ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΣ ΣΚΥΛΩΝ - ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΚΥΛΩΝ Βασικές αρχές εκπαίδευσης σκύλου του Γιώργου Κωστόπουλου, εκπαιδευτή σκύλων Είτε ο σκύλος σας ξέρει μόνο να “δίνει το χέρι του” (και αυτό όταν τον συμφέρει), είτε όλες τις εντολές υπακοής και να πλένει τα πιάτα, είτε σκέπτεστε να τον εκπαιδεύσετε, είτε το έχετε ήδη κάνει, μόνος σας ή με επαγγελματία εκπαιδευτή, υπάρχουν ορισμένες βασικές αρχές που θα κάνουν το έργο σας ευκολότερο και αποτελεσματικότερο. Εξίσου σημαντική με τη μάθηση είναι η συντήρηση των μαθημένων και η εφαρμογή τους στη καθημερινή ζωή, στο οποίο επίσης αναφέρονται αυτές οι αρχές. Γιατί, ας πούμε, ενώ έχουμε διδάξει στο σκύλο μας να έρχεται όταν ακούει το όνομά του – έτσι τουλάχιστον πιστεύουμε – στο πάρκο χωρίς λουρί κάνει τον κουφό και εμάς ρεζίλι των σκυλιών να φωνάζουμε υστερικά “ΕΛΑ ΕΔΩ ΣΟΥ ΕΙΠΑΑΑΑ”…Τυχαίο; Η σημασία της Βασικής Υπακοής Το σημαντικότερο κίνητρό μας για να προσπαθήσουμε να διδάξουμε οτιδήποτε στο σκύλο μας είναι να συνειδητοποιήσουμε την αναγκαιότητα και σημασία του. Επιγραμματικά, θα έλεγα ότι η βασική υπακοή αντιστοιχεί στο δημοτικό σχολείο (αν όχι και στο Γυμνάσιο και Λύκειο) του παιδιού. Ας ξεχάσουμε τώρα τη σημασία του σχολείου για ένα παιδί και ας δούμε πώς λειτουργεί στο σκύλο, ο οποίος μπορεί να μη χρειάζεται Μαθηματικά, Φυσική και Χημεία (θα ευχόμουν ούτε εγώ, όταν πήγαινα σχολείο…), χρειάζεται όμως άλλα πράγματα. Ο σκύλος δεν αγαπάει με την ανθρώπινη έννοια του όρου. Σέβεται. Και σέβεται όποιον ή όποιους θεωρεί αρχηγούς, ανώτερούς του στη σκάλα της κοινωνικής ιεραρχίας που διέπει την αγέλη του, δηλαδή εμάς και το οικογενειακό μας περιβάλλον. Με την εκπαίδευση και την απαιτούμενη υπακοή απ’ αυτόν του δείχνουμε ότι είμαστε οι αρχηγοί του. Έτσι, απολαμβάνουμε όλο τον σεβασμό και την “αγάπη”. Επιπλέον η σχέση μας γίνεται αρμονικότερη, βασισμένη στο σεβασμό αλλά και την επικοινωνία, αφού πλέον μπορούμε να επικοινωνήσουμε με το σκύλο στη γλώσσα της εκπαίδευσης και του επαίνου. Ως εκ τούτου, η ζωή μας γίνεται απείρως ευκολότερη σε καθημερινή βάση, έχοντας ένα ελεγχόμενο σκύλο, που μπορεί να μας συνοδεύσει άφοβα παντού, αλλά και η ζωή του σκύλου γεμίζει ελευθερία, ακριβώς για τον ίδιο λόγο! Έπαινος Ο έπαινος, ή αλλιώς στη ψυχολογία “θετική ενίσχυση” (positive reinforcement), είναι ο θεμελιώδης λίθος της διαδοχής οποιουδήποτε όντος, σε πολλές δε περιπτώσεις ο ΜΟΝΟΣ τρόπος. Γιατί, όπως έλεγε ο κορυφαίος Βρετανός συμπεριφοριστης σκύλων John Fisher “πώς μπορεί κανείς να διορθώσει ή να τιμωρήσει μια τεράστια φάλαινα Όρκα;” Αυτά τα τεράστια νοήμονα κήτη μας αφήνουν έκπληκτους από την εκπαίδευσή τους στα συνέδρια και τα θαλάσσια πάρκα, έχοντας μάθει οτιδήποτε με ανταμοιβή μερικά κιλά ψάρια. Ο έπαινος για το σκύλο μπορεί να είναι ένα μπισκότο, ένα χάδι, το αγαπημένο του παιχνίδι, όμως ο σημαντικότερος όλων είναι ο προφορικός. Αυτός α) μας δίνει τη δυνατότητα χρήσης ακόμα και από απόσταση, τη στιγμή ακριβώς που πρέπει να του δώσουμε, β) επειδή πρέπει να λέγεται πάντα εγκάρδια και με νόημα, μας προπονεί στην απαιτούμενη “ηθοποιία” χρειαζόμαστε για να εκπαιδεύσουμε ένα σκύλο, γ) είναι ο “σίγουρος δρόμος”, όταν έχουμε να κάνουμε με υπερενεργητικά, υπερενθουσιώδη σκυλιά, τα οποία το παραμικρό χάδι τα εκτινάσσει στα ουράνια και τα αποσυγκεντρώνει και δ) μαθαίνει 1 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΣ ΣΚΥΛΩΝ - ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΚΥΛΩΝ σταδιακά το σκύλο να μας κοιτάει στα μάτια, ενισχύοντας την επαφή μας. Ο έπαινος είναι εκείνος που παρακινεί θετικά το ζώο να μας υπακούσει και ευχαριστήσει και είναι θλιβερό να παρατηρεί κανείς πόσο συχνά ΔΕΝ δίνεται. Κλασικό παράδειγμα: “Ρόζι, έλα εδώ”. Η Ρόζι ξεκινάει χαρωπή, ευτυχής που το αγαπημένο της αφεντικό την κάλεσε. Ενώ αυτή είναι καθ’ οδόν, το αφεντικό της ικανοποιημένο από την ανταπόκριση, έχει ήδη ξεκινήσει κουβέντα με ένα φίλο ή κάνει κάτι άλλο. Τι συναντάει η Ρόζι μόλις φτάσει αντί επαίνου; Αδιαφορία. Την επόμενη φορά θα έρθει με λιγότερη προθυμία. Τη μεθεπόμενη ίσως καθόλου… Η Διόρθωση Η διόρθωση, η αλλιώς “αρνητική ενίσχυση” (negative reinforcement), είναι ο αντίποδας του επαίνου. Αν και είναι αλήθεια ότι ο σκύλος μπορεί να εκπαιδευτεί μόνο με θετική ενίσχυση, η χρήση και κάποιων διορθώσεων είναι για το μέσο σκύλο και ιδιοκτήτη ο πλέον ρεαλιστικός και αποτελεσματικός τρόπος εκπαίδευσης. Φυσικά, με τον όρο διόρθωση δεν νοείται σε καμιά περίπτωση βαναυσότητα ή εκφοβισμός του ζώου. Η διόρθωση μπορεί να είναι ακόμα και ένα απότομο και αυστηρό προφορικό “ΟΧΙ” ή “ΜΗ”. Μόλις δε το ζώο σταματήσει την ανεπιθύμητη ενέργεια ή υιοθετήσει την επιθυμητή, καλό είναι να ακολουθεί έπαινος, ούτως ώστε να αντιπαραβάλει ευκολότερα και να διαχωρίσει το “σωστό” από το “λάθος”, το “επιθυμητό” από το “ανεπιθύμητο” (τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται εδώ για να τονίσουν το γεγονός ότι αυτές οι έννοιες είναι ανθρώπινες). Ο σκύλος, όπως και κάθε ζώο, μη έχοντας κανένα μέτρο ηθικής και αξίας, τις αντιλαμβάνεται μόνο σχετίζοντας τες με τις ανθρώπινες αντιδράσεις. Τα ακούν όσοι γίνονται έξαλλοι, επειδή το κουτάβι ούρησε επάνω στο πανάκριβο περσικό χαλί; Η οποιαδήποτε διόρθωση δεν πρέπει να περιλαμβάνει ποτέ το χέρι μας, το οποίο πρέπει να αποτελεί αποκλειστικά φορέα επαίνου. Επιπλέον όσο πιο “περιβαλλοντική” και λιγότερο προερχόμενη από εμάς είναι η διόρθωση, τόσο το καλύτερο. Παράδειγμα: ο σκύλος έχει την κακή συνήθεια να κλέβει διάφορα από τη σακούλα σκουπιδιών της κουζίνας και, το χειρότερο, να τα απολαμβάνει μετά επάνω στον καναπέ του σαλονιού… Και φυσικά αυτό γίνεται όταν λείπουμε ή όταν είμαστε σε κάποιο άλλο δωμάτιο και βλέπουμε τηλεόραση, γιατί ξέρει ότι, όταν είμαστε τριγύρω, θα τον τιμωρήσουμε. Ο σκύλος έχει συνδέσει τη διόρθωση, που συνεπάγεται η ενέργειά του, με εμάς και επομένως φροντίζει να μην είμαστε παρόντες τη στιγμή που αφιερώνεται στην πολλή ευχάριστη γι’ αυτόν εξερεύνηση της σακούλας σκουπιδιών. Ας υποθέσουμε τώρα ότι είμαστε στο υπνοδωμάτιο και διαβάζουμε ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα τσέπης. Περνώντας από την κουζίνα για να πάμε στο μπάνιο (με το βιβλίο στο χέρι, καθότι δεν θέλουμε να διακόψουμε τη ροή…) βλέπουμε τον δράστη επί το έργο. Τι θα έκανε ο παλιός μας εαυτός; Άλλη μια έκθεση ιδεών: “τι κάνεις εδώ κακό σκυλί;! Τι σου έχω πει χιλιάδες φορές! Αν σε ξαναπιάσω θα δεις τι θα πάθεις! Φύγε από δω γρήγορα!” Ενώ ο καινούργιος μορφωμένος εαυτός μας, μετά την ανάγνωση αυτού του πολύ χρήσιμου και διδακτικούς άρθρου…; Φυσικά, θα πετούσε με δύναμη το βαρύ μυθιστόρημα πίσω από το σκύλο και θα εξαφανιζόταν αστραπιαία στο μπάνιο (χωρίς το μυθιστόρημα δυστυχώς) απ’ όπου θα έβγαινε πέντε λεπτά αργότερα, σαν να μη συμβαίνει τίποτα. Αμφιβάλλετε ότι την επόμενη φορά που θα λείπετε απ’ το σπίτι, ο σκύλος θα το σκεφτεί διπλά και τριπλά για να πατήσει ακόμα και το πόδι του στην κουζίνα; Ο συσχετισμός ή αλλιώς σύνδεση (association) είναι ο κύριος τρόπος με τον οποίο μαθαίνει ένα ζώο. Συνδέει την ενέργειά του με το αποτέλεσμα. Εάν αυτό είναι ευχάριστο (π.χ. έπαινος) τείνει να την επαναλαμβάνει, εάν δυσάρεστο (π.χ. διόρθωση) τείνει να την αποφεύγει ή καταργεί. Για να λειτουργήσει όμως ο συσχετισμός πρέπει η σχέση ενέργειας – αποτελέσματος να είναι χρονικά ΑΚΑΡΙΑΙΑ (όχι περισσότερο από 2-3 δευτερόλεπτα). Αυτή είναι μία από τις σημαντικότερες αρχές της εκπαίδευσης και όσο καλύτερα την κατανοήσει και εφαρμόσει κανείς, τόσο καλύτερα θα είναι τα αποτελέσματα των προσπαθειών του. Παράδειγμα: Κάθε φορά που το κουτάβι έχει ένα παιχνίδι του στο στόμα και σας το φέρνει, πάρτε το απαλά λέγοντας “Άστο” και δώστε του αμέσως ένα μπισκότο. Το διδάσκεται όχι μόνο να φέρνει, αλλά και να αφήνει πράγματα απ’ το στόμα του κάνοντας ευχάριστη σύνδεση. Θα εκπλαγείτε από το πόσα δαγκώματα συμβαίνουν όταν κάποιος πάει να πάρει κάτι από στόμα σκύλου που δεν έχει μάθει να δίνει πράγματα. Παράδειγμα: το κουτάβι πάει χαρούμενο να πειράξει τη γάτα του σπιτιού, γιατί βαρέθηκε τα παιχνίδια του και φεύγει με μια γερή νυχιά στη μύτη. Αυτοδιδασκαλία: η γάτα δεν είναι παιχνίδι και καλύτερα να την αφήνουμε στην ησυχία της. Παράδειγμα: επιστρέφουμε σπίτι μετά από μια δύσκολη μέρα και βρίσκουμε στην άκρη του χαλιού μασημένη, όχι φυσικά από το χρυσόψαρο… Ο “δράστης” μας υποδέχεται μέσα τη καλή χαρά και εμείς με φωνές και ξύλο. ΛΑΘΟΣ! Η σύνδεση ενέργειας και αποτελέσματος είναι ανύπαρκτη και, επομένως, η οποιαδήποτε τιμωρία είναι ΑΔΙΚΗ για το σκυλί και ΑΝΩΦΕΛΗ για τη διδασκαλία του. Εξυπηρετεί μόνο τη δική μας εκτόνωση. Ο κορυφαίος ψυχολόγος σκύλων Dr Ian Dunbar συμβουλεύει: “Κλειστείτε αμέσως στο υπνοδωμάτιο σας, αρπάξτε ένα μαξιλάρι και αρχίστε το στις μπουνιές. Όταν εκτονωθείτε, εμφανιστείτε και πάλι και συμπεριφερθείτε φυσιολογικά στο σκυλί.” Παράδειγμα: Πηγαίνουμε ήρεμη βόλτα στο γειτονικό παρκάκι με το σκύλο μας χωρίς λουρί, οπότε ξαφνικά βλέπει μία γάτα, εκσφενδονίζεται στο κυνήγι, περνάει το δρόμο (ευτυχώς χωρίς διερχόμενο αυτοκίνητο), εμείς φωνάζουμε θυμωμένοι για να γυρίσει πίσω, αλλά και ενώ εμείς ψυχικά ράκη ακόμα φωνάζουμε, επιστρέφει περιχαρής, έχοντας διασκεδάσει κατατροπώνοντας τον “εχθρό” πάνω σ’ ένα δέντρο. Τι μας προστάζει η ανθρώπινη φύση και λογική να κάνουμε; Να τιμωρήσουμε το σκύλο και για την ανυπακοή του και για την ψυχική μας οδύνη ΛΑΘΟΣ και ΑΔΙΚΟ. Τι προστάζει η δίκαιη 2 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΣ ΣΚΥΛΩΝ - ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΚΥΛΩΝ εκπαίδευσή του; Να τον επαινέσουμε, όσο και αν μοιάζει αντιφατικό… Η ενέργεια του κυνηγιού έχει περάσει προ πολλού και δεν ωφελεί η “τιμωρία” της, η επιστροφή του όμως, που είναι και η τελευταία του ενέργεια, και μάλιστα επιθυμητή, μπορεί και πρέπει να συσχετισθεί με έπαινο. Από την επόμενη μέρα, κανείς δεν σας εμποδίζει να τον εκπαιδεύσετε να μην κυνηγάει γάτες… Ο ρόλος του αρχηγού Το σκυλί βρίσκεται εδώ για να διδαχτεί. Το αποτέλεσμα της εκπαίδευσης εξαρτάται στο μεγαλύτερο ποσοστό από το δάσκαλο, δηλαδή τον αρχηγό, δηλαδή εσάς. Όσο καλύτερα συνειδητοποιήσετε την ουσία αυτού του ρόλου – γιατί περί ρόλου πρόκειται – τόσο καλύτερα θα καταφέρεται να τον παίξετε. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να επαναλαμβάνεται καθημερινά στον εαυτό σας είναι ότι ο σκύλος ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ έναν αρχηγό. Όπως και στην άγρια φύση, η αγέλη έχει ανάγκη για την επιβίωσή της έναν αρχηγό, που θα την καθοδηγήσει, θα οργανώσει την εξεύρεση τροφής και θα συντηρήσει τη συνοχή της. Ο αρχηγός αυτός αποπνέει ήρεμη δύναμη, την οποία σπανίως χρησιμοποιεί, εφόσον η θέση του θεωρείται αδιαμφισβήτητη, είναι σταθερός στη συμπεριφορά του, υπερήφανος και δίκαιος. Βλέπετε σ’ αυτό το πορτρέτο τον εαυτό σας; Χμμμμ… Από την πείρα μου ένα μεγάλο ποσοστό ιδιοκτητών σκύλων κλίνει προς μία από τις δύο θέσεις: ή του να πιστεύει ότι ο σκύλος δεν έχει καμία ανάγκη αρχηγίας και καθοδήγησης, ότι το όλο θέμα είναι καταπίεση και ως εκ τούτου δεν υπάρχει διάθεση γι’ αυτό το ρόλο ή ότι ο σκύλος βρίσκεται σ’ αυτή τη ζωή για να εκτελεί στρατιωτικά εντολές και, εάν δεν το κάνει, πρέπει να τιμωρείται αυστηρά. Και οι δύο τάσεις είναι φυσικά ακραίες και, εάν ο χαρακτήρας του ζώου είναι – και συχνά είναι – ασυμβίβαστος μ’ αυτές, τότε έχουμε έναν δυστυχισμένο σκύλο ή έναν δυστυχισμένο ιδιοκτήτη ή μια προβληματική σχέση γενικότερα. Αναρωτηθείτε, λοιπόν, πόσο σωστός, σταθερός και δίκαιος αρχηγός είστε και προσπαθείτε να “καλλιεργείτε” το ρόλο σας καθημερινά. Επαινείτε π.χ. το σκύλο σας κάθε φορά για τις επιθυμίες συμπεριφοράς και διορθώνεται τις ανεπιθύμητες, ή άλλες φορές ναι και άλλες όχι; Οι έπαινοι και οι διορθώσεις σας είναι απόλυτα συνδεδεμένα με τις ενέργειες του, σύντομοι, περιεκτικοί και κατανοητοί από αυτόν; Προσπαθείτε να βλέπεται τα πράγματα και από τη πλευρά του; Προσπαθείτε να του προσφέρετε πράγματα που για εκείνον είναι πολύ ευχάριστα και σημαντικά (π.χ. βόλτα, παιχνίδι με άλλα σκυλιά, συντροφικότητα), ενώ για σας πιθανόν αδιάφορα ή βαρετά; Εάν οι ειλικρινείς απαντήσεις στα παραπάνω είναι όχι, τότε σκεφτείτε ότι ένα χαρακτηριστικό ανθρώπινο ιδίωμα είναι οι υποκριτικές ικανότητες: Βελτιώστε το ρόλο σας! 3 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΣ ΣΚΥΛΩΝ - ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΚΥΛΩΝ Σταδιακή πρόοδος Οτιδήποτε και αν διδάσκεται στο σκύλο σας μη βιάζεστε. Σιγουρευτείτε ότι ο σκύλος εκτελεί ικανοποιητικά και αξιόπιστα πριν προχωρήσετε στο επόμενο βήμα. Το ίδιο ισχύει και για τους πειρασμούς που αποσπούν τη προσοχή του. Οτιδήποτε το καινούργιο εισάγεται πάντα σε περιβάλλον χωρίς πειρασμούς, οι οποίοι προστίθενται σταδιακά ανάλογα με την πρόοδο. Παράδειγμα: ο σκύλος έχει μάθει να εκτελεί την εντολή “κάτω – μείνε”, όταν είστε οι δυο σας στο σαλόνι του σπιτιού σας. Αντικειμενικός σκοπός είναι φυσικά ο σκύλος να εκτελεί αξιόπιστα οπουδήποτε, οποτεδήποτε. Πώς προχωράμε; Το επόμενο στάδιο είναι ο σκύλος να εκτελεί με τα παιδιά μας ή το σύντροφό μας παρόντες στο σαλόνι, μετά με όλους αυτούς και κάποιον να χτυπάει το κουδούνι της εξώπορτας (ένας δυνατός πειρασμός που διεγείρει τους περισσότερους σκύλους), μετά στον κήπο – πρώτα μόνοι, μετά με τα παιδιά -, μετά στο δρόμο έξω από το σπίτι σε ώρα ηρεμίας, με κίνηση, μετά στο δρόμο με κίνηση την ώρα που οι γνωστοί σας βγάζουν τους σκύλους τους βόλτα, μετά στο κοντινό παρκάκι, πρώτα σε ώρα ηρεμίας, μετά με τη παρουσία ανθρώπων και σκύλων… Καθημερινή εφαρμογή Οτιδήποτε έχουμε διδάξει στο σκύλο μας, είτε μόνοι μας είτε με τη συμβολή εκπαιδευτή, είναι μάταιο, εάν δεν το χρησιμοποιήσουμε στη καθημερινή πράξη. Στη καθημερινή ζωή θα δοκιμαστεί η πραγματική υπακοή του σκύλου και εκεί που τη χρειαζόμαστε σε τελική ανάλυση. Χρήση φωνής Οι σκύλοι είναι εξαιρετικά ικανοί να ξεχωρίζουν τον τόνο και τη χροιά της φωνής μας. Ανάγοντας τον τόνο σε προηγούμενες εμπειρίες τους, ξέρουν πολύ καλά τι εννοούμε πριν καλά τελειώσουμε τη λέξη μας. Αυτό προϋποθέτει φυσικά να έχουν υπάρξει οι προηγούμενες εμπειρίες μέσω της εκπαίδευσης. Τρεις είναι οι κύριοι τόνοι φωνής, που θα σας βοηθήσουν να γίνετε ή να παραμείνετε καλός δάσκαλος του σκύλου σας: α). ο τόνος εντολής, σταθερός, ουδέτερος, αποφασιστικός αποφορτισμένος από ψυχική ένταση, ποτέ δυνατός ή υπερβολικά αυστηρός ή παρακλητικός β). Ο τόνος διόρθωσης, βαθύς, απότομος, κοφτός, συναισθηματικά αποφορτισμένος και γ). ο τόνος επαίνου, υψηλός αλλά και απαλός, συναισθηματικά φορτισμένος. Χρήση εντολής Σαν γενικό κανόνα χρησιμοποιείτε πάντα το όνομα του σκύλου πριν του ζητήσετε οτιδήποτε, για να έχετε την προσοχή του. Ακόμα, χρησιμοποιείτε πάντα την ίδια εντολή και όχι παραλλαγές της. Είναι διαφορετικό το “Ρεξ Κάτσε” από το “Κάτσε Ρεξ μου”, από το “Κάτσε κάτω Ρεξ” και από το “Ρεξ ΚΑΤΣΕ ΣΟΥ ΕΙΠΑΑΑ!”. Τέλος καλό όλα καλά. Η εκπαίδευση πρέπει να είναι ευχάριστη και για το σκύλο και για εσάς. Τελειώνετε το μάθημα πάντα με κάτι το οποίο ο σκύλος γνωρίζει καλά και εκτελεί ευχάριστα, δίνοντας του την ικανοποίηση της επιτυχίας και παίξτε μαζί του, έστω και για λίγα λεφτά, ανταμείβοντας τον για τη συνεργασία του. Ο σεβασμός, η σταθερότητα, η κατανόηση και η χρήση της κοινής λογικής, που πρέπει να χαρακτηρίζουν τη σωστή ανατροφή και εκπαίδευση ενός σκύλου από τον ιδιοκτήτη του, δεν διαφέρουν σε τίποτα από την σωστή ανατροφή ενός παιδιού. Η μόνη ίσως διαφορά είναι ότι εκτός απροόπτου, ο σκύλος θα παραμείνει πιστός στο πλευρό του αφεντικού του για πάντα… (δημοσίευση στο περιοδικό Κυνολογία)
© Copyright 2024 Paperzz
