nastaje na račun građana koji su dobro obučeni da vide i ocenjuju svet unutar sistema aps- 17 18 19 Thucydides, History of the Peloponnesian War (preveo Rex Warner), str. 145. Isto, str. 147. Isto, str. 145. 137 Roozbeh (Rudy) B. Baker olutnih vrednosti. Tako su dobro i zlo transformisani iz relativnih u apsolutne kategorije: Ne trebamo pohvale Homerove niti koga drugoga čije će nas pesme na čas razveseliti, a čija činjenična ocena istinosno podbaciti. Naš avanturistički duh natera nas na ulazak u svako more i zemlju; i svuda iza nas ostaše večni spomenici učinjenog dobra i spomenici patnje nanesene neprijatelju.20 „Avanturistički duh“ kojeg je Perikle opisao nije ništa drugo do slepo pokoravanje vlasti. Ulazak je „prisilan“, jer u svetu apsolutnih vrednosti, za Atinjanina su potrebe države iznad svih drugih. Kao što i priliči apsolutističkoj tradiciji, spoljni svet je podeljen na dva tabora: na onaj „prijateljski“ i onaj „neprijateljski“, pri čemu se onaj neprijateljski dio tretira na najgrublji način. Time je atinska vizija o ljudskom stanju kompletirana. Čovek je postao ništa više do obično sredstvo u rukama ogromne organske jedinice države. Za Amerikanca, kao što je to Tocqueville opisao, potrebe države nisu nešto što je postavljeno nasuprot njemu i što mora obuhvatiti njegove potrebe, već su jedno te isto. Ovo je osnovni genije koji Tocqueville vidi u američkoj demokratiji: to je njena sposobnost da interese pojedinačnih građana ujedini sa interesima države. II. Millova individulnost Dok Tocqueville glavni problem demokratije vidi u pitanju kako pojačati komunitarno učešće u njoj i kontrolisati posledice onoga što je označio kao „individualizam“, J.S. Mill pošao je od Tocquevilleovih procena i u potpunosti ih preokrenuo. Prema Millu, glavni problem demokratije nije u tome što građane podstiče da se povuku u izgrađenu mrežu porodice i prijatelja, nego što demokratsko društvo traži od građana da se prilagode osrednjem, sveoubuhvatnom javnom mnjenju, koje nema nikakvu težinu, i društvu koje teroriše sve koji odbiju da se povinuju i time pokušaju da sačuvaju ono što je Mill označio kao „individualnost“. Jedino rešenje takvog stanja stvari za Milla je da država ostane izvan privatnih poslova svakog građanina, osim ako ti poslovi nisu usmereni ka povređivanju drugog. A. Uloga demokratije u datom problemu Opisujući ulogu demokratije u progonu onih građana koji pokušavaju da sačuvaju svoju individualnost i da se odupru onome što je nazvao „tiranijom“ većine, Mill je žestoko kritikovao demokratiju: „Ljudi“ koji vrše vlast, nisu uvek isti ljudi nad kojima se vlast vrši; i „samouprava“ o kojoj smo govorili nije uprava pojedinca za sebe, nego uprava nad pojedincem od strane svih ostalih. Štaviše, 20 Isto, str. 148. 138 Individualizam i demokratska država volja naroda praktično podrazumena volju većine ili volju najaktivnijeg dela naroda; većina, ili oni koji uspeju u tome da budu prihvaćeni kao većina; narod, samim tim, može ugnjetavati jedan svoj deo; a mere predostrožnosti su podjednako potrebne protiv ovoga kao i protiv zloupotrebe vlasti.21 Millova kritika demokratije ne odnosi se na njen idealizovani tip, već pre na njeno funkcionisanje u praksi. U praksi, demokratija, ili barem predstavnička demokratija, nije pravilo učešća za sve, nego pravilo najjače većine, i ne postoji ništa inherentno demokratiji što je čini manje podložnom tiraniji. Tiranija može da proistekne iz aktivnosti demokratskog većinskog vladara, podjednako lako kao što može nastati iz aktivnosti apsolutnog monarha, ukoliko nema kontrole nad oba suverena. Za Milla, tiranija većine u okviru demokratije podjednako je korozivna za misli i aktivnosti slobodnog pojedinca, ili individualnost, koliko i neograničenost apsolutnog monarha.22 Dakle, kao što je inherentni pomak prema tiraniji u okviru aposlutne monarhije bio regulisan i kontrolisan, ta ista kontrola morala je postojati kod tiranije većine u okviru demokratije za terorisanje svih onih koji se nisu povinovali.23 Za Milla, izgradnja politike u demokratskim društvima predstavlja dizajn zasnovan na centralnoj ideji primoravanja građana da se prilagode mediokratskom sveobuhvatnom javnom mnjenju koje ne nosi nikakvu težinu, a na račun sopstvene jedinstvene individualnosti. Zadatak je bio u tome da se pronađe način za izlazak iz ovog procesa: U današnje vreme, pojedinci su izgubljeni u masi. U politici, skoro je trivijalnost reći da javno mnjenje vlada svetom. Samo moć mase zaslužuje da se nazove moć, ali i moć vlade, ukoliko se stavi u službu sklonosti i instinkata masa … Čini se, međutim, da kada mišljenje skupine prosečnih ljudi postane dominatna sila, protivteža toj tendenciji biće sve više i više izražena individualnost onih koji stoje na višim eminencijama misli. Naročito u takvim okolnostima, izuzetni pojedinci, umesto da se destimulišu, treba da se ohrabruju da se ponašaju drugačije od mase.24 To znači da se, kako to opisuje Mill, demokratsko društvo ne upravlja pojmom različitosti, već osrednjim javnim mnjenjem društva u celini. Millova odbrana i ohrabrenje onih koji se opiru takvom konformizmu misli, možda ukazuje na shvatanje politike ne toliko kao traganja za istinom, jer je ona sredstvo za individualnost koja nastaje izlaskom iz „mase“ i usmerenjem ka sopstvenim mislima i mišljenjima. Zaštitni mehanizam trebao bi postojati s ciljem zaštite individualnosti od mase konformističkog javnog mnjenja, jer demokratija, ako je konstruisana sa pravim mehanizmima zaštite, može poslužiti kao idealno 21 Mill, J.S. „On Liberty“, u John Stuart Mill: On Liberty and Other Essays (ur. Gray, J.), str. 8. 22 Isto, str. 9. 23 Isto. 24 Isto, str. 73-74. 139 Roozbeh (Rudy) B. Baker okruženje za stalne „eksperimente življenja“ koji mogu, kroz konstantnu debatu i evaluaciju, ukazati na put ka „društvenom napretku“.25 B. Rešenje Mere zaštite koje Mill predlaže za problem konformizma na koji demokratska društva prisiljavaju svoje građane, konkretna je i precizna u svojoj primeni. Za Milla, osnovni problem je kako konstruisati mere zaštite od demokratske vlasti kako bi se ublažila njena moć nad društvom, slično kao što su u prošlosti mere zaštite uspostavljene prema apsolutnoj monarhiji, kako bi se ublažila njena moć nad polugama vlasti.26 Millovo rešenje leži u legitimizaciji intervencije društva nad individuom, da bi se sprečilo međusobno nanošenje povreda.27 Prema Millovom shvatanju, građani u „civilizovanom“ demokratskom društvu, onom koje sadrži sveoubuhvatnu moć većine, moraju da pruže građanima apsolutno pravo da rade šta žele sa svojim umom i telom dokle god ne povređuju drugog.28 Dok je Mill ukazao na nekoliko izuzetaka ovom opštom pravilu, kao što je izuzetak za aktivnosti koje uključuju precizirane i dodeljene obaveze,29 suština pravila važi – društvo mora biti podvrgnuto strogim standardima kada je u pitanju mešanje u aktivnosti građana. Zaključak Različite koncepcije „individualizma / individualnosti“ koje su predstavili Tocqueville i Mill, stoje kao dve tačke gledišta koje ultimativno vode suprotstavljenosti. Ako se sledi Tocquevilleovo gledište „individualizma“, naime tendencija da se svoja osećanja i planovi usmere ka unutra, odnosno ka krugu uže porodice i prijatelja, što je neizbežan nusproizvod demokratije ali, u isto vreme, i pretnja za njeno postojanje, tada se ne može prihvatiti Millova odbrana „individualnosti“. Millova ideja individualnosti uključuje ispoljavanje nezavisnih misli i aktivnosti od strane čoveka ili građanina koji se ne želi povinovati sveobuhvatnom javnom mnjenju kakvo se može zateći u demokratskim društvima, odnosno javnom mnjenju zasnovanom na bledim zaključcima većine. Mill želi da osmisli mere zaštite koje garantuju da nezavisno mišljenje građanina u okviru demokratije neće biti terorisano od strane većine. Rešenje koje nudi Mill – da društvo treba da dozvoli ljudima da slobodno delaju sve dok nikoga ne vređaju – vraća problem na početni individualizam koga Tocqueville smatra opasnim. Ako bi demokratsko društvo ostalo izvan ličnih poslova građana, Mill bi bio zadovoljan kada bi ti isti građani, ako tako odluče, okrenuli svoja osećanja ka unutrašnjem krugu porodice i bliskih prijatelja. Iako se veliki broj kritika koje 25 Isto, str. 63. Isto, str. 9. 27 Isto, str. 14, 17. 28 Isto, str. 14. 29 v: Isto, str. 90. 26 140 Individualizam i demokratska država Mill upućuje na račun sklonosti demokratije da odražava mišljenja i želja većine njenih građana može uvažiti, on ne uspeva da primeti da je sveobuhvatno javno mnjenje, koje on tako opisuje, danas jedva sveobuhvatno, bar u današnjem modernom društvu, da bi se jedno većinsko mišljenje moglo podesiti na jedno od važnih pitanja dana. Današnja demokratska društva više su sklona ekstremno različitim mišljenjima o velikom spektru tema. S obzirom na to, opasnost ne leži u masovnoj usklađenosti i suzbijanju individualizma kao što je je to izrazio Mill, već u težnji ljudi da se u takvoj situaciji povuku iz kontroverzne rasprave u javnoj sferi, u svoj izgrađeni skup porodice i prijatelja. To znači da upozorenja koja nudi Tocqueville izgleda da imaju najviše smisla, s obzirom na realnost savremenog društva. Literatura de Tocqueville, A. Democracy in America, Volume II. Prevod sa francuskog Henry Reeve. New York: Vintage, 1990 (1840). Mill, J. S. „On Liberty.“ u John Stuart Mill: On Liberty and Other Essays, ur. John Gray. Oxford: Oxford University Press, 1991. Thucydides, History of the Peloponnesian War. Prevod sa starogrčkog Rex Warner. New York: Penguin Classics, 1972. 141 Roozbeh (Rudy) B. Baker Roozbeh (Rudy) B. Baker INDIVIDUALISM AND THE DEMOCRATIC STATE Summary How is one to define the concept of “individualism / individuality” within free democratic societies, and more important still, what is its proper role within such polities? The conflicting answers reached to these related questions by noted political philosophers Alexis de Tocqueville and J.S. Mill reflect the differing perspectives each philosopher brought into the examination. For Tocqueville, who defined “individualism” as a tendency for man to turn his feelings and thought of action inwards towards his own private inner circle of close family and friends, individualism was a condition inherent in all democratic societies, a byproduct of the social equality in which they are based. In Tocqueville’s calculation, this naturally occurring byproduct of democratic society was, at the same time, a danger to its very existence that had to be overcome. Whilst Tocqueville saw individualism as a threat to democratic society, J.S. Mill reversed the equation and saw democracy itself as the threat to what he termed “individuality.” To Mill, a byproduct of democracy was not the tendency towards individualism on the part of citizenry, but rather the ability of the majority of society to terrorize those who would not conform to its views. The problem could be solved, according to Mill, only if one subscribed to the general idea that democratic society stay out the personal affairs of the individual unless such conduct is directed towards the harming of another. The wisdom of such a course of action ultimately rests upon how strongly one accepts both Tocqueville’s definition of individualism and his contention of the danger it poses to democratic society if left unchecked. Key words: individuality, democracy, equality, J.S. Mill, A. de Tocqueville 142 Naučna polemika Selvira Draganović1 BOSANSKOHERCEGOVAČKO DRUŠTVO, PSIHOPATOLOGIJA I DEMOKRATIJA Poželjni oblik vladavine i temelj savremenog društva je predstavnička demokratija u koju se ulaže istinski trud i napor što zauzvrat rezultira liberalnim društvom. Liberalno društvo promoviše liberalno orijentiranu ličnost koja zauzvrat rezultira zdravim društvom. Bosna i Hercegovina je, nažalost, još uvijek daleko od demokratskih principa iako se bosanskohercegovački politički lideri često pozivaju na demokratiju u praksi. Ovaj rad analizira postojeće psihosocijalne faktore na individualnom i kolektivnom nivou koji održavaju nedemokratsku vladavinu u BiH. Bosanskohercegovačko društvo, a posebno njegovi lideri/političari, okarakterizirano je mnogim psihopatološkim osobinama koje zahtijevaju temeljito iskorjenjivanje ukoliko želimo napredovati ka zdravom društvu. Ostavštine ranijih vladavina su rezultirale pasivnošću, nemotivacijom, kolektivnom (ne)sviješću/neodgovornošću, naučenom bespomoćnošću, te snažnom potrebom za istinskom demokratijom koja se treba naučiti. Činjenice govore da, unazad par desetljeća bosanskohercegovačku političku scenu okupiraju mnogi političari nepoželjnih psihopatoloških karakternih osobina (primatelj, nagomilavatelj, prodavač, izrabljivač) koji pričaju o demokratiji, ali je ne prakticiraju. Rezultat takve vladavine su slabi psihosocijalni uvjeti koji održavaju stanje takvim kakvo jeste. Bosna i Hercegovina treba dugoročne planove obrazovanja pojedinaca a posebno političara o demokratiji i njenim temeljnim načelima. Osim toga, da bi istinski bilo demokratsko, bosanskohercegovačko društvo treba zdrave pojedince koji su se riješili prošlosti, ali i obezbjeđeno zdravo okruženje sa zdravim političarima na vrhu. Ključne riječi: bosanskohercegovačko društvo, zdrava ličnost, zdravo društvo, demokratija, psihološki profil bh. političara „Demokratija je najlošija državna forma ako izuzmeno sve ostale“ Winston Churchil Uvod Osvrt i pogled na bh. stvarnost i političku scenu ukazuje na to da postojeće stanje još uvijek ne oslikava postojanje istinske i prave demokratije koja njeguje liberalizam i promovira liberalno orijentiranu ličnost koja rezultira zdravim 1 [email protected] Selvira Draganović društvom. S jedne strane, ovo je zabrinjavajuće, a s druge je to ipak normalno s obzirom na historiju Bosne i Hercegovine. Historijski gledano, BiH dugo vremena nije bila samostalna/nezavisna država. Recimo, samo prije par stoljeća ona je bila dio Osmanske carevine (na neki način njena kolonija). Poslije Osmanlija, BiH pada u ruke Austro-Habsburške vladavine koja diktira svoja pravila. Nakon toga, BiH pripada Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca a potom ulazi u sastav Jugoslavije kad u BiH nastupa period socijalizma i komunističke vladavine. Niti jedan od ovih perioda kad BiH nije bila samostalna nije bio okarakteriziran demokratijom. Ovim kratkim osvrtom na historiju BiH želim ukazati na korijene jednog posebnog stanja svijesti njenih naroda. Naime, ako se sjetimo da, kako se čovjek mijenja i razvija, tako se mijenja i razvija i društvo, a samim tim i načini vladavine, poznati su i primjetni napreci od totalitarnih, autoritatnih diktatorskih ka demokratiji. Danas imamo dvije uopćene klasifikacije vladavine: demokratsku i nedemokratsku. Demokratska vladavina je jedan od tradicionalnih oblika vladavine. Pojam potječe od grčke riječi demokratía (vladavina naroda). Sve u svemu, starogrčko značenje demokratije kao vladavine naroda održalo se i danas kao osnovno značenje tog pojma. Ali ovo značenje je preširoko i zato bi trebalo, kako tvrdi Bojanović2, općenito razlikovati politički aspekt demokratije od kulturnog aspekta. Politička demokratija je sistem vladavine koji se realizuje kroz predstavnička tijela i kroz glasanje za predstavnike naroda koji će vladati u njegovo ime. Demokratija kao kulturni sistem pretpostavlja, prije svega, značajan i važan stepen autonomije, to jest samoodređenja društvenih institucija. To znači da kulturna demokratija ima društvo u kojem postoji raspodjela moći na mnoge institucije, to jest moć nije u rukama malog broja ljudi niti samo jedne osobe. Stoga, dok je političku demokratiju moguće odrediti kao politički sistem koji obezbjeđuje kontrolu onih koji vladaju od strane onih u čije ime vladaju, kulturnu demokratiju bismo mogli odrediti kao splet društvenih okolnosti, uslova i institucija čija je krajnja svrha da obezbjede ravnopravan položaj svih članova društva u pogledu svih materijalnih i kulturnih dobara i uslova za razvoj i sreću pojedinca3. Savremena demokratija je poprimila oblik predstavničke demokratije gdje se od građana očekuje aktivno učešće u vlasti. Međutim, da bi to aktivno učešće bilo uistinu takvo u jednoj državi koja je najednom postala demokratska (a niti njeni lideri niti građani prije toga nisu iskusili taj oblik valdavine) neophodno je, prije svega, znanje/educiranost lidera i građana, pa onda osiguravanje ostalih psihosocijalnih faktora. Naime, svaki način vladavine ili tip političkog poretka ima svoje posljedice te se općenito smatra da nedemokratski, totalitarni, autoritarni poreci (koji se smatraju zastarjelim oblicima vladavine) rezultiraju mnogim negativnostima. Na primjer, autoritarni tip vladavine obično podrazumijeva: ko2 3 Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 77 Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 78 144 Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija nvencionalnost, tj. rigidno podržavanje vrijednosti određenih od strane vladajuće klase; autoritarnu pokornost tj. nekritičko prihvatanje autoriteta i zavisnost od njih; agresivnost, prije svega u odnosu na osobe koje krše konvencionalne vrijednosti; neprihvatanje subjektivnog i imaginarnog i nesklonost ka bavljenju vlastitim doživljajima; poštovanje vlasti uvijek i u svakoj odluci; destruktivnost i egoizam tj. negativan odnos prema humanim vrijednostima; često korištenje mehanizma odbrane koji se zove projekcija (projekcija vlastitih mana i nedostataka na druge); rigidnost/krutost mišljenja i sklonost praznovjerju i stereotipima; sklonost razmišljanju o seksualnim nastranostima i njihovoj osudi4. Uzevši u obzir koliko dugo je BiH i njeni narodi bila pod autoritarnom i njoj bliskoj vladavini, nije teško zamisliti razmjer njenih posljedica. S druge strane, najbitnije karakteristike demokratije i demokratske vladavine su: vladavina naroda, individualna sloboda, odgovornost pojedinca da sarađuje sa grupom i njegova zainteresovanost za blagostanje grupe te razvoj, blagostanje, sreća i dostojanstvo pojedinca5. Međutim, i demokratski oblik vladavine može imati svoje negativnosti posebno u slučaju da se pod njom podrazumijevaju "jednaka prava svih da učestvuju u upravljanju državom", što se najčešće dešava. Opravdano se onda postavljaju pitanja kao što su: kada je zapravo narod spreman da učestvuje u vlasti, koliko direktno treba narod da vlada i koliko zreo/zdrav treba da bude pojedinac da bi bio sposoban da vlada? Zapravo, postojanje individualnih sloboda je neophodno da bi jedno društvo bilo demokratsko, ali te individualne slobode trebaju biti bazirane na zdravoj ličnosti6 i ta sloboda „ne može biti neograničena“ jer u suprotnom se može desiti da individualna sloboda jedne osobe ugrožava individualne slobode drugih ljudi, te dolazi do podređenosti jednoj grupi u kojoj se vođa/vođe mora/ju povoditi interesima iste pri odlučivanju7. Kao takva, demokratija podrazumijeva i uključuje sudjelovanje koje njeguje liberalno društvo i promoviše liberalno orijentiranu ličnost/i koja/e rezultira zdravim društvom. Liberalizam i zdravo društvo se dešava i moguće je ukoliko postoje i drugi neophodni psihosocijani faktori kao što su postojanje zdravog okruženja i “zdravih/normalnih” političara/lidera/vođa (pod pojmom zdrav u ovom kontekstu mislim na zdrave osobine ličnosti). Pitanje koje se logično nameće je: gdje smjestiti Bosnu i Hercegovinu u ovom kontekstu? Bosanskohercegovačko društvo i demokratija Imajući u vidu gore navedena svojstva demokratije te trenutno stanje u Bosni i Hercegovini koje oslikava nedemokratsku vladavinu te građansko neučestvovanje u vlasti (slabu motiviranost BiH naroda da zahtijevaju odgovornost 4 Isto. Bojanović R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 79-82 6 Fromm, E. The Psychology of normalcy, str. 2. 7 Bojanović R. Psihologija međuljudskih odnosa, str. 80. 5 145 Selvira Draganović političara na vlasti) te građansku naučenu bespomoćnost, navest ćemo važne psihosocijalne (individualne i kolektivne) faktore koji održavaju ovakvo stanje. Kao prvo, kratkim osvrtom na historiju naroda u BiH želim ukazati na to da su posljedice ranijih vladavina još uvijek prisutne u BiH. Uzmimo u obzir postavke demokratije: vladavina naroda, individualna sloboda, odgovornost pojedinca da sarađuje sa grupom i njegova zainteresovanost za blagostanje grupe i razvoj, blagostanje, sreća i dostojanstvo pojedinca. Koliko je moguće očekivati da bh. narodi koji nisu iskusili učešće u vlasti, koji nisu vladali, nisu bili samostalni/nezavisni, najednom uspiju u svojoj demokratskoj vladavini i još budu uspješni u tome? Povrh toga, kad toj vladavini još dodamo skoriji rat koji je ostavio svoje posljedice te postojeću konstrukciju bh. vlade i tri naroda koja “vuku na svoju stranu”, te složenost zakonskih precedura i odgovornosti vlasti (gdje se često desi da civilne/građanske inicijative završe neuspješno), naravno da će treće načelo demokratije biti vrlo upitno. Bosna i Hercegovina u vlasti ima pojedince čija se odgovornost da sarađuju sa grupom svodi na saradnju sa grupama van BiH umjesto grupama unutar nje, što je pak u direktnoj vezi sa četvrtim demokratskim načelom- blagostanjem, srećom i dostojanstvom pojedinca. Osim toga, pokušaji i nastojanja da se nešto promijeni koja ne polučuju rezultate imaju za posljedicu osjećaj bespomoćnosti koji kasnije prerasta u naučenu bespomoćnost uz istovremeni osjećaj superiornosti nad drugim etničkim skupinama (da bi se ta bespomoćnost kompenzirala, jer lideri na vlasti često potpiruju osjećaj krivice „onog drugog“ za pasivnost i održavanje statusa quo). Na primjer, rezultati nedavnog istraživanja profila glasača i apstinenata u Bosni i Hercegovini pokazuju da glasači sebe i svoje ideje vide kao etički superiorne, imaju izraženiju potrebu za vođom te da su netolerantni prema novim idejama8. Dakle, Bosni i Hercegovini i njenim narodima je potrebno vrijeme da nauče sta znači vladavina naroda, da nauče vladati (isto kao što je hroničnom alkoholičaru potrebno vrijeme da nauči biti trijezan, a to je jedan proces koji zahtijeva istinsko ulaganje, rad i trud i naravno edukaciju), da cijene svoju individualnu slobodu koju neće vezati samo za grupe van BiH (i da je ne zloupotrebljavaju), da se nauče odgovornosti (svi smo mi odgovorni, svako za svoja ne/djela pojedinačno, te da konačno prevaziđu ostavštinu ranijih vladavina, onu “ briga me“, i „nije moje nego državno”) da svaki pojedinac sarađuje sa bh. grupom unutar nje a ne grupom van nje i da pokaže istinsku zainteresovanost za blagostanje/dobrobit bh. grupe i njen razvoj (čime će se zapravo i on pojedinačno okoristiti). Drugim riječima, Bosni i Hercegovini je potrebna individualna i kolektivna promjena svijesti. Tek kad ovo naučimo i uspijemo možemo očekivati blagostanje, sreću i dostojanstvo pojedinca kao jedan od temelja demokratije. Drugo, Bosni i Hercegovini su kolektivno potrebni savjesni “zdravi političari” koji će biti primjer/uzor i voditi ovu državu u njenim demokratkim nastojanjima, te obezbjediti zdravo okruženje/društvo (dobre psihosocijalne uvjete). Zdravo društvo Fromm opisuje kao „društvo koje odgovara čovjekovim objekti8 v. Puhalo, S. Socio-psihološki profil glasača i apstinenata u BiH. 146 Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija vnim potrebama (ne onome što čovjek osjeća jer većinu patoloških ciljeva čovjek može osjetiti potrebnim/željenim)9. Ove kolektivne faktore u koje su utkani individualni smatram važnijim jer ukoliko njih omogućimo, individualni će lakše uslijediti. Šta se dešava u uvjetima postojanja slabih socijalnih faktora kao što su ekonomska nestabilnost, siromaštvo, velika stopa nezaposlenosti, neriješena socijalna i zdravstvena pitanja i slično? U društvima u kojima su građani opterećeni ovakvim problemima oni se na Maslowljevoj hijerarhiji potreba nalaze na niskom nivou. Podsjećanja radi, pogledajmo Maslowljevu piramidu u kojoj je on hijerarhijski prikazao osnovne ljudske potrebe. Tamo gdje su građani još uvijek okupirani zadovoljavanjem osnovnih potreba koje su hijerarhijski niže kao što su hrana i sigurnost nema kretanja ka višoj hijerarhiji dok se one ne zadovolje. Dakle, građani postaju okupirani samima sobom, tj. zadovoljavanjem svojih osnovnih potreba, te, niti mogu sudjelovati u vlasti, niti mogu tražiti odgovornost političara, niti su motivirani za to jer objektivno ne mogu, a često ne vide ni svrhu (misli su mu „nemam ja vremena da se bavim politikom“). To sve na kraju kreira vladavinu i vladare/lidere koji su neodgovorni, na koje se ne može računati (možda je njima zapravo to i cilj). Zbog čega imamo ovakve političke vlasti? Pored već navedenog, lideri u Bosni i Hercegovini nemaju kvalitete i osobine na koje se građani u BiH mogu ugledati. Kakve to karakterne osobine politički lideri trebaju imati i kakvi su bosanskohercegovački politički lideri? Psihološki profil lidera u BiH Prava demokratska društva kao što su Evropa i Amerika imaju dosta lidera koji zrače istinski zdravim osobinama kao što su: intelektualnost, disciplina, in9 Fromm E. The psychology of normalcy, str. 4. 147 Selvira Draganović teligencija, iskrenost, ustrajnost, rezilijencija, kreativnost, vjerodostojnost, razumnost, domoljublje, jasnoća uma, čestitost i altruizam, dosljednost. Nažalost, mnogim bh. političarima nedostaju ovakve osobine, a kod mnogih su primjetne osobine kao što su: pohlepa, „glad“ (ne u fizičkom smislu), nezajažljivost, korumpiranost, manipulativnost, prevrtljivost, neodgovornost, neiskrenost i sl, koje su bliže patologiji nego zdravim osobinama. Lasswell još davne 1935. opisujući politiku kao „Ko dobija šta, kada i kako?“ navodi osam osnovnih vrijednosti/mjerila kojima ljudi općenito teže a to su: moć, prosvjećivanje, bogatstvo, psihičko ili fizičko blagostanje i zdravlje, vještine, ljubav, čestitost ili iskrenost (koja podrazumijeva pravednosti i pravdu) i poštovanje. Povrh toga, Deutsch nešto kasnije ove vrijednosti na neki način sumira, te kaže: “Ljudi žele biti moćni, imaju prirodnu znatiželju, žele povećati svoje znanje, žele bogatstvo, cijene zdravlje i uživaju u dobro obavljenom a teškom poslu, te posjeduju ono što Thorestein Veblen naziva 'instinkt vještine' a svim ljudima je potrebna ljubav. Ljudi se isto tako žele osjećati pravednim u odnosima sa svojim komšijama a da zauzvrat od njih dobiju poštovanje”?10 Gdje su bosanskohercegovački lideri u ovome neka svako zaključi. Mogli bismo iznaći mnoge metafore da opišemo bosanskohercegovačke lidere jer metafore nekako bolje dočaravaju pravo stanje. Metafore su, prema Morrisu, postale vrlo važne kod psihologa koji se bave ličnošću posebno kad opisuju nečiju ličnost/osobnost. Tako Morris navodi šest vrsta metafora koje se općenito različito koriste, a to su metafora gradnje, metafora inžinjeringa, agrikulturna/poljoprivredna metafora, zoološka metafora, medicinska metafora i pozorišna metafora11. Pozorišnu metaforu sam Morris koristi kad opisuje tri aspekta osobe u socijalnom životu dok pozorišna metafora može potpomoći “istinsko rasvjetljavanje ljudskih stanja te pomaže da se ljudi sagledaju u svojoj ljudskosti”.12 Međutim, ove Morrisove metafore ne uspijevaju predstaviti ljudske instinktivne motive i narav koja ljude ne mora neminovno činiti ljudskim, ali bez kojih ljudi jednostavno ne mogu biti ljudi. Imajući u vidu nedostatak ovih Morrisovih metafora Cadwallerder13 koristi metafore životinja da opiše četiri osnovna pristupa životu. Drugi psiholozi kao što su Kelly14 i Erich Fromm15 su naizmjenično koristili metafore naučnika i poslovnu metaforu. Fromm prepoznaje pet poslovnih orijentacija od kojih su četiri neproduktivne, a to su: receptivna/prihvaćajuća orijentacija, izrabljivačka orijentacija, nagomilavateljska orijentacija, marketinška orijentacija i produktivna/proizvodna orijentacija. 10 Deutsch, K. Politics and Government, str. 14. Morris, J. Three aspects of the person in social life, u R. Ruddock (Ed). Six approaches to the person. 12 Isto, str. 70-93. 13 Cadwallerder, E. H. Person, tiger, lapdog, and antelope – four approaches to life. 14 Kelly, G. A. The Psychology of Personal Constructs. 15 v. Fromm, E. The sane society. 11 148 Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija Nastojat ćemo koristeći ove metaforske orijentacije okarakterizirati tipove bh. političara: Bh. političar kao primalac: ovakav političar vidi izvore sveg političkog dobra kao vanjski faktor, kako svo dobro dolazi izvana, od „tamo nekog“. To vanjsko može biti vojska, druga dominantna etnička skupina, kolonijalni gospodar i slično. Političar kao primalac bira političke objekte jer je za njega/nju politička prepoznatljivost neodoljivo iskustvo tako da se lahko predaje svakome ko mu to omogući. Ovakav političar je poslovan, dobar slušalac i dobro se prilagođava, te prima ali ne proizvodi ideje. Osobine ličnosti ovakvog lidera su: pasivnost, bezinicijativnost, slijepo slijeđenje, neimanje mišljenja, samoporicanje, kukavičluk, lahkovjernost, sentimentalnost i slično. Bh. političar kao izrabljivač: Izvor sveg političkog dobra za političara kao izrabljivača je vani i mora se tamo i tražiti. Ovakav političar ne očekuje da mu političke zasluge budu servirane na tanjiru ljubavi, on/ona radije stavlja svoje političke prednosti ispred drugih političara i sljedbenika tako što „grabi“ za sebe. Drugim riječima, ovakav političar je natjecateljskog duha, agresivan, egocentričan, sujetan i uobražen, navalentan i arogantan. Političar-izrabljivač vodi brigu o sebi i ne mari za druge političare niti za biračko tijelo ako mu to daje političku prednost, a povrh svega, nije ga briga za narod. Bh. političar kao nagomilavatelj: Političar-reklama smatra da svako dobro dolazi od njeg i pokušava nagomilati taj izvor. On/ona nije sklon slušanju niti uvažavanju ideja drugih političara niti nudi svoje ideje. Nagomilavatelj je političar koji ne vjeruje novim stvarima/idejama, želi zadržati postojeće stanje i dominaciju svoje etničke skupine nad drugima i nastaviti biti na vlasti po cijenu otuđivanja od drugih. Karakterno, ovakav političar je nemaštovit, škrt, sumnjičav, hladno letargičan, tjeskoban, tvrdoglav, lijen i opsesivno kompulsivan. Bh. političar kao prodavač: Ovakav političar vidi svaku političku transakciju iz ugla prodaje, a prodaja mu je njen/njegov dominantni motiv. On/ona tvrdi da ima svojstva koja zapravo nema sve dok se može „prodati“ i ništa drugo nije bitno jer nema obavezujućih vrijednosti niti principa. Ono što on/ona smatra da treba znati je „koja ličnost se najviše traži“ te se „pakuje“ da zadovolji potražnju. Ovakav političar je sličan mladenki koju mnogi prose a njen kriterij nije ni ljepota ni čestitost nego samo bogatstvo. Stoga je ovakav političar sredstvo za kukavičke aktivnosti drugih političara. Karakterno, ovakav političar posjeduje osobine prodavača kao što su oportunizam, nedosljednost, djetinjastost, impulsivnost, besciljnost, netaktičnost, relativizam, rasipništvo, neimanje ličnog stava. Ovakav političar je danas u koaliciji sa jednom, a sutra sa nekom drugom strankom sa devizom „nema stalnih prijatelja“. Bh. političar kao proizvođač: Političar kao proizođač uživa u svojoj slobodi i ne zavisi od drugih a ima visok proizvodni kapacitet. Proizvodni političar je razuman i koristi svoju moć razumno. On/ona je proizvodno vezan/a za svoj vlastiti svijet, u stanju je živjeti i može probiti granice koje političaru primaocu, izrabljivaču, nagomilavatelju i prodavaču djeluju neprobojne. Ovakav političar 149 Selvira Draganović kao lider/vođa je kreativan, transcedentalan, lahko se prilagođava i maštovit je. Kao kruna svega, proizvodni tip političara je moralni uzor. Prve četiri metafore predstavljaju psihopatološke/nezdrave osobine općenito, a kod političara/lidera posebno jer oni trebaju biti uzori u društvu onima koji su ih izabrali i koje predstavljaju te pokazujući zrelost i odgovornost i šireći demokratske principe, opravdati povjerenje. Bh. politička scena ima puno političara/lidera koji se mogu svrstati u ove četiri kategorije. Jedino metafora političara-proizvođača može oslikavati političara demokratu. Imamo li takvih? Ostavljam svakom čitaocu da sam za sebe analizira bosanskohercegovačke političare kao i njihove profile ličnosti i pripadnost navedenim metaforama. Smatram da će mnogi doći do zaključka da bosanskohercegovački političari imaju vrijednosti koje su suprotne onima koje je Lasswell naveo. Umjesto pravde, bh. političari se često pozivaju na Dejtonski sporazum zagovarajući mir a istovremeno plašeći građane, umjesto prosvijećenosti, oni bh. javnosti daju lažne informacije, umjesto iskrenosti, oni su, nažalost, često neiskreni, umjesto poštovanja oni, nažalost, sami sebe često pobijaju, umjesto da sarađuju, oni, nažalost, često jedni druge izbjegavaju, umjesto da budu prilagodljivi, oni su postali korumpirani i umjesto nacionalizma oni su zapravo etnocentrični i egocentrični. Zaključak i preporuke Iz gore navedenog se da zaključiti da predstavnička demokratija u koju se ulaže istinski trud i napor proizvodi liberalno društvo a liberalno društvo promoviše liberalno orijentiranu ličnost koja zauzvrat rezultira zdravim društvom. Bosna i Hercegovina je, nažalost, još uvijek daleko od demokratskih principa a prakse pogotovo zbog individualnih i kolektivnih psihosocijanih faktora. Bh. društvo (posebno njeni lideri/političari) je okarakterizirano mnogim psihopatološkim osobinama koje zahtijevaju temeljito liječenje i iskorjenjivanje ukoliko želimo napredovati ka zdravom društvu. Potrebni su, dakle, zdravi pojedinci, ali i zdravo okruženje i, naravno, zdravi poličari. Očito je da, od 90-tih proteklog stoljeća bosanskohercegovačku političku scenu okupiraju mnogi političari nepoželjnih/patoloških karakternih osobina (primalac, nagomilavatelj, prodavač, izrabljivač) koji pričaju o demokratiji ali je ne prakticiraju. Ipak, osobine ličnosti političara treba uzeti sa rezervom jer su političkim akterima nasumično dodijeljene uloge, stoga se njihove ličnosti “poništavaju”, političko djelovanje je više određeno političkom sredinom nego samim osobinama aktera u politici, socijalne karakteristike političkih aktera mogu biti važnije od psiholoških, pojedinci općenito imaju slab utjecaj na političke rezultate16. Ali, ponekad se učini da bh. političari na vlasti djeluju u skladu sa onom pričom sa naslovom “Čiji je ovo posao?” u kojoj se Neko, Svako, Biloko i Niko prepiru čiji je ovo/to posao, tako zadržavajući status quo nauštrb građana Bosne i Hercegovine. 16 Greenstein, F. I. Can personality and politics be studied systematically, str. 105-128. 150 Bosanskohercegovačko društvo, psihopatologija i demokratija Literatura Bojanović, R. Psihologija međuljudskih odnosa. Impresum, Naučna knjiga, Beograd, 1988. Cadwallerder, E. H. Person, tiger, lapdog, and antelope – four approaches to life. U.S.A. Today, III (2482), 1985., str. 90 – 92. Lasswell, H. D. Politics; who gets what, when and how, Whittlesey house, 1936. Deutsch, K. Politics and Government, Houghton Mifflin, New York, 1974. Fromm, E. The sane society, Routledge and Kegan Paul, London, 1967. Fromm, E. Man for himself, Holt, Rinehart and Winston, New York, 1947. Fromm, E. The Psychology of normalcy, Dissent, Vol. 1. 139 - 143. New York, 1954a-e. Kelly, G. A. The Psychology of Personal Constructs, Norton, New York, 1955. Maslow, A. H. A theory of motivation: the biological rooting of the value-life. Journal of Human Psychology, 1976., 793 – 127. Morris, J. Three aspects of the person in social life. In R. Ruddock (Ed). Six approaches to the person, Routledge & Kegan Paul, London, 1972. Greenstein, F. I. Can personality and politics be studied systematically? Political psychology, Vol. 13. No. 1., 105-128 Puhalo, S. Socio-psihološki profil glasača i apstinenata u BiH, Art print, Banja Luka, 2007. 151 Selvira Draganović Selvira Draganović BIH SOCIETY, PSYCHOPATHOLOGY AND DEMOCRACY Summary The Desired type of governance in contemporary society is participatory democracy which requires genuine effort. This results in a liberal society which promotes a liberally oriented personality which in turn results in healthy society. Unfortunately, Bosnia and Herzegovina is far from democratic, although Bosnian politicians often use this term in practice. This paper analyses current individual and collective psychosocial factors which maintain non-democratic governing in Bosnia-Herzegovina. Bosnian-Herzegovinian society, and its political leaders especially, are characterized by many psychopathological characteristics which require thorough eradication if the country is to progress towards a healthy society. Leftovers of the previous system of governance in Bosnia-Herzegovina resulted in passivity, demotivation, irresponsibility, and learned helplessness. Reality shows that during the past two decades the Bosnian political scene has been occupied by politicians who speak of democracy but do not practice it. The results of such governance is the maintenance of the status quo. As such, Bosnia and Herzegovina needs long term educational plans for its both citizens and politicians about democracy. In order to become truly democratic, Bosnian-Herzegovinian society needs healthy individuals who have solved their past issues and a healthy society with healthy politicians at the top. Key words: Bosnian-Hercegovinian society, healthy personality, healthy society, democracy, psychological profile of Bosnian politicians 152 Originalan naučni rad Srđan Puhalo1 PERCEPCIJA GLASAČA I POSLANIKA SDS, SNSD I PDP U NARODNOJ SKUPŠTINI REPUBLIKE SRPSKE NA IDEOLOŠKOM KONTINUUMU LIJEVO, CENTAR I DESNO Ovo istraživanje se bavi percepcijom ideoloških pozicija partija na skali lijevo, desno i centar, u čijoj osnovi je pretpostavka da se pojedine grupe poslanika u Narodnoj skupštini Republike Srpske i njihovi glasači međusobno ne razlikuju u opažanju sebe i drugih partija na pomenutom ideološkom kontinuumu. Istraživanje je urađeno u prvoj polovini 2008. godine na uzorku od 395 glasača SDS, PDP i SNSD i 42 poslanika ovih partija u Narodnoj skupštini Republike Srpske. Rezultati istraživanja pokazuju da među glasačima i poslanicima SNSD postoji najveća razlika u pozicioniranju pojedinih političkih partija na skali lijevo, desno i centar. Ta razlika je vidljiva, prije svega, u pozicioniranju sopstvene stranke. Glasači i poslnici SDS se međusobno ne razlikuju kada je riječ o pozicioniranju sopstvene ali i drugih političkih partija na skali lijevo desno i centar. Glasači PDP svoju partiju vide kao partiju ljevice, za razliku od poslanika PDP koji je smještaju u centar. Samoprocjena glasača SNSD, SDS i PDP na skali lijevo, desno i centar je u skladu s ideološkim profilom partija za koje glasaju. Glasači SNSD sebe vide kao lijevi centar, dok glasači SDS sebe pozicioniraju desno od centra. PDP- ovci sebe smještaju oko centra. Ključne riječi: lijevo, desno, centar, SNSD, PDP, SDS. Uvod Pluralizam u Bosni i Hercegovini nema dugu tradiciju. Pojavio se krajem osamdesetih godina 20. vijeka kada su se formirale tri stranke s nacionalnim predznakom: Stranka demokratske akcije (SDA), Srpska demokratska stranka (SDS) i Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine (HDZ BiH). Kao njihova protivteža javljaju se partije lijeve orijentacije: Socijaldemokratska partija, Savez reformskih snaga, Demokratski socijalistički savez, Liberalna stanka i dr. Na prvim višestranačkim izborima u Bosni i Hercegovini, u novembru 1990. godine, tri nacionalne stranke (SDS, HDZ i SDA) imaju razvijenu saradnju jer 1 [email protected] Srđan Puhalo su imale zajednički interes da pobjede stranke ljevice i liberale2, što im i polazi za rukom. Danas, dvadeset godina kasnije, u Bosni i Hercegovini djeluje veliki broj stranaka, oko 503. Najveći broj njih nije jasno isprofilisano u ideološkom i političkom smislu4, što je do sada dobrim dijelom zbunjivalo birače. Dosadašnje iskustvo pokazuje nam da je djelovanje stranaka u Bosni i Hercegovini, dobrim i većim dijelom, određeno etničkom pripadnošću. Većina stranaka, bez obzira na profil, zastupa interese etničkih grupa iz kojih su potekle. Ovakvo političko okruženje u Bosni i Hercegovini u velikoj mjeri problematizuje odnos između političkih partija, ideologija koje te partije promovišu i glasača koji za te partije glasaju. Mada, imamo slične probleme i u drugim zemljama bivše Jugoslavije, a i u zemljama cijelog Istočnog bloka. To su primijetili neki zapadni, ali i naši, istraživači političkog života5. U okviru ovog istraživanja htjeli smo da vidimo kako glasači i poslanici u Narodnoj skupštini Republike Srpske, tri najveće partije u Republici Srpskoj SNSD, SDS i PDP, pozicioniraju pojedine političke partije na kontinuumu ljevica, desnica i centar; ali i kako sebe smještaju na tom kontinuumu. Određenje lijevice i desnice Kada se govori o politici, političkim partijama i političkim ideologijama često se mogu čuti termini ljevica, desnica i centar. Podjela na ljevicu i desnicu u politici je prilično nepouzdana, ali je istovremeno najuočljiviji i najstalniji način na koji šira publika i partijske elite percipiraju politiku. Istraživanja ljevice i desnice prate problemi operacionalizacije samih pojmova. Ne postoje precizni, univerzalni i trajni ideološki obrasci lijevo-desno polarizacije, pa se često postavlja pitanje koji je to minimalni kriterijum koji određenu političku partiju svrstava lijevo ili desno. Svjedoci smo da mnoge partije mijenjaju svoje ideološko pozicioniranje, što može biti posljedica promjene identiteta ili strategije partije u izmjenjenim društvenim i političkom okolnostima, promjene političkih ciljeva, promjena ciljnih grupa kojima partija upućuje poruke, a sve u cilju ostvarivanja boljih izbornih rezultata. Svejsni svih zamki koje donosi definisanje ljevice i desni2 Pejanović, M. Geneza razvoja političkog pluralizma u Bosni i Hercegovini, u: Z. Lutovac (ur.), Političke stranke i birači u državama bivše Jugoslavije 3 http://www.izbori.ba/documents/2006/Adrese_ps.pdf?.asp 4 http://www.grozd.ba/v2/index.php?id=151&grozd=0 5 Brader, T. & Tucker, J. A. The Emergence of Mass Partisanships in Russia 19931996, American Journal of Political Science. Vol. 45. No. 1, p. 69-83; Miller, A.H. & Klobucar, T. F. The Devalopment of Party Identification in Post-Soviet Societies, American Journal of Political Science, Vol. 44, p. 667-685; Antonić, S. Rascepi i stranke u Srbiji, u: Z. Lutovac (ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, str. 5166; Milas, G. i Burušić, J. Ideološki i sociodemografski profili glasača hrvatskih političkih stranka: u susret stabilnom političkom grupiranju, Društvena istraživanja., God. 13 (2004). Br. 3 (71), 347362. 154 Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar ce, pokušaćemo kroz dvije vrste definicije učiniti ova dva pojma, što je moguće jasnijim. Neven Cvjetićanin daje veoma široku definiciju ljevice: „to su sve one snage koje, nošene novovekovnim silama akcije, dolaze odozdo iz društva i koje teže menjanju društvenih odnosa u smislu ostvarivanja veće političke i ekonomske jednakosti, tj. ravnopravnosti.”6 Ovakvom definicijom ljevice, autor pokušava da obuhvati što je moguće širi spektar političke ljevice, tj. obuhvaćajući time sve političke opcije bez obzira da li su ateističke ili religiozne, revolucionarne ili reformističke, prosvećene ili iracionalne. Naglasak se stavlja na društvene promjene i političke i društvene jednakosti tj. ravnopravnosti. Autor daje definiciju i desnice: „sve one snage reakcije koje su težile stabilizaciji političkih prilika i koje su se menjanju društvenih odnosa i silama akcije suprostavljale prihvatanjem ideje nejednakosti i uz ideju hijerarhijskog reda, shodno kojoj se politički legitimitet formirao sa samog vrha hijerarhije”7. Za razliku od Cvjetićanina, Orlović pojmove ljevice i desnice operacionalizuje na drukčiji način: „Lijevo se poistovjećuje sa isticanjem horizontalne dimenzije, sa jednakošću i socijalnom pravdom, društvenim ‘promjenama’ i ‘pokretima’ i usmjerenošću ka budućnosti. To znači i veću državnu kontrolu i intervenciju. Ljevičarske vlade zahtijevaju progresivno oporezivanje i izdvajanje većih doprinosa za centralnu vlast. One teže većem izjednačavanju dohotka i smanjenju nezaposlenosti. Prema socioekonomskim kriterijumima i socijalnoj politici, lijevo nastoji da smanji socijalne razlike i vodi socijalnu politiku. Ljevica tradicionalno vidi vladin zadatak u promovisanju mogućnosti i nuđenju servisa građanima u cilju smanjenja nejednakosti, odnosno, u pravcu egalitarizma. Iz tih razloga, preuzima se značajan dio redistribucije. Danas se na ljevici socijaldemokratske i ekološke stranke (koje se svrstavaju u novu ljevicu) prepoznaju po zalaganju za vrijednosti socijalne pravde i zaštite životne sredine u modernom industrijskom društvu. Sada mnogi na ljevici pragmatično prihvataju modifikovanu tržišnu ekonomiju kao jednu od tačaka u kojoj su se reformisali i odbacili marksističko nasleđe.”8 „Desno se više shvata vertikalno, kao nešto što prihvata društvenu i vjersku hijerarhiju i što je usmjereno na kontinuitet i status quo. Desno upućuje na tržište koje se temelji na privatnom vlasništvu. Desnica vidi državu kao instrument koji obezbjeđuje sigurnost, zakon i poredak i štiti postojeći način života. Ona se dovodi u vezu sa sistemom nejednakosti i hijerarhije. Desnica obično zagovara niže poreze i promoviše protržišnu orijentaciju (konkurenciju) gdje god, i koliko god je to moguće, (osim nekih važnih oblasti kao što su nacionalna odbrana i unutrašnja bezbjednost). Desnica defavorizuje socijalnu politiku.”9 6 Cvjetićanin, N. Epoha s one strane levice i desnice, str. 85 Ibid, str. 180 8 Orlović, S. Ideologija i programi u partijskim sučeljavanjima, u: Z. Lutovac (ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, str. 16-17 9 Ibid 7 155 Srđan Puhalo Danas na vođenje politike sve manje utiču ideološka uvjerenja, a sve više se vodi računa oko određenih konkretnih politika i vrijednosti. Otuda i najave nekih inostranih naučnika o kraju ideologije i istorije.10 Sve češće možemo čuti da su političke partije deideologizirane11 i da po svojoj strukturi i načinu djelovanja sve više liče na kompanije.12 Postoje i drukčija mišljenja koja kažu da je podjela na ljevicu i desnicu još uvijek aktuelna, jer se u njima prelamaju različito viđenje pitanja jednakosti, što ih čini potpuno različitim.13 Ne smijemo zaboraviti da se danas značajan broj tema i pitanja ne može tako jednostavno ugurati u podjelu lijevo desno, npr. mnoga neekonomska pitanja, kao što su građanska prava, građanske slobode, pravo na pravedan proces, privatnost i slično, odnosno, pitanja zakona i pravne sigurnosti. Problem ljevice i desnice se znatno komplikuje u bivšim komunističkim zemljama, gdje se može govoriti o nekim drugim dominantnim podjelama npr. nacionalno- građansko14. Bez obzira na to što danas ne postoji klasična ideološka distanca između ljevice i desnice, ta razlika postoji i smatramo da bi bilo korisno to istražiti na našim prostorima. U narednoj tabeli daćemo profil političkih stranaka koje su procjenjivane na kontinuumu lijevo, desno, centar. 10 V. Bell, D. The End of Ideology; Fukuyama, F. The End of History, The National Interest, Summer 1989. 11 Orlović, S. Op. cit. 12 V. Šiber, I. Politički marketing 13 V. Bobbio, N. Desnica i ljevica 14 V. Dellebrant, pr. Slavujević, Z. Razvrstavanje biračkog tela i relevantnih stranaka Srbije na osi „Levica- desnica“, u: J Komšić et al (ur.), Osnovne linije partijskih podela i mogući pravci političkog pregrupisavanja u Srbiji 156 Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar Tabela 1. Neke odrednice političkih partija koje imaju svoje predstavnike u Narodnoj skupštini Republike Srpske Etnička pripadnost glasača Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD) Srpska demokratska stranka (SDS) Partija demokratskog progresa (PDP RS) Socijalistička partija (SP) Demokratski narodni savez (DNS) Srpska radikalna stranka Republike Srspke (SRS RS) Socijaldemokratska partija BiH (SDP BiH) Stranka demokratske akcije (SDA) Stranka za BiH Srbi Pripadnost nadnacionalnim federacijama Socijalističke internacionale Srbi Srbi Evropskoj narodnoj partiji Srbi Ideološka samopercepcija stranke Lijevi centar/ Socijaldemokrati Desni centar/ Narodnjaci Centar/ narodnjaci Ljevica/ Socijalisti Srbi Desnica/ Nacionalisti Srbi Bošnjaci Bošnjaci Bošnjaci Socijalističke internacionale Evropskoj narodnoj partiji Lijevi centar/ Socijaldemokrati Centar/ narodnjaci Centar/ Konzervativni populizam Metod Istraživanje sa glasačima je sprovedeno u prvoj polovini marta 2008. godine, metodom anketiranja licem u lice. Ispitanici nisu samostalno popunjavali upitnik, već su odgovarali na pitanja koja im je čitao anketar. U Republici Srpskoj ispitano je 395 glasača u 36 opština. U uzorku glasača iz Republike Srpske najveći broj ispitanika je srpske nacionalnosti (97,2%), slijede Hrvati (2,3%) i ostali (0,5%). Nešto je više muškaraca nego žena. Najveći broj ispitanika je starosti između 30 i 44 godine (33,4%) i između 45 i 59 godina (31,9%). Najviše je ispitanika sa završenom četvorogodišnjom srednjom školom (36,2%), a potom višom i visokom školom (33,2%) i zanatom (treći stepen) (20,5%). Istraživanje na poslanicima je sprovedeno u periodu od 1. do 15. juna 2008. godine u prostorijama poslaničkih klubova Narodne skupštine Republike Srpske. Poslanici su samostalno popunjavali upitnik. Za vrijeme sprovođenja istraživanja u Narodnoj skupštini Republike Srpske djelovalo je šest poslaničkih 157 Srđan Puhalo klubova i 83 poslanika i poslanica. Upitnik je popunilo 42 poslanika, a od toga 28 poslanika SNSD, 8 poslanika SDS i 6 poslanika PDP. Od ispitanika se zahtijevalo da procjene ideološku poziciju određene političke partije na kontinuumu lijevo, centar, desno, a nakon toga da sebe pozicioniraju na desetostepenoj skali lijevo, desno. Ako je ispitanik sebe opažao kao ljevičara onda je bio bliži broju jedan, dok su desničari bili bliži broju 10. Ispitanici koji su sebe opisivali brojem 5, sebe su svrstavali u centar. U obradi podataka su korišćeni različiti statistički postupci: deskriptivna analiza u vidu frekvencija i procenata korištena je za pregled uzorka. Razlike između opažanja poslanika i glasača u pozicioniranju političkih partija na kontinuumu lijevo, desno i centar, utvrdili smo Hi- kvadrat testom. Samoprocjenu glasača na skali lijevo, desno i centra, kao razlika između glasača i poslanika na ovom kontinuumu radili smo t- testom. U pojedinim slučajevima, gdje su se pokazale velike razlike u broju ispitanika u pojedinim kategorijama, uradili smo test homogenosti varijanse. Tamo gdje se razlika među varijansama pokazala statistički značajnom uradili smo neparametrijski Mann-Whitney U-test. Rezultati Percepcija glasača i poslanika SNSD političkih partija na skali ljevica – desnica Glasači i poslanici SNSD partije, SDA, SDS, HDZ BiH svrstavaju u partiju desnice. Između ove dvije kategorije ispitanika ne postoji statistički značajna razlika. Glasači i poslanici SNSD partije različito pozicioniraju svoju partiju na kontinuumu lijevo, centar i desno. Glasači SNSD-a partiju opažaju skoro podjednako kao partiju ljevice (38,7%) i partiju centra (42,7%). Istovremeno najveći broj poslanika SNSD svoju partiju opaža kao partiju ljevice (71,4%), a 21,4% kao partiju centra. Razlika između glasača i poslanika ove partije je statistički značajna (Hi- kvadrat=,11.315 df=3, p=.010). Imamo li u vidu da SNSD sebe svrstava u socijaldemokratske partije tj. Ljevicu, postavlja se pitanje otkud ovolike razlika u opažanju ove partije kao ljevice od strane njihovih glasača, ali i poslanika. Prije svega možemo se zapitati da li je SNSD kroz svoje dosadašnje aktivnosti u vršenju vlasti odstupio od socijaldemokratskih načela i iz pozicije ljevice skrenuo ka centru, što je dovelo do ideološke zbrke među njihovim glasačima, ali i poslanicima. Percepcija Stranke za BiH, od strane glasača i poslanika SNSD, interesantna je i zanimljiva. Možemo reći da glasači SNSD partije nisu u potpunosti sigurni gdje tačno ideološki da smjeste Stranku za BiH. Najveći broj glasača ovu partiju vidi kao desnicu (36%), potom kao partiju centra (20,4%), a 14,2% kao partiju ljevice. Pri tome moramo da imamo u vidu da 29,3% glasača nije znalo gdje bi ovu partiju tačno smjestili. Kod poslanika SNSD partije situacija je nešto drukčija. Dvije trećine poslanika Stranku za BiH pozicionira kao desnu partiju, 158 Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar dok 14,3% ih vidi na poziciji centra. Razlika između glasača i poslanika SNSD je statistički značajna (Hi- kvadrat=11.075, df=3, p=.011). HDZ 1990 je ideološka nepoznanica za veliki dio glasača SNSD-a. Polovina glasača ove partije (49,8%) HDZ 1990 opaža kao partiju desnice, dok 8,4% ih svrstava u centar. Kao partiju ljevice vidi ih 13,3% glasača SNSD-a, dok 28,4% ih nije znalo smjestiti u jednu od ponuđenih kategorija. Poslanici SNSD nemaju toliko nedoumica kao njihovi glasači. Oni HDZ 1990 opažaju kao desnu partiju (71,4%) ili partiju centra (17,9%). Razlika između glasača i poslanika SNSD je statistički značajna (Hi- kvadrat=11.252, df=,3 p=.010). Glasači i poslanici SNSD-a, PDP opažaju kao partiju centra, ali između njih postoji statistički značajna razlika u stepenu tog uvjerenja (Hi- kvadrat=19.366, df=3, p=.000). Glasači PDP vide kao partiju centra u 43,1% slučajeva, dok ih 28% opaža kao partiju ljevice, a 10,7% kao partiju desnice. S druge strane poslanici SNSD nemaju tih dilema i njih 85,7% PDP opaža kao partiju desnice. Između glasača i poslanika SNSD ne postoji statistički značajna razlika u opažanju SDP BiH, ali postoji izvjesna konfuzija u pozicioniranju ove partije na ideološkom kontinuumu ljevica, centar i desnica. Najveći broj glasača SNSD, SDP BiH opaža kao kao partiju ljevice (36,9%), dok ih 25,8% smješta na poziciju centra. Poslanici SNSD ovu partiju vide prije svega kao partiju centra (46,4%), potom kao partiju ljevice (25%) i partiju desnice (17,9%). Percepcija glasača i poslanika SDS političkih partija na skali ljevica – desnica Ne postoji statistički značajna razlika između glasača i poslanika SDS, kada je riječ o ideološkom pozicioniranju SDA. I glasači (59,8%) i poslanici (75%) SDA vide kao partiju desnice. Ipak među glasačima SDS-a ima 17,5% onih koji SDA opažaju kao partiju lijeve orijentacije. Glasači i poslanici SDS svoju partiju opažaju donekle različito, ali ta razlika između njih nije statistički značajna. Glasači SDS svoju partiju vide kao desno orijentisanu (43,3%), ali i partiju centra (27,8%). Interesantno je da 15,5% glasača SDS ovu partiju vidi kao ljevičarsku. S druge strane, poslanici SDS svoju partiju smještaju desno (62,5%) ili u centar (25%). Razlika između glasača i poslanika SDS nije statistički značajna. Postoje izvjesne razlike u opažanju HDZ BiH od strane glasača i poslanika SDS, ali ta razlika nije statistički značajna. Najveći broj glasača (48,5%) i poslanika (75%) HDZ BiH opaža kao desničarsku partiju, dok je kao partiju centra doživljava 12,4% glasača i 12,5% poslanika. Interesantno je da među glasačima SDS-a nalazimo i 14,4% onih koji ovu partiju vide kao ljevičarsku. SNSD se različito ideološki opaža od strane glasača i poslanika SDS, ali ta razlika nije statistički značajna. Za najveći broj glasača SDS-a, SNSD se opaža kao partija centra (40,2%) ili partija ljevice (29,9%), dok ih 15,5% opaža kao desničarsku partiju. Istovremeno polovina (50%) poslanika SDS ovu partiju opaža 159 Srđan Puhalo kao ljevičarsku. Interesantno je da 12,5% SDS poslanika ovu partiju smješta u centar, a 25% ih vidi kao desničarsku partiju. Ne postoji statistički značajna razlika između glasača i poslanika SDS u opažanju Stranke za BiH. I za glasače (39,2%) i za poslanike (62,5%) Stranka za BiH je desničarska stranka. Kao partiju centra opaža ih 20,6% glasača i 12,5% poslanika, dok su ljevičari za 16,5% glasača i 12,5% poslanika SDS. Glasači SDS se statistički ne razlikuju od poslanika te partije u pozicioniranju HDZ 1990 na skali ljevica, centar i desnica. I poslanici (75%) i glasači (47,4%) HDZ 1990 opažaju kao desničarsku partiju. Interesantno je da jedan broj glasača SDS-a HDZ 1990 opažaju kao partiju ljevice (17,5%). PDP se opaža kao partija centra od strane glasača (47,4%) i poslnika SDS (62,5%). Dok pojedini glasači SDS-a PDP vide i kao ljevicu (13,4) i kao desnicu (19,6%), među poslanicima nailazimo na mišljenje da je ova partija ljevičarska (25%). Iako se glasači i poslanici SDS ne razlikuju kada je riječ o ideološkom pozicioniranju SDP BiH, dobijeni rezultati su veoma interesantni naročito kada je riječ o glasačima. Glasači SDS nisu načisto gdje bi SDP BiH svrstali. Za 20,6% oni su desnica, a 21,6% ih stavljaju na poziciju centra, dok 30,9% ih doživljava kao ljevičarsku partiju. U prilog gore navedenoj konstataciji ide i procenat glasača SDS koji nisu mogli SDP BiH da svrstaju ni u jedan ideološki „tor“. Kod poslanika SDS ta dilema je znatno manja jer 62,5% SDP BiH vidi kao ljevičarsku partiju, ali ima i onih koji ih percipiraju kao desnicu (12,5%) ili partiju centra (12,5%). Percepcija glasača i poslanika PDP političkih partija na skali ljevica – desnica Za glasače i poslanike PDP nema dileme, ali ni statistički značajne razlike, SDA, HDZ BiH su partije desnice i sao ovm konstatcijom se slaže oko 80% ispitanika. Glasači i poslanici PDP-a, SDS opažaju donekle različito, ali ta razlika između njih nije statistički značajna. Za najveći broj glasača PDP-a (61,3%), SDS je desnica, ali svaki četvrti ispitanik ovu partiju smješta u centar. Kod poslanika je situacija nešto drukčija. Najveći broj poslanika PDP-a opaža SDS kao desnu partiju, dok 16,7% nije mogao da ih smjesti u neku od kategorija ljevica, centar i desnica. O ideološkoj poziciji SNSD-a, među glasačima i poslanicima PDP-a, postoji podijeljeno mišljenje, mada se ove dvije kategorije statistički značajno ne razlikuju. Za najveći broj glasača (58,1%) SNSD je partija ljevice, dok 32,3% ovu stranku poziciniraju na centar. Kod poslanika PDP situacija je mnogo komplikovanija. Za jednu trećinu poslanika SNSD je stranka ljevice, a za drugu trećinu partija desnice. U centar ih smješta 16,7% poslanika PDP. 160 Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar Između glasača i poslanika PDP-a ne postoji statistički značajna razlika u opažanju Stranke za BiH, ali donekle postoji neslaganje u pozicioniranju ove partije na ideološkom kontinuumu ljevica, centar i desnica. Kod poslanika PDP preovladava mišljenje da je Stranka za BiH stranka desnice (66,7%), dok je 16,7% vidi kao partiju centra. Među glasačima ove partije, takođe, preovladava mišljenje da je Stranka za BiH partija desničarske provinijencije (38,7%), ali i partija ljevice 16,1%. Gdje smjestiti HDZ 1990 na ideološkoj skali lijevo, centra i desno je veći problem za glasače PDP nego za poslanike ove partije. Za dvije trećine poslanika PDP-a, HDZ 1990 je partija desnice, dok ih 16,7% opaža kao partiju centra. Glasači PDP-a u najvećem procentu HDZ 1990 smještaju u desnicu (38,7%), potom u ljevicu (22,6%), a najmanje u centar (12,9%). Interesantno je da i kod glasača i poslanika imamo veli broj onih koji HDZ 1990 nisu znali gdje da svrstaju. Razlika između glasača i poslanika PDP nije statistički značajna. Parcepcija PDP od strane sopstvenih glasača i poslanika se poprilično razlikuje, a ta razlika je statistički značajna (Hi- kvadrat=8.435, df=3, p=.038). Oko polovine glasača PDP ovu partiju smještaju u ljevicu (54,8%), dok ih 29% stavlja u centar. Za 9,7% glasača ova partija je desničarska. Poslanici PDP svoju partiju opažaju sasvim drukčije. Za njih 83,3% poslanika ova partija je partija centra, dok 16,7% poslanika nije odgovorila na ovo pitanje. Glasači i poslanici PDP, stranku SDP BiH, najviše percipiraju kao partiju ljevice (oko 50%), potom kao partiju centra (oko 30%), dok 9,7% glasača ovu partiju vidi kao desničarsku. Razlika izmešu glasača i posalnika PDP nije statistički značajna. Samoprocjena glasača i poslanika SNSD, SDS i PDP na skali ljevicadesnica Tabela 2. Glasači i poslanici SNSD Glasači Poslanici N 225 27 M 4.05 3.07 SD 2.468 2.018 SEM .165 .388 Tabela 2.1 Mann-Whitney Test Glasači Poslanici Total N 225 27 252 MR 129.75 99.43 SR 29193.50 2684.50 161 Srđan Puhalo Tabela 2.2 Test Statistics Mann-Whitney U Wilcoxon W Z p 2306.500 2684.500 -2.063 .039 Kao što možemo da vidimo iz tabele 2.2 postoji statistički značajna razlika između glasača i poslanika SNSD, kada sami sebe smještaju na kontinuumu ljevica, centar i desnica. Glasači SNSD sebe smještaju bliže centru, u odnosu na poslanike SNSD u Narodnoj skupštini Republike Srpske, koji sebe vide kao ljevičare. Izgleda da je uspjeh SNSD na Opštim izborima 2006. godine uslovljen sposobnošću ove partije da privuče glasače koji sebe smještaju u centar i lijevo od centra. S obzirom na sve ono što se dešavalo pred izbore 2006. godine možemo da tvrdimo da je SNSD napustio pozicije ljevice i sebe pozicionirao ka centru, a u nekim segmentima i prema desnici, što mu je omogućilo da postigne najbolji izborni rezultat od kada djeluju kao politička partija (oko 250 000 hiljada glasova)15. Tabela 3. Glasači i poslanci SDS Glasači Poslanici N 97 7 M 6.07 8.00 SD 2.728 1.826 SEM .277 .690 Tabela 3.1 Mann-Whitney Test Glasači Poslanici Total 15 N 97 7 104 MR 51.04 72.79 SR 4950.50 509.50 http://www.izbori.ba/rezultati/konacni/narodna_skupstina_rs/index.htm 162 Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar Tabela 3.2 Test Statistics Mann-Whitney U Wilcoxon W Z p 197.500 4950.500 -1.859 .063 Između glasača i poslanika SDS ne postoji statistički značajna razlika u opažanju sopstvenog ideološkog pozicioniranja. Glasači SDS sebe pozicioniraju u centru i desno od centra, dok se poslanici ove partije u Narodnoj skupštini RS jasno stavljaju na desno krilo. Na Parlamentarnim izborima 2006. godine, SDS je zabilježio svoj najlošiji rezultat i možemo da pretpostavimo da su za njih glasali njihovi najvjerniji glasači. Ti glasači u potpunosti prihvataju vrijednosti ove partije, koja sebe jasno pozicionira kao partiju desnice. Tabela 4. Glasači i poslanici PDP N 31 5 Glasači Poslanici M 4.52 5.20 SD 2.204 1.304 SEM .396 .583 Tabela 4.1 Mann-Whitney Test Glasači Poslanici Total N 31 5 36 MR 18.00 21.60 SR 558.00 108.00 Tabela 4.2 Test Statistics Mann-Whitney U Wilcoxon W Z p 62.000 558.000 -.718 .473 163 Srđan Puhalo I glasači i poslanici PDP sebe pozicioniraju u centra, a među njima ne postoji statistički značajna razlika. Kao što možemo da vidimo iz tabele 4.2 glasači i poslanici PDP sebe pozicioniraju u centar, što je u skladu s programskom orijentacijom ove partije. Diskusija i zaključci Ovo istraživanje se bavi percepcijom ideoloških pozicija partija na skali lijevo, desno i centar, u čijoj osnovi je pretpostavka da se pojedine grupe poslanika u Narodnoj skupštini Republike Srpske i njihovi glasači međusobno ne razlikuju u opažanju sebe i drugih partija na pomenutom ideološkom kontinuumu. Moramo imati na umu da danas u Bosni i Hercegovini, kao i u zemljama regiona, istraživati ideologije je prilično nezahvalan posao, ali istovremeno i izazov, iz nekoliko razloga. Prije svega što su demokratija i pluralizam na našim prostorima još uvijek u povoju i trenutno proživljavaju sve „dječije bolesti”, karakteristične za demokratije u razvoju. S druge strane, treba imati na umu da je politički kontekst u Bosni i Hercegovini takav da političke partije iz Republike Srpske na uštrb drugih ideologija moraju imati, manje ili više, izražen nacionalizam u svojim programima i djelovanju, da bi uopšte opstale u političkoj igri. Na kraju, ne treba zaboraviti da su sadašnje političke partije prije svega pragmatične, što svakako utiče na njihovu ideološku, namjernu ili nenamjernu, „zamućenost” u očima građana. U istraživanju su učestvovali punoljetni stanovnici Republike Srpske koji su glasali za jednu od tri političke partije: SNSD, SDS, PDP i poslanici ove tri partije u Narodnoj skupštini Republike Srpske. Rezultati istraživanja pokazuju da među glasačima i poslanicima SNSD postoji najveća razlika u pozicioniranju pojedinih političkih partija na skali lijevo, desno i centar. Ta razlika je vidljiva, prije svega, u pozicioniranju sopstvene stranke. Za glasače SNSD, ova partija je podjednako partija ljevice i partija centra, dok je poslanici vide kao partiju ljevice. Postavlja se pitanje šta je u osnovi ove nedoumice glasača SNSD? Postoji nekoliko mogućih odgovora: politička neobrazovanost samih glasača, ideološka neprofilisanost SNSD kao partije ljevice i konkretne aktivnosti partije u vršenju vlasti koja nije kompatibilna s partijskim programom. Glasači i poslanici SDS se međusobno ne razlikuju kada je riječ o pozicioniranju sopstvene, ali i drugih političkih partija na skali lijevo, desno i centar. Glasači PDP svoju pariju vide kao partiju ljevice, za razliku od poslanika PDP koji je smještaju u centar. Zbog čega je to tako teško je reći. Možemo reći da SNSD i PDP imaju „problem“ u percepciji stranke na kontinuumu lijevo, centar i desno, od strane sopstvenih glasača. Samoprocjena glasači SNSD, SDS i PDP na skali lijevo, desno i centar je u skladu s ideološkim profilom partija za koje glasaju. Glasači SNSD sebe vide kao lijevi centar, dok glasači SDS sebe pozicioniraju desno od centra. PDP- ovci sebe smještaju oko centra. 164 Percepcija glasača i poslanika SDS, SNSD i PDP u Narodnoj skupštini Republike Srpske na ideološkom kontinuumu lijevo, desno, centar Interesantno je da poslanici sve tri političke partije, na skali samoprocjene, zauzimaju nešto ekstremnije pozicije u odnosu na svoje birače. Tako su poslanici SNSD nešto više lijevo, a poslanici SDS nešto više desno u odnosu na svoje birače. Poslanici PDP sebe smještaju skoro u centar, za razliku od glasača koji su neznatno lijevo od centra. Pretpostavljamo da je razlog tome prije svega veća upoznatost poslanika u Parlamentu Republike Srpske u odnosu na glasače tih partija, sa partijskim programima i zvanično proklamovanom ideološkom pozicijom svoje partije i nepoznavanje toga istog od strane birača. Literatura Antonić, S. Rascepi i stranke u Srbiji, u: Z. Lutovac (ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, Friedrich Ebert Stiftung i Fakultet političkih nauka, Beograd, 2007., str. 5166. Bell, D. The end of ideology, Free Press, Glencoe, IL, 1960. Bobbio, N. Desnica i ljevica, Feral Tribune d.o.o., Split, 1988. Brader, T. & Tucker, J. A. The Emergence of Mass Partisanships in Russia 19931996, American Journal of Political Science. Vol. 45. No. 1., Bloomington, pp. 6983 Cvjetićanin, N. Epoha s one strane levice i desnice, Službeni glasnik i Institut društvenih nauka, Beograd, 2008. Fukuyama, F. The End of History, The National Interest, Summer 1989. Milas, G. i Burušić, J. Ideološki i sociodemografski profili glasača hrvatskih političkih stranka: u susret stabilnom političkom grupiranju, Društvena istraživanja, God. 13 (2004). Br. 3 (71), Zagreb, 347362. Miller, A.H. & Klobucar, T. F. The Development of Party Identification in PostSoviet Societies, American Journal of Political Science, Vol. 44, Bloomington, pp. 667685. Orlović, S. Ideologija i programi u partijskim sučeljavanjima, u: Z. Lutovac, (ur.), Ideologija i političke stranke u Srbiji, Friedrich Ebert Stiftung i Fakultet političkih nauka, Beograd, 2007, str. 1150. Pejanović, M. Geneza razvoja političkog pluralizma u Bosni i Hercegovini, u: Z. Lutovac (ur.), Političke stranke i birači u državama bivše Jugoslavije, Friedrich Ebert Stiftung i Institut društvenih nauka, Beograd, 2006., str. 237– 252. Slavujević, Z. Razvrstavanje biračkog tela i relevantnih stranaka Srbije na osi „Levica- desnica“, u: J Komšić et al (ur.), Osnovne linije partijskih podela i mogući pravci političkog pregrupisavanja u Srbiji, Friedrich Ebert Stiftung i Fakultet političkih nauka, Beograd, 2003., str. 129158. Šiber, I. Politički marketing, Politička kultura, Zagreb, 2003. 165 Srđan Puhalo Internet izvori http://www.izbori.ba/Documents/Rezultati%20izbora%20962002/Rezultati2006/Odziv20i%20broj%20registrovanih-Opšti-opći%20izbori%202006.pdf pristupljeno 25. maja 2007 godine. Nisu svi isti – grozdova ocjena programa političkih stranka! http://www.grozd.ba/v2/index.php?id=151&grozd=0 pristupljeno 15. januara 2008 godine. Rezultati izbora za Narodnu skupštinu RS http://www.izbori.ba/rezultati/konacni/narodna_skupstina_rs/index.htm pristupljeno pristupljeno 15. januara 2008 godine. Srđan Puhalo THE PERCEPTION OF VOTERS AND PARTY MEMBERS OF SDS, SNSD, AND PDP IN THE ASSEMBLY OF THE REPUBLIC OF SRPSKA ON THE IDEOLOGICAL CONTINUUM LEFT, CENTER, AND RIGHT Summary This research paper is concerned with the perception of ideological positions of political parties on the left, right, and center of the scale. The basis of analysis is the assumption that individual groups of members in the Assembly of the Republic of Srpska and their voters are alike in perceiving themselves and other parties on the mentioned ideological continuum. The study was done in the first half of 2008 on a sample of 395 voters of SDS, PDP, and SNSD and 42 Assembly members belonging to these parties in the National Assembly of the Republic of Sprska. The results of this study show that the most significant variation in the positioning of individual political parties on the left, right, and center on the scale is present among voters and members of SNSD. The voters and members of SDS do not vary when it comes to the positioning of their own, as well as of other political parties on left, right, and center on the scale. The self evaluation of the voters of the SNSD, SDS, and PDP on the left, right and center on the scale is in line with the ideological profile of the parties for which they vote. Voters of SNSD perceive themselves as left of center, while the voters of SDS place themselves right of center. PDP voters see themselves around the center. Key words: left, right, center, SNSD, PDP, SDS 166 Originalan naučni rad Saša Gavrić1 SLUČAJ „SEJDIĆ I FINCI PROTIV BOSNE I HERCEGOVINE“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini Dejtonskim ustavom u Bosni i Hercegovini zaustavljen je rat i stvoren je jedan od najkomplikovanijih političkih sistema na svijetu. Ovaj politički sistem je okvalifikovan različitim terminima: “frankenštajnovska država”, “failed state”, “nedovršena demokratija”, “luđačka košulja” itd. Nametnutim ustavnim uređenjem takođe je uvedena široka diskriminacija svih onih građana i građanki koji/e se ne ubrajaju u većinske narode. Kao rezlutat toga došlo je do tužbe pred Evropskim sudem za ljudska prava u Strazburu koja je poznata kao “slučaj Sejdić i Finci”. Sud u Strazburu je svojom odlukom naredio izmjenu ustava i izbornih pravila, kada je u pitanju izbor Predsjedništva i Doma naroda Parlamentarne skupštine BiH. Više od dvije godine nakon donošenja te presude ista još uvijek nije sprovedena, iako se već duže vrijeme vode različite rasprave u politici ali i akademskom svijetu. Ovaj rad predstavlja alternativni model implementacije, po ugledu na švajcarsku konsocijaciju, pretvarajući BiH iz dvodomnog – polupredsjedničkog u jednodomni skupštinski politički sistem. Ključne riječi: slučaj “Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine”, "Ostali", diskriminacija “Ostalih”, jednodomni skupštinski sistem, parlament, Savjet ministara Uvod Evropski sud za ljudska prava (ESLjP) u Strazburu donoseći odluku u slučaju ”Finci i Sejdić protiv Bosne i Hercegovine”2 potvrdio je ono što se već duže vrijeme zna. Politički sistem Bosne i Hercegovine (BiH) onemogućava manjine da aktivno učestvuju na izbornima, zašta ne postoji objektivna opravdanost i time je zabrana protivna slovu i duhu Evropske konvencije o ljudskim pravima. BiH su pred Sudom za ljudska prava tužili predsjednik Jevrejske zajednice BiH i bosansko-hercegovački diplomata Jakob Finci i Dervo Sejdić, nekadašnji član 1 [email protected] European Court for Human Rights (2009): Case of Sejdić and Finci vs. Bosnia and Herzegovina. Applications nos. 27996/06 and 34836/06. Judgement, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=Sejdic%20|%20Finci&sessionid=84400484&skin=hudoc-en (posljednji put posjećeno 5.1.2011. godine) 2 Saša Gavrić Vijeća Roma BiH. Finci i Sejdić su tužili BiH jer su kao pripadnici manjinskih zajednica u BiH diskriminisani. Sjetimo se, po Dejtonskom ustavu samo pripadnici konstitutivnih naroda – Bošnjaci, Srbi i Hrvati, mogu biti birani u Predsjedništvo BiH i "gornji dom" – Dom naroda Parlamentarne skupštine BiH. Manjinskim zajednicama pristup je onemogućen, jer je postdejtonska, bosansko-hercegovačka država izgrađena jasnim etničkim, ali i entiteskim proporcom3. Ta trojna podjela vlasti ne karakteriše naravno samo Predsjedništvo BiH i Dom naroda PS BiH, nego i mnoge druge institucije i upravna tijela vlasti na državnom, entitetskom i kantonalnom nivou. Pravilo etničko-entitetskog proporca trebalo je (o)jačati mir i poštovanje među trima većinskim etničkim grupama. Za manjine i one koji se etnički ne opredjeljuju (npr. tzv. “Bosanci”) nije bilo mjesta. No, baš taj check-and-balance4 danas često predstavlja prepreku u daljnem razvoju zemlje, naročito u kontekstu izgradnje funkcionalne države koja teži članstvu u Evropskoj uniji. Osnovna karakteristika modernog ustavnopravnog razvoja BiH (u odnosu na Ustav Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine) i ono što ga razdvaja od kontinentalne i bosanskohercegovačke ustavnopravne tradicije jeste činjenica da je isti de facto donesen na mirnovnim pregovorima i formalno predstavlja dio međunarodnog sporazuma5 (Šarčević 2009: 57). Ustav BiH je ugovoren kao dodatak međunarodnom ugovoru – Dayton Peace Agreement i to u Aneksu 4. Ustavni karakter mu je priznat autoritetom Dejtonskog mirovnog sporazuma, bosanskohercegovačkom ustavnom naukom i odlukama Ustavnog suda BiH. No ipak ne može se ozbiljno tvrditi da je Aneks 4 ustavnopravni tekst bosanskohercegovačkog demosa (državnog naroda)6. Kroz analizu evolucije promjene ustavnog sistema BiH, od socijalističkog ustava, pa sve do današnjeg Dejtonskog ustava, moguće je vidjeti te promjene u sljedećem: utvrđivanje konsenzusa kao načina odlučivanja (prvo kao praksu utvrđenu kroz djelovanje političkih partija, a kasnije i uvođenjem u ustavni tekst)7, i utvrđivanje etnikuma kao nosioca suvereniteta i bazu gradnje čitavog sistema na istom, a na uštrb apstraktnog građanina8,9; Ove promjene uslovljene su promjenama na socijalnoj bazi i kolektivnoetničkoj identifikacija naroda u BiH. Naime, preambula Ustava BiH navodi narode kao donositelje Ustava BiH, i to Bošnjake, Srbe i Hrvate, kao i Ostale i građane BiH i određuje ih kao konstitutivne narode. Princip apstraktnog građanina nije predviđen u dejtonskim ustavnim rješenjima, a državljanstvo predstavlja sa3 Ibrahimagić, O., Seizović, Z., Arnautović, S. Politički sistem Bosne i Hercegovine Bieber, F. Bosna i Hercegovina poslije rata: Politički sistem u podjeljenom društvu 5 Šarčević, E. Dejtonski ustav: Karakteristike i karakteristični problemi, str. 57. 6 Ibid, str. 61. 7 Banović, D. Neki aspekti utjecaja politike na pravo, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, 2008., str. 70. 8 Seizović, Z. Konstitutivni narodi i ustavne promjene, u: D. Jerinić (ur.), Ustavne promjene u BiH: Platforma BiH 9 Haverić, T. Ethnos i demokracija, str. 16. 4 168 Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini mo uslov uživanja političkih prava konstitutivnih naroda. O Ostalim Ustav BiH ne govori ništa, ali tumačenjem se dolazi do zaključka da se radi o: nacionalnim manjinama, njih ukupno sedamnaest trenutno zakonom priznatih u BiH i širem smislu – osobe koje se etnički ne identifikuju (npr. "Bosanci" i/ili "Hercegovci"), a koji su državljani BiH. Princip pariteta zastupljenosti tri konstitutivna naroda10, te konsenzus kao način odlučivanja predviđeni su u tijelima zakonodavne, izvršne i sudske vlasti na državnom, entitetskom, kantonalnom, te gradskom i opštinskom nivou, a prema Popisu stanovništva iz 1991. godine. Ipak, često ti principi u praksi nisu realizovani. U slučajevima preglasavanja jedne od grupe postoji mehanizam blokiranja donošenja odluka i to putem sistema vitalnog nacionalnog interesa (član 4, tačka 3e Ustava BiH)11. No, razvoj principa konstitutivnosti naroda na cijelom teritoriju BiH pratila je aktivna djelatnost Ustavnog suda BiH, konkretno kroz ovo uvodno poglavlje spomenute odluke o konstitutivnosti naroda. Krećući se od ranijeg koncepta prema kojem se konstitutivnost naroda iscrpljivala na dijelovima teritorija BiH (Srba u Republici Srpskoj i Bošnjaka i Hrvata u Federaciji BiH), do koncepta da su tri etničke grupe konstitutivne na cijeloj teritoji BiH, Ustavni sud je djelovao kao faktički ustavotvorac mijenjajući ustavni sistem u BiH12. Odnosno, mijenjajući ustavne sisteme entiteta i kantona. No iako je ustavni sistem evoluirao i nakon tih ustavnih promjena postojala je generalna ocjena o diskriminaciji i to: konstitutivnih naroda u onim dijelovima BiH gdje su oni manjina i nacionalnih manjina i etnički neidentificiranih osoba. Diskriminacija je rezultat nepotpune implementacije Odluke o konstutivnosti naroda u BiH, kao i diskriminatorskog odnosa Ustava BiH prema konstitutivnim narodima, a s obzirom iz kojeg entiteta dolaze, te nacionalnih manjina i etnički neidentificiranih u pogledu uživanja političkih prava na cijelom teritoriju BiH. In concreto, Srbin iz Federacije BiH, odnosno Bošnjak ili Hrvat iz Republike Srpske idalje nemaju pasivno biračko pravo u smislu da ne mogu biti birani za članove Predsjedništva BiH. Mogućnost da budu birani za istu funkciju formalnopravno je onemogućeno i pripadnicima nacionalnih manjina i osobama koje se etnički neidentifikuju u BiH. Pored ove nemogućnosti koja se odnosi na izvršnu vlast, diskriminacija se idalje odnosi i u pogledu prava na izbor u Dom naroda PS BiH. Ovo nije samo ocjena šire akademske zajednice, već i Evropske komisije za demokratiju kroz pravo (Venecijanska komisija 2005) i Evropske komisije (Progress Report 2009, 2010, 2011). Oba izvještaja konstatuju diskriminaciju u pogledu uživanja političkih prava na cijeloj teritoriji BiH. Ona je di10 Šarčević, E. Ustav iz nužde: konsolidacija ustavnog prava Bosne i Hercegovine Više o vitalnom nacionalnom interesu vidi u Trnka, K. et al. Proces odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine 12 Keil, S. Mythos und Realitaet eines ethnischen Foederalismus in Bosnien und Herzegowina, Suedosteuropa-Mitteilungen, Volume 1/2010 11 169 Saša Gavrić rektno navedena u odnosu na konstitutivne narode i nacionalne manjine, ali ne i na osobe koje se etnički neidentifikuju. No diskriminacija bi i dalje postojala ukoliko bi i druge osobe – državljani BiH – ostale van kruga uživanja političkih prava. Odluka Evropskog suda za ljudska prava u slučaju "Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine" je potvrdila i svojim autoritetom manifestivala kršenje političkih prava nacionalnih manjina kroz diskriminirajući ustavni teksta BiH. U ovom radu ćemo predstaviti jedan model implementacije ove presude. Reforma parlamenta Bosne i Hercegovine Kad je u pitanju parlament Bosne i Hercegovine, treba se na početku otkloniti lingvistički nedostatak: pleonazam u imenu parlamenta – Parlamentarna skupština, što bi značilo: Skupštinska skupština.13 U pitanju je lingvistički neispravan način nazivanja, te se Parlament jednostavno treba nazvati Parlament, Skupština ili Sabor Bosne i Hercegovine. Imajući na umu istorijsku tradiciju Bosne i Hercegovine bilo bi interesantno da se PARLAMENT nazove SABOROM, referirajući između ostalog i na prvi moderni bosanski parlament početkom 20. vijeka. S druge strane, s obzirom da taj pojam podsjeća previše na zakonodavnu instituciju susjedne Hrvatske (kao što i u ostalom pojam Skupština podsjeća na Narodnu skupštinu Srbije) možda bi bilo najneutralnije da se parlament nazove jednostavno Parlament Bosne i Hercegovine. A sada dolazimo do suštinskog pitanja: na koji način ukloniti diskriminaciju “Ostalih” kada je u pitanju nemogućnost njihovog izbora i punopravnog učešća u zakonodavnom procesu u Domu naroda? Da bi se na to pitanje odgovorilo, smatram neophodno da odgovorimo na pitanje: Dom naroda, kakav je to uopšte dom i koja je njegova uloga u političkom sistemu a samim tim i zakondavnom procesu BiH? Član IV Ustava predviđa dvodomni sistem, sa Predstavničkim domom i Domom naroda, oba sa istim ovlaštenjima. Bikameralizam tipičan je za federalne države, te stoga i ne iznenađuje da se Ustav BiH opredijelio za dva doma. Međutim, uobičajena svrha drugog doma u federalnim državama je da se osigura jača zastupljenost manjih entiteta. Jedan dom sastavljen je na osnovu brojeva stanovništva, a u drugom svi entiteti tj. federalne jedinice imaju isti broj mjesta (Švajcarska, SAD) ili su barem manji entiteti sa većom zastupljenošću (Njemačka) u odnosu na broj stanovnika. U BiH je ovo sasvim drukčije: u oba doma dvije trećine članova dolaze iz FBiH, s razlikom da su u Domu naroda iz Federacije zastupljeni samo Bošnjaci i Hrvati, a iz RS Srbi. Prema tome, Dom naroda nije odraz federalnog karaktera države, već je to dodatni mehanizam koji ide u korist interesa konstitutivnih naroda. Osnovna funkcija Doma naroda po Ustavu je da, ustvari, bude dom gdje će se koristiti veto na osnovu vitalnog interesa (Venecijanska komisija 2005). Nedostatak ovakvog aranžmana je da Predstavnički dom 13 Marković, G. Bosanskohercegovački federalizam, str. 424. 170 Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini postaje dom gdje se obavlja zakonodavni rad i donose neophodni kompromisi da bi se postigla većina. Uloga Doma naroda je samo negativna, kao doma za veto, gdje članovi vide odbranu interesa svoga naroda kao svoj isključivi zadatak, bez učešća u uspjehu zakondavnog procesa. Imajući ovo na umu, analiza Fondacije Konrad Adenauer, koju su izradili grupa autora i autorica i koja je pokrila period istraživanja od 1996. do 2007. godine, pokazala je slijedeću (iznenađujuću) stvar: Dom naroda u posmatranom periodu nije ostvarivao ni svoju osnovnu funkciju – zaštite vitalnih nacionalnih interesa. Za 11 godina u svega četiri slučaja pokrenut je postupak zaštite tih interesa. Osim toga, stranačka struktura ovog doma najčešće je identična strukturi vodećih političkih snaga zastupljenih u Predstavničkom domu. Otuda je dosta rijetka situacija nesaglasnosti domova. Dom naroda, što je suprotno njegovoj prirodi, mnogo češće se koristio instrumentom entitetskog glasanja i time i sam uticao na blokadu parlamentarnog odlučivanja14. Stoga, kao što je to i Venecijanska komisija (2005) predložila, djeluje da bi moglo biti bolje korištenje veta na osnovu vitalnog nacionalnog interesa premjestiti u Predstavnički dom i ukinuti Dom naroda. Ovo bi uskladilo procedure i omogućilo usvajanje zakona bez ugrožavanja legitimnih interesa bilo kog naroda. To bi i riješilo problem diskriminatornog sastava Doma naroda. Rezultat takvih ustavnih promjena, kada je u pitanju Dom naroda, bi bio slijedeći: ukida se diskriminacija "Ostalih", s ozbirom da diskriminatorni dom, Dom naroda, ne bi više postojao, a da su izbori za Predstavnički dom opšteg karaktera i da ne predviđaju bilo kakve etničke paritete tj. isključivanje građana na bilo kojoj osnovi, ukida se diskriminacija Bošnjaka i Hrvata iz Republike Srpske, te Srba iz Federacije Bosne i Heregovine, koji su, kao i "Ostali" do sada bili diskriminsani i kojima nije bio omogućen izbor u Dom naroda, čime se ovakvim preustrojem parlamenta Bosne i Hercegovine dolazi do rješavanja dodatnog problema, državna zakonodavna procedura se fokusira na jednu instituciju, što bi omogućilo da se zakonodavni proces uopšte učini više transparentnim za javnost, da dođe do jačanja kapaciteta naučnih i savjetodavnih, stručnih i administrativnih tijela u parlamentu, što bi sve zajedno trebalo rezultirati bržim, efikasnijim i demokratičnijim radom zakonodavne vlasti, zakonodavni proces bi bio u rukama legitimnih predstavnika naroda, s obzirom da je Predstavnički dom biran na direktnim izborima, a da je Dom naroda do sada često bio dom koji se popunjavao onima koji nisu uspjeli ući u druga tijela koja se biraju direktno. Imamo veliki broj primjera da su u Dom naroda bili birani neuspjeli kandidati za članove Predsjedništva BiH (npr. Mladen Ivanić iz PDP, Sulejman Tihić iz SDA, Borjana Krišto iz HDZ itd). Delegati u Domu naroda su često bili predstavnici političkih stranaka i njihov izbor je bio rezultat interesa velikih političkih stranaka a ne volje naroda, 14 Trnka, K. et al, op. cit., str. 142. 171 Saša Gavrić Bosna i Hercegovina bi izgubila jednu karakteristiku federalnog uređenja, s obzirom da je dvodomni parlament u većini slučajeva odlika složenih država. No, kao što je već i rečeno, Dom naroda u njegovoj postojećoj strukturi ne predstavlja klasični drugi dom, jer nije dom federalnih jedinica nego se radi o Domu konstitutivnih naroda. Time bi se simbolično radilo na integraciji države, jer iako suštinski Bosna i Hercegovina kroz svoja dva entiteta i Distrikt Brčko predstavlja federalno uređenu državu, ukidanjem Doma naroda, umanjila bi se jedna od bezbroj karakteristika federalizma, te bi se potencijalno doprinijelo ujedinjenu Bosne i Hercegovine i ukidanjem Doma naroda Bosna i Hercegovina bi postala jednodomni politički sistem, kada je u pitanje ustroj državnog nivoa vlasti, čime se mijenja jedna značajna stavka njezinog konzensualnog sistema, koji u slučaju “složenih” država ipak predviđa bikameralne parlamente15. U slučaju da dođe do ovakve implementacije presude Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine ostaje jedno otvoreno pitanje: kako zadovoljiti interese pojedinih nacionalnih stranaka koje se ne bi željele odreći instrumenta "zaštite vitalnog nacionalnog interesa"? Jedna od mogućnosti jeste da se "zaštite vitalnog nacionalnog interesa" presele u Predstavnički dom, i to tako, da bi se Ustavnopravnoj komisiji Predstavničkog doma, tj. budućeg jednodomnog parlamenta, da pravo da odlučuje o ovome pitanju. Zašto? S jedne strane, ustavnopravna komisije jeste ta komisija kroz koju svaki zakon treba proći, jer ona upravo utvrđuje koliko je jedan zakon u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine, a sa druge strane u njoj imamo zagarantovanu zastupljenost svih konstitutivnih naroda, ali zastupljenost "Ostalih" teoretski nije onemogućena. Takođe, "vitalni nacionalni interes" bi se u tom slučaju trebao definisati kao oblik "pozitivne diskriminacije" koji je zagarantovan konstitutivnim narodima kao specijalnim etničko-kulturnim kolektivitetima u BiH, koji su jedan od stubova državnosti BiH. Ustavnopravna komisija bi u tom slučaju odlučivala da li postoji povreda, a u slučaju da postoji, prijedlozi zakona bi, kao što je to do sada bio slučaj sa Domom naroda, bili proslijeđivani Ustavnom sudu Bosne i Hercegovini koji bi donosio konačni sud o tome da li se radi o istinskoj povredi "vitalnih nacionalnih interesa" ili ne. Pretpostavljam, kao što je to prethodno spomenuta studija Fondacije Konrad Adenauer16 za period 1996. do 2007. i pokazala, da bi se instrument zaštitete vitalnih nacionalnih interesa rijetko ili nikako koristio, s obzirom da Predstavnički dom podrazumijeva druge mehanizme, kao što je "entitetski veto" i koji je glavni uzrok neusvajanja velikog broja zakona. Čak 59% zakona koji nisu usvoji u periodu od 1996. do 2007. godine su oboreni zahvaljujući odsustvu entitetske podrške17. Nažalost, iako bi bilo od značaja, zbog nedostatka prostora, ovdje nije moguće ulaziti u detalje oko problematike "entitetskog veta", te mogućeg međuod15 Lijphart, A. Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in ThirtySix Countries 16 Trnka, K. et al, op. cit. 17 Trnka, K. et al, op. cit., str. 143. 172 Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini nosa "entitetskog veta" i "zaštite vitalnih nacionalih interesa". Kao što je Venecijanska komisija u svojoj analizi iz 2005. godine ukazala, neophodno je precizna i stroga definicija vitalnog nacionalnog interesa. Iako je Ustavni sud svojom odlukom od 25. juna 2004.18 godine počeo tumačiti taj pojam. S obzirom na postojanje veta, grupa poslanika koja ima posebno krut stav i odbija kompromis je u jakoj poziciji. Tačno je da dalja sudska praksa Ustavnog suda može dati definiciju vitalnog interesa i smanjiti rizik koji inherento postoji u tom mehanizmu. To bi, pak, moglo potrajati, a i djeluje neprimjereno da se takav zadatak, sa značajnim političkim implikacijama, prepusti samom Sudu, a da mu se ne da nikakva smjernica u tekstu Ustava. Vitalni nacionalni interes bi mogao, kao što je to bilo predviđeno „Aprilskim paketom“ ustavnih reformi, uključiti slijedeća prava: prava sva tri konstitutivna naroda da budu zastupljeni u zakonodavnim, izvršnim i sudskim organima (možda kroz minimalne kvote) i da imaju jednaka prava učešća u procesima donošenja odluka; prava koja se tiču: identiteta konstitutivnog naroda, teritorijalne organizacije, organizovanja javnih organa vlasti, obrazovanja, upotrebe jezika i pisma, nacionalnih simbola i zastava, duhovnog naslijeđa, posebno njegovanja i potvrđivanja vjerskog i kulturnog identiteta, tradicija, očuvanja integriteta Bosne i Hercegovine, sistema javnog informisanja i predlaganje amandmana na Ustav BiH. I pred sami kraj trebalo bi se ukazati na neke specifičnosti oko veličine, strukture i načina izbora budućeg jednodomnog parlamenta. Parlament jeste predstavništvo građana. Veoma važno pri tome jeste određenje područja izbornih jedinica za izbor članova Parlamenta. Izborne jedinice, kao u mnogim federacijama, u sadašnjoj se Bosni i Hercegovini formiraju unutar federalnih jedinica. Rješenje koje je predviđeno Ustavom i Izbornim zakonom ne predstavlja odstupanje od poznatih rješenja u federalnim državama, pa ne bi predstavljalo kuriozitet i negativnost ni ako bi se i dalje zadržalo. No s druge strane ako bi se kreirale nadentitetske izborne jedinice, koje bi uključivale područja iz oba entiteta, onda ti izabrani predstavnici ne bi bili predstavnici građana entiteta nego u istinskom smislu građana Bosne i Hercegovine. To bi uticalo na rušenje dominacije etničkog principa glasanja, zato što bi te izborne jedinice ujedno bile i multinacionalne i zahtijevale bi i preorijenataciju izbornih programa nacionalnih stranaka u svrhu dobijanja glasova pripadnika različitih etničkih grupa te izborne jedinice u svrhu dobijanja poslaničkih mjesta u Parlamentu. U kontekstu samog rada Parlamenta neophodno je povećanje broja poslanika Parlamenta. Sa dosadašnja 42 zastupnika Bosna i Hercegovina može se porediti sa evropskim “patuljastim” državama: Andorom, Lihtenstajnom ili San Marinom. Država sa više od tri miliona stanovnika mora imati parlament sa najmanje duplo više zastupnika, jer jedino na takav način možemo govoriti o istinski "radnom" parlamentu. Samo sa adekvatnim brojem poslanika moguć je rad u komisijama parlamenta, kako parlament ne bi bio mjesto izvršenja vladinih prijedloga i vanparlamentarnih dogo18 Odluka U-8/04, o vetu na osnovu vitalnog interesa protiv Okvirnog zakona o visokom obrazovanju. 173 Saša Gavrić vora političkih stranaka, nego da utiče na proces donošenja političkih odluka. I za kraj: u duhu presude u slučaju Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine PARLAMENT bi trebao uzeti u razmatranje uvođenje obaveznih mjesta za predstavnike naciolnalnih manjina kao što je to slučaj u mnogim evropskim državama. Naravno, sam način implementacije takve jedno odluke bi se trebao raditi u međunarodnoj uporedbi i uz konsultacije značajnih međunarodnih savjetodavnih tijela, kao što je to Venecijanska komisija i drugi. Reforma izvršne vlasti Bosne i Hercegovine Kako bi mogli odgovoriti na pitanje na koji način se kolektivno Predsjedništvo Bosne i Hercegovine može reformisati, te tako uklonili diskriminatorne elemente koje su ustanovljenje presudom suda u Strazburu, neophodno je da se osvrnemo na samu prirodu kolektivnog šefa države, ali njegov odnosu prema Savjetu ministara Bosne i Hercegovine, s obzirom da ove dvije institucije zajedno vrše izvršnu vlast na državnom nivou. Venecijanska komisija je u svojoj analizi iz 2005. godine zaključila: Kolektivno predsjedništvo je izuzetno neuobičajen aranžman. Što se tiče predsjedničkih funkcija šefa države, to obično lakše vrši jedna osoba. Na vrhu izvršne vlasti već je jedno tijelo tipa kolegija, Vijeće ministara, i drugo takvo tijelo ne djeluje kao pogodno za djelotvorno donošenje odluka. To stvara rizik od dupliciranja procesa odlučivanja i postaje teško razlučiti ovlaštenja Vijeća ministara i Predsjedništva. Uz to, Predsjedništvo ili nema potrebno tehničko znanje kakvo je dostupno kroz ministarstva, ili mu treba takvo ključno osoblje, čime se stvara dodatni nivo birokratije. Kolektivno predsjedništvo, prema tome, ne djeluje da je ni funkcionalno, ni efikasno. U kontekstu BiH, njegovo postojanje djeluje, opet, motivirano potrebom da se osigura učešće predstavnika svih konstitutivnih naroda u svim bitnim odlukama. (…) Najbolje rješenje bi, prema tome, bilo da se izvršna vlast koncentrira na Vijeće ministara kao tijelo tipa kolegija, u kojem su zastupljeni svi konstitutivni narodi. (Venecijanska komisija 2005: paragraf 38 i 39). I, upravo, vodeći se ovim zaključkom da se izvršna vlast treba koncentrisati u Savjetu ministara, kao kolegijalnom tijelu u kojem su zastupljeni svi konstitutitivni narodi, a koje opet po članu 6 Zakona o Savjetu ministara ostavlja mogućnost izbora jednog ministra iz reda "Ostalih" i time po svome sastavu nije diskriminatorno, u ovom radu predlažem da se Predsjeništvo Bosne i Hercegovine u potpunosti ukine. Ovaj prijedlog naravno ne dolazi iz čiste teorije niti predstavlja eksperimentalni primjer, nego ima i svoju praktičnu utemeljenost u političkom sistemu Švajcarske. Kao što je poznato, iako politički sistemi Švajcarske i Bosne i Hercegovine ukazuju na velike razlike, određen broj autora ipak ukazuje na velike sličnosti19, te se paralele zasigurno mogu povlačiti. 19 Npr. Moeckli, S. Politički sistem Švajcarske: kako funkcioniše, ko učestvuje, čime rezultira 174 Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini Rezultat takvih ustavnih promjena bi bio: izvršna vlast u Bosni i Hercegovini bi se koncentrisala na jedno tijelo, tako da više ne bi dolazilo do blokada ili nesuglasica kao što je to slučaj između dosadašnjeg Savjeta ministara i Predsjedništva Bosne i Hercegovine, npr. kada je u pitanju usvajanje državnog budžeta, koji nakon stručne pripreme administracije ministarstava biva predložen od strane Savjeta ministara, zatim zbog razlika u političkim pogledima biva izmijenjen u Predsjeništvu, da bi treća verzija toga zakona bila usvojena u dosadašnjoj Parlamentarnoj skupštini. Kratko rečeno, izvršna vlast bi bila koncentrisana na jedan organ, dosadašnji nedostaci u radu slabo organizovanog i skromno opremljenog Predsjedništva bi bili uklonjeni, jer bi sve politike, koje su do sada na primjeru vanjske politike bile podijeljenje između Predsjedništva i Savjeta ministara, sada bile u Savjetu ministara koji je kadrovski u boljoj poziciji, političke krize, koje mogu biti izazvane time što jedna grupa stranaka drži većinu ili dio većine vlasti u Parlamentu a samim tim u Savjetu ministara, a druga grupa stranaka ima svoje predstavnike u Predsjeništvu, bi bile uklonjene ili umanjene, ukidanjem Predsjedništva Bosna i Hercegovina bi u formalnom smislu izgubila "šefa države", instituciju koja je vrhovni predstavnik "naroda", što u bosanskohercegovačkom slučaju i ne nosi tolike negativne posljedice, s ozbirom da na dominantni multietnički karakter države i ne možemo govoriti o postojanju "državne/ustavne nacije" (njem. Verfassungsnation), kao što je to slučaj u monoetničkim zemljama Evrope i ukidanjem Predsjedništva Bosne i Hercegovine i fokusiranjem izvršne moći na Savjet ministara Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina bi iz sadašnjeg polupredsjedničkog političkog sistema prešla u grupu država sa skupštinskim političkim sistemom. Imajući na umu da smo već gore spomenuli da bi ukidanjem Doma naroda BiH postala i jednodomni politički sistem, može se sumirati da bi BiH nakon ovakvih reformi postala skupštinski, jednodomni politički sistem, Ovakve ustavne promjene bi imale velike posljedice i za pitanja nadležnosti "ojačanog" Savjeta ministara, za način njegovog izbora i zastupljenosti "Ostalih", kao i za proceduralna pitanja rada i odlučivanja unutar samog Savjeta ministara. Savjet ministara bi preuzeo nadležnosti koje su do sada ustavnim odredbama bile kod dosadašnjeg Predsjedništva Bosne i Hercegovine. Te odredbe definisane su u članu V.3 Ustava, a odnose se na: vođenje vanjske politike Bosne i Hercegovine i imenovanje ambasadora i drugih međunarodnih predstavnika Bosne i Hercegovine; predstavljanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim i evropskim organizacijama i institucijama i traženje članstva u onim međunarodnim organizacijama i institucijama u kojima Bosna i Hercegovina nije član; 175 Saša Gavrić vođenje pregovora za zaključenje međunarodnih ugovora Bosne i Hercegovine, otkazivanje i, uz saglasnost Parlamentarne skupštine, ratifikovanje takvih ugovora; izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine; predlaganje godišnjeg budžeta Parlamentarnoj skupštini uz preporuku Vijeća ministara, podnošenje izvještaja o rashodima Predsjedništva Parlamentarnoj skupštini na njen zahtjev, ali najmanje jedanput godišnje; koordinaciju, prema potrebi, sa međunarodnim i nevladinim organizacijama u Bosni i Hercegovini i vršenje drugih djelatnosti koje mogu biti potrebne za obavljanje dužnosti koje mu prenese Parlamentarna skupština ili na koje pristanu entiteti. Dalje, današnje Predsjedništvo ima ulogu da imenuje Predsjedavajućeg Savjeta ministara (kojeg potvrđuje Predstavnički dom) (član V.4 Ustava), raspušta Dom naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovineprima (član 44. Poslovnika), prima akreditivna pisma od diplomatsko-konzularnih predstavnika (član 6. Poslovnik o radu Predsjedništva BiH), može slati predstavke Ustavnom sudu (član 10. Poslovnika), zatim vrši civilnu komandu nad oružanim snagama, te simbolične nadležnosti poput potvrđivanja simbola Bosne i Hercegovine, nakon što Parlamentarna skupština odluči o njima (član 40. Poslovnika), imenovanja pet članova Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika (član 41. Poslovnika) i imenovanje pet članova Upravnog odbora Centralne banke Bosne i Hercegovine (član 54. Poslovnika). Kada se sagledaju ove nadležnosti Predsjedništva može se jednostavno zaključiti da se u većini slučajeva radi o dva oblika djelovanja. Prvi se odnosi na vođenje i praktično implementiranje vanjske politike što Savjet ministara te samo Ministarstvo vanjskih poslova mogu vrlo jednostavno preuzeti, poštujući postojeće principe (po mogućnosti donošenje odluka konzensualnim putem i poštujući ravnopravnu zastupljenosti konstitutivnih naroda, ali i "Ostalih"). Druga oblast rada jesu klasična imenovanja i potvrđivanja koja takođe mogu biti izvršena od strane Savjeta ministara kao kolektivnog tijela ili od strane pojedinih ministarstava. Otvoreno ostaju samo pitanja imenovanja predsjedavajućeg Savjeta minsitara, što može biti učinjeno od strane predsjedavajućeg budućeg jednodomnog parlamenta, te pitanje civilne kontrole oružanih snaga. Pošto se kod posljednje djelatnosti radi o vrlo komplikovanoj oblasti, ostaviću ovo pitanje otvorenim jer bi ono trebalo biti predmet posebno istraživanja. No, za pretpostaviti je da Savjet ministara, Parlament ili treće nezavisno tijelo može vršiti civilnu kontrolu oružanih snaga. Današnji status Savjeta ministara po ustavu je vrlo nejasno definisan. Zakonska definicija da je Savjet ministara izvršna vlast treba biti i u samom ustavu potvrđena. Pri tome, ustavnim promjenama Savjet ministara bi postao, kao što je već rečeno, jedini organ izvršne vlasti, vršeći veliki dio nadležnosti koje je do sada vršilo Predsjedništvo BiH, a to se odnosi naročito na predlaganje budžeta i vođenje vanjske politike. To bi ujedno za sobom povuklo i formiranje novih ministarstava. Naročito u kontekstu evropskih integracija, neupitno je da će državni nivo morati postati nadležan za niz oblasti. Za njihovu regulaciju dosadašnji broj 176 Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini ministarstava nema kapacitet upravljanja. U sastavu Savjeta ministara trebaju biti zastupljeni oba entiteta, svi konstitutivni narodi, ali i pripadnici nacionalnih manjina i onih koji se etnički ne identifikuju. Proporcijalna zastupljenost je moguća, ali ne bi trebala biti isključivi princip izbora. U tom kontekstu opet je interesantan primjer Švajcarske. U članu 175. stav 4 Ustava Švajcarske konfederacije stoji slijedeće: "Pri izboru Saveznog vijeća (tj. vlade) potrebno je voditi računa o tome da su zemaljska područja i jezički regioni prikladno zastupljeni". Zanimljivo je da je, iako je Švajcarska država sa velikim jezičkim, geografskim, religijskim, ideološkim i ekonomskim razlikama, to jedina pisana kvota kod imenovanja savezne vlade. No, politička kultura i konzesualni pristup demokratskom odlučivanju rezultirali su slijedećim nepisanim pravilima: Reprezentacijski kriterij Kvota Jezička regija Najmanje dva člana moraju potjecati iz „latinske“ Švajcarske (Tessin ili zapadna Švajcarska) Geografska regija Treba imati u vidu različite dijelove države Spol Ne treba biti zastupljen samo jedan spol Stranačka pripadnost Najvažnije stranke trebaju biti zastupljene u odnosu na svoju „snagu“ (tzv. čarobna formula) Tabela 2: Kvota zastupljenosti u švajcarskom Saveznom vijeću20 U Švajcarskoj u praksi ovo znači da od sedam članova državne vlade (Saveznog vijeća) uvijek najmanje 2 ili 3 člana vlade potiču iz frankofonog ili italijanskog govornog područja, iako oni čine manje od 30% stanovništva. Geografski gledano, zastupljene su sve regije, a kada je u pitanju ravnopravnost spolova, da se primIjetiti da trenutno imaju četiri ministra i tri ministrice. I ono po čemu je Švajcarska širom svijeta poznata i što je osnova njene konzesualne demokratije jeste stranački sastav savezne vlade. Od 1959. godine četiri najjače, i ideološki suprotstavljene stranke, zajednički vode vladu, a od 2009. godine je čak i pet stranaka21. One zajedno imaju većinu od više od 70% u parlamentu. Bosanskohercegovačke stranke moraju raditi da izgrade slične principe, tako što bi budući Savjet ministara, koji bi u sebi preuzeo ulogu i današnjeg Predsjedništva, dijelio slične vrijednosti, koje i u našem slučaju trebaju postati nepisana pravila, a koja bi rezultirala većim brojem žena ministrica, decentralizacijom porijekla ministara (oni ne trebaju biti samo iz centara moći: Sarajeva, Banje Luke i Mostara), te pravilom uključivanja i balansiranja između svih velikih stranaka. Kako bi ovaj prijedlog mogao biti usvojen u parlamentarnoj proceduri pretpostavljam da u sadašnjim okvirima ne bi mogli izbjeći fiksiranje etnič20 21 Moeckli, S., op. cit., str. 73. Moeckli, S., op. cit., str. 74. 177 Saša Gavrić kih kvote. U tom slučaju predlažem minimalne kvote, tj. da svaki konstitutivni narod bude zastupljen sa minimalno 25% ministarskih mjesta, dok bi se jedna četvrtina mjesta dijelila u ovisnosti od uspjeha najvećih stranaka uz jasno obaveznu zastupljenost "Ostalih". Po aktuelnom Zakonu o Savjetu ministara predviđena je samo mogućnost ali ne i obaveza da jedno ministarsko mjesto ili mjesto Generalnog sekretara Vijeća ministara bude popunjeno iz grupe "Ostalih" (član 6. Zakona). Ali, bilo bi interesantno da "pisana pravila" (etničke kvote) pređu u političku kulturu bosanskohercegovačkih stranaka i naroda. Naime, da bi se u novom Savjetu ministara garantovao etnički balans i uklonio strah od toga da bi pripadnik samo jedne etničke grupe predsjedavao četverogodišnjim mandatom predlažem da se i u tom pitanju ugledamo na švajcarski politički sistem. Švajcarska poznaje instituciju predsjedavajućeg, tzv. "Saveznog predsjednika", koji se bira na mandat od godinu dana od strane Savezne skupštine Švajcarske (član 176. Ustava Švajcarske konfederacije). Savezni predsjednik vodi rasprave Saveznog vijeća (vlade), predstavlja vijeće prema drugim institucijama, te ceremonijalno zastupa Švajcarsku u inostranoj politici (član 184. Ustava Švajcarske konfederacije). U slučaju da se ovakav princip odabere i u Bosni i Hercegovini, povećala bi se i odgovornost Savjeta ministara prema legitimnim predstavnicima naroda, tj. Parlamentu Bosne i Hercegovine, jer bi Predsjedavajući Vijeća ministara, koji bi ujedno i zastupao Bosnu i Hercegovinu, bio osoba koja bi se birala na godinu ili možda na mandat od dvije godine. Nakon isteka manadata, Parlament Bosne i Hercegovine bi odlučivao ko će naslijediti dodatašnjeg Predsjedavajućeg, poštujući princip rotacije. Tako bi se trebalo regulisati da dva Predsjedavajuća uzastopno ne mogu dolaziti iz istog konstitutivnog naroda ili iz "Ostalih", čime se daje mogućnost ravnopravne zastupljenosti svih naroda i "Ostalih" ali opet se ne fiksiraju krute rotacije, koje nekad mogu ići na račun kvalitete rada tj. mogu dovesti do toga se mora birati pripadnik jedne grupe, ali da ponuđeni kandidati ne predstavljaju najbolji izbor za vođenje državne politike. I za kraj dotaći su se pitanja načina odlučivanja unutar Savjeta minsitara. Kritičari ovog prijedloga bi mogli reći da s obzirom na etničke podjele u državi i ideološke razlike parlamentarnih većina koje biraju Savjet ministara u velikom broju slučajeva ne bi došlo do željenog konzenzusa. Ta kritika itekako je opravdana, ukoliko se pogleda rad dosadašnjih Savjeta ministara, ali sa druge strane se postavlja pitanje: da li postoji konzenzus u današnjem Predsjedništvu Bosne i Hercegovine? Ili kada pogledamo na rad današnje Parlamentane skupštine i njezinih domova, takođe nemamo konzenzus, imajući na umu da veliki broj zakona nikad ne bude usvojen zbog npr. "entitetskog veta"22. Zbog toga, nepostojanje konzenzusa ne predstavlja dovoljnu prepreku za ukidanje Predsjedništva tj. spajanje dviju slabih izvršnih institucija (Predsjedništva i Savjeta minsitara) u jednu relativno jaku izvršnu instituciju, budući Savjet ministara. 22 Vidi Trnka, K. et al, op. cit. 178 Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini Zaključna razmatranja U međunarodnoj literaturi postoji saglasnost da je Bosna i Hercegovina složena država. Neki idu dalje: eksperti često pripisuju državnim institucijama manjak funkcionalnosti. Ovaj zaključak ne djeluje čudno. Mnogostruki “checks and balances“, etnička proporcionalnost u skoro svim oblastima slabe državne institucije, a ekstremna decentraliziranost takođe otežava efikasno upravljanje. Pored toga, već mali broj političkih aktera je u stanju da dugoročno blokira odluke institucija. Kratko rečeno: ustav je za političku svakodnevnicu nepraktičan. Ali šta znači složenost? Koji su to kriteriji pri ocjenjivanju? Nije dovoljno ukazati na komplikovanost strukture određene države kako bi se donio takav sud. Postoje mnoge države s višeslojnim ustrojem i Švajcarska se ubraja u iste. Ali donošenje odluka u tom sistemu je ipak moguće. Kako bi se došlo do jasnoće, potrebno je sagledati ustavnopravnu strukturu. Tako Ustav Bosne i Hercegovine predstavlja poseban slučaj. Sastavni je dio Dejtonskog mirovnog sporazuma. Taj sporazum je osnova za zaustavljanje rata u Bosni i Hercegovini. Ujedno je trebao omogućiti suživot takozvanih konstitutivnih naroda u zajedničkoj državi. Nadgledanje implementacije sporazuma povjereno je visokom predstavniku za Bosnu i Hercegovinu, kojeg imenuje međunarodna zajednica. Koje posljedice nosi sa sobom takva jedna struktura? Koje su posljedice za demokratski razvoj jedne države? Mnoga pitanja mogu prozaći iz samo gore postavljane konstalacije pitanja. Ovaj rad se bavio samo jednim određenim. Koje su to dalekosežne posljedice za ustavnopravni poredak u Bosni i Hercegovini i daljnu demokratizaciju političkog sistema Bosne i Hercegovine koje donosi Presuda Evropskog suda za ljudska prava Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine i na koji način se može doći do željene “demokratizacije”? Rezultat rada jeste predstavljanje jednog mogućeg modela promjene izbornog sistema i samim tim određenih državnih organa, a naročito parlamenta (oba doma) i šefa države tj. izvršne vlasti u političkom sistemu Bosne i Hercegovine. Rad je predstavio prijedlog jednodomnog skupštinskog sistema, čije uvođenje bi imalo za posljedicu radikalnu reformu državnih institucija, ali i moguće demokratiziranje i jačanje zakonodavne i izvršne vlasti. Umjesto složenog dvodomnog parlamenta i izvršne vlasti koja se dijeli na Predsjedništvo i Savjet ministara, koji svi zajedno vrše diskriminaciju svih onih koji nisu “većinskih” pripadnici konstitutivnih naroda u određenom entitetu, Bosna i Hercegovine bi dobila jednostavni politički sistem sa jednodomnim parlamentom i koncentrisanom izvršnom vlašću u ojačanom Savjetu ministara. Ove nove institucije ne bi vršile diskriminaciju, te bi opet garantovale prava konstitutivnih naroda, što je preduslov da bi se ovakva razmišljanja uopšte uzela u razmatranje. Pripadnici vladajuće koalicije u prvi plan izmjena Ustava i izbornog zakona stavljaju interese konstitutivnih naroda, te se ukidanje diskriminacije mora odvijati u tome okviru. 179 Saša Gavrić Ovim prijedlogom Bosna i Hercegovina bi ukidanjem Predsjedništva Bosne i Hercegovine i fokusiranjem izvršne moći na Savjet ministara Bosne i Hercegovine iz sadašnjeg polupredsjedničkog političkog sistema prešla u grupu država sa skupštinskim političkim sistemom. Imajući na umu da smo već gore spomenuli da bi ukidanjem Doma naroda BiH postala i jednodomni politički sistem, može se sumirati da bi BiH nakon ovakvih reformi postala skupštinski, jednodomni politički sistem. Zakonodavni proces bi se time naročito ubrzao i demokratizovao, jer bi se proces odvijao samo u jednom domu, koji se sastoji od direktno izabranih poslanika. Blokade između domova i unutar domova, koje danas imamo, ne bi više postojale. Savjet ministara BiH bi postao centralno tijelo izvršne vlasti, koji bi bio legitimisan od strane samog parlamenta. Međusobne blokade između Predsjedništva i Savjeta ministara više ne bi postojale. Takođe, međusobni odnos između izvršne i zakonodavne vlasti bi bio pojednostavljen, imajući na umu da bi tada imali samo dva organa, umjesto sadašnjih tri. Literatura Knjige i udžbenici Abazović, D. et al (ur.). Mjesto i uloga «ostalih» u Ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu, Institut za društvena istraživanja Fakulteta političkih nauka, Sarajevo, 2010. Arnautović, S. Političko predstavljanje i izborni sistemi u Bosni i Hercegovini u XX stoljeću, Promocult, Sarajevo, 2009. Bakšić-Muftić, J. Sistem ljudskih prava, Fond otvoreno društvo i Migistrat, Sarajevo, 2002. Bieber, F. Bosna i Hercegovina poslije rata: Politički sistem u podjeljenom društvu, Buybook, Sarajevo, 2009. Begić, K. Bosna i Hercegovina od Venceove misije do Daytonskog sporazuma (1991-1996.), Bosanska knjiga, Sarajevo, 1997. Dizdarević, S. et al. Procjena razvoja demokratije u Bosni i Hercegovini, Fond otvoreno društvo, Sarajevo, 2006. European Court for Human Rights. Leitfaden zu den Zulässigkeitsvorraussetzungen, Strassbourg, 2010. European Court for Human Rights. The ECHR in 50 questions, Strassbourg, 2012. Fink Hafner, D., Pejanović, M. Razvoj političkog pluralizma u Sloveniji i Bosni i Hercegovini, Promocult, Sarajevo, 2006. Gromes, T. Demokratisierung nach Buergerkriegen. Das Beispiel Bosnien und Herzegowina, Campus Verlag GmbH, Frankfurt/Main, 2007. Haverić, T. Ethnos i demokracija, Rabic, Sarajevo, 2006. 180 Slučaj „Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine“ - strukturalna greška nedovršene demokratije u Bosni i Hercegovini Hodžić, E., Stojanović, N. Novi-stari ustavni inženjering?: izazovi i implikacije presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu Sejdić i Finci protiv BiH, Centar za društvena istraživanja Analitika, Sarajevo, 2010. Ibrahimagić, O., Seizović, Z., Arnautović, S. Politički sistem Bosne i Hercegovine, Promocult, Sarajevo, 2010. Lijphart, A. Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries, Yale University Press, New Haven, CT, 1999. Kasapović, M. Bosna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država, Politička kultura, Zagreb, 2005. Marković, G. Bosanskohercegovački federalizam, University Press, Sarajevo, 2012. Moeckli, S. Politički sistem Švajcarske: kako funkcioniše, ko učestvuje, čime rezultira, University Press, Sarajevo, 2010. Pejanović, M. Politički razvitak Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu, Šahinpašić, Sarajevo, 2005. Pobrić, N. Ustavno pravo, Slovo, Mostar, 2000. Šarčević, E. Ustav i politika. Kritika etničkih ustava i postrepubličkog ustavotvorstva u Bosni i Hercegovini, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo, 1997. Šarčević, E. Dejtonski ustav: Karakteristike i karakteristični problemi, Fondacija Konrad Adenauer, Predstavništvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2009. Šarčević, E. Ustav iz nužde: konsolidacija ustavnog prava Bosne i Hercegovine, Rabic, Sarajevo, 2010. Tafro, S. Bosna i Hercegovina ka Evropskoj Uniji : razvoj institucija Bosne i Hercegovine u procesu euro-atlantskih integracija sa posebnim osvrtom na Vijeće ministara, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2011. Trnka, K. et al. Proces odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine, Fondacija Konrad Adenauer, Predstavništvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2009. Vehabović, F. Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, ACIPS, Sarajevo, 2006. Živanović, M. (ur.). Ljudska prava u Bosni i Hercegovini 2008. Pravo, praksa i međunarodni standardi ljudskih prava sa ispitivanjem javnog mijenja, Centar za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2009. Članci Banović, D. Neki aspekti utjecaja politike na pravo, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 2008., str. 63-78. Dodig, R. Ustavno-gordijski čvor u Bosni i Hercegovini 1990.-1994., Status, 9, Mostar, str. 86-89. Fira, A. „Ustavno pravo Bosne i Hercegovine“, u Enciklopedija ustavnog prava bivših jugoslovenskih zemalja, Tom IV, Novi Sad, 2002. 181 Saša Gavrić Kulenović, N., Hažialić-Bubalo, I., Korajlić, M. Presuda Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine: Konkretne posljedice - prvi pregled, Sveske za javno pravo, Volume 1-2/2010, str. 18-35 Keil, S. Mythos und Realitaet eines ethnischen Foederalismus in Bosnien und Herzegowina, Suedosteuropa-Mitteilungen, Volume 1/2010, str. 76-86 Marko, J. United in Diversity? Problems of State- and Nation-building in Postconflict Situations: The Case of Bosnia and Herzegovina, Vermont Law Review, Vol. 30/No. 3 Mujkić, A. O perspektivama postdejtonske BiH, u: D. Jerinić (ur.), Ustavne promjene u BiH: Platforma BiH, Nezavisne novine, Banja Luka, 2007., str. 131-155 Seizović, Z. Konstitutivni narodi i ustavne promjene, u D. Jerinić (ur.), Ustavne promjene u BiH: Platforma BiH. Banja Luka: Nezavisne novine, Banja Luka, 2007., str. 157-176 Stojanović, N. Konsocijacija – Švajcarska i Bosna i Hercegovina, Pregled. Časopis za društvena pitanja, Volume 3-4/2007, str. 63-88 Vukić, Ž. Srednja razina – tri kantona, Status, 12, Mostar, str. 172-175. Oslobođenje (2010): 20 dana za akcioni plan, 12.02.2010. Oslobođenje (2012): Intervju Monika Mijić, zastupnica Vijeća ministara BiH pred Sudom u Strasbourgu: Ugrožen kredibilitet u Vijeću Europe, 10.01.2012. Saša Gavrić THE CASE OF SEJDIĆ AND FINCI VS. BOSNIA AND HERZEGOVINA: THE STRUCTURAL FAILURE OF UNFINISHED DEMOCRACY IN BOSNIA AND HERZEGOVINA Summary The Dayton Constitution has stopped the war and, as a result, one of the most complicated political systems in the world has been created. The post-war political system has been called different names: “Frankenstein State,” “failed state,” “unfinished democracy,” etc. With the constitution a high level of discrimination has been introduced against all those who do not belong to one of the three main ethnic groups. The result of this political system has been the case known as “Sejdic and Finci” at the European Court of Human Rights in Strasbourg. With the court decision Bosnia and Herzegovina is obliged to change its constitution and electoral rules regarding the election of the State Presidency and the House of Peoples of the Parliamentary Assembly. More then two years ago, the Court decided on this case, but the Court’s ruling still has not been implemented. Nevertheless, political parties and academics have been discussing different models of implementation. This paper presents an alternative model of implementation, based on the Swiss consociational model, which would change Bosnia and Herzegovina from a bicameral semi-presidential to a one-chamber parliamentarian political system. Keywords: Case of Sejdić and Finci vs. Bosnia and Herzegovina, „Others“, Discrimination of „Others, One-chamber parliamentarian system, Council of Ministres 182 Originalan naučni rad Lejla Mušić1 MJESTO I ULOGA „OSTALIH“ U USTAVU BOSNE I HERCEGOVINE I BUDUĆIM USTAVNIM RJEŠENJIMA ZA BOSNU I HERCEGOVINU - kako poboljšati položaj žena Jevrejki kao manjinske grupe u Bosni i Hercegovini - multidisciplinarni pristup problemu Rad se bavi razmatranjem uloge žena Jevrejki u Ustavu Bosne i Hercegovine. Istraživanje analizira položaj i ulogu žena u društvu uopće s fokusom na istraživanje koje će se baviti analizom intevjua sa ženama Jevrejkama u Bosni i Hercegovini. Cilj rada je da se razmotri kakva je uloga i položaj žena u bh. društvu uopće s posebnim fokusom na Jevrejke kao manjinsku grupu u BiH. Predmet istraživanja će biti analiza njihovih stajališta o svom položaju u bosanskohercegovačkom društvu u poređenju s onim što je ustavno propisano. Nastojaće se pokazati filozofska, religijska, ekonomska i pravna dimenzija, što će pružiti multidisciplinaran uvid u odnosu na postavljeni predmet istraživanja. U metodološkom smislu uradiće se studija slučaja, čija će fokus grupa biti žene Jevrejke sa područja Kantona Sarajevo. Rad će biti koncipiran u nekoliko poglavlja. Prvo poglavlje razmatra historijsku ulogu jevrejske zajednice u BiH, dolazak Jevreja na područje Bosne i Hercegovine, te njihov odnos sa domicilnim stanovništvom. Ujedno se razmatra način na koji su se kroz historijat razvoja BiH Jevreji odnosili spram zemlje u koju su došli, te šta su novo u kulturološkom smislu donijeli. Slijedeće (drugo) poglavlje se fokusira na interpolaciju roda, etnije i prava sadržanih u Ustavu koja se bave i ženskim pravima i pravima manjina. Nakon toga slijedi empirijski dio rada, koji se bavi analizom intervjua sa ženama Jevrejkama, te njihovim mišljenjima o Ustavu i ustavnoj problematici u BiH. Treće poglavlje analizira problem mulitikulturalizma, te da li se isti može provoditi na dosljedan način u BiH, kao i zaključak o tome da li je i na koji način moguće ostvariti kulturne slobode u BiH. Ključne riječi: nasilje na osnovu identiteta, rodno zasnovano nasilje, Sefardi, nacionalizam, ustav, multikulturalizam. Dolazak Jevreja na teritoriju BiH Za razumijevanje habitualnog kontinuuma postojanja Jevreja na teritoriji Bosne i Hercegovine neophodno je razmotriti neke od temeljnih značajki i odli1 [email protected] Lejla Mušić ka njihovog dolaska u Bosnu i Hercegovinu. Jevreji na teritoriji BiH uz Rome predstavljaju manjinsku grupu, narod koji je u manjini u odnosu na većinski zastupljena tri konstitutivna naroda: Bošnjake, Hrvate i Srbe. Po jednoj od definicija, pod izrazom „manjina” podrazumijeva se: „Grupa koja je brojčano inferiorna ostatku populacije države, u nedominirajućem položaju, čiji članovi, državljani države posjeduju etničke, vjerske ili lingvističke značajke različite od onih koje ima ostatak populacije, i koji pokazuju, makar samo implicitno, osjećaj solidarnosti prema očuvanju vlastite kulture, tradicije, vjere ili jezika”2. Poznato je da je još od Horkheimerovog i Adornovog djela Dijalektika prosvjetiteljstva, i Adornove Minime Moralie postavljeno pitanje kako to da prosvjetiteljstvo koje nastaje kao pokret koji vjeruje u snagu ljudskog uma i razuma završava sa masovnim ubijanjem, genocidom u vidu koncentracionog logora u Aušvicu, pa se postavlja pitanje: „Ima li smisla pisati poeziju nakon Aušvica?”, što je kasnije jedan eminentni stručnjak pri svojoj posjeti Sarajevu parafrazirao u: „Ima li smisla pisati poeziju nakon Srebrenice?” Dakle, u eri sve većeg napretka civilizacije, kulture, nauke i tehnike svjedoci smo poražavanja ljudskog digniteta i kršenja elementarnih ljudskih, moralnih i drugih prava. Pristajanje na polovičnost egzistencije i pristajanje na život „drugog”, onog koji poznaje bolje širu paradigmu stvarnosti je život u sjeni, život marginaliziranog, s onu stranu bilo kakve aproprijacije, otjelovljenja, ostvarenja i ovaploćenja u smislu humanog subjekta koji je svojim rođenjem dobio pravo da samostalno misli, korača, djeluje i stvara prostor za realizaciju svog intelekta. Holokaust je jedan od najtragičnijih događaja za jevrejski narod i za civilizaciju uopće, gdje se postavilo pitanje kako tako velika civilizacija, s tolikim napretkom koji je ostvarila i ostvaruje, može biti sposobna za takva nehumana djela, za takvu poražavajuću degradaciju svega humanog. Jevreje su htjeli uništiti kao pripadnike etničke zajednice koja bi trebala nestati da bi druge arijevske rase mogle da se šire i razvijaju. Kojeg li apsurda na razmeđu između dva stoljeća! Nemoguća vjera u antropocentričnost, u napredak ljudskog razuma, završava instrumentima za masovno ubijanje nacionalnih manjina. Ovdje se postavlja pitanje kako zaštititi manjine nekog društva, kako da budemo sigurni da su im prava zagarantovana. Za istraživanje na ovu temu od izuzetnog je značaja istražiti vrijeme dolaska Jevreja na tlo Bosne i Hercegovine. Španija je došla pod vlast katoličkih vladara u XV stoljeću kada počinju masovni progoni Jevreja. Prema Eliju Tauberu masovne imigracije Jevreja u zemlje pod vlašću Osmanlija su se dešavale jer su prema njima postupali čovječnije nego u ostalim zemljama3. Moritz Levy je, govoreći o Sefardima u Bosni i Hercegovini, rekao da su doselili u XV stoljeću, a prema predaji sultan Bajazit je izdao naredbu prema kojoj se prema Jevrejima mora postupati na najhumaniji način4. Prvi pisani spomenici o Jevrejima datiraju iz XVI stoljeća, a poznato je da su Jevreji vrsni trgovci, pa se njihovim dolaskom prihod u zemlji znatno pove2 Anđelić, N. Kratka povijest ljudskih prava, str. 134. Tauber, E. Ilustrovani leksikon Judaizma, str. 257 4 L. Sefardi u BiH, , str. 9 3 184 Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu ćao. Noel Malcolm, poznati pisac koji se bavio presjekom historijskih dešavanja u Bosni i Hercegovini, posvetio je posebno poglavlje svoga djela upravo bosanskim Jevrejima. Put trgovine kretao se od istoka ka zapadu, iz Raguze ka Foči, do Novog Pazara i do Skoplja, gdje su jevrejski trgovci trgovali sa Bosancima. Neposredno pred dolazak Jevreja na teritoriju BiH, Gazi Husrev-beg je izgradio turbe 1530. godine, koji je bio poznat po trgovini svilom. Trgovina svilom bila je većinom u rukama Jevreja iz Anadolije, gdje su s njima Turci i trgovali. U Sarajevu su se trgovinom uglavnom bavili Jevreji, što je trajalo do kraja Drugog svjetskog rata. Jevreji su živjeli u muslimanskim mahalama ili četvrtima, da bi u XVI stoljeću dobili svoju samostalnu četvrt5(Malcolm 1994:108-109). Malcolm navodi izvore prema kojima su Jevreji u BiH tog perioda imali jednaku poziciju kao i kršćani, jer su morali plaćati dadžbine i nisu mogli graditi bogomolje bez dozvole. Općenito se smatra da je odnos prema Jevrejima u Bosni i Hercegovini bio bolji nego u zemljama u kojima je kršćanstvo dominiralo, pa je to bio jedan od glavnih razloga dolaska Jevreja na teritoriju BiH6 (Malcolm 2007:110-111). Statistički podaci o strukturi jevrejskog stanovništva govore slijedeće: „Tokom vremena doseljeni Aškenazi dosegli su blizu trećine ukupne jevrejske populacije u Bosni i Hercegovini. Tako je 1895. od ukupno 8.213 Jevreja na Sefarde otpadalo 5.729 lica ili 69,76%, a na Aškenaze 2.484 osobe ili 30,24%. Ni docnije se ovaj odnos nije bitnije izmijenio. Prema popisu iz 1910. broj Sefarda7 je iznosio 8.219 a Aškenaza8 3.649 osoba. Pri tome treba imati u vidu da je aškenaska grupacija bila srazmjerno svojoj brojnosti ekonomski znatno utjecajnija. Zahvaljujući doseljavanju i prirodnom priraštaju broj Jevreja (Sefarda i Aškenaza) porastao je od 1879. do 1910. godine sa 3.426 na 11.868, tj. za 246%. Jevreji su bili gotovo isključivo gradski element (93,66%, i to Sefardi 95,4%, Aškenazi 89,7%). Bili su 1879. nastanjeni u 30, a 1910. godine u 62 bosanskohercegovačka grada, tako da od 66 gradskih općina samo u 4 nije bilo Jevreja (Gornji Vakuf, Glamoč, Čapljina Kreševo). Najviše ih je bilo u Sarajevu (6.397), gdje je živjelo više od polovine svih Jevreja u Bosni i Hercegovini (57,55%). U Sarajevu su Jevreji činili 12,32% svih stanovnika grada. Ukupno uzevši, broj Jevreja u bosanskohercegovačkim gradovima porastao je od 1879. do 1910. godine za 227%, a bili su posebno zastupljeni u Banjaluci (321), Travniku (472), Bijeljini (429), Zenici (294), Mostaru (254), Višegradu (265) itd. Pri tome je njihov udio u grupi trgovačko-prometnih i novčarsko-veresijskih zvanja iznosio 1910. jednu petinu. Položaj Jevreja u trgovačkom prometu nije bio srazmjeran njihovom broju. U njihovim se rukama koncentrisala glavnina uvozne i izvozne trgovine. Inače, kada je riječ o Jevrejima vlasnicima preduzeća i radnji, 5 Malcolm, N. Bosnia, a Short History, str. 108-109 Malcolm, N., op. cit., str. 110-111 7 Jevreji protjerani iz Španije. 8 Srednjo-europski i istočno-europski Jevreji (V. Imamović, M. Vjerske zajednice u BiH i Jugoslaviji između dva svjetska rata, Pravni fakultet, Univerzitet u Sarajevu, 2008. 6 185 Lejla Mušić njih je u Bosni i Hercegovini bilo 1907. godine 1.262 ili 3%, a 1913.godine 1923 ili 3,6%.”9 Iz spomenutih statističkih podataka vidljivo je kakav je procentualni udio jevrejskog stanovništva u ukupnom stanovništvu Bosne i Hercegovine. Evidentan je porast jevrejskog stanovništva do 2010, a iz razgovora sa osobama koje se bave promoviranjem jevrejske kulture u Sarajevu, saznala sam da je ubrzano iseljavanje stanovništva uslijedilo nakon napada na Sarajevo 1992. godine. Dakle, evidentno je da je položaj kulturne manjine u okviru većinskog stanovništva Bosne i Hercegovine bio specifičan i da je zahtijevao izvjesnu dozu asimilacije i prilagođavanja. Predrag Finci se u okviru svoga djela Umjetnost uništenog (podnaslov Estetika, umjetnost i Holokaust u poglavlju Židovsko pitanje ili O identitetu) detaljno posvetio ovom pitanju naglašavajući slijedeće: „Jedan strah je uporno opsjedao Židove ranih dijaspora i helenističkog doba- strah da njihovo dijete ne izraste u amaharteza odnosno prostaka, nepoznavaoca Tore ili apikorosa-ciničnog nevjernika koji se odriče židovske vjere zarad racionalističke spekulacije o smislu egzistencije.”10 Ovo ukazuje na problem koji sve manjine imaju, jer njihova prava su gotovo uvijek prava manjinske grupe, koja se postepeno ustavno rješavaju. Ksenofobičnost društva prema drugačijima, problem prilagodbe i potrebe asimiliranja neminovno dovode do krize identiteta. Za jednu manjinsku zajednicu od ključnog je značaja da se ostvare njena prava uz poštivanje kulture u sklopu koje koegzistiraju na temelju načela kulturalnog partikularizma. Donošenje amandmana na ustav je proces koji jako dugo traje, ali je nakon toga neophodno da prođe vrijeme za koje će se spomenute ustavne odredbe i primijeniti u praksi. Upravo je to razlog i osnova za donošenje niza amandmana na bh. ustav, posebno s obzirom na činjenicu da je romsko pitanje daleko više analizirano nego jevrejsko u Bosni i Hercegovini. Naredno poglavlje bavi se upravo prijedlozima i analizom Ustava BiH s obzirom na položaj Jevreja kao manjinske, etničke i kulturne zajednice na bosanskohercegovačkoj teritoriji. Iz navedenih historijskih fakata moguće je zaključiti da je u Bosni i Hercegovini vladala duga tradicija poštovanja različitih kultura, te da je BiH bila pogodno tlo za prihvatanje drugog i drugačijeg, kao i za razvoj demokratskog mišljenja i ideja. Kakva je situacija sa položajem manjina u BiH danas? Ustav BiH i prava „Ostalih” Ustav Kantona Sarajevo sadrži nekoliko amandmana prema kojima i na osnovu kojih se moguće baviti problemom manjina. To su amandman XLIII, XXII, XXIX, XLIX i LII. Izdvojiću neke od segmenata navedenih amandmana, u kontekstu navedenog. Prema prvom spomenutom amandmanu na Ustav Kantona Sarajevo FBiH, navodi se da će konstitutivni narodi i pripadnici grupe „Ostalih” biti ravnopravno zastupljeni u skladu sa posljednjim popisom stanov9 Zlatar, B. Dolazak Jevreja u Sarajevo, http://www.benevolencija.eu.org/content/view/53/35/ 10 Finci, P. Umjetnost uništenog, str. 41. 186 Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu ništva (1992), a distribucija fundamentalnih uloga u organima vlasti će se na jednak način raspoređivati između tri konstitutivna naroda, ali pravo na to imaju i predstavnici grupe „Ostalih”. Konstitutivni narodi i predstavnici grupe „Ostalih” biće na jednak način zastupljeni u svim državnim i javnim službama. Dakle, prema navedenim amandmanima na Ustav, evidentno je da svi imaju pravnu osnovu za ravnopravan pristup svim organima vlasti. Ukoliko se pogleda stvarni položaj i disproporcija u položajima na kojima se nalaze pripadnici grupe „Ostalih”, a ovdje se bavimo položajem Jevrejki u društvu, postavlja se pitanje koliko su zakoni ustvari na djelu. Na jedan dio pitanja pokušaćemo dati odgovor u trećem, empirijskom dijelu rada, gdje ćemo se pozabaviti stavovima žena Jevrejki o njihovom položaju u društvu. Ukoliko se nadalje razmatra Ustav BiH mogu se primjetiti slijedeće temeljne odredbe koje se striktno tiču prava manjina: „1. Bosna i Hercegovina je višenacionalna država bošnjačkog, hrvatskog, srpskog naroda i svih njezinih građana. 2. Bošnjaci, Hrvati i Srbi kao suvereni i konstitutivni narodi i građani Bosne i Hercegovine, ostvarujući svoja suverena prava uređuju Bosnu i Hercegovinu kao decentraliziranu, demokratsku, pravnu i socijalnu državu, sastavljenu od federalnih jedinica s jednakim pravima i odgovornostima. 3. Bosna i Hercegovina je federalna država koja se sastoji od četiri (4) federalne jedinice i jedinica lokalne uprave i samouprave (općine i gradovi). Jednu od federalnih jedinica čini Distrikt Sarajevo. 4. Suverenitet Bosne i Hercegovine neotuđiv je, nedjeljiv i neprenosiv. 5. Federalne jedinice se uspostavljaju na temelju povijesnih, etničkih, zemljopisnih i drugih kriterija i ne moraju imati teritorijalni kontinuitet. 6. Federalne jedinice imaju svoj Ustav. 7. U Bosni i Hercegovini i federalnim jedinicama vlast je ustrojena na načelu diobe vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudbenu.” Ovo su navedene odredbe Ustava Federacije BiH, ali amandmani na Ustav u određenoj mjeri ispravljaju diskriminaciju koja je evidentna u članu dva, jer se spominju samo prava svih građana BiH uopće, a navode samo tri konstitutivna naroda BiH. Mišljenja sam da bi u amandmanima na Ustav trebalo uključiti ili primijeniti odredbe CEDAW konvencije odnosno Konvencije o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena iz 1979.godine, pa bi se svaka od tih odredbi mogla uključiti u parametre biti ženom, biti Jevrejkom na teritoriji BiH. Postavlja se pitanje kako se konstituira vlast ukoliko se na čelnim pozicijama ne daje pravo „Ostalima” da budu birani na vrhovne državne funkcije. Poznata je nedavna presuda pred Evropskim sudom za ljudska prava u Strassbourgu koju je protiv Bosne i Hercegovine podnio Jakob Finci, u kojoj je odlučeno da Bosna i Hercegovina treba promijeniti svoj izborni zakon koji najviše diskriminira pripadnike manjinskih grupa. Prava nacionalnih manjina najviše su diskriminirana u Izbornom zakonu BiH gdje se pripadnicima grupe „Ostalih” zabranjuje učešće na izborima. Presuda Evropskog suda za ljudska prava (decembar, 2009.) da su manjinske grupe u BIH diskriminirane (Jevreji i Romi) govori u prilog spomenutom. Protokol 12 187 Lejla Mušić (sva mjesta na koja se biraju građani moraju biti dostupna bez diskriminacije) Evropske konvencije o ljudskim pravima iz 1948. godine, koji je ratificiran od strane BiH, ne poštuje se, pa se u tom smislu Izborni zakon mora mijenjati. Kao što je poznato, u BiH je vlast konstituirana iz zakonodavne, izvršne i sudske, u okvirima koje se pominje procentualno učešće nacionalnih manjina. „U sastavu Vlade osigurat će se jednaka zastupljenost sva tri (3) konstitutivna naroda i odgovarajuća zastupljenost nacionalnih manjina”. Dakle, nacionalne manjine su u ustavnom smislu spomenute, međutim, postavlja se pitanje koliko su prisutne u vrhovnim organima državne vlasti, što ujedno govori o mogućim pozicijama moći i vlasti u društvu sa kojih se obrazuje i jača identitet određene grupe. Neophodno je postaviti pitanje kako promijeniti ustav na temelju već izrečenih ustavnih odredbi i da li je u praksi došlo do izvjesnih promjena. Preporuke Un tijela Bosni i Hercegovini vezano za prava manjinskih grupa i žena su, prema utvrđenim kriterijima, slijedeće: neophodno je da se ostvari nediskriminacija i ravnopravnost, što pojačava strukturalnu diskriminaciju, pristrasnost i netoleranciju. Prava manjina u BiH i zakone vezano uz odnose prema manjinama u bosanskohercegovačkom društvu bi trebalo mijenjati na način da se osigura identificiranje potrebnih mjera i preporuka. Pravo na adekvatan standard života se vrlo često vezuje uz manjinske grupe, pa je neophodno da se i to promijeni (Kompilacija preporuka Un tijela za ljudska prava, Bosna i Hercegovina). Zakon o ravnopravnosti spolova donesen je 2003. godine i fokusira se na pitanja i prava žena u BiH, pa se tvrdi da se ne smije vršiti diskriminatorna praksa po osnovu spola, roda, klase, rase ili po bilo kojoj drugoj osnovi. Ratifikacija članova CEDAW konvencije koji se vezuju za neravnopravan položaj žena u svim oblastima društva je nužna. Kako je Bosna i Hercegovina poznata po svojoj multikulturalnosti, postavlja se pitanje kako se jevrejska kultura asimilirala i uklopila sa domicilnim stanovništvom, a potom i šta se dešava ukoliko se novi identiteti ne afirmiraju u okviru dominantne kulture. Rezultira li to svojevrsnom formom nasilja nad identitetom određene grupe? Uvođenje adekvatnih pravnih normi i sankcija predstavlja put ka realizaciji identiteta na principima slobode i jednakopravnosti. Neke od konvencija koje bi mogle promijeniti položaj žena Jevrejki kao manjinske grupe u BiH su slijedeći Un dokumenti koji štite prava žena: - Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije žena - Konvencije o političkim pravima žena - Deklaracija o ukidanju nasilja nad ženama - Deklaracija o ukidanju praksi i institucija sličnih ropstvu - Deklaracija o ukidanju svih oblika netrpeljivosti na osnovu vjeroispovijesti. Navedene konvencije bi u velikoj mjeri omogućile da se identitet manjinskih grupa ispolji na adekvatan način, jer nemogućnost ispoljavanja drugačijeg identiteta predstavlja elementarno kršenje ljudskih prava i sloboda odnosno nasilje, koje je predmet razmatranja slijedećeg poglavlja rada. 188 Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu Identitet i nasilje Bosna i Hercegovina je poznata kao multikulturalna i multilateralna država, što je jedna od temeljnih odrednica njenog društva prema kojoj se poznaje bosanskohercegovački identitet. Da li je moguće definirati mulitikulturalizam u državi koja pod utjecajem tranzicije, postratnog perioda ojačanog retradicionalizacijom i ekonomskom krizom još uvijek nema utvrđene ustavne odredbe koje bi se na adekvatan i potpun način poštovale? Multikulturalizam predstavlja postojanje ili koegzistenciju više različitih kultura uz međusobno poštovanje i toleranciju. U bh. društvu, bez obzira na prava koja su ustavno zagarantovana odredbama prema kojima sva tri konstitutivna naroda imaju jednaka prava na cijeloj teritoriji BiH, evidentno je da to nije moguće i da ne odgovara realnoj slici. Iz toga proizilazi kao alternativa moguć zaključak, ukoliko je položaj tri većinska konstitutivna naroda nezavidan, kakav je tek položaj manjinskih grupa, etnija? Nadalje, ukoliko je pravima zadanim u ustavu dato da se sve grupe na jednak i ravnopravan način mogu predstaviti u društvu, neophodno je razmotriti kakvo je stanje u pogledu kulturalnog partikularizma u BiH. Kakav je kulturalni partikularizam u BiH, da li je moguć? Multikulturalizam u BiH bi obuhvatao koegzistenciju Hrvata, Bošnjaka i Srba kao tri konstitutivna naroda i Jevreja i Roma kao manjinskih naroda u BiH. Šta znači mulitikulturalna zajednica i kako je ostvariti? Identitet i nasilje su dva pojma koja su u uskoj vezi i korelaciji. Vrlo često se dešava da su identiteti, pogotovo različiti, produkt netolerancije, mržnje, nesloge koja rezultira konfliktima i za krajnju konsekvencu ima nasilje u svim njegovim formama. Kako se nasilje ispoljava, i kako ga je moguće latentno ispitati na primjeru jednog društva koje sebe proklamira i određuje kao multikulturalno? Vjerski, kulturni, duhovni i bilo koji drugi identitet podrazumijeva postojanje nekog specifikuma po kojem se razlikujemo od drugih, a u demokratskom smislu riječi sloboda podrazumijeva odgovornost da se drugi i drugačiji i njegovo pravo ne oštete. Iris Marion Young u svom djelu Teorija pravde spominje postojanje pet grupa prema kojima se definira i određuje njen pojam građanstva, a to su žene, pripadnici nacionalnih manjina, stare i iznemogle osobe, osobe iz zemalja trećeg svijeta. Ono što je karakteristično za žene Jevrejke jeste da je njihova potlačenost dvostruka. Potlačene su kao pripadnice manjinske grupe, etnije u bh. društvu, a s druge strane su pripadnice ženskog spola. Kao što Amartiya Sen u svom djelu Identitet i nasilje ističe: „Roditi se u nekoj zemlji nije samo po sebi uživanje kulturne slobode, budući da nije proizvoljan čin.”11 U usporedbi s tim, odluka o strogom zadržavanju unutar tradicionalnog načina bilo bi uživanje slobode ukoliko je izbor donesen nakon razmatranja drugih mogućnosti. Značajno je u kontekstu navedenog spomenuti i postojanje kulturalnog partikularizma kao fenomena koji je problematičan sa pravnog aspekta. 11 Sen, A. Identitet i nasilje , str. 168. 189 Lejla Mušić Postoje prakse koje su specifične za određene zajednice, poput prakse ritualnog udovišta i sakaćenja žena, gdje se smatra da nakon smrti supruga žena treba da bude spaljena zajedno sa njegovim tijelom. Nada Ler Sofronić naglašava da je neophodno spriječiti svaki oblik mučenja i zlostavljanja žena bez obzira o kakvom se kulturološkom činu radi, te da treba poštovati zakonske odredbe i dokinuti sve oblike diskriminacije žena. Feminizam i multikulturalizam bi trebali biti prakse koje se ne isključuju, a spomenuti primjeri pokazuju da to nije uvijek slučaj. „Šta liberalna država treba da uradi ako pregovara sa internom etnokulturalnom grupom o kolektivnim pravima, koje učvršćuju nasilje, diskriminaciju i nejednakosti među polovima u okviru grupe“12. Odgovor na pitanje proizašlo iz naslova djela eminentne Susan Moler Okin Da li je multikulturalizam štetan za žene, a koji pruža Odrey13glasi: „Žene trebaju biti uključene u onaj oblik multikulturalizma koji im donosi najviše koristi a najmanje štete.“ Mizoginija kao produkt svoje ideologije uključuje antifeminizam i antisemitizam kao dva međusobno povezana pojma. „Naše vrijeme nije samo najjevrejskije od svih vremena nego je i najženskije od svih vremena...vrijeme najlakomislenijeg anarhizma, vrijeme bez smisla za državu i pravo, život i nauka sve više je ekonomika i tehnika, vrijeme najbesmislenijeg od svih zamislivih društvenih shvatanja historije“14. Tomić razmatra Weiningerove antisemitske ideje i ukazuje na niz autora koji tvrde da žensko i jevrejstvo imaju zajedničke negativne odrednice, te da emancipacija žena nije moguća. Jevrejstvo i rod Rodna dimenzija opresije vidljiva je u analizi intervjua koji opisuju iskustva žena Jevrejki kao manjinske grupe u Bosni i Hercegovini, a ideologija patrijarhalne dimenzije opresije vidljiva je u binarnim opozicijama koje opisuje Weininger. Binarne opozicije muškog i ženskog principa u Weiningerovom djelu identificirane su i sa nacionalnim dihotomijama, moralom, karakterom. Mizoginija patrijarhalne ideologije identificira ženskost sa tjelesnošću, odsustvom uma, odsustvom morala, jevrejstvom. Ideologija nacionalne opresije žena Jevrejki time je u potpunosti demistificirana, a Zorica Tomić u djelu Muški svet15, pojašnjava razumijevanje istog odnosa muškog i ženskog principa u djelima Freuda gdje se “žena identificira sa prirodom, divljim, nagonima, haosom, idom, samoćom a muškarac sa kulturom, civilizacijom, umom, super-egom, društvom”, a Weininger 15 vidi dihotomije muškog/ženskog principa u dvanaest binarnih termina, od kojih ću izdvojiti samo nekoliko, na slijedeći način: 12 Kartag, O. Rod i multikulturalizam, str. 376 Ibid, str. 379. 14 Tomić, Z. Muški svet, str. 246. 15 Ibid, str. 186. 13 190 Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu Muško Karakter Duhovnost Um Moral Arijevac Žensko Spol Tjelesnost Bezumlje Nemoral Jevrej Tabela 3. Weiningerove binarne opozicije16 Glorifikacija arijevske krvi i Arijevaca u Hitlerovom djelu Mein Kampf (Moja borba) nužno ukazuje na odsustvo istih termina u binarnom opozitu Jevreja izjednačenog sa ženskim principom: “Ono što mi danas vidimo kao ljudsku kulturu, kao rezultate umjetnosti, nauke i tehnike, gotovo je isključivo stvaralački proizvod Arijevaca.... On je Prometej čovječanstva iz čijeg svetlog čela, je iziskrila božanska iskra genija za sva vremena, uvek iznova paleći ovu vatru koja kao saznanje osvetljava noć ćutljivih tajni omogućujući ljudima da se vinu putem vladaoca nad svim ostalim bićima zemljine kugle. Ukoliko se on isključi duboka tama će se možda već posle nekoliko hiljada godina ponovno spustiti na zemlju, a ljudska kultura će propasti i svet opusteti”17. Fromm je u svom dvotomnom djelu Anatomija ljudske destruktivnosti ukazao na razvoj ideologije arijevske rase. Fašističke ideje ili rani početak nastanka nacionalne ideologije sadržan je upravo u idejama Martinettija, osnivača italijanskog futurizma, koji u svom futurističkom manifestu naglašava elementarne odrednice koje su utjecale na nastanak i izgradnju nacističkog pokreta, od kojih Fromm naglašava samo neke: sklonost prema neustrašivosti, težnja za borbom, preferiranje rata, antifeministički rad i ustrojstvo rada, težnja da se unište sve tekovine ljudske kulture i civilizacije18. Fromm je analizirao ličnost Adolfa Hitlera, gdje je pošavši od razlike između čovjeka i životinje, pronašao vezu između nekrofilije i ljubavi prema tehnici, da bi došao do poglavlja koje se bavi malignom agresijom, ili Hitlerom kao slučajem nekrofilije. Fromm se usuđuje da istraži patologiju normalnog kako bi istražio „neurotičnost savremene civilizacije”. Zdravo društvo u njegovom sistemu podrazumijeva društvo koje odgovara objektivnim potrebama čovjeka ustanovljenim prema kategoriji humaniteta, a ne prema njegovim subjektivnim potrebama. Revolucionarnost Jevreja u njemu je izazivala oštru pobunu, i ideologija arijevske rase se postepeno zasnovana na darvinističkim idejama počela buditi. Svoju mržnju prema Jevrejima uspoređivao je sa sifilisom i sa tuberkulozom, što Fromm psihoanalitički tumači kao: „Jevreji su stranci. Stranci su otrovni (kao sifilis), zbog toga strance treba iskorijeniti” 19. Ovim se ističe homofobija, 16 Ibid. Hitler, Mein Kampf, str. 206-207. 18 Fromm, E. Anatomija ljudske destruktivnosti I i II, 174-175. 19 Ibid, str. 232. 17 191 Lejla Mušić antisemitizam, te potreba za razvijanjem jačeg nacionalnog identiteta kao i mržnja prema svemu što je drugačije. Kako se pojašnjava analogija između vječnog ženskog principa, Jevreja, crnačke duše, sa stanovišta dominirajućeg duha, Simon de Beauvoir20: “Vječno žensko odgovara crnačkoj duši i jevrejskom karakteru. Jevrejski problem različit je od ostala dva. Za antisemitu Jevrejin nije toliko inferioran koliko je neprijatelj.......između položaja crnca i položaja žene postoje duboke analogije emancipuju se.....a kasta koja je bila gospodar želi da ih zadrži na njihovom mjestu....pohvale vrlina, dobar crnac, u kojeg je duša bezazlena, djetinjasta, nasmijana, rezigniranog crnca, i vrline žene odnosno prave žene koja je frivolna, djetinjasta, neodgovorna, žena potčinjena muškarcu”. Jedna od dihotomija koju istražuje je i dihotomija bolesno-zdravo. Dihotomije ukazuju na negativne stereotipske predstave o ženskom spolu, koji odlikuje odsustvo pozitivnih pojmova duha, uma, morala i karaktera, ali i duh mazohiste ili onog ko je svojim rođenjem osuđen na opresiju, subordinaciju, na život u svjesnosti o nužnosti trpljenja nasilja. Ipak,Weiningerova koncepcija ovakve percepcije muškosti rezultira u tri radikalno negativne konsekvence “antifeminizam, antisemitizam, genij”21. Radikalan otpor borbi za ostvarivanje ženskih prava, mržnja prema Jevrejima, te vjera u muški genij, odnosno genij čovjeka kao kategorije koja se isključivo pripisuje muškarcu, izrazito su isključivačke kategorije. Definicija antifeministe odgovara antisemitisti, tvrdi Weininger, pa time feminista nužno promovira ideju multikulturalizma. Borba protiv antisemitizma je, historijski posmatrano, poprimala različite oblike, a jedan od njih je predstavljala “pobuna 20.000 žena Jevrejki”. Jedna od organizatorica ove pobune bila je Ester Pelstein Magezis22. Svo vrijeme su bile zlostavljanje i mučene od poslodavaca i policije. Borba za bolje uslove života i za veću sigurnost kao i prestanak zlostavljanja nije urodila plodom. „1911. godine 146 žena Jevrejki i Italijanki je umrlo u požaru u kompaniji Triangle Shirtwaist zbog neispunjenih zahtjeva štrajkača”23. Otuda, feminizam i nacionalizam ne isključuju jedno drugo nego se nadopunjuju u feminističkim intervencijama s ciljem ostvarivanja multikulturalizma i bioregionalne saradnje. Primjer toga je i bosanskohercegovačka grupa žena Jevrejki, čije sam stavove analizirala koristeći istraživačku metodu intervjuisanja u okviru fokus grupe. Doprinos njihovog mišljenja je od izuzetne važnosti jer su potlačene i kao žene i kao pripadnice manjine. Pitanja koja su najznačajniji pokazatelji koliko se provode konvencije o ravnopravnom položaju manjina u BiH odnosila su se na opisivanje oblika diskriminacije koje su one doživjele. Sve četiri Jevrejke su visoko obrazovane, a dvije od njih rade na značajnim pozicijama u okviru jevrej20 De Beauvoir, S. Drugi spol, str. 20. Ibid. 22 Joy Magezis u djelu Ženske studije, str. 54, piše o svojoj baki organizatorici i aktivnoj učesnici pobune, predvodnici i organizatorici Ženske sindikalne lige i voditeljici Ženske unije za proizvodnju veša, 1909. 23 Magezis, J. Ženske studije, str. 54-56. 21 192 Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu ske zajednice, dok su ostale dvije penzionisane. Zajedničkog su stava da postoji habitualni kontinuum u postojanju Jevreja kao naroda od 445 godina, ta činjenica dovodi ih u nivo autohtonog bosanskohercegovačkog stanovništva koje se nije uspjelo na adekvatan način afirmisati, jer se nakon Drugog svjetskog rata zbog masovnog ubijanja Jevreja/ki njihov broj značajno smanjio. Smatraju da je stanje u BiH generalno nezadovoljavajuće, a odnosi se na ustav koji se fokusira na prava tri konstitutivna naroda, ne štiteći čak ni njihova prava, a kamoli prava manjina. Neki od oblika diskriminacije se odnose na kršenje prava prve generacije, ali osjeća se i veliko kršenje ekonomsko-socijalnih prava. Država kao pravna zajednica ne postoji, nema prava ni pravde, Zakon o restituciji imovine najviše ih je pogodio. Parodirajući situaciju jedna od Jevrejki je rekla da su „za pokaz u momentima kada je važno naglasiti da je BiH multikulturalna, kao za praznične atmosfere”. U svakodnevnom životu, većina njih je nezaposlena, imovinska prava su im narušena, a dvije od Jevrejki koje rade, rade u Jevrejskoj zajednici što je opet pokazatelj da su manjinske zajednice i dalje zaštićene u okviru centara za manjine, a postoje već spomenuti amandmani na ustav koji govore u prilog potrebi da se Jevreji na jednak način inkorporiraju u bh. društvo. Sociologinja Nada Ler-Sofronić smatra da je potrebno da se konzistentnije provedu zakonske preporuke uz uvođenje i implementaciju protokola 12, što bi imalo za posljedicu poboljšanje položaja žena Jevrejki u Bosni i Hercegovini. Sociolog Daniel Archibugi uvodi pojam kozmopolitanske demokratije kao naprednog oblika demokratije koja za cilj ima poboljšanje kvaliteta života globalno i ostvarivanje regionalnih odnosa saradnje u cilju regulacije zajedničkih problema u regijama ili oblastima. Transverzalna politika identiteta i ekološki nacionalizam kao feministička intervencija u neegalitarne prakse demokratije Britanska sociologinja Nira Yuval Davis24 razmatra različite nacionalne diskurse, pri tom razlikujući eugeničke, maltuzijanske diskurse o naciji naspram diskursa „ljudi kao moć”. Eugenički diskursi promoviraju rast nacija koje su kvalitetne, negativan primjer toga je hitlerovski diskurs koji je završio masovnim progonima Jevreja, maltuzijanske smatraju da je nužno kontrolirati rast populacije, dok diskurs „ljudi kao moć” promovira rast populacije zbog reprodukcije nacije. Žene se u raspravama o naciji najčešće posmatraju kao one koje biološki reproduciraju naciju, pa je takve perspektive neophodno dokinuti. Nira Yuval Davis zagovara transverzalnu politiku identiteta, ukazujući da je neophodno da subjekt zadrži vlastita opredjeljenja, ali i da postane dio većih, nadnacionalnih identiteta u cilju ostvarivanja bioregionalnih odnosa saradnje zasnovanih na etici brige. Identitet može postati globalan bez gubljenja partikularnih odrednica. Ovakav koncept zagovara i sociolog Daniel Archibugi25 kada govori o kozmopo24 Djelo Rod i nacija objavljeno 2004. pokazuje probleme rodne dimenzije nacionalnih diskursa, str. 44-46. 25 Archibugi, D. Sociology: Introductory Readings, Cosmopolitan democracy, str. 329. 193 Lejla Mušić litanskoj demokratiji, koja, između ostalog, može imati za interes regionalnu saradnju u cilju napretka i zaštite kvaliteta života. „Potreba za homogenizacijom onih drugačijih asimiliranjem, ekspulzijom ili čak eliminacijom je dovela do tamne strane demokracije, njene transformacije u etnokraciju”. 26 Ekološki nacionalizam kao pojam sugerira potrebu za uključenjem indogenih perspektiva, jer zahtijeva dokidanje etničkog nasilja, rasizma, ksenofobije, militarizma, spolnog nasilja27. „Etnički rasizam identificiran je sa spolnim rasizmom” 28. Archibugi podržava spomenuta stajališta sa iskazom da tamna strana demokratije predstavlja etnokratiju, dok kozmopolitizam dokida etnonacionalizam idejom supra(trans) i nadnacionalnog identiteta. Multikulturalizam i ideja multikulturalne zajednice zabranjuju ekocid29, urbicid30, rasizam, antisemitizam, genocid i queer bushing31. Iskrivljene koncepcije nacije završavaju u etnocentrizmu koji je ujedno identificiran sa praksama spolnog i rasnog nasilja. Queer bushing podrazumijeva nasilje prema osobama drugačijeg spolnog identiteta, dok etnocentrizam završava u rasizmu, ksenofobiji, militarizmu. Feminizam, ističe Jajawarden Kumari,32zahtijeva punopravno članstvo žena u zajednici, članstvo u lokalnoj, etničkoj, nacionalnoj, nadnacionalnoj zajednici čime se oblikuje „rodno obilježeno državljanstvo”. Nada Ler Sofronić33 naglašava da: „Prava žena treba da uživaju sve žene svijeta uprkos i upravo otporu mizogenim društvima, kulturama i tradicijama u kojima žive, a nikako ne u skladu s njima”. Prakse nasilja nad ženama, predstavnicama dvostruko potlačenih Jevrejki se moraju dokinuti, u rodno ravnopravne i egalitarne demokratske prakse uključenja u sve nivoe vlasti, organizacije vlasti i upravljanja državom na jednak način kao i drugih građanki/a. Zaključak i preporuke o ustavnim promjenama vezano za položaj Jevrejki u društvu Konzistentnije provedbe amandmana na Ustav Kantona Sarajevo bi, vjerujem, donijele mnogo toga novog vezano za položaj žena Jevrejki u BiH. Ukoliko bi se pritom poštovale odredbe CEDAW (Konvencije za eliminaciju svih oblika diskiriminacije žena) u praksi, mnogo toga bi se značajno promijenilo u bh. društvu. BiH je, kao što je poznato, potpisnica ove konvencije i, prema tome, neophodno je da sve odredbe navedene deklaracije i primijeni. Poznato je da se ova 26 Ibid, str. 330. Galić, B. Paradoksi globalizacije i multipolarni svijet, str. 34. 28 Vlaisavljević, U. Rod i nauka. Etnički rasizam i spolni rasizam, str. 183. 29 Podrazumijeva različite oblike konflikata koji mogu biti konflikti uzrokovani lošim odnosom čovjeka prema prirodi, a mogu biti i konflikti subjektivne prirode koji nastaju neadekvatnim odnosom humane egzistencije prema okolini i prema sebi. Sociolog Myerson govori o psihopatologiji modernog života. 30 Uništavanje urbane strukture gradova. 31 Podrazumijeva nasije nad osobama isključivo zbog njihove seksualne orijentacije. 32 Davis, N. Y., Rod i nacija, 2004, str. 120-140. 33 Vlaisavljević, U. Rod i nauka. Etnički rasizam i spolni rasizam, str. 127. 27 194 Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu konvencija bavi pronalaženjem adekvatnog rješenja za neravnopravan status i položaj žena nastao donošenjem Konvencije o ljudskim pravima iz 1948. godine, kada se svo vrijeme referiralo na univerzalna ljudska prava uopće, ali su se, pod plaštom univerzalnosti, promovirala samo univerzalna muška prava. Žene, naime, nisu imale svuda pravo glasa, niti su mogle da budu aktivni princip, princip koji će dovoditi do promjena u društvu. Međutim, kako i na koji način utvrditi koje bi ustavno rješenje bilo najprimjerenije nije moguće bez detaljnije analize prostorno-vremenskog okvira i situacije u kojoj se BiH nalazi, pogotovo s obzirom na položaj manjinskih grupa. Protokol broj 12 Evropske konvencije je prema presudi Evropskog suda za ljudska prava u Strassbourgu donio odluku da BiH krši ljudska prava manjina i da se u tom smislu Izborni zakon Bosne i Hercegovine mora promijeniti. Jačanje mreže institucionalne povezanosti žena Jevrejki sa ženskim organizacijama u cijeloj BiH, ali i šire, kao i jačanje međuetničkih i međunacionalnih veza bi u velikoj mjeri pomoglo da se donesu značajne promjene na nivou cijele Bosne i Hercegovine vezano za problem ove manjine. Prema nekim autoricama/autorima žene su pogodnije za mirovne susrete, sklapanje alijansi i saveza, kao i provođenje mirnijeg i tolerantnijeg dijaloga u odnosu na muškarce, pa je neophodno ove karakteristike iskoristiti u pozitivnom smislu kako bi se ojačao njihov položaj u zemlji. Sa stajališta žena Jevrejki vidljivo je da se one kao pripadnice manjinske grupe osjećaju podređeno i smatraju da Bosna i Hercegovina nije više multikulturalna kao što je bila. Neophodno bi bilo kreirati ustav na način da se i nacionalne manjine pojavljuju na vodećim funkcijama u društvu ili na nekim od čelnih pozicija odlučivanja, kako bi se moglo kreirati mišljenje koje bi moglo biti novo, otvoreno i drugačije od prethodnih. Literatura Anđelić, N. Kratka povijest ljudskih prava, ACIPS, Helsinški komitet za ljudska prava, Sarajevo, 2008. Anić, R.J. Žene u Crkvi i društvu, Svjetlo riječi, Sarajevo-Zagreb, 2010. Archibugi, D. Sociology: Introductory Readings, Cosmopolitan democracy, Polity Press, 2010. Babić-Avdispahić, J., Bakšić-Muftić J., Vlaisavljević, U. (ur.), Zbornik radova: Rod i nauka, Bemust, Sarajevo, 2009. Bakšić-Muftić, J. Rod, ljudska prava, mehanizmi implementacije i zaštite ljudskih prava, master program Rodne studije, 2006. Bohoreta, P. Sefardska žena u BiH, Connectum, Sarajevo, 2005. De Beauvoir, S. Drugi spol, BIGZ, Beograd, 1986. Eli, T. , Ilustrovani leksikon Judaizma: istorija, religija, običaji, Jevrejska opština, Sarajevo, 2007. Finci, P. Umjetnost uništenog, Zagreb, antibarbarus, 2005. 195 Lejla Mušić Fromm, E. Anatomija ljudske destruktivnosti I i II, 1984. Galić, B. Paradoksi globalizacije i multipolarni svijet, socijalna ekologija, Zagreb, 2000. Imamović, M. Vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji između dva svjetska rata, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2008. Kompilacija preporuka UN tijela za ljudska prava BOSNA I HERCEGOVINA, UN BIH, UNOHCHR. Magezis, J. Ženske studije, magistrat, Sarajevo, 2001. Malcolm, N. Bosnia, a short history, PAPERMAC, 1994. Moritz, L. Sefardi u BiH, Bosanska biblioteka, Sarajevo. Muminović, R. Holokaust nad Jevrejima i genocid nad Bošnjacima, DTP, Fojnica, 2007. Sen, A. Identitet i nasilje, Mas Media, Zagreb, 2005. Spomenica, 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, 1566-1966. Tomić, Z. Muški svet, str. 246. Vlaisavljević, U. Rod i nauka, Etnički rasizam i spolni rasizam, CIPS, 2009. Vlaisavljević, U. Rod i politika, modul IV, master program Rodne studije, 2006.godine. Zlatar, B. Dolazak Jevreja u Sarajevo, http://www.benevolencija.eu.org/content/view/53/35/, preuzeto 12.01.2010. 196 Mjesto i uloga „Ostalih“ u ustavu Bosne i Hercegovine i budućim ustavnim rješenjima za Bosnu i Hercegovinu Lejla Mušić THE POSITION AND ROLE OF OTHERS IN THE CONSTITUTION OF BIH AND FUTURE CONSTITUTIONAL REFORMS IN BIH: HOW TO IMPROVE THE POSITION OF JEWISH WOMEN AS MINORITY GROUP IN BIH - MULTIDISCIPLINARY APPROACH TO THE PROBLEM Summary This work reconsiders of the position of Jewish women in the BiH Constitution. The research was based on an analysis of the role and position of women in society in general, with a focus on the position of Jewish women in BiH as a minority group. The object of inquiry is analysis of the perception of Jewish women regarding their position in society compared with the Constitution’s propositions. Philosophical, religious, economical, and legal dimensions are explored in order to provide a multidisciplinary insight into the object of inquiry. First, the historical role of Jewish community is considered, the arrival of Jews in BiH, their relations with the domestic population. The ways in which Jews related to the country they came to, and what kind of novelty they brought in a cultural sense is also explored. The second part of this work focuses on the interpolation of gender, ethnicity, and the provisions contained in the constitution dealing with the gender and minority rights. Further, in the empirical part of the work, interviews conducted with the Jewish women from BiH are analyzed. The third part of the work analyzes the concept of multiculturalism, whether it can be completely implemented in BiH, as well as conclusion to the question of whether cultural freedoms can be achieved in BiH. Keywords: identity, identity based violence, gender based violence, Sephardi, ethnicity, nation, people, nationalism, constitution, multiculturalism, inter-culturalism, culture 197 Originalan naučni rad Ivan Hromatko1 STATUS SQUAW Kao kritička teorija i građanski pokret za emancipaciju, feminizam je posvetio veliki dio svojeg djelovanja dekonstrukciji univerzalnosti i suprotstavljanju prešutnom prihvaćanju muške perspektive - ovdje opisanu kroz igru riječi status squaw. Iako status squaw perspektiva ima sve više oponenata, ona još uvijek dominira društvenom realnošću - bila to realnost svakodnevnog života ili akademske zajednice. Dapače, ideja univerzalnosti stava se u određenoj mjeri „infiltrirala“ i u feministički pokret te stvorila unutarnje podjele. Bez umanjenja važnost teorijskog krila feminizma, ali ni njegovog aktivističkog krila, ovaj rad postavlja pitanje donosi li ponovna politizacija feminističkog pokreta (u smislu osnivanja političke stranke i ulaska u visoku politiku) išta dobroga feminizmu i društvu? Odnosno, može li ulazak u visoku politiku pomoći fokusirati pokret i razriješiti neke od podjela unutar feminizma? Može li politizacija dovesti do pragmatičkog pristupanja problemu emancipacije i pomoći postizanja triju prednosti: reprezentativna dobrovoljnost, politička zastupljenost ciljeva emancipacije, te efikasnost? Ključne riječi: Feminizam, civilno društvo, politika, pragmatizam, univerzalizam Uvod Bell Hooks (pravog imena Gloria Jean Watkins) navodi da je feminizam „pokret za okončanje seksizma, seksističkog izrabljivanja i ugnjetavanja“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 13). Autorica koristi ovu definiciju ne samo zato jer ju smatra najpreciznijom već i zato što ju smatra najotvorenijom. Važnost „otvorenosti“ definicije naslućuje suvremeni problem feminizma koji se u određenoj mjeri zatvorio i (p)ostaje neshvaćen. S jedne strane, javnost doživljava feminizam kao sektaški i anti-muški pokret dok se, s druge strane, feminizam zatvorio – poglavito ulaskom u akademske krugove i preferiranjem stručnog/znanstvenog jezika kojim se zapravo distancirao od šire (ženske) publike. To je dovelo do jačanja obrazovno-materijalne podjele unutar feminizma2, zamijenilo izvorne radikalne temelje feminizma onim reformističkim 1 [email protected] Govoreći iz njezinog iskustva u SAD-u, Hooks kaže da su grupe za osvještavanje (začetnice jačanja feminističkog pokreta i teorije) bile otvorene svim zainteresiranim sudionicima, iako su obično bile sazdane od žena koje su se osobno poznavale. Danas su one zamijenjene sveučilišnim studijima koji i sami imaju određene prednosti, ali im je slabost što su dostupni samo materijalno situiran(ij)im ženama čime se je oslabio masovni 2 Ivan Hromatko (orijentiranom ka postizanju jednakosti na tržištu rada) te postupno, uvođenjem feminizma kao stila života, potpuno uklonilo politiku iz feminizma (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika). Hooks zaključuje: „Feministička politika gubi zamah jer je feministički pokret izgubio jasne definicije“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 19). Gubitak jasnih definicija, u principu znači gubitak fokusa. No, kako se ponovno fokusirati u današnje doba koje gotovo da ne priznaje postojanje bilo kojeg polja ljudskog djelovanja osim ekonomije i politike? Naime, u današnje doba određena tema postaje društveno interesantna tek ukoliko naglašava svoju direktnu ili indirektnu poveznicu s ekonomijom i politikom. Sukladno tome, ovdje se teorijski propituje bi li se feministički pokret mogao ponovno usredotočiti osnivanjem političke stranke3? Može li feminizam osnažiti svoju društvenu ulogu i pomiriti unutarnje podjele putem politike? Osim određenih svjetskih primjera, pokušaja da se uđe u politiku bilo je početkom 1990-tih i u Hrvatskoj. No, pokušaj je okarakteriziran kao neuspjeh (prvenstveno zbog malog broja glasova). Danas bi takva situacija mogla biti drugačija, a ako i nije, vjerojatno je mogla biti - da se ustrajalo i višegodišnjim radom postupno širilo glasačku bazu. Stoga se ovdje prvenstveno pokušava ponuditi odgovor na pitanje: ima li (ponovni) ulazak u visoku politiku nešto za ponuditi feminizmu? Postavljeno na teorijsku ravan, ovo pitanje implicira da ulazak u politiku nužno znači i zaokret (dijela) feminizma od univerzalizma ka pragmatizmu. Tako postavljeno, pitanje se može formulirati i kao: ima li ulazak u politiku i prihvaćanje pragmatizma nešto za ponuditi feminizmu koji se, čini se, i sam upleo u prosvjetiteljsku težnju za univerzalnim značenjem i učinkom? Odnosno, može li feminizam dovoljno utjecati na društvena i edukacijska kretanja i promptno reagirati na, za emancipaciju žena, nepovoljne društvene tendencije bez upuštanja u političko-stranačku bitku? Je li dovoljan pokret – kao teorija i rad u civilnom sektoru – ili postoji potreba i za stranačkom sferom? Status squaw: Žene su krive za sve Iako riječ squaw za pripadnike indigenih naroda nije nužno negativan pojam4, ona se u svijesti bjelačke populacije javlja, posredovana vestern filmovima potencijal pokreta. „Akademska politika i karijerizam zasjenili su feminističku politiku“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 39). 3 Važnost političkog angažmana možemo navesti citat: „Feministkinjom se postaje, feministkinjom se ne rađa“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 21). 4 U SAD-u se rasprava o rasizmu i/ili seksizmu riječi squaw (da li potiče od riječi žena ili vagina?) intenzivirala 1960-tih i 1970-tih, u doba buđenja civilnih pokreta za prava žena, afroamerikanaca i inih obespravljenih društvenih skupina. Od tada do danas rasprava nije smanjila svoj raspon: kreće se od onih koji imaju izrazito pozitivan stav prema tom pojmu (kao tradicionalnom pojmu koji ne vrijeđa žene već služi za očuvanje domorodačkih zajednica i njihovog jezika) do onih koji imaju izrazito negativan stav. No, riječ squaw postala je prijeporna puno prije pokreta 1960-tih, još od doba prvih doseljenika i 200 Status Squaw i opisana rječnikom maskulinog kulturnog imperijalizma, kao riječ koja statusno označava (i ponižava) ženu - ne bilo koju - već pripadnicu „primitivnih“ naroda sjeverne Amerike koja je manje vrijedna čak i od žena koje posesivno nazivamo „našima“. Ovdje je taj pojam preuzet u negativnom (ali ne i pogrdnom) smislu te proširen na dvije razine. Na prvoj razini, igra riječi - status squaw – proširena je na društvo, pa pojam obuhvaća sve žene i muškarce koji ne samo da se mire sa zatečenim ugnjetavačkim odnosom muškaraca prema ženama, nego ga i odobravaju, perpetuiraju i doživljavaju kao prirodno ili logično stanje stvari. Pri tome se perpetuacija očituje u pozitivnom ili neutralnom stavu prema muškim ugnjetavačkim praksama, koju neki od njih (bili muškog ili ženskog spola/roda) prakticiraju i sami. Na drugoj razini, pojam se proširuje na kulturu - jer se pojedinca ne može potpuno odvojiti od konteksta u kojem se nalazi i razvija, tj. od općedruštvene i kulturne klime koja je dominantno muška i ugnjetavačka i koja ih u (diskutabilnoj, ali i neosporno) određenoj mjeri uvjetuje: unaprijed im namećući svjetonazorske slike o sebstvu, ženama, muškarcima, spolno/rodnim i društvenim odnosima, kao i o društvenoj pravednosti. Prema tome, status squaw nam, kao i status quo, daje statičnu sliku društva (ali i svijesti pojedinca!), uokvirenu u paradigmatsku težnju za nepromjenjivošću i nekonfliktnošću, naslikanu rukom konformizma. Plastičnost navedenoj definiciji daje primjer gledateljice Televizije Slavonije i Baranje koja se 30. prosinca 2008. uključila u emisiju „Tema dana“ i raspravu o odgovornosti za silovanje telefonskom izjavom: Vi sad znate da su sad ženske gore nego muškarci, to je prvo. A dok kuja ne mane repom, muško neće krenut. One su njega izazivale dok njemu nije dopizdilo da koju zgrabi pa su onda one njega živcirale, a on je mlad, neiskusan...nasjeo na minu. Budite pametni žene i policajci, svi – ženske su krive. I nema više: „Hrvatska“, na svakom koraku. Bezobrazne i optužuju muževe i tuku muževe i svašta rade. Žene su sada zločaste postale, a ljudi su postali jadni; svugdje žrtva. Tako da znate. Ljudi su žrtva, a žene su poludile. Išamarat i toljagom dat po guzici samo tako, što je nekad prije bilo. Da su žene bile ponizne ljudima i dobre, a sad muževi jadni moraju bit ponizni. Puše, piju, drogiraju se ko krave neodgojene5. http:www.index.hr/video/film.aspx?id=5546 (Pregledano 5. veljače 2010.) Nakon tih riječi, uslijedio je smijeh prisutnih u studiju. Uzme li se smijeh voditelja kao nešto „tipično muški“ ili „očekivano“, ne može se zanemariti i činjenicu da se u tom trenutku u studiju smijala i voditeljica. Ovaj primjer je indikativan za status squaw, točnije za projekcije o poželjnoj stvarnosti, osobnom statusu i ideji dobrog života koju zastupa. Ukratko, muškarac ili žena koji podrpogrdnog prizvuka koji joj je pridodao bijeli kolonizator - bilo da je pod pojmom mislio na ženu indigenih naroda ili ženu-vaginu (usp. Fay, J. The Squaw Word. U: Arts&Opinion, vol.7 no.2.). 5 Izjava gledateljice je prenesena u originalu, sa svim pravopisnim greškama. 201 Ivan Hromatko žavaju i dio su statusa squaw smatraju da: 1) se društvo po spolno/rodnoj liniji dijeli na pozitivnu kategoriji Ljudi, iz koje je isključena negativna kategorija žena; da 2) ugnjetavanje žena ili ne postoji ili je prirodno; iz čega slijedi da 3) nasilje Ljudi nad ženama izazivaju žene same; te obično 4) romantiziraju tradiciju i neko prošlo vrijeme u kojem je sve bilo „bolje“ i „uređenije“ - prvenstveno zato jer je žena znala svoje mjesto u društvu Ljudi. Stavovi gledateljice navode na bitna pitanja: koja razina statusa squaw je utjecajnija? Da li su ti muškarci i žene osobno krivi što podržavaju ili izražavaju takve stavove? I, ako jesu, u kojoj mjeri? Ili je jedini krivac za takve stavove dominantno muška kultura koja kondicionira žene kao i muškarce? Takva pitanja o centru odgovornosti zaobići će se (ne umanjujući njihovu važnost) preporukom Iris M. Young koja smatra da se po pitanju moralne odgovornosti treba razlikovati krivicu i odgovornost, te da normativna i politička teorija moraju uzeti u računicu i nesvjesno, nenamjerno djelovanje, a ne samo ono racionalno i svjesno (Young, I.M. Pravednost i politika razlike). Tako postavljena, višedimenzionalnost i cirkularnost ugnjetavanja postaje očita: za stav gledateljice krivica pada na maskulinumom uvjetovano društvo i kulturu, a odgovornost za izjavu na gledateljicu. Drugim riječima, izvor problema sačinjava 1) dominantno muško društvo i kultura koji nameću i odgajaju takve stavove, ali ni 2) individua nije bespomoćna: ona je ta koja bira hoće li biti ogledalo postojećeg i neravnopravnog ili mogućeg i ravnopravnog odnosa muškaraca i žena, bila toga svjesna ili ne. Naravno, nije sve tako jednostavno. Odnosno, generaliziranoj pretpostavci da se u pitanje moralne prosudbe mora uključiti i nenamjerno ili nesvjesno djelovanje6, potrebno je pridodati i kontekst kao jedinu mogućnost (kakvog-takvog) realnog zahvaćanja svijeta, morala i pravednosti. Svijeta u kojem je „pretpostavka da feminizam razotkriva i želi promijeniti zajednički položaj svih žena postala...neodrživa“ (Young, I.M. Pravednost i politika razlike, str. 22). Naime, takav univerzalistički usmjereni feminizam radi dvije pogreške: 1) pretpostavlja da je univerzalan za sve žene, što je verzija univerzalističke muške perspektive – perspektive koju feminizam opravdano proziva nepravednom, diskriminacijskom i ugnjetavačkom; i 2) vodi feminizam u generalizaciju zbog koje ponekad ne može zahvatiti partikularnost i kontekst nekog konkretnog problema ili situacije. To dalje vodi ka krivim ili generaliziranim sudovima - kojima se stječe neprijatelje i među potencijalnim saveznicima, s obje strane spolno/rodnog „bojišta“7. Na stranu pitanje je li za feminizam stvaranje neprijatelja nužno negativna stvar, ovdje je važno pitanje: gubi li feminizam (kao aktivizam) ili dobiva ako napusti univerzalistički pristup ženama i muškarcima, prizna kontekstualni „poraz“, te odustane od pokušaja osvještavanja svih žena i muškaraca? To jest, gubi li ako fokusira svoju energiju na postizanje institucionalnih promjena i osvješte6 Kao oruđe samokritičnosti, osobnog razvoja i razvijanja sposobnosti solidarnosti. Solidarnosti kao osviještenosti o postojanju i jednakoj važnosti perspektive „druge“ strane. 7 Judith Butler smatra da je moguće govoriti o interesima žena bez mi-generalizacije koja isključuje dio biračkog tijela koji želi predstavljati (Butler, J. Nevolje s rodom. Feminizam i subverzija identiteta). 202 Status Squaw nja onih osoba koje još uvijek nisu u potpunosti internalizirale normativni i vrijednosni okvir muške perspektive8? Za teorijsko krilo feminizma ovakvo je pitanje vjerojatno bespredmetno, ali ima određenu težinu za pitanja aktivističkog krila. Naime, Castells kaže: Snaga društvenih pokreta koji se temelje na identitetu ogleda se u tome što su autonomni spram državnih institucija, logike kapitala i privlačne tehnologije. Zato ih je teško pridobiti da se uključe u postojeće institucije, iako je, naravno, moguće kooptirati neke od njihovih sudionika. … Ipak, osnovni problem procesa društvene promjene što se zbivaju izvan postojećih institucija i vrijednosti društva jest da bi oni prije mogli rascjepkati nego ponovno izgraditi društvo. (Castells, M. Kraj tisućljeća, str. 375). Prema tome, civilni sektor je očito dobra pozicija za feminizam koji (u svojim radikalnijim formama) teži dekonstrukciji postojećeg društva iz temelja. No, da bi se i došlo do prilike za dekonstrukciju, pogotovo onu temeljitu, potrebno je politički manevrirati te postepeno, korak po korak, dolaziti do cilja. Idealna i emancipirana budućnost, ako i je moguća, neće nastati iz samo jednog, presudnog poteza9. S tog stanovišta, feministički aktivizam (koji djeluje u realnom i ograničenom svijetu) bi trebao prema navedenim riječima gledateljice televizijske emisije pristupiti iz perspektive pragmatizma10: sa stanovišta feminizma kao pokreta koji ne može samo tražiti put ka nekom budućem društvu jednakosti i međusobnog priznavanja između Norme i Drugog, već mora tražiti pomake na bolje - za žene i čovječanstvo – i to danas. Sada se nameće pitanje: da li je priznanje realnosti, tj. da postoji mnoštvo muškaraca i žena koji prihvaćaju tradicionalne spolno/rodne uloge i osjećaju se ugroženi novim idejama, nešto loše za feminizam? Ili je takav stav upravo ono što oslobađa feminizam nepotrebnog balasta i oslobađa mu višak energije za postepeno postizanje bolje budućnosti? Drugim riječima, treba li feminizam, ulaskom u politiku kao stranka, usmjeriti svoju energiju s pomoći svima na pomoć glasačima? 8 Na institucionalnoj razini mislimo prvenstveno na obrazovnu politiku, a na razini pojedinca na mlade osobe oba spola koji, osim što su okrenuti budućnosti, još nisu internalizirali svjetonazor i recepte muške kuhinje svakodnevnog (ugnjetavačkog) djelovanja prema ženama. 9 Poteza koji bi sličio na onu iz naziva beogradskog benda Neočekivana sila koja se iznenada pojavljuje i rešava stvar. 10 Pristup koji u metodologiji društvenih znanosti i istraživanja neki navode kao najbolji i najperspektivniji - prvenstveno zbog njegove kooperacijske orijentacije i promoviranja mogućnosti i potrebe za suradnjom umjesto dogmatske ukopanosti (tipične za ortodoksne metodičare iz doba tkz. paradigmatskih ratova) i isključivosti (Tashakkori, A., Teddlie, C. Mixed methodology. Combining Qualitative and Quantitative Approaches). 203 Ivan Hromatko Feminizam u zamci univerzalizma i generalizacije? Feministička teorija se, kao kritička teorija s „povlaštenim stajalištem“, usredotočila na ukazivanje na činjenicu da „znanje koje ljudi imaju o društvu, koje drže apsolutnim svjedočenjem o stvarnosti, u biti reflektira iskustvo onih koji politički i ekonomski upravljaju socijalnim svijetom“ (Ritzer, G. Suvremena sociologijska teorija, str. 300), tj. muškaraca. Drugim riječima, usredotočio se na ogoljenje univerzalnosti kao lažne, tj. kao ideologije koja ima funkciju prikrivanja suštinskog i strukturalnog isključivanja i ugnjetavanja žena od strane muškaraca, muškog društva i kulture (koji im služe i kao oruđe za ugnjetavanje i kao njegovo opravdanje). Onkraj muškog subjektivnog iskustva (koje se predstavlja kao univerzalno ili kao Norma) nalazi se Drugost: žena, nevidljivi ne-muškarac, objekt čije se iskustvo i glas ne čuju ili ne žele čuti. Takva dekonstrukcija univerzalnosti, kroz ukazivanje na postojanje i ženskog subjekta u društvu, nije krajnja točka interesa feminističke teorije. Slijedi rekonstrukcija kao ustrajanje na „procesu otkrivanja u koji se postupno uključuju ugnjetene grupe koje istraživači proučavaju, i pomoću kojih se nadaju da će pojedinci i grupe, mali ili velikim koracima, naučiti kako trebaju djelovati da bi postigli kolektivnu emancipaciju“ (Ritzer, G. Suvremena sociologijska teorija, str. 328). Time je feministička teorija izašla iz sfere misaonog na teren građanskog aktivizma preko kojeg pokušava ostvariti pomake u svakodnevnom životu, kao i promovirati žensku perspektivu društva kao legitimnu i poželjnu - ne samo za žene već i za muškarce (pa i za planetu). Slijedom tog truda, alternativna istina o društvenoj nepravdi prema ženama i notornom proturječju univerzalizma je, kao i svaka druga normama potisnuta istina, polako (ali sigurno) napredovala i postigla vidljive rezultate11. Suvremeno društvo svjedok je mnogih promjena koje su se dogodile u smjeru priznavanja Drugosti (žena, ali i drugih diskriminiranih i ugnjetavanih pojedinaca i skupina) od strane (muške) Norme. S druge strane, i daje svjedočimo da se još mnogo toga treba napraviti jer, kao što je pokazao primjer gledateljice, u društvu i dalje postoje status squaw pojedinci koji su internalizirali spolno/rodnu ideologiju do te mjere da ju osjećaju svojim „poslanjem“ i točkom u kojoj oni zapravo zauzimaju moralnu stepenicu više naspram svih onih koji su te predodžbe odbacili kao ugnjetavačke. Ako prihvatimo da je vjerojatnije da će u svijetu uvijek postojati pojedinci tradicionalnih svjetonazora, postavlja se pitanje: treba li se feminizam truditi osvijestiti te pojedince? Iz dosad iznesenog, vidljivo je da na ontološkoj i teoretskoj razini i te kako treba. No, što je sa aktivističkim krilom feminizma koji mora (pre)živjeti u svijetu ograničenih resursa, svakodnevno se boreći se za financije i prostor (medijski i radni)? 11 Od pozitivnih pomaka u svakodnevnom životu žena pa sve do pomaka u teoriji: na primjer do razvoja „tvrdog“ cyberfeminizma koji smatra muškost tehnologije patrijarhalnim mitom i proglašava suvremenu tehnologiju ženskom (Janković, V. Cyberfeminizam između teorije i pokreta. Osvrt na Hrvatsku). 204 Status Squaw Ovdje se nipošto se ne želi reći da je jedna dimenzija feminizma važnija od druge ili, pak, da ih je moguće u potpunosti odvojiti. Dapače, teoretičarke su najčešće i aktivistice na terenu koje razvijaju oba smjera feminističkog djelovanja kao pokreta za emancipaciju. Jedno bez drugoga ne mogu postojati: teorija je želja ili mašta kao „sposobnost mijenjanja iskustva u projekciju onog što može biti, sposobnost koja dopušta umu da razvija ideale i norme“ (Young, I.M. Pravednost i politika razlike, str. 12), a aktivizam je konkretan rad na otjelovljenju te želje/mašte u realnom svijetu. No, u svijetu društvene teorije, nužno se javljaju univerzalizacija i generalizacija (kao redukcija stvarnosti zbog nebrojnih subjektivnih i nekoliko objektivnih razloga). Ali, da li je univerzalistički i generalizirajući pristup neophodan u svakodnevnom radu feminističkih aktivista? Mora i može li se svakoga dotaknuti, osvijestiti i svakoga zastupati? To pitanje nije novo u feminističkoj teoriji. Seyla Benhabib u djelu Situating the Self govori o potrebi redefinicije univerzalizma koji je prisutan u danas najpoželjnijem obliku diskursa – liberalnom diskursu. Ona se zalaže za razvoj interaktivnog univerzalizma koji nužno treba sadržati komponentu spolne osviještenosti, svijesti o kontekstualnosti i koji treba nastajati i konstruirati se svakodnevno, u interakciji (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics). U djelu Pravednost i politika razlike, Young izražava zahtjev za kontekstualnom heterogenom javnošću nasuprot današnjoj građanskoj javnosti - koja se ogleda u univerzalizmu utemeljenom na pozitivizmu, redukcionizmu i ideologiji nepristranosti (Young, I.M. Pravednost i politika razlike). Iako su ta dva zahtjeva formom različiti (Young poriče mogućnost univerzalizma, a Benhabib ga vidi, jednom kada se redefinira, kao korektivni i aspiracijski model), suštinski su slični. Obje autorice traže priznavanje Razlike jer „poricanje razlike pridonosi potlačenom položaju društvenih skupina (Young, I.M. Pravednost i politika razlike, str. 17). Razliku se može priznati samo slušanjem: Niti se konkretnost, kao niti drugost „konkretnog drugog“, može spoznati u odsustvu glasa te drugosti…bez angažmana, konfrontacije, dijaloga ili pak, u Hegelijanskom smislu, „borbe za priznanjem“; težimo konstituirati drugost drugoga kroz projekciju, fantaziju ili ga ignorirati do ravnodušnosti. (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics, str. 168) Već ti zahtjevi za priznanjem Razlike ukazuju na zanimljivu mogućnost da se i feminizam upleo u zamku univerzalizma i generalizacije12, posebice prema 12 Antropolog Shweder to naziva monokulturalnim feminizmom, kao negativnom pojavom koja ne priznaje kulturni pluralizam, tj. uključuje feministkinje koje smatraju da se rodna jednakost treba nametnuti u cijelome svijetu. On negativnost monokulturnog feminizma vidi u njegovom kulturnom imperijalizmu (Shweder, R.A. Moral maps, First World conceits and New Evangelists. U: Harrison, L. E. & Huntington, S. P. Eds. Culture matters: How values shape human progress) - koji za druge kulture predstavlja ovo- 205 Ivan Hromatko ženama. Univerzalizam se definira kao „učenje koje ne priznaje nijedan drugi autoritet osim općeg suglasja“, a generalizacija kao „mišljenje ili govor u obliku generalnih, općih postavki“ (Anić, V. i Goldstein, I. Rječnik stranih riječi). Iz toga slijedi definicija univerzalizma kao pozitivizmom legitimiranom svjetonazorskom isključivošću - prema kojoj je naša stvarnost neizbježna, poželjna i normalna, a oni tuđi svjetonazori ili ne postoje ili su nevažni. Kao što je već rečeno, feministička teorija veći dio svoje energije (s pravom) usmjerava upravo na rušenje lažnog univerzalizma koji je zapravo zastupnik muškog iskustva i ekskomunikator ženskog. No, nakon određenih uspjeha u prezentiranju ženske perspektive i postizanja realnih pomaka u odnosu institucija prema ženama (diskutabilno je koliko se odnos muškaraca realno promijenio), počeli su se javljati i glasovi obespravljenih iz unutra, iz ženske populacije13. Žene druge rase, klase, kulture i geografskog položaja izrazile su svoje neslaganje sa situacijom u kojoj ih sve predstavlja bjelkinja srednje ili više klase. Oglasile su svoju Drugost, unutar ženske populacije, koju se također treba čuti. Samim time su pokazale da je i feminizam upao u zamku univerzalizma i generalizacije. Odnosno da, s jedne strane, feministički pokret ne znači i pokret svih žena i, s druge, da i unutar feminističkog pokreta ima bitnih razlika koje nisu na pravi način predstavljene i u jednakoj mjeri zastupljene. Feminizam se predstavio kao univerzalan mislilac koji reprezentira sve žene, pri tome zaboravivši slušati te iste žene. Ili, kako kaže Benhabib: Promišljati “iz perspektive svih drugih” znači znati “kako slušati” što drugi govori ili, u slučaju odsutnosti njihovih glasova, u sebi zamisliti konverzaciju sa drugim kao dijaloškim partnerom. (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics , str.137) Jednostavno, taj se glas zagubio i žene su počele tražiti priznavanje razlike i unutar ženske populacije. Uz te glasove, postoje i žene koje žive tipično muški status squaw i uopće ne podržavaju ni feminizam niti bilo kakve promjene u položaju žena, kao što nam je pokazao primjer gledateljice iz prethodnog poglavlja. To su one žene koje, kao u snu Tereze (heroine Kunderina romana Nepodnošljiva lakoća postojanja), nage stupaju i pjevaju uz bazen pun ženskih leševa, čekajući naredbu Tomášove dirigentske palice ili hitac iz pištolja. Iako je na teoretskoj razini feminizma određena univerzalizacija i generalizacija (kao i svakoj drugoj teoriji) neizbježna, postoje i primjeri Young, Benhabib, Butler i mnogih drugih koji pokazuju da feminizam uistinu jest kritička teozemaljski pakao, dok je za Zapadnjake nevidljiv (zbog uvjerenja Zapada u svoju superiornost i koncentraciju na popločavanje puta dobrih namjera). 13 Prema Butler, to se dešava zato jer feminizam pojam žena definira kao zajednički identitet svih žena, kao subjekt koji postoji oduvijek i dijeli istu sudbinu. Takva definicija nastaje zbog političke pretpostavke da mora postojati univerzalna žena, kao i univerzalno tlačenje (Butler, J. Nevolje s rodom. Feminizam i subverzija identiteta). 206 Status Squaw rija. Odnosno, one pokazuju da feminizam, kao dio obitelji kritičke teorije, ima volje propitivati i sam sebe, te da to i čini14. Tu poziciju zauzima ne zbog nečijeg zahtjeva, već zbog želje za poboljšanjem samog sebe, izoštravanja, točnosti, rasta. No, pri djelovanju na terenu, mogu se pojaviti mišljenja i djelovanja aktivist(ic)a koji ne dopuštaju drugačije mišljenje i smatraju naše kao jedino ispravno. Takvi stavovi dovode do novih (i nepotrebnih) sukoba, kako između žena samih, tako i između žena i onih muškaraca koji su otvoreni prema ideji emancipacije. Sljedeće poglavlje će pokušati ukazati na jednu mogućnost izbjegavanja tog sukoba (ukoliko ga uopće treba izbjegavati), a taj je - ponovna politizacija feminističkog pokreta za emancipaciju. Politizacija: od pokreta do programa Mnogi bi se mogli začuditi zbog postavljanja pitanja o politizaciji feminističkog pokreta. Pa zar nije feminizam politički aktivan pokret? Istina je, feminizam jest politički aktivan od samih svojih početaka - prvenstveno u iznošenju problema žena i ugnjetavanja iz privatne u javnu sferu. Kako smatra Benhabib, feminizam je prihvatio i promovirao ideju da, u modernom svijetu, trud protiv ugnjetavanja počinje redefiniranjem privatne sfere (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics). Prema tome, feminizam se trudi kritizirati distinkciju javno/privatno (koja se sve više urušava15). Prema toj distinkciji, javno je rezervirano za muškarce, a privatno za žene pa tako i ženske teme/problemi trebaju ostati privatni: unutar obitelji. U tom pogledu, trud feminizma za izlaskom privatnog u sferu javnog je pohvalan i doveo je do mnogih pozitivnih pomaka za žene i društvo, ali (!) u današnje vrijeme „javno“ (kao javnosti važno) nužno uključuje i neku poveznicu s ekonomijom ili politikom. Stoga feminističke teme, suvremenim izbjegavanjem formalne političke arene, izlaze u javnost i politiku zaobilaznim putem - posredovane u drugim sferama djelovanja (znanstveno-teorijskoj, civilnoj, sferi medija i umjetnosti). Ono što se ovim člankom predlože jest da se feministički pokret proširi iz tih sfera u ono što (muška i ženska) politička elita - želeći naznačiti 14 Odnosno, sposoban je zauzeti pomičnu poziciju - poziciju koju Shweder smatra pozitivnom – onu koja se temelji na principu konfucionista koji vjeruje da je spoznajni svijet: 1) nemoguće obuhvatiti ako ga se promatra iz bilo kojeg pojedinačnog rakursa; 2) nejasan sa generalizirajuće pozicije te 3) isprazan sa neodređenog, univerzalnog stanovišta (Shweder, R.A. Moral maps, First World conceits and New Evangelists. U: Harrison, L. E. & Huntington, S. P. Eds. Culture matters: How values shape human progress). To je pomična pozicija koja mijenja točke gledišta, svjesna svoje nepotpunosti – pozicija kulturnog pluralista (a i kritičke teorije) – koju je Benhabib opisala: „Što smo sposobniji identificirati više različitih stanovišta s kojih se situacija može sagledati i konstruirati, to ćemo biti osjetljiviji na partikularnosti involviranih perspektiva“ (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics, str. 54). 15 Posredstvom onoga što Benhabib naziva kritičkim modelom diskursa javno-privatne sfere (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics). 207 Ivan Hromatko svoju stručnost - naziva „visokom politikom“. Naime, unatoč tome što Young ispravno pokazuje, analizirajući Habermasov pojam birokratske depolitizacije, da se pravedna politička zastupljenost svih u korporacijskom i birokratskom društvu može postići samo demokratizacijom institucija i procesa odlučivanja (Young, I.M. Pravednost i politika razlike), očito je i da feminizam mora postizati uspjehe i u vremenu kada te razine demokratičnosti nema, tj. u predstavničkoj demokraciji. To znači da se već danas treba ući u politiku, kao stranka koja će zastupati emancipaciju, žene (muškarce) i njihove interese. Time bi se postigle: 1) reprezentativna dobrovoljnost; 2) politička zastupljenost ciljeva emancipacije te; 3) efikasnost. Prva prednost koja se ostvaruje ulaskom u sferu politike jest reprezentativna dobrovoljnost. To znači da bi „Feministička stranka“ (ili kako bi se već zvala) imala legitimno pravo predstavljanja svojih glasača u institucijama vlasti i politike čime bi se: 1) izbjegao sukob među ženama - zbog nedobrovoljne reprezentacije (koju su oglasile žene druge rase, klase itd.), a i; 2) smanjio prostor kritike tradicionalističkih status squaw umova; kao i kritike kulturnih pluralista i multikulturalista16 (od kojih neki smatraju da je feminizam monokulturalno orijentiran). To stvara, prema idealu liberalno-demokratskog političkog sistema, dvosmjernu odgovornost. Odnosno, stranka i njezini mandatari su odgovorni svojim glasačima, ali su i glasači odgovorni sebi i široj javnosti zbog dovođenja stranke i stranačkih pulena na položaje političke i ine moći. Dakle, pojedinac je dobrovoljno i (u diskutabilnoj mjeri) samostalno glasao za jednu opciju i, slijedom tog glasa, sada ga ta opcija ima pravo zastupati. Time se zatvara „začarani krug“ odgovornosti i interkorekcije koja se izražava na slijedećim izborima (ako ne i prije). Feminizam time odustaje od stajališta da su sve žene i svi muškarci isti (svaki u svojim kategorijama), te da feminizam zastupa sve žene17. Feminizam, kao stranka, zastupa žene i muškarce koji su joj dobrovoljno dali svoj glas i izrazili podršku. Takav pristup je otvoren jer ne isključuje čak ni status squaw gledateljicu iz prvog poglavlja – ona može biti dio te društvene promjene – ali mora do toga doći introspekcijskim osvještavanjem i dobrovoljno, glasajući za feminističku opciju. Daleko od toga da se treba slijepo vjerovati u ideale liberalne demokracije, ali čini se da bi se ulaskom feminističke stranke u politiku mogla potpomognuti veća odgovornost (svjesna, pa i nesvjesna) koju priziva Iris Young. Druga prednost je politička zastupljenost, tj. direktno sudjelovanje u kreiranju politike. Naime, i danas su neki od ciljeva feminizma i emancipacije zastupljeni u politici, ali se u sferi djelovanja obično očituju kao intervencionizam. 16 Jednu takvu kritiku iznio je pobornik multikulturalizma Milan Mesić, smatrajući da multikulturalizam - prirodni saveznik feminizma - može odbaciti sve kritike feminizma te dodaje da je feminizam i sam upao u zamku prosvjetiteljskih univerzalija, posebno prema ženama (Mesić, M. Feministička kritika multikulturalizma. U: Društvena istraživanja 15 (4-5) (84-85). 17 Bitno je uočiti da feminizam odustaje od univerzalističkog stajališta samo u političkoj sferi, ne i u drugim sferama (primjerice teoriji, edukativnoj sferi ili sferi umjetnosti). 208 Status Squaw Odnosno, civilni, aktivistički feminizam se politički aktivira tek onda kada institucije vlasti i (muške) politike već donesu neki zakon, propis ili odluku koja je na štetu žena. Time se feminizam svodi na ulogu „gašenja požara“, a ulaskom u politiku i institucije vlasti, feminizam dobiva priliku aktivnog sudjelovanja u samom procesu nastanka tih odluka, a time i (su)kreiranje politike. Umjesto čekanja, kao prema teoriji mrvica, da mrvice padnu sa stola bogatih muškaraca (Bruckner, P. Bijeda blagostanja. Tržišna religija i njezini neprijatelji), zašto ne stvoriti mogućnost utjecaja na političke odluke i nadzor njezine provedbe? To ne znači da feminizam treba napustiti ulogu dežurnog vatrogasca, nego da treba proširiti područje djelovanja i na prevenciju političkih odluka koje te požare izazivaju. Također, izbjegava se sukob između žena oko pogrešne ili nepravedne zastupljenosti u feminističkoj literaturi i aktivizmu. Suvremeni svijet je ipak i danas, u doba sve veće globalne povezanosti, podijeljen na države kao nositelje suvereniteta i legitimiteta odlučivanja unutar omeđenog teritorija. Ta podjela ne postoji samo u atlasu svijeta, ona je realna i u svijesti pojedinaca, kao što pokazuje primjer žena koje smatraju da ih ne može sve zastupati bijela žena sa Zapada. Ulaskom feminizma u politiku - između teorijske zastupljenosti koja mora generalizirati i time (ne)namjerno zanemarivati neke, te civilnog rada na terenu (čiji opseg često ovisi o volji politike i ekonomskih faktora) - realizirala bi se i srednja, politička razina preko koje bi emancipacijski rad u civilnoj sferi dobio političku zaštitu i kojoj bi se konkretna, obespravljena i ugnjetava žena mogla obratiti sa svojim specifičnim problemom, komunicirajući s ženama svog podneblja i kulture (umjesto da joj se odgovor nudi s druge strane globusa). Treća prednost je efikasnost. Izlaskom u politiku i sudjelovanjem u procesu kreiranja i donošenja odluka, feminizam bitno dobiva na efikasnosti. S jedne strane, lakše će i brže postizati ne samo kratkoročne ciljeve (sudjelovanjem u donošenju zakona i propisa) nego i srednjoročne (utjecanjem na obrazovnu politiku). Sudjelovanje u donošenju zakona i (pogotovo) utjecaj na obrazovnu politiku su preduvjeti za postizanje dugoročnog cilja – realne emancipacije žena i muškaraca. S druge strane, feminizmu se u političkoj sferi otvaraju vrata internacionalne umreženosti feminističkih stranaka diljem svijeta koje bi surađivale, učile jedne od drugih, zajedno izražavale zahtjeve žena i muškaraca koje zastupaju i, prema potrebi, predstavljale „jezičac na vagi“ koji može neku lokalnu pro-mušku odluku spriječiti ili uskladiti sa potrebama žena. Odgovornost i napredak Mnogi će, bili oni simpatizeri feminističkog pokreta ili ne, osuditi stav gledateljice i slične stavove koje muškarci i poneke žene izražavaju u javnoj i privatnoj sferi. Sa stajališta legalizma, ovdje se sugerira da je za feminizam bolje takve osude prepustiti nesavršenim institucijama (iako privatno smatram da je izjava gledateljice za svaku osudu). 209 Ivan Hromatko Ipak, današnje institucije su proizvod muškog sjećanja i muškog iskustva, pa se i izražavaju na štetu ženske perspektive. Iz toga slijedi da bi feminizam, kao pokret za emancipaciju, trebao imati utjecaj na razvoj tih institucija u poželjnom smjeru. Utjecaj, pak, znači (političku) moć koju feminizmu nitko neće dati besplatno ili bez borbe. Upravo zato treba ozbiljno razmisliti treba li feminizam ući u političku arenu? Treba li aktivno utjecati na proceduralnost odlučivanja (inzistiranjem na transparentnosti)? Treba li aktivno mijenjati postojeće propise i zakone koji favoriziraju mušku perspektivu i interese? Drugim riječima, treba se upitati nije li možda bolje registrirati današnju (za žene) nepovoljnu društvenu realnost, ali bez (!) odustajanja od moguće bolje društvene realnosti? Da li je bolje prihvatiti da je svijet i dalje - unatoč zamagljivanju vela neznanja18 - mračno (ne i depresivno) status squaw mjesto? Ukoliko prihvatimo takav stav i biološku uvjetovanost prirode koja nas okružuje i prožima svojom neminovnošću – što se obično dogodi pojedincu u trenutku kada osvijesti činjenicu da nikad neće stići napraviti sve ono što želi u životu – shvatiti ćemo da se život i napredak svode na fokusiranje. Fokusiranje, u kontekstu feminističke politike, znači koncentraciju na interese stranke i (emancipiranih) glasača. No, to ujedno ne znači i potpuno odustajanje od pojedinaca koji trenutno ne priznaju tekovine feminizma (nije li cilj politike dolazak na vlast i provedba programa, za što treba što širu glasačku bazu?), već uvodi dimenziju dobrovoljnosti. Ljudi se mogu i trebaju mijenjati, ali do realne i duboke preobrazbe mogu doći samo sami – introspekcijom. Odnosno, moraju se samostalno i dobrovoljno (glasom) svrstati uz feminizam i budućnost, nasuprot šovinizmu sadašnjosti i prošlosti. Taj proces feminizam treba poticati: teorijskim, civilnim i socijalnim radom, ali i politikom koja će se dokazati kao mudrija, uspješnija i pravednija te koja će utjecati na obrazovanje mladih ljudi. Time se izbjegava nerealna (a time i nepravedna) težnja za predstavljanjem svih žena (što je verzija muškog predstavljanja svih pojedinaca); okreće se zastupanju samo onih koji glasanjem izraze svoj dobrovoljan pristanak i; ulazi se u institucije sa političkim programom koji bi poticao i provodio institucionalne promjene. Te bi promjene (pokazavši se pravednijima) mogle potaknuti i gleda- 18 Benhabib ovim pojmom označava tendenciju liberalnog dijaloga (danas preferiranog kao najboljeg među lošima) postavljanja konverzacijskih okove. Ti okovi imaju funkciju prikrivanja društvenih tenzija jer zabranjuje ili ograničava radikalni diskurs o fundamentalnim razmiricama koje postoje u društvu. Drugim riječima, liberalni dijalog implicira da postoje teme koje bi, ako se iznesu na javnoj pozornici, mogle urušiti društvo (Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics). Smatram da feminizam, kao kritička teorija, treba biti (i u bitnome jest) lišen takvih okova. No, ako veo neznanja shvatimo kao pojam za ideologizirani dijalog koji ne dopušta drugačija mišljenja i, ako sami sebi priznamo da smo i sami ideologizirani (Mannheimov paradoks) te, potražimo takve primjere u svakodnevnom životu - neće nam dugo trebati da uvidimo brojne takve primjere, pa i među feminističkim aktivistkinjama i aktivistima. 210 Status Squaw teljicu iz prvog poglavlja da promijeni svoje mišljenje. Jer, možda se i u njoj „krije“ feministica o kojoj piše Galić: Čak su se i neke od feministica nerado tako izjašnjavale, budući da je to bilo popraćeno cijelim nizom negativnosti koje su se iz toga izrodile, a nerijetko su i same žene zazirale ili još uvijek zaziru od feminizma (tamo gdje imaju spoznaju o tome), vjerojatno od straha od još većih mogućih posljedica po njihov osobni, bračni i/ili društveni status. (Galić, B. Moć i rod. U: Revija za sociologiju 33 (3-4), str. 235) To govori da u društvu i dalje prevladava mentalitet statusa squaw, što znači da je društvo i dalje bitno označeno muškim svjetonazorom, a žena je i dalje zatvorena u privatnu sferu. Ovdje se namjerno koristi pojam „zatvorena“ umjesto „zaključana“ jer žena ima moć izaći iz te sfere. No, kao što nam zorno pokazuje primjer gledateljice, problem nije samo u kavezu nego i u glavama. Mnoge su žene (poglavito starije generacije) predugo živjele kao zatočene u ugnjetavačkom društvu, predugo su ponižavane i ignorirane da bi htjele izaći iz kaveza koji im je pokret za emancipaciju otključao. Prema Young, koja poziva na odgovornost i za nesvjesno ponašanje, reklo bi se da su te žene i same odgovorne (ne i krive), u određenoj mjeri. Takav stav je pogrešan jer se žene zbog odluke ostanka u kavezu ne treba kriviti (s čime se slaže i Young), ali niti pozivati na moralnu odgovornost. Jer, kako pokazuje sociologija znanja (ili pak Thomasov teorem), društvena stvarnost je konstrukcija, ali vrlo realna konstrukcija, koju pojedinci internaliziraju do razine postvarenja, odnosno do razine na kojoj više nisu u stanju odvojiti svoju subjektivnost od „objektivnih“ normi i vrijednosti koje im društvo usađuje socijalizacijom (Berger, L.P. i Luckman, T. Socijalna konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji znanja.). U takvom svjetlu, čisto pozivanje na odgovornost i onih koji nisu svjesni da čine nešto loše služi samo pojednostavljenju problema i umirenju javnog mnijenja kroz kažnjavanje „žrtvenog janjca“. Zaključak Čini se da feminizam može imati koristi od ulaska u politiku (u formi stranke) i stjecanja stvarne moći i odgovornosti, a ona se još uvijek nalazi (za žene: skriva) u politici. Ne želi se reći da znanstveni rad i rad u civilnom sektoru nemaju moć mijenjanja stvari – povijest pokazuje suprotno. No, brze društvene i institucionalne promjene mogu se postići u politici i preko politike (zakonima, utjecajem na obrazovnu politiku itd.), a te institucionalne promjene su preduvjet realne emancipacije žena i društva. Naime, niti današnje institucije, koje pripadnici određenog društva vide kao objektivne i nepromjenjive činjenice koje postoje od pamtivijeka, nisu ništa drugo doli konstrukti (Berger, L.P. i Luckman, T. Socijalna konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji znanja.). Univerzalistički rečeno, te su konstrukcije proizvod kolektivnog sjećanja. Iz rakursa feminizma, 211 Ivan Hromatko institucije su proizvodi muškog sjećanja i iskustva, pa (je i normalno da u svom djelovanju) izražavaju mušku perspektivu. Kakve god da bile, konstrukcije su proizvod djelovanja ljudskih ruku i čovjek ih može mijenjati. No, da bi se mijenjali u smjeru koji je poželjan za feminizam i emancipaciju, potrebno je da žene jače uđu na političku scenu. Dakle, ne u postojećem smislu - kao pojedinačne žene koje zastupaju neku od postojećih političkih opcija, već kao stranka, kao Žene, kao program i projekt za emancipaciju žena. U politici feminizam može utjecati na konstrukciju novih institucija koje će biti rodno osviještene19 i koje će uvažavati glasove svake Drugosti. Preko politike, feminizam može otvoriti ženama još jednu dimenziju u kojoj dominiraju muškarci, ujedno pomažući znanstvenu i civilnu sferu rada na emancipaciji žena i društva u cjelini. Možda se problem za (ponovno) pokretanje stranke nalazi u uvjerenju da će ulazak feminističke stranke u politiku značiti da će se feminizam, kao stranka i politička opcija, čak i danas naći u problemima (zbog manjka glasova). Zasigurno, ulazak feminizma kao stranke u politiku i danas će biti težak i trnovit put – ali ti uvjeti nikada nisu sprječavali feminizam da se izbori i uvede pozitivne promjene, unatoč svim otporima. Literatura Žene su krive za silovanje?, 2009. <http:www.index.hr/video/film.aspx?id= 5546> Preuzeto 5. veljače 2010. Anić, V. i Goldstein, I. Rječnik stranih riječi, Jutarnji list, Zagreb, 2007. Benhabib, S. Situating the Self. Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics, Routledge, New York, 1992. Berger, L.P. i Luckman, T. Socijalna konstrukcija zbilje: Rasprava o sociologiji znanja, Naprijed, Zagreb, 1992. Bruckner, P. Bijeda blagostanja. Tržišna religija i njezini neprijatelji, Algoritam, Zagreb, 2004. Butler, J. Nevolje s rodom. Feminizam i subverzija identiteta, Ženska Infoteka, Zagreb, 2000. Castells, M. Kraj tisućljeća, Golden marketing, Zagreb, 2003. Fay, J. (2008). The Squaw Word. U: Arts&Opinion, vol.7 no.2. <http://www.artsandopinion.com/2008_v7_n2/fay-squaword.htm> Pregledano 17. studenog 2009. Galić, B. Moć i rod. Revija za sociologiju 33 (3-4): 225-238., Zagreb, 2002. Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, Centar za ženske studije, Zagreb, 2004. Janković, V. Cyberfeminizam između teorije i pokreta. Osvrt na Hrvatsku, Socijalna ekologija 18 (1): 5- 27., Zagreb, 2009. 19 Hooks smatra da je veliki nedostatak dosadašnjeg pokreta taj što nije osnovao „nijednu školu utemeljenu na feminističkim načelima“ (Hooks, B. Feminizam je za sve: strastvena politika, str. 40). 212 Status Squaw Mesić, M. Feministička kritika multikulturalizma. Društvena istraživanja 15 (45) (84-85): 845-865., Zagreb, 2006. Ritzer, G. Suvremena sociologijska teorija, Nakladni zavod Globus, Zagreb, 1997. Shweder, R.A. Moral maps, First World conceits and New Evangelists. U: Harrison, L. E. & Huntington, S. P. Eds. Culture matters: How values shape human progress. NY: Basic Books: 158-177., 2000. Tashakkori, A., Teddlie, C. Mixed methodology. Combining Qualitative and Quantitative Approaches, Thousand Oaks-London-New Delhi: SAGE Publications, 1998. Young, I.M. Pravednost i politika razlike, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2005. 213 Ivan Hromatko Ivan Hromatko STATUS SQUAW Summary As a critical theory and a civic movement for emancipation, feminism has dedicated a significant portion of its work towards deconstructing the false universality of the male perspective --- which is here described through the word-play status squaw. Although the status squaw perspective has more and more opponents, this perspective is still dominating the social reality --- whether it is a reality of everyday life or one of the academic community. The idea of universalism has even been infiltrated into the feminist movement to some extent and created inner divisions. Without diminishing the importance of the feminist theoretical wing or its activist wing, this article voices the question whether the re-politicization of the feminist movement (in a sense of formation of a political party and entrance into the high politics) can bring anything good for feminism and society? Apropos, can entering into high politics help focus the movement and resolve some of the divisions within feminism? Can politicization lead to the pragmatic approach to the problem of emancipation, and would this would enable a pragmatic approach to the problem of emancipation and resolve some of the particular divisions within the movement? Key words: feminism, civil society, politics, pragmatism, universalism 214 Prikaz Zlatiborka Popov Momčinović1 DISKURSI ETNOPOLISA (Prikaz knjige: Asim Mujkić, Mi, građani etnopolisa, Sarajevo, Šahinpašić, 2007.) Ako je u antičkom smislu i definiciji građanin bio onaj koji učestvuje u javnom životu polisa i političkim institucijama, bosanskohercegovačka pseudodemokratija unosi jednu zanimljivu novinu i paradoks – građanin je onaj koji ne učestvuje u ovakvim institucijama i ovakvom javnom životu. On je taj koji je prinuđen da obitava na marginama javnog života i da iznađe drukčije modele kritičkog, angažovanog diskursa i aktivističkog angažmana naspram ustoličenih etnopolitičkih pravila igre. Etnički ustrojene političke institucije sprečavaju da se u njihovim okvirima ustoliče ili makar artikulišu bilo kakvi oblici građanskog političkog angažmana koji bi u svom fokusu imali pojedinca/ku kao temeljnog političkog subjekta, ili pak grupu koja ne bi bila etnički (samo)definisana. Naprotiv, postojeći model demokratije ne dozvoljava bilo kakav diskurs, alternativnu političku paradigmu ili pak artikulaciju interesa koja bi bila s onu stranu bh. trokonfesionalnog etnonacionalizma. Kao takav, politički sistem Bosne i Hercegovine proizvodi sveopštu depolitizaciju i apatičnost, kao i puko prepuštanje pasivnom bivstvovanju u okvirima politike trivijalnog, dominantan je obrazac političkog ponašanja. Kao radikalan otklon od gore opisanih 'stvari-u-svijetu', napisana je poznata studija Mi, građani etnopolisa, profesora Asima Mujkića. Svesno napisana sa manjinske pozicije (vidi nultu stranu), zavređuje punu naučnu i svaku drugu pažnju zbog svoje filozofske dubine kao i iskustvene utemeljenosti u kojoj će se svaki iole osvešten građanin/ka prepoznati. Autor nas ubedljivo vodi kroz različite sadržaje koji nedvojbeno dokazuju i pokazuju svu bedu tzv. demokratije na bosanskohercegovački način. Analitička studioznost kao i istovremena lepršavost stila pisanja pleni pažnju, i sve vreme čitanja smo pozvani da razmahnemo kvazidemokratsku koprenu i s Neom popijemo „crvenu pilulu“, ne bi li se suočili sa „stvarnom stvarnošću“ izvan etnopolitičke matrice (str. 33). Tonalitet knjige je angažovana, kritička pozicija koja ne pretenduje na nekakvu neutralnost ili pak nazovi politički realizam, koji na kraju završava u prihvatanju status quo-a kao jedinog mogućeg rešenja za složenost i nedorečenost bh. društva. U knjizi se ukazuje da upravo ovakvi realistički pristupi služe daljoj proizvodnji podela i sukoba, sprečavajući kreativni potencijal društva da izađe iz 1 [email protected] Zlatiborka Popov Momčinović vlastite izmaglice i političkog sunovrata konstantno promovišući doktrinu odgode građanskog društva. Iako su bosanskohercegovački/e autori/ke liberalne provinijencije, uključujući i Mujkića, često optuživani da pišu sa pozicije posedovanja jedne, apsolutne istine, autor se, naprotiv, pozivajući se na pragmatizam Ričarda Rortija, Rolsov veo ignorancije, Habermasovu demokratizaciju diskursa, džefersonski kompromis i princip obzirnosti Davidsona, zalaže za demonopolizaciju i detronizaciju totalno-sveznajućih istina. Autor, s jedne strane, polazi od umnih filozofskih principa i opštepoznatih i opšteprihvatljivih načela bez kojih nema modernog društva, da bi ubedljivo dokazao šta to ne valja u bh. demokratiji i bh. Deytonland-u. S druge strane, polazi i od iskustva realnog konteksta a navodi datih autoriteta služe za dublje i kontemplativnije promišljanje psihopatologije našeg političkog, ali i svakodnevnog života. Suptilno se secira i analizira sistemska eutanazija svega što nosi prizvuk građanskog. U bh. javnom diskursu je zapravo na delu kakofonija različitih ideoloških sadržaja – klerikalizma, konzervativizma, socijalizma, fašizma, ne retko i segmenata liberalizma, tačnije liberalnog multikulturalizma, sve u cilju ustoličenja, pravdanja i daljeg nesmetanog funkcionisanja etnopolitike na ovim prostorima. Pozivajući se na poznata imena političke, pravne, filozofske i sociološke teorije, autor nas vodi kroz sedam poglavlja odn. kako ih sam zove aneksa, aludirajući duhovito na sedam aneksa dejtonskog sporazuma. A ovaj sporazum funkcioniše, kako i sam naziv prvog poglavlja ukazuje, kao opšti okvirni nesporazum za disoluciju Bosne i Hercegovine. Etnički centriran, vodi u eutanaziju građana koji su „ogoljeni od bilo kakve političke moći“ (str. III). Sistem stalno i iznova proizvodi krizu, a atmosfera homogenizacije, koja se stalno i iznova podgrejava, zemlju drži u permanentnom vanrednom stanju (str. 20). Iako je stanje u zemlji više nego konfuzno, a ova konfuznost se stalno i iznova proizvodi kroz igre moći etničkih oligarhija, Mujkić u potpunosti uspeva da uoči svojevrsne principe etnopolitike; no uprkos tome ona i dalje ostaje oksimoron budući da je ethnos predpolitička kategorija naroda. No, novina u kontekstu bh. društva je da ethnos pretenduje da bude demos i da konstituiše imaginarnu zajednicu pripadnosti (str. VI). Još jedna od protivrečnosti etnopolitike je to da je ona navodno stvorena da da odgovor na pluralnost društva, a što rezultira u etnoapsolutizmu koji sprečava profilaciju istinske, spontane i kreativne društvene pluralnosti. Ona je parainstitucionalna, paraekonomska i pseudonaučna, i na kraju se srozava u psihopatologiju svakodnevnog života, jer: „Nakon izbora i perioda predizborne etničke mobilizacije koja je omogućila etnooligarhiji produženje njene vladavine na još četiri godine, proces homogenizacije sada može popustiti – individualni članovi etničke biomase sada se prepuštaju samima sebi, svojoj ličnoj bijedi...“ (str. XVI). „Očerupana demokratija“, kako je Mujkić često imenuje, logički je protivrečna jer se gradi na različitim aporijama: npr. kako će se zaštitom nečeg partikularnog, etničkog, omogućiti zaštita onog univerzalnog – ljudskih prava i sloboda (str. 11). A logički izlaz iz ove nekonzsistencije je krajnje jednostavan – 216 Diskursi etnopolisa garancija ljudskih prava i sloboda što će omogućiti i zaštitu posebnih prava putem različitih mehanizama. Etnopolitika potom poništava vlastite institucije budući da funkcioniše na principima tajnih i polutajnih dealova između etnopolitičkih elita (str. 20). Etnopolitika, takođe, dovodi do perverznog odnosa između privatnog i javnog: pitanja od javnog značaja se rešavaju tajno, iza očiju javnosti, a privatna sfera savesti postaje pitanje od suštinskog javnog značaja, što pokazuju npr. javno obznanjeni odlasci u džamije i crkve, pošćenja i iftarenja. Dalje, dok moderna demokratija teži sveobuhvatnijoj i proširenijoj definiciji demosa putem različitih antidiskriminacijskih i drugih mehanizama, bazirajući se na 'širenju mi-intencija' i proširenoj verziji solidarnosti koja govori i sa pozicija marginalnog Drugog- žene, crnca, Jevreja, imigranta, muslimana (str. 75), u BiH je na delu patologija redukcionizama, „'odsjecanja drugog' počevši od drugog u etno-religijskom smislu preko 'drugog'-ljevičara, onog koji se zalaže za građansko društvo, neistomišljenika, ateiste itd“ (str. 65). Autor pri tome ne negira relevanciju kolektivnih identiteta, već insistira da je samo slobodni građanin taj koji tu relevanciju obezbeđuje noseći u sebi veliki broj opisa i 'dioništva' kojima sebe izražava (str. 62). U protivnom, društvo silazi u totalitarizam a samim tim i u samoubistvo, gde i završava svaki totalitarizam uključujući i etnonacionalistički (str. 68). Paradoksalnost etnopolitike, a što Mujkić više nego ubedljivo opisuje i raskrinkava, leži i u činjenici da se ova stalno i iznova poziva na nazovi ahistorijske, supstancijalne identitete a zapravo se radi o proizvodnji i hipostaziranju određenih identitarnih konstrukata. Kao takva, ova proizvodnja se bazira na događajnosti, a na šta nedvosmisleno ukazuju tzv. „spontana“ događanja naroda iz perioda antibirokratske revolucije pred raspad nekad zajedničke države. Rastakanje nekadašnjih političkih subjekata, prevashodno socijalističkog radnog naroda u narod kao etničku konstrukciju desilo se upravo kroz mitingašku događajnost, a ne kao referenca ne neku ahistorijsku, večnu narodnu bit, a na šta pretenduje ova iskrivljena svest da bi samu sebe legitimisala. Naprotiv, ovaj diskurs je, navodi autor pozivajući se na Burdijea, poput voza koji sam sebi postavlja šine (str. 86) i u te svrhe je upregnuta čitava plejada etnointelektualaca ne bi li dokazala da etnopolitika odgovara očuvanju i garanciji naših identiteta i kolektivnih prava. Tu ulogu vešto ispunjavaju „ideologizirano obrazovanje, huškačka historiografija, novinarstvo, književnost i umjetnost etničkog postvarenja i esencijalistička filozofija i društvene nauke“ i u njihovim kalupima „se izljeva to majušno, 'stalno ugroženo', uvijek samo-reducirajuće 'mi'“ (str. 78). U ovakvim diskursima religija, pak, ima ključno mesto budući da je glavni marker bh. podela dajući im pri tom onostranu utemeljenost. Kako je religija utemeljivač naše zajednice i predak našeg plemena, navodi Mujkić pozivajući se na Djuija, faktički je nemoguće, sve i da hoćemo, odvojiti religiju od politike, jer cela mreža javnih institucija u BiH treba u krajnjoj liniji da bude mreža institucija našeg 'bogoštovlja' (str. 62). Posledice ovakve javne uloge religije su katastrofalne po verske i druge slobode, jer se religijska ritualnost smatra prećutnom građanskom obavezom, a svaka kritika političkog angažmana verskih lica se progla217 Zlatiborka Popov Momčinović šava aktom blasfemije (isto). Mujkić pri tome ne negira značaj religioznosti za osobni život smatrajući je jednim od aspekta sopstva, niti pak mogućnost prisustva religije u javnoj sferi imajući u vidu da odnos javno privatno nije nikad unapred definisan, ali je za utvrđivanje ovih odnosa potrebna javna i otvorena rasprava, sporazumi i kompromisi (str. 43). Autor se pri tom poziva na tri modela javnog prostora – agonističku koncepciju Hane Arent, Kantov legalistički model i Hambermasov koncept diskurzivnog javnog prostora (str. 38), ukazujući na distinkciju javnog i privatnog i oblike njihovog suodnošenja i uzajamnih tenzija – kao što je npr. nametanje polisu oblika nejednakosti koje dolaze iz ojkosa a što je razmatrala Arent. Uprkos razlikama, krajnji cilj ovih modela je povećanje obima ljudskih sloboda, a ne njihovo smanjivanje kao što je slučaj u BiH. Usled inverzije privatnog i javnog u BiH se upravo sprečava demokratski diskurs o pitanjima koja se tiču suodnošenja i tenzija na relaciji privatno/javno, koje su i dalje podložne kritičkim redefinicijama u javnim raspravama i teorijama, npr. feminističkoj i queer (str. 43). Dok je u socijalizmu postojala invazija javnog u privatno, sada je na delu invazija privatnog u javno - što se npr. da videti u „dirigovanoj projekciji 'ispravnog muslimanstva'“, „priređivanju iftara u javnim institucijama“ i sl. (v. 67 str.). Sreća u nesreći našeg društva je što se, iako još u rudimentima, razvija kritička, naučna, aktivistički usmerena svest na našim univerzitima i javnom diskursu koja svoj angažman ne vidi u etnopolitičkom, pseudonaučnom populizmu, već upravo u njegovoj demistifikaciji. Profesor Mujkić će svakako ostati upamćen po britkom stilu pisanja i oštrini mišljenja koja ne kalkuliše i ne „pregovara“ sa „režimima istine“ koji se održavaju ukidanjem samog mišljenja i pojedinca kao subjekta mišljenja. U javnoj upotrebi uma u našem društvu, ova knjiga zauzima jedno od najistaknutijih mesta. Ona nas ne reducira i ne postvaruje, već proširuje i obogaćuje naše horizonte. Na opširan, filozofski i naučno više nego utemeljen način, nudi proverene putokaze iz ovdašnjih bezizlaza. Jer, u čemu je problem pristati na jednostavan i opšte prihvatljiv postulat koji je formulisan još na početku evropske demokratske tradicije od pera Tukdida: „Mi smo slobodni i trpeljivi u našim ličnim životima, ali u javnim držimo se zakona“ (str. 36)? Uspeh Mujkićeve studije je dalekosežan. Autor u etnopolitičkom haosu i destrukciji vešto skenira protivrečnosti bh. konsocijacije, prinipe i aporije bh. etnopolitike. Beskompromisno iznosi svoje analize i promišljanja, ne podilazići ni u jednom retku populističkim stavovima koji su gotovo opšte prihvaćeni, a koji vode u sveopštu depolitizaciju građanskog uz istovremenu heperpolitizaciju etnokonfesionalnog. Ovakav podhvat, mora se priznati, iziskuje ne malu dozu građanske hrabrosti. Otuda i ovaj prikaz iz 2012., iako je izdanje na koje se referira iz 2007. Jer, reč je o autentičnom svedočanstvu, ali i naučno utemeljenom upozorenju, koje podstiče na angažman i izlazak iz, kantovski rečeno, samoskrvljenog nepunoletstva bh. čoveka. 218 Prikaz Nada Ler Sofronić1 FEMINIZAM KAO DRUŠTVENA KRITIKA (Prikaz knjige: Đurđa Knežević, Feminizam i kako ga steći, Zagreb, Fraktura, 2012.) U vremenu u kome je ono što se danas naziva, ili bolje rečeno samonaziva feminizmom, definitivno izgubilo kritičku oštricu kako prema vladajućoj društvenoj paradigmi, tako i prema seksizmu, malograđanštini u našem svakodnevnom životu koju ta paradigma proizvodi, knjiga Đurđe Knežević Feminizam i kako ga steći (Fraktura, Zagreb, 2012) djeluje kao utjeha da ipak nije sve izgubljeno. Naime, nije to onaj otužni, estradni feminizam vagininih monologa, niti je to sterilno lamentiranje nad nasiljem nad ženama ili “nedovoljnoj zastupljenosti žena u politici”; nije to beskrajno mlataranje statistikama bez upita zašto su one takve, na štetu žene i zašto su sve gore. Još manje je to kvazi postmodernističko visokoparno zamajavanje “politikama identiteta“ i postmodernističke relativizacije čime je feministički mainstream vješto izbjegavao pitanja u kakvom mi to društveno ekonomskom i političkom sistemu danas živimo. Ženska prava u kapitalizmu Đurđin feminizam nema dakle ništa sa onim feminizmom koji je poodavno abdicirao sa mjesta prvog među progresivnim pokretima koji pokreću strukturne socio-kulturne promjene i koji se udobno smjestio u koordinate neoliberalnog kapitalizma. Ovo nije feminizam tipa “ne čačkaj mečku, pravi predstavu” kojeg smo toliko site. Implicitni, a u nekim tekstovima i eksplicitni fokus ove knjige je upravo ono oko čega feministički mainstream danas obilazi kao mačak oko vruće kaše: to su krupna pitanja o uzrocima ćorsokaka u kome su se našla ljudska prava žena u tipu kapitalizma koji danas živimo i kako funkcionira sprega između njega i patrijarhata koji ovdje moćno vlada kao ekonomski, socijalni, politički i kulturni obrazac. Moralna lekcija „pripitomljenom“ feminizmu Beskompromisno reagujući gotovo na dnevnoj bazi na konkretne primjere konzervativizma, seksizma, mizoginije, primitivizma i nasilja u samom srcu jav1 [email protected] Nada Ler Sofronić nih i političkih centara moći, autorka daje moralnu lekciju tzv. feministkinjama koje imaju slijepu mrlju za ono što im se pod nosom dešava, pa čak i u vlastitoj radnoj sredini i čija je izgleda jedina profilirana politička strategija politika nezamjeranja i zaobilaženja suštine. Za razliku od feminističkog mainstreama, Đurđa Knežević ne očajava i ne lamentira nad užasom nasilja nad ženama, na primjer, nego ukazuje na njegovu duboku ukorijenjenost u samoj prirodi sistema. Ona reaguje promptno, bez dlake na jeziku i političke kalkulacije i hrabro preuzima rizik ostrakizma, bilo da je riječ o sramnoj mizoginoj sudskoj praksi, primitivnoj i seksističkoj uređivačkoj politici u medijima, licemjerstvu glorifikacije materinske žrtve u kvazi patriotske svrhe, licemjernom ponašanju i pedofiliji i mizoginiji sklone crkve, ili da je riječ o primitivnim i seksističkim ispadima političara i javnih đelatnika. Sa istom lucidnošću ona reaguje i na estradno i profitersko ponašanje feminističkog biznis mainstreama koji ne samo da ne reaguje, nego se licemjerno prilagođava vladajućim centrima moći. Moćne žene sa Forbesove liste Za razliku od feminističkog mainstreama, autorka se usuđuje reći i napisati da su navodne ženske ikone u demokratijama savremenog globalnog kapitalizma, od kojih su neke dospjele kao moćne žene i na, Forbesove i slične liste (pri tome ne mislim na recentni hrvatski slučaj), zapravo i same agenti sistema koji melje i eksploatiše u najvećoj mjeri upravo žensku radnu snagu, a političarke i menadžerke sa tih lista ne pokazuju ništa više rodne osjetljivosti od prosječnog konzervativnog muškog političara, multimilijardera ili bankara sa desnice. Đurđa Knežević odbija feminizam čija je jedina kritička pozicija spol i konzervativni esencijalizam, to jest, da su žene bogom dane da budu mirotvorke, na primjer, i argumentovano pokazuje da sama činjenica biološkog spola ne utječe bitno na njihovo socijalno i političko ponašanje. Najznačajniji kvalitet knjige Đurđe Knezević Feminizam i kako ga steći, jeste da se ova zbirka njenih, pitkih, provokativnih i duhovitih publicističkih radova pisanih kroz gotovo cijelu deceniju (između 2002. i 2010. godine) zapravo može čitati kao pledoaje za formulisanje jedne kritičke, autonomne feminističke pozicije i artikulaciju političke platforme za feminizam koji osporava vladajuću paradigmu i zaista pokreće strukturne društvene promjene danas i ovdje. Što je ustalom i njegova, nažalost duboko potisnuta, osnovna zadaća. 220 Prikaz Žarko Papić1 NA DVIJE VODE I JEDNOM TEMELJU (O rukopisima/knjigama dr. sc. Mile Lasića: Dvije knjige pod jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća umiranja Titove Jugoslavije i U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem, OFF SET i Vidiportal.ba, Tuzla, 2012.) Dvije Lasićeve knjige samo su dva dijela istoga, umiranje Titove Jugoslavije - mnoge od nas je suočilo sa traganjem za vjerodostojnim pripadanjem. Neke druge, na žalost u velikoj većini, nije; svoje su pripadanje određivali iz straha od „drugačijih“, iz krajnje utilitarnih razloga, ili su im ga određivali „njihovi“. Autor u ocjeni toka stvari u prvoj knjizi jasno utemeljuje svoje stanovište, analitička traganja u „močvarama“ naše političke i intelektualne aktuelnosti. 1. Sticajem okolnosti bio sam neposredni svjedok početka „nepodnošljive lakoće umiranja Titove Jugoslavije“ u vrijeme Savezne Vlade koju je vodio Branko Mikulić. Stoga, mogu posvjedočiti istinitosti opisanih događaja i, istovremeno, punu saglasnost sa autorovim ocjenama tih događaja. Pad Vlade Branka Mikulića je za osnovni politički uzrok imao želju i potrebu dijela, već uveliko osamostaljenih, rukovodstava republika da sruše posljednje projugoslavensko uporište koje je imalo institucionalnu snagu i mogućnost djelovanja. Kroz iste ili slične ekonomske i socijalne probleme prolazile su i dvije prethodne Vlade SFRJ, a B. Mikulić je samo naslijedio, prije svega, inflaciju i stagnaciju u privredom rastu. Nije, sa druge strane, „naslijedio“, niti u naznakama, nikakav koncept, a da o programu ni ne govorimo, reformi privrednog sistema i osnova ekonomske politike. Vlada (Savezno izvršno vijeće – SIV) B. Mikulića se suočila sa ozbiljnim pritiscima i nesaglasnostima i tokom 1987., prve pune godine mandata. Rezolucija o ekonomskoj politici za 1988. (jednogodišnji operativni dokument koji je harmonizovao ekonomske politike u nadležnosti republika i određivao pravce ekonomske politike u nadležnosti SIV-a), po prvi put u istoriji usvojena je tek 12. januara 1988., a ne na kraju prethodne godine. Postalo je jasno da je nužan značajan korak naprijed u reformi privrednog sistema, te je SIV formirao Komisiju za reforme na čelu sa B. Mikulićem. Prvi je rezultat bio „Majski program“ iz 1988. godine sa 3 liberalizacije (cijene, uvoz, 1 [email protected] Žarko Papić devizno tržište) i 3 nominalna sidra (ograničenja plata, javne potrošnje i kreditno monetarnih agregata). Paralelno, Savezni zavod za planiranje, čiji sam bio direktor, pripremio je Program strukturnih reformi privrede, osnove novog koncepta razvoja (izvoz, konkurentnost, efikasnost i produktivnost, itd.), kao i novi Zakon o društvenom planiranju koji je usvojen ujesen 1988. U tom reformskom „zaokretu“, u najgorem balkanskom maniru, traženo je glasanje o povjerenju SIV-u B. Mikulića. Zahtjev nije prihvaćen i SIV je nastavio da radi. Postavljene su osnove cjelovite reforme, tranzicije u pravom smislu te riječi, prije pada Berlinskog zida i prije nego što se riječ tranzicija počela upotrebljavati. Poziciju SIV-a opisao sam, na savjetovanju ekonomista u Opatiji 1988., kao „let u kavezu“ političkih pritisaka, otpora reformama te konzerviranog privrednog sistema. Krajem 1988. godine, bilo je jasno da Program mjera SIV-a za sljedeću godinu (po novom zakonu Rezolucija je ukinuta) neće biti usvojen. Proživljavao sam to veoma lično, Zavod za planiranje je pripremio, a SIV uz obilje sugestija usvojio taj Program. Branko Mikulić, u najboljoj demokratskoj praksi, podnosi ostavku 28. decembra 1988. To je bila prva ostavka Premijera i Vlade u istoriji SFRJ. Vladu B. Mikulića „zvanično“ su oborili delegati u Skupštini SFRJ Hrvatske i Slovenije. Međutim, u pritiscima na SIV, dovođenju nezadovoljnih radnika pred Skupštinu, orkestriranom nezadovoljstvu u Srbiji protiv SIV-a, vodeću je ulogu imalo rukovodstvo Srbije, sam Milošević. Predstavnici Srbije bili su protiv SIV-a i Mikulića, možda i više od „zvaničnih“ protivnika. U toj „neprincipijelnoj koaliciji“ predstavnici Slovenije i Hrvatske de facto su bili, potpuno nesvjesno, izvršioci interesa „pokretača“ obaranja SIV-a – Miloševića. To će im se „obiti o glavu“ za manje od dvije godine. Mikulić ostaje velika figura odbrane zemlje koja je, da ih je bilo više takvih, mogla imati i puno bolju noviju istoriju. Ovaj dio Lasićeve knjige važan je prilog odbrani istorijske istine o jednom čovjeku i jednom vremenu. 2. Druga knjiga „O potrazi za vjerodostojnim pripadanjem“ posvećena je veoma dobrim analizama koncepta EU, čija je osnovna supsidijarnost rast. Autor to precizno definiše: „na više nivoe organiziranja i odlučivanja prenose (se) određena prava, tek ukoliko se problemi mogu bolje riješiti na evropskoj, nego na nacionalnoj ili regionalnoj razini... U osnovi ovog principa je, dakle, izgradnja demokratski ustrojene Evropske unije odozdo“ (str. 89) te, sa pravom, sugeriše da se taj pristup koristi i za uređenje odnosa raznih nivoa vlasti u BiH (opština, kanton/županija, entitet, država). Tekstovi koji se bave problemima međunacionalnih odnosa, te političke situacije u BiH, odlična su analitička dostignuća. Kompetentnost autora, te jasnoća stavova, razbijaju našu intelektualnu „močvaru“ ili „zarobljeni um“, kako to kaže autor. U intelektualnoj situaciji BiH kojom vlada zastrašujuće neznanje, autorova teoretski i istorijski utemeljena podsjećanja na neke osnovne stvari u 222 Na dvije vode i jednom temelju oblasti „nacionalnog pitanja“, paradoksalno, znače veliko osvježenje, povratak teorijskoj i istorijskoj istini. Na primjer, nužnost razlikovanja „etnosa“ i „nacije“, te kritika „nepodnošljive lakoće“ prihvatanja etniciteta kao jedine odrednice identiteta koji je nacionalan. Time se, kako sa pravom zaključuje, de facto vrši potiranje političkog karaktera nacionalne zajednice. To je, u drugom koraku, osnova unifikacije čija je „motorna snaga“ bošnjački nacionalizam uz obilje anegdotski neozbiljnih teza o, na primjer, formiranju bosanske nacije, poistovjećivanju državljanstva sa nacionalnom pripadnošću, itd. „Multietničnost“ je u dnevnopolitičkom žargonu zamijenila „višenacionalnost“ BiH, izlažući javni prostor velikim rizicima agresivnijeg nastupa unitarizma i potiranju nacionalne ravnopravnosti. Na sličan je način veoma važno autorovo upozorenje o razlici između „multikulturalnosti“ kao „datosti“, realnog stanja i „multikulturalizma“ koji je ideološka refleksija te „datosti“. Autor ističe: „neupitna bh. multikulturalnost u pravilu se svodi na multietničnost uz apsolutno nijekanje bh. višenacionalnosti, valjda u funkciji formiranja 'bosanske nacije' i unitarne države, dok se po drugima postojeće bh. nacije nastoje oblikovati u forme nacija-država, sa svim atribucijama državnosti... Sa ovim su se, dakle, dominantni narativi u Sarajevu, Mostaru i Banjoj Luci definitivno upustili u negiranje bh. multikulturalnosti, jednom u unificirajućoj, majorizirajućoj i unitarizirajućoj verziji, a drugi put u monokulturnim verzijama. Od ovoga suštinskog nesporazuma u nacionalnom ili državnom pogledu se mora krenuti, ako se misli dobro svojoj zemlji“. Dakle, kako autor sa punim pravom više puta ističe, potrebna je „nova paradigma“. U ovom kontekstu veoma su važna i autorova razmatranja različitih pogleda na problem „identiteta“ te kritika tradicionalnoga liberalističkog tumačenja, redukcije, samog identiteta. Mislim da spojnicu između dvije knjige pod Lasićevim „krovom“ čini potpuno tačna ocjena da: „BiH danas guši upravo ono što je Titovu Jugoslaviju i ugušilo na kraju 20. stoljeća, a to je nesposobnost uvažavanja etničke i nacionalne pluralnosti i izgradnje pluralno-političkog društva“ . Tu sam „spojnicu“ nazvao „jednim temeljem“ u naslovu ove recenzije. Kritički pogledi autora na aktuelna politička kretanja u BiH, od neriješenosti hrvatskoga nacionalnog pitanja i neprihvatanja postojanja tog problema do precizne kritike političkih aktera, posebno SDP BiH, utemeljeni su na citiranim autorovim stanovištima. Knjiga M. Lasića u dva dijela nije samo odlična publicistika/teorijska analiza naše datosti, već je i važan korak u „provjetravanju“ intelektualne magle i nepodnošljive zagušljivosti neznanja, arogancije, neistoričnosti te političkog „prodavanja duše đavolu“. Sarajevo, 23.03.2012. 223 O autorima/cama Jasmina Husanović Predaje na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli kao vanredna profesorica u oblasti kulturologije. Doktorirala je na temu „Preizlijevanje političke zajednice i emancipativna politika: ogledi o Bosni“ na Univerzitetu u Walesu/Aberystwyth, u Velikoj Britaniji. Bavi se kulturalnim studijama, novijom političkom filozofijom i društvenom teorijom, uz angažirani kulturno-politički rad u raznim prostorima kritičke javnosti naročito s obzirom na emancipatorske prakse u polju umjetnosti, kulturne produkcije i proizvodnje znanja. Objavila je monografiju „Između traume, imaginacije i nade: Kritički ogledi o kulturnoj produkciji i emancipativnoj politici“, kao i zbornik „Na tragu novih politika: Kultura i obrazovanje u BiH“, te brojne naučne radove u domaćim i inostranim časopisima i zbornicima, kao i prijevode naučne literature. Aktivno učestvuje u raznim domaćim i međunarodnim istraživačko-aktivističkim projektima, te u radu brojnih institucija u polju proizvodnje znanja tokom zadnje decenije. Izabrana je 2012. za članicu bh. Ženske alternativne vlade, koja za cilj ima promociju ženskog stručnjačkog potencijala i povećanje vidljivosti žena u svim oblastima života. Mile Lasić Rođen 1954. u Uzarićima, Široki Brijeg, BiH. Proveo je zadnjih 18 godina u SR Njemačkoj dijelom kao jugoslavenski i bosanskohercegovački diplomata a dijelom kao „free lancer”, slobodni novinar, publicista, kolumnista i prevoditelj. U akademskoj 2009/2010. godini započeo je kasnu profesorsku karijeru na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Mostaru, na politološkom studiju i kolegijima koji se bave politološkim teorijama i temeljnim pitanjima europskih integracija, kao i međunarodnim političkim odnosima, uključivo i teoriju i praksu diplomacije. Autor je brojnih politološko-socioloških eseja i studija, objavljenih u zemlji i u inozemstvu, kao i knjiga Europska unija: nastanak, strategijske nedoumice i integracijski dometi (Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2009.), Mukotrpno do političke moderne (Dijalog, Mostar, 2010.), Kultura sjećanja: pledoaje za izgradnju kulture sjećanja i u regiji jugoistoka Europe (Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2011.), Europe Now- Europa sada ili nikada - (DEPO portal/Buybook, Sarajevo, 2011), U zemlji zarobljenog uma: Prilozi za novu političku kulturu (Rabic, Sarajevo, 2012), Dvije knjige pod jednim krovom: Nepodnošljiva lakoća umiranja Titove Jugoslavije; U potrazi za vjerodostojnim pripadanjem (OFF-SET, Tuzla, 2012). Član je Odbora za sociološke znanosti Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. O autorima/cama Dražen Barbarić Rođen u Mostaru 1987., a osnovnu školu i gimnaziju završio u Širokom Brijegu. Preddiplomski i diplomski studij politologije pohađao na Fakultetu političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, koji okončava 2011. temom Uloga i značaj nacionalne države u suvremenom međunarodnom poretku. U sklopu studija polaže psihološko-didaktički modul čime stječe formalne nastavničke kompetencije. 2010. godine dobitnik je Dekanove nagrade za najboljeg studenta 4. godine. Od veljače 2012. zaposlen je u svojstvu vanjskoga suradnika na Odsjeku za politologiju Filozofskog fakulteta u Mostaru na kolegiju Suvremena geopolitika. Područja profesionalnoga interesa su: suvremena politička filozofija, popularna geopolitika, politike povijesti, političke ideologije. Alma Jeftić Rođena 14.07.1984. godine u Zenici. Diplomirala je na Odsjeku za psihologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu 2007., a magistrirala Upravljanje državom i humanitarne odnose na Univerzitetu u Sarajevu, Univerzitetu u Beogradu i La Sapienza Univerzitetu u Rimu. Objavila je nekoliko naučnih radova i bila učesnica više međunarodnih kongresa. U aprilu 2011. godine u izdanju njemačke izdavačke kuće Verlag Dr. Mueller objavljena joj je knjiga Public Administration Reform in Bosnia and Herzegovina. Psychological Aspects of Human Resource Management Reform. Asistentica je na Internacionalnom univerzitetu u Sarajevu, i doktorantica na Filozofskom fakultetu u Beogradu, odsjek psihologija. Njena primarna naučna interesovanja obuhvataju emocionalnu inteligenciju, psiholingvistiku, emocije i kogniciju, upravljanje ljudskim potencijalima i Lakanovu psihoanalizu. Vesna Ivezić Diplomirala filozofiju i sociologiju na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, student poslijediplomskog studija na Odsjeku za sociologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu. Radi kao profesor sociologije u Srednjoj školi Mate Blažine u Labinu. Vanjski suradnik različitih tiskovina, te literarnih časopisa u Hrvatskoj. Objavila knjigu „Pravo na različitost“, koja je rezultat provedenog istraživanja u okviru istoimenog projekta odobrenog od Ureda za ljudska prava u Zagrebu o diskriminaciji i toleranciji romske djece u višim razredima osnovnih škola u četiri hrvatske regije. Dugogodišnji suradnik Udruge Roma Istre - Pula, te jedan od pokretača dvojezičnog ( romsko- hrvatskog) časopisa „Glas Roma Istre“. U planu je osnivanje obrazovno- informativnog centra za djecu Roma Istre, te pokretanje projekta identifikacije i praćenja nadarene romske djece. Dugogodišnji suradnik Akademije slobodnih umova Leonardo, na projektima identifikacije i praćenja nadarenih pojedinaca, te radu na razvoju ljudskih potencijala. 228 O autorima/cama Sudjelovala na Znanstvenom simpoziju s međunarodnim sudjelovanjem: „Razvoj i okoliš- perspektive održivosti“ održanom 6. i 7. listopada, 2011. u Zagrebu, s temom „Kreativnost- princip mudrosti održivosti“. Želimir Vukašinović Rođen u Sarajevu 1970. godine. Studije filozofije upisao u Sarajevu (1990.), nastavio na Filozofskom fakultetu u Beogradu (1993-95.), a završava ih 1996. na Swinburne University u Melburnu. 1998. godine na istom fakultetu završio Honours studije. 1998. godine dobio je stipendiju za rad na doktorskoj disertaciji. 2003. godine doktorirao filozofiju na La Trobe University u Melburnu. Na Filološkom fakultetu u Beogradu predaje Uvod u filozofiju na osnovnim i Filozofiju književnosti na postdiplomskim studijama, a Filozofskom fakultetu u Istočnom Sarajevu predaje Estetiku, Filozofiju književnosti, Filozofiju tehnike, Kritičku teoriju društva. Priredio je dva tematska broja časopisa Nasleđe (Filološkoumetnički fakultet, Kragujevac): Niče (2008.) i (Post)moderna, apokalipsa i književnost (2010.). Objavio: Dvoknjižje Kompozicija filozofije: Po-etika Pada i Genealogija istorije budućnosti, (2006.); Bivstvovanje, hermeneutika, subjekt, (2010.). Knjige pjesama: Lirika predaje (2002.) i Gravitacija duše (2006.). Stanislav M. Tomić Rođen je 9. jula 1986. godine u Tuzli. Osnovnu i srednju školu završio je u Zvorniku, poslije čega upisuje Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu, Odsjek za filozofiju i sociologiju, na kome je diplomirao 2008. godine i stekao zvanje profesora filozofije i sociologije. Magistrant je na Katedri za filozofiju matičnog fakulteta. Do sada je objavio u naučnim časopisima i izlagao na naučnim skupovima sljedeće radove: Apstraktno slikarstvo i transcendentalna filozofija - o umjetnosti, predmetnosti i stvarnosti, Nasleđe - časopis za književnost, jezik, umetnost i kulturu, FILUM, Kragujevac, br. 14. (2009); Znakovi pored Sizifovog puta (komparacija Andrićevog i Kamijevog egzistencijalizma, konstatacija njihove kohezije i projekcija preplitanja filosofije i književnosti u savremenoj misli), Srpska vila - časopis za književnost, nauku i kulturu, Prosvjeta, Bjeljina, br. 32. (2010); Logička advokatura i slučaj Ilije Čvorovića (teškoće teorije koherencije kao teorije istine i paradigma te problematike u drami Balkanski špijun), Stručni skup za nastavnike i profesore osnovnih i srednjih škola Republike Srpske (2011), časopis Nauka, Slobomir P Univerzitet; Hoće li slobodno vrijeme umjeti da pjeva? (filosofsko-aksiološki, sociološko-kulturološki i pedagoško-aksiološki pristup problemu slobodnog vremena u korelaciji sa procesima formalnog i neformalnog obrazovanja), II međunarodni naučni skup Razvoj i jačanje kompetencija u obrazovanju - prioritet za brži društveni napredak (2011), Pedagoški fakultet Bijeljina. Zaposlen je u Gimnaziji i SSŠ "Petar Kočić" Zvornik. 229 O autorima/cama Nikola Knežević Završio je studije teologije 2005. godine na Protestantskom teološkom fakultetu u Novom Sadu, gde je dve godine kasnije stekao zvanje magistra antropoloških nauka (Summa cum laude) pod mentorstvom prof. dr Gorana Golubovića sa Filozofskog fakulteta u Nišu, prof. dr Zorice Kuburić sa Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i prof. dr Dimitrija Popadića sa Protestantskog teološkog fakulteta u Novom Sadu. Angažovan je Protestantskom teološkom fakultetu u Novom Sadu kao predavač iz predmeta Teološka antropologija i Politička teologija, takođe i kao urednik časopisa pod nazivom „Teološki časopis”. Predsednik je organizacije „Centar za istraživanje religije, politike i društva“. Do sada je objavio više naučnih radova i na desetine članaka, učestovao na više naučnih skupova, tribina i konferencija, i ko/priredio nekoliko zbornika, među kojima Opasna sjećanja i pomirenje, Demitologizacija religijskih narativa na Balkanu: Uloga Religija u (post)konfliktnim društvima i pomirenju. Na Protestantskom teološkom fakultetu u Novom Sadu odbranio je 2012. doktorsku disertaciju iz oblasti političke teologije pod nazivom Dijalektika socio-političke transformacije društva: Savremena politička teologija na Zapadu. Roozbeh (Rudy) Baker Roozbeh (Rudy) B. Baker profesor je Pravnog fakulteta na Univerzitetu u Sariju (University of Surrey, UK). Pravno obrazovanje stekao je na Univerzitetu u Ilinoisu (titula doktora pravnih nauka), kao i na Univerzitetu Kalifornija na Berkliju (titula magistra), dok je obrazovanje iz oblasti političkih nauka stekao na Univerzitetu Južna Kalifornija (titula doktora nauka). Prethodno je predavao na Univerzitetu Pepperdine (na Pravnom fakultetu), kao i na Univerzitetu u Istočnom Sarajevu (na Pravnom fakultetu). U oblasti prava, interesovanja profesora Bakera uglavnom se orijentišu ka međunarodnom pravu (a posebno međunarodno krivično pravo, kao nova oblast koja se tek razvija), uporednom ustavnom i krivičnom pravu, pravu Evropske unije, kao i socio-pravnim studijama. U oblasti političkih nauka, posebno se zanima za sudove i sudsku politiku u komparativnom kontekstu, zatim demokratsku tranziciju, političke partije, transnacionalne aktere, organizacionu teoriju, kao i kvalitativni i multi-metodski istraživački dizajn. Pre nego što je ušao u svet nauke, prof. Baker je radio u Senatskom opozicionom istraživačkom odboru Progresivno-konzervativne partije Kanade. Takođe je radio u Kancelariji pravnog savetnika pri Ambasadi SAD u Beogradu. Profesor Baker govori engleski, persijski, srpsko-hrvatski i pomalo francuski. 230 O autorima/cama Selvira Draganović Rođena u Jajcu 1973. godine. Diplomirala psihologiju na Internacionalnom islamskom univerzitetu u Maleziji 1999., a 2008. magistrirala na odsjeku za psihologiju na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Od 2000. do 2004. bila asistent na Filozofskom fakultetu u Tuzli na predmetima Opšta i pedagoška psihologija, objavila i sa engleskog jezika prevela nekoliko članaka. Trenutno je zaposlena kao viši asistent na Internacionalnom Univerzitetu u Sarajevu, na odsjeku Političke nauke i Sociologija. Angažovana na predmetima Psychotherapy, Psychopathology, Counseling, Mental health i Introduction to trauma psychology. Trenutno radi doktorsku disertaciju na temu Psihosocijane determinante razvoda braka. Srđan Puhalo Diplomirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu, odsjek psihologija. Magistrirao je na Filozofskom fakultetu u Banjaluci, a doktorirao na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Radi kao direktor sektora istraživanja u agenciji Prime Communications iz Banjaluke. Njegovo polje interesovanja su socijalna i politička psihologija. Saša Gavrić Rođen u Tuzli, 1984. Završio je 2007. osnovne studije iz političkih i upravnih nauka na Univerzitetu u Konstanzu (Njemačka), a 2012. master-studij iz međunarodnih odnosa i diplomatije u Sarajevu. Od 2005. radi na različitim programima u polju kulture, ljudskih prava i društvenih istraživanja, te je trenutno uposlen kao izvršni direktor Sarajevskog otvorenog centra, gdje radi na pitanjima ljudskih prava i političke participacije. Dio je dva evropska istraživačka projekta, jedan o ustavnim politikama u istočnoj Evropi a drugi o parlamentarizmu na Balkanu. Istraživačka interesovanja: ustavne reforme, federalizam, ljudska prava. Najznačajniji radovi: zbornik radova Uvod u politički sistem Bosne i Hercegovine. Izabrani aspekti, priredio zajedno sa Damirom Banovićem, Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar, 2009; rad Das politische System Bosnien-Herzegovinas,ko-autor sa Solveig Richter, u zborniku Die politischen Systeme Osteuropas, priredio Wolfgang Ismayr, Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2010; zbornik radova Država, društvo i politika u Bosni i Hercegovini. Analiza postdejtonskog političkog sistema, priredio zajedno sa Damirom Banovićem, Sarajevo: University Press/Magistrat, 2011. 231 O autorima/cama Lejla Mušić Rođena u Bihaću, 1981. godine. Doktorica je socioloških znanosti i Viša asistentica na Fakultetu političkih nauka Sarajevo, pri Odsjeku za sociologiju od septembra 2008. godine. Asistira na predmetima Socijalna ekologija, Savremene rodne studije, Rodne studije i mir, na dodiplomskom i postdiplomskom studiju. Završila je Filozofski fakultet u Sarajevu, Odsjek za filozofiju i sociologiju 2005. godine. Magistrirala je na temu Rodno zasnovano nasilje u BiH porodici u periodu tranzicije u septembru 2008. godine pri Centru za Interdisciplinarni postdiplomski studij Univerziteta u Sarajevu, a doktorirala 2012. na temu Socijalno-ekološke implikacije savremenih socioloških teorija. Napisala je više radova poput Filozofija umjetnosti u mišljenju Anande Kentischa Coomaraswamiya (Filozofska istraživanja, Zagreb, 2007.), Rod, porodica i nasilje (Zbornik političkih nauka Sarajevo, 2008/09.), Nasilje u bh porodici (Bosanske studije na engleskom jeziku, 2009/10.). Prevela je sa engleskog u bosanski jezik djelo Ljepota i islam, estetika u islamskoj umjetnosti i arhitekturi (Des, Sarajevo, 2005.), autorice Valerie Gonzalez. Hrestomatiju Rod i rodni odnosi, u koautorstvu sa prof. dr Mujkić Asimom i doc. dr Viđen Srebrenkom, objavljuje 2010. godine. Učesnica je više Konferencija posvećenih pitanjima roda i ekologije poput Simpozija o održivom razvoju (Zagreb, 2011) i Ekofeminizam kao nova politička odgovornost (Beograd, 2011). U toku 2012.godine učestvovala je na više međunarodnih Konferencija o temi održivog razvoja, bioetike u Malom Lošinju, 2012 i na Flozofskom fakultetu u Beogradu. Ujedno je učesnica dvije međunarodne Konferencije 2012 u oblasti intersekcije održivog razvoja, napretka tehnike i tehnološkog razvoja na Metalurškom fakultetu Zenica i Mašinskom fakultetu Zenica. Objavila je rad Pluriperspective approach to environmental issues solution, u Zborniku sa međunarodnim učešćem, Zenica (bilingualno izdanje), kao i rad o temi Intersekcija menadžementa i okolinskog upravljanja, 2012. godine. Bavi se oblašću socijalne ekologije, sociologije roda i savremenih rodnih studija.Uporedo završava studij anglistike na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Učestvovala je na internacionalnom takmičenju iz oblasti ekologije i zaštite okoline u Hannoveru 2000. godine. Ivan Hromatko Rođen 1979. godine u Zagrebu. Nakon završetka studija sociologije i povijesti (2007.) na temu Stigma: Teatar kao mjesto nadilaženja predrasuda i diskriminacije te objave prvog znanstvenog rada u časopisu s Web of Science indeksom, upisuje Poslijediplomski doktorski studij sociologije (2008.) pri Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Na doktorskom studiju razvija teze opisane u diplomskom radu, te provodi istraživanje naslova: Teatar kao mjesto akcijskog istraživanja stigmatizacije. Kao dio suvremenog smjera u sociologiji, tkz. public sociology, ovo istraživanje i projekt predstavljaju kombinaciju znanosti, teatra i civilnog aktivizma te se u tri godine razvio do projekta čije aktivnosti financira Europska Komisija. Objavljivao je uglavnom u Hrvatskoj, poglavito u časopisu 232 O autorima/cama Sociologija i prostor te Revija za socijalnu politiku. Predavačka iskustva je stekao asistirajući u izvedbi sveučilišnog kolegija Predrasude i prevencija diskriminacije na Hrvatskim studijima; predajući na Veleučilištu Varaždin, u sklopu Europskog (IPA IV.) projekta Knowledge for everyone te na Sveučilištu u Zadru. Trenutno radi kao savjetnik Odjela za sociokulturne projekte Centra za kulturu Trešnjevka te kao voditelj međunarodnog istraživanja za multinacionalni europsko edukativno partnerstvo GUIA-Guide Us Into Arts. Član je organizacijskog odbora više međunarodnih konferencija, uključujući europske i svjetske organizacije kao što su International Association for Intercultural Education i European Network of Cultural Centres. Istraživački interes fokusira na široke teme predrasuda, diskriminacije i stigmatizacije, ali i metodologije, teatra, akcijskog istraživanja, i civilnog društva/aktivizma. Zlatiborka Popov-Momčinović Rođena u Vršcu 1975. godine. Završila sociologiju na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, a paralelno je studirala francuski jezik i književnost i filozofiju. Od 2005. angažovana je kao asistentkinja na Filozofskom fakultetu Pale, gdje je i magistrirala sa temom Politička kultura u periodu tranzicije. Objavila je više od trideset naučnih radova, posebno je interesuju naučne oblasti: politička kultura, civilno društvo, društveni pokreti, feminizam, ženski pokret, religija i politika, vjeronauka. Bila je stipendistica Fonda otvoreno društvo Bosna i Hercegovina u okviru Programa podrške istraživanjima u oblasti javnih politika (PDFP) tokom 2008-2009. U periodu 2011-2013 učestvuje u međunarodnom projektu Reconciliation and Trust Building in Bosnia and Herzegovina, koji sprovodi Centar za empirijska istraživanja religije, i Project on Religion and Ethics in the Making of War and Peace, The University of Edinburgh. Pred odbranom je doktorske disertacije o ženskom pokretu u BiH na Fakultetu političkih nauka u Beogradu. Trenutno učestvuje u izradi izvještaja o gender aspektu govora mržnje u saradnji sa Udruženjem/Udrugom BH novinari i Vijećem Evrope, kopriređuje publikaciju Diskriminacija: Jedan pojam, mnogo lica, a angažovana je i u različitim aktivističkim projektima. Urednica je knjiga i publikacija Centra za empirijska istraživanja religije u Bosni i Hercegovini i predsjednica Centra za političku kulturu. Nada Ler-Sofronić Rođena u Sarajevu, 1941., je rukovotkinja nezavisnog Centra za istraživanja politike i zagovaranja Žena i društvo u Sarajevu. Pripadnica je grupe prvih feminističkih teoretičarki u bivšoj Jugoslaviji. Dugo godina predavala je Socijalnu psihologiju na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu. Imala je aktivnu i vodeću ulogu u drugom talasu ženskog pokreta u regiji. Bila je konceptualna kreatorka Prve međunarodne feminističke konferencije u Istočnoj Evropi koja je održana u Studentskom kulturnom centru u Beogradu 1978. godine pod nazivom 233 O autorima/cama Drug-ca žena– žensko pitanje- novi pristup?, i predstavljala prekretnicu u antidogmatskom pristupu ženskom pitanju. Njena doktorska disertacija smatra se prvom feminističkom tezom odbranjenom u socijalističkoj Jugoslaviji i djelom je objavljena u knjizi Neofeminizam i socijalistička alternativa (1985). Bila je osnivačica i predavačica na mnogim ženskim studijama/studijama roda u regionu. Oblasti istraživanja: antidiskriminacija, pitanja ženskog iskustva, identiteta i odnosa moći među polovima/rodovima u različitim društvenim sistemima, rodna dimenzija globalnih neokonzervativnih trendova i žena u uslovima post-socijalističke tranzicije, civilno društvo i demokratizacija u tranzicijskim zemljama. Objavila je veliki broj teorijskih eseja i članaka. Žarko Papić Rođen u Sarajevu, 1947. Ekonomski fakultet i postdiplomski studij završio u Beogradu, gdje je i doktorirao. Viši je savjetnik za socijalne politike i direktor Inicijative za bolju i humaniju inkluziju (IBHI) u Bosni i Hercegovini. Obnašao je i funkcije ministra nauke i tehnologije Republike Srbije, a nakon toga generalnog direktora Federalnog ureda za planiranje Jugoslavije i ministra Federalne vlade. Također je bio ambasador i šef Stalne delegacije Jugoslavije u OECD-u. Doktorirao je na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Beogradu 1974. godine. U razdoblju od 1968. do 1991. objavio 11 knjiga iz područja ekonomije, političkih sistema i kritike nacionalizma, kao i 147 znanstvenih radova. Još 146 članaka objavio u različitim magazinima i novinama. Nakon 1992. objavio 69 članaka i istraživačkih radova, od kojih su mnogi objavljeni u međunarodnim časopisima, publikacijama i novinama. Odlično poznaje ekonomske i institucionalne reforme koje su se dogodile u BiH u posljednjim desetljećima, i ima veliko iskustvo u suradnji s općinama, entitetima, kantonalnim i državnim vlastima, kao i sa organizacijama civilnog društva širom BiH. Bio je savjetnik za veliki broj međunarodnih projekata socijalnog razvoja, vođa tima, stručnjak i autor u pripremi UNDP-ovih Milenijumskih razvojnih ciljeva u BiH (MRC BiH) (2003). Ovaj izvještaj dobitnik je specijalne nagrade UNDP-a. Također je bio vođa tima u pripremi UNDP NHDR dokumenta Socijalno uključivanje u BiH, nagrađenim od UNDP-a i OECD-a Nagradom humanog razvoja za izvrsnost u inovacijama mjerenja (2009)." 234 Uputstvo autorima za pripremu rukopisa za štampu 1. Radovi treba da budu dostavljeni elektronski, u prilogu – kao otvoreni dokument (Word), na elektronsku adresu redakcije Diskursa: [email protected] 2. Dužina rukopisa: do 15 stranica (28.000 karaktera). 3. Format: font: Times New Roman, veličina fonta: 12, razmak između redova: Before: 0, After: 0, Line spacing: Single. 4. Paragrafi: format: Normal, prvi red: uvučen automatski (Col 1). 5. Ime autora: Navode se ime(na) autora i prezime(na). 6. Naziv ustanove autora (afilijacija): Neposredno nakon imena i prezimena navodi se pun (zvanični) naziv i sjedište ustanove u kojoj je autor zaposlen, a eventualno i naziv ustanove u kojoj je autor obavio istraživanje. Ako je autora više, a ne potiču iz iste ustanove, mora se naznačiti iz koje ustanove potiče svaki od autora. Funkcija i zvanje autora se ne navode. 7. Kontakt podaci: Adresu ili elektronsku adresu autor stavlja u napomenu pri dnu prve stranice članka. Ako je autora više, daje se samo adresa jednog, obično prvog. 8. Jezik rada i pismo: Rad će biti štampan u jeziku i pismu u kome je upućen redakciji. 9. Naslov: Naslov treba postaviti centrirano i napisati velikim slovima. 10. Apstrakt: Apstrakt treba da sadrži cilj istraživanja, metode, rezultate i zaključak. Treba da ima od 100 do 300 riječi i da stoji između zaglavlja (naslov, imena autora i dr.) i ključnih riječi, nakon kojih slijedi tekst članka. Apstrakt je pisan na jeziku članka. [Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal; veličina fonta: 10; razmak između redova – Before: 0; After: 0; Line spacing: Single; prvi red uvučen automatski (Col 1).] 11. Ključne riječi: Broj ključnih riječi ne može biti veći od 10. Ključne riječi daju se na onom jeziku na kojem je napisan apstrakt. U članku se daju neposredno nakon apstrakta. [Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal; veličina fonta: 10; prvi red - uvučen automatski (Col 1).] 12. Prethodne verzije rada: Ako je članak bio izložen na skupu u vidu usmenog saopštenja (pod istim ili sličnim naslovom), podatak o tome treba da bude naveden u posebnoj napomeni, pri dnu prve strane članka. Ne može se objaviti rad koji je već objavljen u nekom časopisu: ni pod sličnim naslovom niti u izmjenjenom obliku. 13. Navođenje (citiranje) u tekstu: Način pozivanja na izvore u okviru članka mora biti konsekventan od početka do kraja teksta. Zahtjeva se sljedeći sistem citiranja: Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str. 40. /v. Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str. 40. / up. Adorno, T. Tri studije o Hegelu, str. 40. [navodnike i polunavodnike obilježavati na sljedeći način: „” / ’‛] 14. Napomene (fusnote): Napomene se daju pri dnu strane u kojoj se nalazi komentarisani dio teksta. Mogu sadržati specifikacije za citiranu literaturu, manje važne detalje, dopunska objašnjenja, naznake o korišćenim izvorima. [Tehničke propozicije za uređenje: format - Footnote Text; veličina fonta: 10; prvi red - uvučen automatski (Col 1); numeracija - arapske cifre.] 15. Tabelarni i grafički prikazi: Tabelarni i grafički prikazi treba da budu dati na jednoobrazan način, u skladu s lingvističkim standardom opremanja teksta. 16. Lista referenci (literatura): Citirana literatura obuhvata po pravilu bibliografske izvore (članke, monografije i sl.) i daje se isključivo u zasebnom odjeljku članka, u vidu liste referenci. Literatura se navodi na kraju rada, prije rezimea. Reference se navo- de na dosljedan način, abecednim odnosno azbučnim redosljedom. Ako se više bibliografskih jedinica odnose na istog autora, one se hronološki postavljaju. Reference se ne prevode na jezik rada. Sastavni dijelovi referenci (autorska imena, naslov rada, izvor itd.) navode se na sljedeći način: [za knjigu] Adorno, T. Tri studije o Hegelu, Veselin Masleša, Sarajevo, 1990. [za članak] Beler, E. O interpretaciji i igri, Gradac, 152, Čačak, str. 157-163. [za prilog u zborniku] Jauković, S. Uloga umetnosti u tehničkom dobu, u: B. Milijić, Estetika, umetnost, moral, Estetičko društvo Srbije, Beograd, str. 101-106. Radove istog autora objavljene iste godine diferencirati dodajući a, b, c ili а, б, в, npr.: 2007a, 2007b ili 2009a, 2009б. Ako ima dva autora, navesti oba prezimena, npr. Korać, Pavlović; ako ih ima više: poslije prvog prezimena (a prije godine) dodati et al ili i dr. [Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal; veličina fonta: 11; razmak između redova: Before: 0, After: 0, Line spacing: Single; prvi red: kucati od početka, a ostale uvući automatski (Col : opcija Hanging, sa menija Format)]. Postupak citiranja dokumenata preuzetih sa Interneta: [monografska publikacija dostupna on-line] Prezime, ime autora. Naslov knjige. ‹adresa sa interneta›. Datum preuzimanja. Npr.: Veltman, K. H. Augmented Books, knowledge and culture. ‹http://www.isoc.org/inet2000/cdproceedings/6d.›. 02.02.2002. [prilog u serijskoj publikaciji dostupan on-line] Prezime, ime autora. Naslov teksta. Naslov periodične publikacije, datum periodične publikacije. Ime baze podataka. Datum preuzimanja. Npr.: Du Toit, A. Teaching Info-preneurship: student’s perspective. ASLIB Proceedings, February 2000. Proquest. 21.02.2000. [prilog u enciklopediji dostupan on-line] Ime odrednice. Naslov enciklopedije. ‹adresa sa interneta›. Datum preuzimanja. Npr.: Tesla, Nikola. Encyclopedia Britannica. ‹http://www.britannica.com/EBchecked/topic/588597/Nikola-Tesla›. 29. 3. 2010. 17. Rezime: Rezime rada jeste apstrakt na engleskom jeziku. Rezime se daje na kraju članka, nakon odjeljka Literatura. Prevod ključnih riječi na jezik rezimea dolazi poslije rezimea. [Tehničke propozicije za uređenje: format - font: Times New Roman, Normal; veličina fonta: 11; razmak između redova: Before: 0, After: 0, Line spacing: Single; prvi red: uvučen automatski (Col 1).] 18. Biografija: U biografiji, koja ne treba da prelazi 250 riječi, navesti osnovne podatke o autoru teksta (godina i mjesto rođenja, institucija u kojoj je zaposlen, oblasti interesovanja, reference publikovanih knjiga). Uredništvo/ Уредништво/Editorial Board Želimir Vukašinović / Желимир Вукашиновић Glavni i odgovorni urednik/Главни и одговорни уредник/Editor in Chief Zlatiborka Popov Momčinović/Златиборка Попов Момчиновић Zamjenica urednika/Замјеница уредника/Deputy Editor Ivan Cvitković / Иван Цвитковић Zorica Kuburić / Зорица Кубурић Mile Lasić / Миле Ласић Jasmina Husanović / Јасмина Хусановић Dino Abazović / Дино Абазовић Vesna Đurić / Весна Ђурић Zilka Spahić Šiljak / Зилка Спахић Шиљак Rudy Baker / Руди Бејкер Sekretar uredništva/Секретар уредништва/Editorial assistant Vuk Vučetić / Вук Вучетић Lektor/Лектор/Proofreader Biljana Samardžić / Биљана Самарџић Meliha Husić / Мелиха Хусић Ivona Brkić / Ивона Бркић Olja Jojić / Оља Јојић Likovno-grafička oprema/Ликовно-графичка опрема/Artistic and graphic design Marija Borović / Марија Боровић Tehnički urednik/Технички уредник/Technical editor Vlastimir Pantić / Властимир Пантић Izdavač/Издавач/Publisher Predstavništvo Centra za empirijska istraživanja religije u Bosni i Hercegovini / Представништво Центра за емпиријска истраживања религије у Босни и Херцеговини u saradnji sa Centrom za političku kulturu/у сарадњи са Центром за политичку културу Za izdavača/За издавача/Published by Ratko Kuburić / Ратко Кубурић Štampa/Штампа/Print Dobra knjiga d.d. Sarajevo Tiraž/Тираж/Impression 300 primjeraka/примјерака/copies Časopis Diskursi izlazi dva puta godišnje / Часопис Дискурси излази два пута годишње / Journal Discourses comes out two times annually Stavovi i mišljenja iznesena u ovom časopisu su autorski i ne predstavljaju izričite stavove i mišljenja izdavača ili donatora. Svaki/a autor/ica odgovara za svoj tekst. Publikacija je nastala u okviru projekta Diskursi- društvo, religija, kultura, koji je podržan od strane
© Copyright 2024 Paperzz