φυλλαδιο 3

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ : Ιω. Μπονοροπούλου, Λ.Σακελλαρίου
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
ΟΡΙΣΜΟΣ:
1. Ελευθερία είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να ενεργεί αυτοβούλως, αλλά µε σκοπό να
επικρατήσει στο περιβάλλον η αγαθή του βούληση. (Ο έχων "ιδίαν βούλησιν" και να
µπορεί να την ικανοποιήσει)
2. Η δυνατότητα ανεµπόδιστης σκέψης και δράσης µέσα στα πλαίσια της ηθικής και του
δικαίου. Κατά τον Άγγ. Τερζάκη, η ελευθερία νοείται ως απουσία καταναγκασµού και
διαφοροποιείται από την ασυδοσία (υπερβολική ελευθερία), που οδηγεί στην αναρχία
και υποβιβάζει την ηθική υπόσταση του ανθρώπου.
3. Είναι το συναίσθηµα και η πραγµατικότητα της ζωής µέσα στην οποία ο άνθρωπος
αισθάνεται να πραγµατώνει το ουσιαστικό νόηµα της ύπαρξής του, αδέσµευτα και
αβίαστα από το χώρο της σχετικότητας, µέχρι την αναζήτηση του απολύτου. Πάντοτε,
όµως, αυτή η πραγµατικότητα της ζωής συµβαδίζει µε τις αρχές της ηθικής και του
δικαίου.
Η έννοια της ελευθερίας δεν πρέπει να στέκεται στη σύλληψη, αλλά να υλοποιείται, να
πραγµατώνεται, έτσι ώστε να αποβαίνει µοιραία δυναµικός και κινητήριος µοχλός κάθε
ανθρώπινης ενέργειας και συντελεστής του οράµατος της αρµονικής συµβίωσης.
4. Θα µπορούσαµε να πούµε ότι ελευθερία είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να εκφράζει
την προσωπικότητά του. Θα µπορούσε κανείς να ορίσει την έννοια αυτή ως την
ανεξαρτησία του ατόµου, που σηµαίνει ότι µπροστά του ανοίγεται ένας πλατύς
ορίζοντας, όπου το άτοµο µπορεί να αναπτύξει όλον τον ψυχικό του δυναµισµό. Η
ατοµική, όµως, ελευθερία δεν είναι ο χώρος της ιδιωτικής µας αυθαιρεσίας. Είναι άµεσα
εξαρτηµένη από το κοινωνικό της χρέος και αυτό το χρέος καθορίζει και τα πλαίσια
δράσης του ανθρώπου.
ΑΠΟΛΥΤΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ:
Είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να ενεργεί χωρίς κανένα εσωτερικό ή εξωτερικό
εξαναγκασµό.
Μια τέτοια µορφή θεωρείται ανέφικτη, αλλά και ανεφάρµοστη για τα ανθρώπινα και τα
κοινωνικά δεδοµένα και όταν αυτή επιχειρείται, θεωρείται υπερβολή, ασυδοσία, αναρχία.
Υπάρχει Απόλυτη Ελευθερία;
Η ελευθερία είναι σχετική. Κάθε άνθρωπος κινείται σε ορισµένα όρια ελευθερίας. Η απόλυτη
και υπερβολική ελευθερία, οδηγεί στη δουλεία και την αναρχία. Απόλυτη ελευθερία σηµαίνει
ασυδοσία, κατάλυση του νόµου. Αν ο άνθρωπος ενεργεί χωρίς κανένα περιορισµό, τότε
περιορίζει την ελευθερία των άλλων. οι νόµοι περιορίζουν, αλλά και κατοχυρώνουν την
ελευθερία του ανθρώπου και ταυτόχρονα, βάζουν φραγµούς στις παράλογες επιθυµίες του,
όταν:
♦
Εκφράζουν τη λαϊκή βούληση
♦
Είναι δίκαιοι και απροσωπόληπτοι
♦
Προστατεύουν τα ανθρώπινα δικαιώµατα
♦
♦
♦
♦
Θεµελιώνουν την ισότητα και τη δικαιοσύνη
Σωφρονίζουν και βελτιώνουν τους παραβάτες
Παρέχουν ίσες ευκαιρίες και δυνατότητες σε όλους (ισότητα, ισονοµία, αξιοκρατία)
Εµπνέουν σεβασµό στους πολίτες
Αποτελέσµατα - Συνέπειες (Απόλυτης Ελευθερίας):
Ενέργειες κατά βούληση καταπάτηση κάθε µορφής δικαίου, αποχαλίνωση ενστίκτων, ορµών
και διαθέσεων, απελευθέρωση από κάθε δηµιουργική προσπάθεια, πνευµατική απραξία,
αντιθέσεις, συγκρούσεις, έριδες, εχθρότητες, µίση, ανασφάλεια, βιαιότητες, κοινωνικό χάος,
κοινωνική καταβαράθρωση → Υποδούλωση στον εαυτό µας, στις ανάγκες µας και στον
ισχυρότερο.
ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ:
Ελευθερία: Είναι η φυσική
κατάσταση που ικανοποιεί άµεσα
την εσωτερική ανάγκη του
ανθρώπου και έµµεσα το
συµφέρον της κοινωνίας.
Πειθαρχία: Είναι η κοινωνική
ανάγκη που ικανοποιεί άµεσα το
συµφέρον της κοινωνίας και
έµµεσα το συµφέρον του
ανθρώπου.
ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ:
1. Η ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου περιορίζεται.
2. Η πρόοδος της φυσικής επιστήµης έκανε τον άνθρωπο λογικό, περιορισµένο, λειψό, γιατί
περιόρισε τις συναισθηµατικές και αισθησιακές του ανάγκες.
3. Η διάρθρωση της σύγχρονης οικονοµίας, η τεχνική και οι εφαρµογές της, τον έκαναν κύρια
καταναλωτικό ον και τον υποδούλωσαν σε υλικές ανάγκες.
4. Οι εσωτερικές συγκρούσεις και αντιθέσεις που έχει επιφέρει ο σύγχρονος Τρόπος ζωής
κάνουν τον άνθρωπο ψυχολογικά, ηθικά και πνευµατικά υπόδουλο.
5. Οι ανταγωνισµοί και οι συγκρούσεις των ισχυρών στερούν από λαούς την πολιτική τους
ελευθερία και περιορίζουν τα ατοµικά και κοινωνικά τους δικαιώµατα.
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
§
§
§
§
§
αρετές
αποδεσµεύσεις
αυτάρκεια
ηρεµία
σωµατική &
ψυχική γαλήνη
ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ
ΣΥΓΧΡΟΝΗ
§
§
§
§
§
πάθη
έξεις
είδωλα
κόπος
άγχος
ΜΟΡΦΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Α. Εξωτερική:
1. Ατοµική:
α) Σωµατική: δυνατότητα για φυσική δράση. Είναι η δυνατότητα διακίνησης µέσα στον
κοινωνικό χώρο. Σεβασµός του ανθρώπινου σώµατος και διασφάλιση της σωµατικής
ακεραιότητας.
β) Οικονοµική: Δυνατότητα απόκτησης και ελεύθερης διαχείρισης υλικών αγαθών. Άλλο η
οικονοµική ελευθερία που µας δίνει το Σύνταγµα και άλλο η οικονοµική ανεξαρτησία.
γ) Πολιτική: Περιλαµβάνει τα δικαιώµατα του ανθρώπου ως πολίτη µε κεντρικό δικαίωµα
του εκλέγειν και εκλέγεσθαι (διαδηλώσεις, διαµαρτυρίες, απεργίες, ιδεολογία).
δ) Κοινωνική: Είναι η παροχή δικαιωµάτων, η κατοχύρωσή τους και η διασφάλιση των
δυνατοτήτων εκ µέρους του κράτους, ώστε αυτά τα δικαιώµατα να είναι βιώσιµα και
λειτουργικά. Βασικό αίτηµα της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι η διασφάλιση του
δικαιώµατος της ατοµικής ύπαρξης και προστασίας, εποµένως κοινωνική ελευθερία
είναι η ύπαρξη δικαιωµάτων, η κατοχύρωσή τους µε νόµους και παράλληλα, η παροχή
εγγυήσεων και δυνατοτήτων από πλευράς πολιτείας, ώστε αυτά και να διασφαλίζονται
και να πραγµατώνονται ουσιαστικά. Τα δικαιώµατα που συνθέτουν την ύπαρξη
κοινωνικής ελευθερίας είναι η πολιτική γνώµη και έκφραση, το δικαίωµα ψήφου, η
εργασία µε την ταυτόχρονη προστασία από την ανεργία, η υπακοή και ο σεβασµός στη
γνώµη της πλειοψηφίας - όταν αυτή είναι φυσική και όχι πλαστή- τα δικαιώµατα της
ασφάλισης και της κάλυψης σπουδών, καθώς και αυτοσυντήρησης.
2. Εθνική
Αυτοδιάθεση, αυτοδυναµία, αυτοτέλεια. Είναι η δυνατότητα µιας χώρας να ορίζει από
µόνη της τη ζωή και την πορεία της χωρίς επεµβάσεις άλλων και χωρίς εξαρτήσεις.
Μ' αυτήν εννοείται η δυνατότητα ανεξαρτησίας κινήσεων και επιλογών ενός λαού στο
σύνολό του. Είναι η δυνατότητα να σχεδιάζει την πολιτική του πορεία χωρίς απαγορεύσεις,
υπαγορεύσεις και επιβολή από τους ισχυρούς. Η δυνατότητα να διαθέτει τις δυνάµεις του
για το δικό του όφελος, να σχεδιάζει τη ζωή του και τις δραστηριότητες του κατά βούληση.
Οι όροι "εδαφική ακεραιότητα", "εδαφική αυτοτέλεια", "πολιτική ανεξαρτησία",
ολοκληρώνουν και επικυρώνουν τη σηµασία της εθνικής ελευθερίας.
Στη σύγχρονη εποχή, το παλιό ιµπεριαλιστικό πνεύµα µέσω των πολεµικών ενεργειών έχει
αντικατασταθεί από την πολιτική δέσµευση, τον οικονοµικό έλεγχο (οικονοµική
διείσδυση), που οδηγούν στην εθνική εξάρτηση του λαού από τις µεγάλες δυνάµεις.
Β. Εσωτερική:
1. Πνευµατική: Ελευθερία σκέψης και έκφρασης ≠ άγνοια, αµάθεια, φανατισµός,
δογµατισµός → (παραβίαση της ελευθερίας του άλλου)
Ανελεύθερα καθεστώτα και αλλοφροσύνη, υποδουλώνουν την ανθρώπινη σκέψη και
παραγκωνίζουν την πνευµατική ελευθερία.
Δεν είναι ανεξάρτητη από την ηθική ελευθερία και αυτό, γιατί ο ηθικός κόσµος του
ανθρώπου είναι µέρος της πνευµατικής ύπαρξης και υπόστασής του. Ειδικότερα όµως, ως
πνευµατική ελευθερία εννοούµε την ικανότητα του πνεύµατος να ελίσσεται, να
συλλαµβάνει τα µηνύµατα της ζωής και να πραγµατώνει το θαύµα της διαµόρφωσης του
κόσµου και τις απαιτήσεις του πνεύµατος.
Ως πνεύµα δεν εννοούµε όµως, µόνο τη δύναµη της λογικής, της διανόησης και της
επινόησης τρόπων ζωής, αλλά τη γενικότερη εσωτερική συγκρότηση του ανθρώπου, ώστε
να µπορεί να εποπτεύει και να κατευθύνει τον κόσµο δηµιουργικά, µε προσανατολισµό την
ουσιαστική πρόοδο.
Ελεύθερο πνεύµα είναι το απαλλαγµένο από την καθηµερινή µικρότητα. Συνυπάρχει µε
την αλήθεια και ενυπάρχει µέσα σ' αυτήν. Είναι φωτεινό και πρωτοπόρο γιατί δεν
υποτάσσεται στη συµβατικότητα και ρίχνει φως στα σκοτάδια των σκοπιµοτήτων, ενώ
ανοίγει τους δρόµους της ανθρωπότητας χωρίς διάθεση φυγής, ευθυνοφοβίας και
λιποταξίας.
2. Ηθική - Ψυχολογική: Είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να ελέγχει τον εαυτό του και να
µην υποτάσσεται στα πάθη και τις οποιεσδήποτε ενορµήσεις του. Είναι η διαµόρφωση
ηθικής προσωπικότητας στον άνθρωπο, ώστε να γίνει δηµιουργικός. Αυτό προϋποθέτει
ανεπτυγµένο αίσθηµα ευθύνης, από την οποία γεννιέται η αρτίωση της προσωπικότητας
και ο δισταγµός, το ηθικό, δηλαδή, ¨κράτηµα" στις σχέσεις µας µε τους άλλους.
Η ηθική ελευθερία συντελείται µόνο µέσα σε µια δέσµευση και µια πειθαρχία. Δέσµευση
του εαυτού µας, αυτοδέσµευση ουσιαστικά, µε γνώµονα τις καθιερωµένες ηθικές αξίες της
ζωής και πειθαρχία, που νοείται ως ένδειξη σεβασµού της προσωπικότητας του άλλου. Δεν
είµαστε ελεύθεροι από ηθικής πλευρά, αν δεν συνυπάρχει η προσωπικότητά µας µε το
ηθικό κύρος των άλλων.
Σε µια αυστηρά ηθική και θρησκευτική προσέγγιση της ηθικής ελευθερίας, νοείται αυτή ως
ψυχική κάθαρση από την παραβίαση ηθικών κανόνων. Στην περίπτωση αυτή, η ηθική
ελευθερία ταυτίζεται µε τη λύτρωση, που κατά την αρχαία ελληνική αντίληψη "περαίνεται
δι ελέου και φόβου". Φτάνοντας ο τραγικός άνθρωπος στην "ύβρη", δέχεται ως φυσικό
επακόλουθο τον πόνο, την καταστροφή, οδηγούµενος στη γνώση του αδιεξόδου και
τελειώνεται στην κάθαρση. Αυτή αποτελεί την αποκατάσταση.
Ωστόσο, οι σηµερινοί άνθρωποι, όλο και πιο πολύ χάνουν την εσωτερική τους ελευθερία.
Απόδειξη της εσωτερικής αυτής υποδούλωσης είναι η πλεονεξία, η απληστία, το άγχος και
η αγωνία, το ανικανοποίητο του ανθρώπου, η ανασφάλεια και η αλλοτρίωση, που αποτελεί
και την κύρια απόδειξη αυτής της ανελευθερίας. Η σύγχρονη, λοιπόν, καθηµερινή
πραγµατικότητα, φανερώνει πως ο σηµερινός άνθρωπος, µολονότι κατοχυρώνει όλο και
πιο πολύ τις εξωτερικές του ελευθερίες, στερείται, δυστυχώς, την ψυχολογική του
ελευθερία, η αξία της οποίας είναι µοναδική.
• Με την εσωτερική ελευθερία, ο άνθρωπος εξασφαλίζει την ψυχική γαλήνη και την
εσωτερική ηρεµία. Με γνώµονα τη µορφή αυτή ελευθερίας, ο άνθρωπος καλλιεργεί κλίµα
αισιοδοξίας και οπωσδήποτε, επαυξάνει τη δηµιουργική του διάθεση.
Ο εσωτερικά ελεύθερος άνθρωπος απολαµβάνει τη ζωή του, τις οµορφιές και τις χαρές που
αυτή του προσφέρει. Όντας εσωτερικά ελεύθερος, εξασφαλίζει την αξιοπρέπεια, που
σηµαίνει την αναγνώριση της προσωπικότητάς του και που πηγάζει από την εγκράτεια, την
αυτοκυριαρχία του.
Μέσα από την αναγνώριση του εαυτού του, ο άνθρωπος µαθαίνει να σέβεται και την
προσωπικότητα των άλλων, καθώς και να προασπίζει πάσης φύσεως ανθρώπινα
δικαιώµατα. Τέλος, είναι σε θέση να αξιοποιεί και τις άλλες προσφερόµενες µορφές
ελευθερίας και να κατακτά αυτό που λέµε εσωτερική ζωή, δηλαδή, την ταυτότητα και
εγγύηση της γνησιότητας και της αυθεντικότητάς του.
Εσωτερική ζωή: Είναι η δύναµη του ανθρώπου να αντιστέκεται σε ότι τείνει να τον
ισοπεδώσει και να του στερήσει το δικαίωµα να είναι ο εαυτός του.
Είναι η απόδειξη της γνησιότητας και της αυθεντικότητάς µας ως ανθρώπων, η ταυτότητά
µας.
ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
1.
2.
3.
4.
Υπευθυνότητα
Αυτογνωσία
Αυτοκυριαρχία
Λογική αξιολόγηση του σκοπού και των κινήτρων της βούλησης
α) "Το έλλογο αντικειµενικό µας εγώ" (Κ. Τσάτσος) όταν δεν επηρεάζονται από
συµφέροντα και συναισθήµατα, και
β) η πολιτική ελευθερία
5. Πνευµατική καλλιέργεια - Παιδεία
6. Ωριµότητα
7. Ήθος - Αρετή ("Θέλει αρετή και τόλµην η ελευθερία" Αν. Κάλβος. Τόλµη, γιατί η
ελευθερία είναι κατάκτηση)
8. Ευψυχία
9. Δηµοκρατία
10. Σεβασµός της προσωπικότητας του άλλου
11. Υπακοή στο νόµο
12. Οικονοµική άνεση
Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΚ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ - Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΚ ΤΟΥ ΗΘΟΥΣ
Μπορείς να έχεις ελεύθερο ήθος κάτω από οποιοδήποτε νοµικό καθεστώς, ακόµα και
ανελεύθερο, όπως µπορείς να µην έχεις ελεύθερο ήθος, επίσης κάτω από οποιοδήποτε νοµικό
καθεστώς, ακόµη και ελεύθερο. Μπορεί να είσαι ελεύθερος εκ του νόµου και ανελεύθερος εκ
του ήθους
ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
♦ Πρόοδος, για το σηµερινό άνθρωπο, είναι η βιοµηχανική εκδοχή του παραδείσου.
♦ Ο άνθρωπος έχει καταστεί δούλος πλασµατικών αναγκών, που αυξάνονται συνεχώς
εξαιτίας του ανεξέλεγκτου τεχνολογικού ρυθµού.
♦ Ο άνθρωπος, έχει γίνει πλέον, δούλος της εργασίας: αύξηση των οικονοµικών
υποχρεώσεων, επιπρόσθετη εργασία, κάλυψη δευτερογενών αναγκών, µείωση του
ελεύθερου χρόνου.
♦ Η διαµόρφωση κοινωνικών προτύπων µε βάση την ποσότητα των αγαθών και
αποκλειστικό προορισµό την απόκτηση αυτών.
♦ Η διαφήµιση, στηριζόµενη σε επιστηµονικά δεδοµένα, διεισδύει στα άδυτα των αδύτων
του ανθρώπου και υπαγορεύει τις επιθυµίες του.
♦ Τα Μ.Μ.Ε., συχνά εξωκατευθύνουν τη σκέψη και οδηγούν στην άρση της πνευµατικής
ελευθερίας, δηλαδή, στη διαµόρφωση ετερόφωτης σκέψης και επηρεασµένης άποψης.
♦ Αλλοτρίωση
του
ανθρώπου:
αποστασιοποίηση,
αποπνευµατοποίηση,
αποπροσωποποίηση του ατόµου από τον εαυτό του, τη φύση και το συνάνθρωπο.
♦ Αλλοτρίωση του ανθρώπου από την εργασία του - έλλειψη της χαράς της δηµιουργίας.
♦ Αλλοτρίωση του επιστήµονα: πνευµατική µονοµέρεια λόγω της εξειδίκευσης
(µονοδιαστικότητα, πνευµατικός ακρωτηριασµός, αποχωρισµός της πνευµατικής του
υπόστασης από την ηθική).
♦ Σύνθετη δοµή της κοινωνίας → ενίσχυση του γραφειοκρατικού κλίµατος, επίταση των
σκοτεινών οργανωτικών µηχανισµών, ρευστότητα στους νόµους.
Τρόποι Επαναφοράς των ανθρωπιστικών προσανατολισµών για απόκτηση της
ελευθερίας:
♦ Ανάπτυξη προσωπικής πρωτοβουλίας, επισήµανση των κοινωνικών δυσχερειών και
ενεργοποίηση για τη ριζική εξάλειψή τους.
♦ Η ευαισθητοποίηση του ατόµου πάνω σε θέµατα ελευθερίας και ουσιαστικής ευτυχίας
θα το οδηγήσει στη διαµόρφωση των κατάλληλων κριτηρίων και στην αφύπνιση του
νου, της σκέψης, µε ταυτόχρονη έµπρακτη υλοποίηση.
♦ Συµβολή του πνευµατικού ανθρώπου → καθοδηγητής της πνευµατικής προόδου.
♦ Ύπαρξη ουσιαστικής παιδείας.
Θέµα για επεξεργασία:
"Ούτε πλήρως να ελευθερωθεί γίνεται ο άνθρωπος, ούτε πλήρως να δουλωθεί. Όλοι είµαστε
λίγο - πολύ ελεύθεροι µέσα στη δουλεία µας και δούλοι µέσα στην ελευθερία µας".
α) Σχολιάστε την άποψη αυτή και ερευνήστε τη σχέση ελευθερίας - αναγκαιότητας.
β) Ποιοι παράγοντες αναστέλλουν την ελευθερία του ανθρώπου, ακόµα και αν βιώνει µέσα
στο καλύτερο δυνατό δηµοκρατικό πολίτευµα.
ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Η ελευθερία αποτελεί ουσιωδέστατο στοιχείο της ανθρώπινης υπόστασης. Ανέκαθεν ο
άνθρωπος, ανεξάρτητα από τη µόρφωσή του, θεωρούσε και θεωρεί την ελευθερία του ως το
µόνο που δίνει περιεχόµενο στη ζωή του και είναι στενά συνυφασµένο µε την ευτυχία του.
Ελευθερία σηµαίνει να µην υπόκειται ο άνθρωπος σε κανέναν καταναγκασµό, σωµατικό ή
ηθικό. Ελεύθερος είναι αυτός που έχει τη δυνατότητα να σκέπτεται, να µιλάει, να
αποφασίζει, να ενεργεί, να ζει όπως αυτός επιλέγει ανεξάρτητος από πάθη και επιθυµίες.
Όµως, επιβάλλεται να διευκρινιστεί ότι ελεύθερος είναι εκείνος που δρα και κινείται µέσα
στα πλαίσια της δικαιοσύνης, µέσα στα όρια των νόµων, όχι από υστεροβουλία ή φόβο,
αλλά επειδή αντιλαµβάνεται ότι οι ηθικοί και κοινωνικοί περιορισµοί, δεν καταργούν, αλλά
αντίθετα επιβεβαιώνουν την ελευθερία.
Ο άνθρωπος δεν µπορεί να έχει απόλυτη ελευθερία, γιατί η ανθρώπινη υπόσταση
περιορίζεται από τη φυσική και κοινωνική αναγκαιότητα. Επειδή ο όρος είναι αρκετά
θεωρητικός για να αποκτήσει πραγµατικό αντίκρισµα, επιβάλλεται να φωτιστεί από τον όρο
"αναγκαιότητα". Αυτή προδιαγράφει και το χώρο µέσα στον οποίο βιώνεται η ελευθερία.
Τα αποτελέσµατα από την επικράτησή της είναι µοναδικά. Είναι κίνητρο και δύναµη για να
πραγµατοποιηθούν από τους πολίτες µεγάλα έργα. Δίνει τη δυνατότητα στα άτοµα να
επιτύχουν τις ατοµικές τους επιδιώξεις, εξασφαλίζει οµαλή εξέλιξη της κοινωνικής ζωής,
γιατί προφυλάσσει από αναστατώσεις και πετυχαίνει την πληρέστερη κοινωνική συµβίωση.
Αποτελεί, επίσης, απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε πολιτιστική δηµιουργία. Όταν τα άτοµα
και οι κοινωνίες ζουν ελεύθερα, προοδεύουν σ' όλους τους τοµείς του πολιτισµού,
παρατηρείται οικονοµική ανάπτυξη και υλική ευηµερία. Καλλιεργούνται τα γράµµατα και
αναπτύσσονται οι επιστήµες και οι τέχνες. Αυτό συµβαίνει γιατί τα άτοµα, χωρίς βία και
φόβο, χωρίς ηθικές και οικονοµικές πιέσεις, προσπαθούν απερίσπαστα να αξιοποιήσουν τις
ικανότητές τους και να διοχετεύσουν δηµιουργικά τη δραστηριότητά τους.
Η έλλειψη της ελευθερίας οδηγεί στην κατάπτωση και στην παρακµή. Με τη µορφή της
δουλείας, υποβιβάζει τον άνθρωπο, στερώντας του οποιαδήποτε δυνατότητα ανάπτυξης. Με
τη µορφή της ασυδοσίας, οδηγεί στην αναρχία γιατί παραβιάζει τα όρια της σωστής
ελευθερίας και οδηγεί σε αντιδικίες και ολικές καταστροφές.
Θέµα για επεξεργασία:
"Τι ωφέλεια έχω που µε αναγνωρίζει το Σύνταγµα της χώρας µου ελεύθερο πολίτη ή ο νόµος
κατοχυρώνει τα δοµικά µου δικαιώµατα, όταν είµαι υποδουλωµένος σε αµέτρητες ανάγκες,
που δεν µπορώ να απαλλαγώ από τον κλοιό τους;"
1. Πώς αντιλαµβάνεστε την αξία της ελευθερίας που υπονοείται µε τις σκέψεις αυτές;
2. Πιστεύετε πως ο σηµερινός άνθρωπος διαθέτει αυτήν την ελευθερία; Αν όχι, ποιοι
παράγοντες καλλιεργούν την υποδούλωσή του;
3. Έχετε τη γνώµη ότι είναι δυνατόν να απαλλαγεί από τις όποιες δεσµεύσεις του, και πώς;
ΚΕΙΜΕΝΑ - ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ:
"Ελευθερία, το πολυεδρικό αυτό νόηµα, γύρω από το οποίο δίνει τις σκληρότερες µάχες και η
φιλοσοφική θεωρία και η πολιτική πράξη, απ' όπου ξεκινά η ζωή του πνεύµατος και όπου
τείνει αιωνίως να φτάσει. Πολυεδρικό, διότι παρουσιάζει προς κάθε φάση της ζωής µιαν άλλη
πλευρά, ενώ στη ρίζα του είναι ενιαίο. Αν από κάποιον άλλον πλανήτη έπεφτε στη Γη ένα ον
αλλιώτικο από µας και ήθελε µε ένα µόνο κατηγόρηµα να ξεχωρίσει τον άνθρωπο από όλα τα
άλλα όντα, θα τον ονόµαζε: "το ον που θέλει να είναι ελεύθερο". Ο άνθρωπος ξεχώρισε από
την υπόλοιπη φύση τη στιγµή που άρχισε να βαδίζει στο δρόµο της ελευθερίας, κατακτώντας
µια µια τις άπειρες πλευρές της.
Μορφές:
Όσα είναι τα ανθρώπινα προβλήµατα, τόσες είναι και οι ελευθερίες. Ας τις κατατάξουµε σε
γενικές κατηγορίες: ελευθερία από το φυσικό περιβάλλον, από το χώρο και το χρόνο,
ελευθερία από το κοινωνικό περιβάλλον, από την πολιτεία και την εκκλησία και τους νόµους
των, καθώς και από την κοινωνία και τους εθιµοτυπικούς της κανόνες. Ελευθερία από το
σώµα µας, από τις αρρώστιες και τις σωµατικές αδυναµίες της ύλης, µε την οποία είµαστε
πλασµένοι. Τέλος, ελευθερία από τον ίδιο τον εαυτό µας, από τις επιθυµίες και τις απωθήσεις,
από το φόβο της ζωής και από το φόβο του θανάτου. Ελευθερία από όλα τα κίνητρα της ζωής,
εκτός από το Λόγο.
Έχουµε ελευθερίες για τις οποίες όλοι µιλούν, επειδή, λίγο ή πολύ τις καταλαβαίνουν, επειδή
αισθάνονται την ανάγκη τους. Γι' αυτό και όπου λείπει µια τέτοια ελευθερία, γίνεται γι' αυτή
συχνά πυκνά λόγος. Και έχουµε και ελευθερίες, για τις οποίες κανείς ή ελάχιστοι µιλούν, διότι
για να νιώσεις την έλλειψή τους, πρέπει να είσαι ήδη αρκετά ελεύθερος.
Έχουµε ελευθερίες αρνητικές που συνίστανται σε µιαν έλλειψη εξάρτησης από κάποια
εξωτερική ή εσωτερική δύναµη και εξουσία και ελευθερίες θετικές που συνίστανται, όχι σε
µιαν έλλειψη, αλλά σε µια πλήρωση, στη δηµιουργία ενός έργου ηθικού ή πνευµατικού, που
αποτελεί έκφραση ελευθερίας. Είναι η ελευθερία των ποιητών ή των φιλοσόφων, η ελευθερία
του Φάουστ, όταν δηµιουργεί πηγές ζωής για τους συνανθρώπους του.
Έχουµε έτσι, µια κλίµακα ελευθεριών, που αρχίζει από το πρώτο διστακτικό βήµα του νηπίου,
για να κατακτήσει το γύρω του αισθητό χώρο ως το τελευταίο διστακτικό βήµα του
φιλοσόφου, για να προσπελάσει το νοητό χώρο του Απολύτου".
Α. Ερωτήσεις κατανόησης:
1. Να εξηγήσετε τη θέση του συγγραφέα σε µία παράγραφο: "και έχουµε και ελευθερίες για
τις οποίες ελάχιστοι µιλούν, διότι για να νιώσεις την έλλειψή τους, πρέπει να είσαι ήδη
αρκετά ελεύθερος".
2. Πώς αντιλαµβάνεστε τη διάκριση ανάµεσα σε θετικές και αρνητικές ελευθερίες που
κάνει ο συγγραφέας;
Β. Γλωσσικές Ασκήσεις:
1. Να χρησιµοποιήσετε τις παρακάτω λέξεις σε δικές σας προτάσεις, ώστε να φαίνεται η
σηµασία τους: πολυεδρικός, ενιαίος, πλήρωση.
Γ. Ασκήσεις Δοµής:
1. Με ποια µέθοδο έχει αναπτυχθεί η β΄ παράγραφος;
Μορφές της Ελευθερίας:
"Φυσική ή εξωτερική ελευθερία: Ονοµάζουµε έτσι τη µορφή εκείνη της ελευθερίας, κατά την
οποία το άτοµο πράττει χωρίς κανέναν εξωτερικό περιορισµό και µπορεί να πραγµατοποιεί τις
επιθυµίες του, χωρίς να παρεµβάλλεται σ' αυτό κανένα εµπόδιο.
Ένας φιλόσοφος έγραφε χαρακτηριστικά: "Στη φυσική µορφή της ελευθερία, µπορεί κάποιος
να πει πως οι άνθρωποι και τα ζώα είναι ελεύθερα, όταν ούτε αλυσίδες, ούτε φραγµοί, ούτε
αρρώστιες, ούτε εµπόδιο φυσικό ή υλικό οποιουδήποτε είδους αντιστέκεται στις πράξεις
αυτών, αλλά αντίθετα, αυτές εκτελούνται σύµφωνα µε τη θέλησή τους". Το αν τώρα, η ίδια η
θέλησή τους, καθορίζεται από δυνάµεις έξω απ' αυτούς, είναι κάτι, που σ' αυτή τη µορφή της
ελευθερίας δεν µας ενδιαφέρει.
Η φυσική ελευθερία πάλι, διακρίνεται σε α π ό λ υ τα η και σ χ ε τα ι κ ή. Απόλυτη, µε τη
σηµασία πως δεν τίθεται κανείς περιορισµός στην επιθυµία του ανθρώπου για
πραγµατοποίηση κάποιου στόχου του, ακόµα κι αν ο στόχος αυτός στρέφεται φανερά εναντίον
άλλων συνανθρώπων του.
Αλλά καταλαβαίνουµε πως η απόλυτη ελευθερία δε θα ήταν ποτέ δυνατό να υπάρξει για όλους,
θα ήταν προνόµιο µόνο των ισχυρών. Η ύπαρξη απόλυτης ελευθερίας στην προ - κοινωνική
φάση, όπου ίσχυε το δίκαιο του ισχυροτέρου και κυριαρχούσε ο νόµος της ζούγκλας,
κινδύνεψε να οδηγήσει στην εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους. Η δηµιουργία κοινωνίας
περιορίζει την απόλυτη ελευθερία και υιοθετεί την αρχή: η ελευθερία του ενός σταµατά εκεί
όπου αρχίζει η ελευθερία του άλλου.
Γι' αυτό, οι οπαδοί της απόλυτης φυσικής ελευθερίας, λένε πως η δηµιουργία των κοινωνιών
είναι ένα δηµιούργηµα των αδυνάτων για να προστατευτούν από τους ισχυρούς, πως οι
άνθρωποι δηµιούργησαν την κοινωνία, οδηγηµένοι από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης.
Γιατί, αν εξακολουθούσε να ισχύει το δίκαιο του ισχυροτέρου, το ανθρώπινο είδος θα
εξαφανιζόταν.
Στα κοινωνικά, λοιπόν, πλαίσια δεν ισχύει η απόλυτη ελευθερία, αλλά η σχετική, σύµφωνα µε
την οποία, η ελευθερία κάποιου σταµατά εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία του συνανθρώπου του.
Η σχετική όµως ελευθερία αποκτά ουσιαστικό περιεχόµενο, όταν επιτρέπει στο άτοµο να
πραγµατοποιήσει όλες του τις επιθυµίες στο βαθµό που δε θίγονται τα κοινωνικά πλαίσια και
τα άλλα µέλη του κοινωνικού συνόλου. Άρα, από τα παραπάνω συνεπάγεται πως άλλη µορφή
ελευθερίας είναι η:
Κοινωνική ελευθερία: κατά την οποία, το άτοµο µπορεί να αναπτύξει τις δυνατότητές του και
να πραγµατοποιήσει τις επιθυµίες του µέσα στα πλαίσια της κοινωνίας. Ο βαθµός ανάπτυξης
της κοινωνικής ελευθερίας είναι συνάρτηση των ευκαιριών και των δυνατοτήτων που η ίδια η
κοινωνία παρέχει στα µέλη της για την ανάπτυξή τους. Σχετική µε την κοινωνική είναι και η:
Οικονοµική ελευθερία: κατά την οποία το άτοµο µπορεί να αναπτύξει τις δυνατότητές του και
να πραγµατοποιήσει τις (λογικές απαραίτητα και µη επιζήµιες) επιθυµίες του, χωρίς κανέναν
οικονοµικό περιορισµό.
Πολιτική: είναι η µορφή εκείνη της φυσικής ελευθερίας, κατά την οποία το άτοµο µπορεί να
πραγµατοποιήσει τις επιθυµίες του, χωρίς περιορισµό απ' την πλευρά της πολιτείας.
Κατοχυρώνεται µε διάφορες ε π ι µ έ ρ ο υ ς ε λ ε υ θ ε ρ ί ε ς, που αποτελούν τις λεγόµενες α
τ ο µ ι κ έ ς ε λ ε υ θ ε ρ ί ε ς. Αυτές µε τη σειρά τους είναι:
♦ Ελευθερία Λόγου: είναι η δυνατότητα του πολίτη να εκφράζει τις απόψεις του χωρίς
κανένα περιορισµό (φυσικά, σε περίπτωση ψευδολογίας ή συκοφαντίας τιµωρείται από
τους αντίστοιχους νόµους της πολιτείας).
♦ Ελευθερία συνείδησης: είναι το δικαίωµα του πολίτη να αποδέχεται οποιοδήποτε δόγµα ή
θεωρία, να το υποστηρίζει και να το προπαγανδίζει χωρίς κανέναν περιορισµό, καµιά
συνέπεια ή ποινή γι' αυτήν του την πίστη και δραστηριότητα, υπό τον όρο βέβαια, πως
αυτή δε στρέφεται έµπρακτα εναντίον της κοινωνίας.
♦ Ελευθερία του τύπου: Είναι η δυνατότητα του πολίτη να εκφράζεται µέσω του τύπου,
χωρίς κανέναν περιορισµό.
♦ Ελευθερία του "συνέρχεσθαι": το δικαίωµα δηλαδή των πολιτών να συνέρχονται, να
σχηµατίζουν οµάδες, ενώσεις, συλλόγους και πολιτικούς οργανισµούς (κόµµατα) µε
συγκεκριµένους σκοπούς και επιδιώξεις.
♦ Ελευθερία του" συνεταιρίζεσθαι", το δικαίωµα δηλαδή των πολιτών να σχηµατίζουν
ενώσεις µε οικονοµικό χαρακτήρα.
♦ Τελείως διαφορετική από τις παραπάνω, είναι η λεγόµενη ηθική ή εσωτερική ελευθερία,
που έχει απασχολήσει τους φιλοσόφους και έχει προκαλέσει τις µεγαλύτερες διχογνωµίες.
Γιατί µπορεί να υπάρχει οµοφωνία στο ότι η φυσική ελευθερία είναι η δυνατότητα
πραγµατοποίησης των επιθυµιών του ανθρώπου χωρίς κανέναν εξωτερικό περιορισµό,
αλλά το πρόβληµα είναι, αν το άτοµο επιθυµεί από µόνο του αυτό που ισχυρίζεται πως
επιθυµεί, αν δηλαδή η επιθυµία του προέρχεται από τον ίδιο ή αν είναι αποτέλεσµα και
δηµιούργηµα ορισµένων επιδράσεων. Δηλαδή, το πρόβληµα είναι, το αν η βούληση του
ανθρώπου είναι ελεύθερη ή αν καθορίζεται από δυνάµεις έξω από αυτόν τον ίδιο".
Α. Ερωτήσεις κατανόησης:
1. Πού οδηγεί, σύµφωνα µε το συγγραφέα, η ύπαρξη απόλυτης ελευθερίας κατά την
προκοινωνική φάση;
2. Μπορούµε να υποστηρίξουµε ότι η κοινωνία περιορίζει την ελευθερία µας; Ποια είναι η
θέση του συγγραφέα σχετικά µε το ζήτηµα αυτό;
Β. Γλωσσικές Ασκήσεις:
1. Να εντοπίσετε τα αντώνυµα που υπάρχουν στο κείµενο
2. "Παρεµβάλλεται", "αυτοσυντήρησης", "συνεπάγεται": Να αναλύσετε τις λέξεις στα
συνθετικά τους και να σχηµατίσετε τρεις σύνθετες για την καθεµιά, χρησιµοποιώντας το
α΄ συνθετικό.
3. "Υιοθετεί την αρχή": Να αντικαταστήσετε το ρήµα στην πρόταση µε δύο τουλάχιστο
συνθετικά του.
4. Να συγκεντρώσετε όλα τα επίθετα που χρησιµοποιεί ο συγγραφέας για να προσδιορίσει
την έννοια της ελευθερίας.
Γ. Ασκήσεις Δοµής:
1. να αποδώσετε σχηµατικά τη διαίρεση που ακολουθεί ο συγγραφέας στην έννοια της
ελευθερίας.
Προϋπόθεση και συνθήκες ελευθερίας:
του Κ. Τσάτσου
"Ελευθερία υπάρχει µόνο όπου υπάρχει "αίρεση" και αίρεση όπου υπάρχει λόγος. Τούτο
"αιρούµαι", είτε στη θεωρία, είτε στην πράξη. Τούτο είναι κι εκείνο δεν είναι. Τούτο
καταφάσκω κι εκείνο αρνούµαι. Τούτο θέλω κι εκείνο δε θέλω. Όλα αυτά είναι ελεύθερες
αποφάσεις, όταν η πηγή τους είναι ο λόγος ο δικός µας, το έλλογο εγώ µας. Kαι είναι το εγώ
µας πραγµατικά έλλογο εγώ, η υποκειµενική µας υπόσταση πραγµατικά λόγος, όταν δεν
προσδιορίζεται από στοιχεία που µας δίνονται απ' έξω, από τις αισθήσεις µας και τις
επιθυµίες µας, αλλά από το µόνο στοιχείο που υπάρχει µέσα µας και είναι αποκλειστικά δικό
µας, τον νου, τον αντικειµενικό λόγο. Η ύπαρξη του αντικειµενικού λόγου είναι ο όρος, η
"υπόθεση" της ελευθερίας. Χωρίς αυτόν δεν κρίνω, δεν αποφασίζω, δε διαλέγω εγώ, αλλά για
µένα διαλέγουν άλλες δυνάµεις, η τύχη, το απύθµενο άγνωστο.
Για να εκδηλώσει όµως και να αξιοποιήσει το έλλογο τούτο εγώ την καθαυτό ελευθερία του,
πρέπει να του δοθεί και ο εξωτερικός χώρος, όπου θα κινηθεί η σκέψη του και η πράξη του. .
Ο εξωτερικός αυτός χώρος είναι η πολιτεία. Προϋπόθεση για την πραγµατοποίηση της
καθαυτό ελευθερίας είναι η πολιτική ελευθερία. Όπου λείπει αυτή η ελευθερία, η καθαυτό
ελευθερία µένει φυλακισµένη στον εσωτερικό άνθρωπο. Και εκεί, στην αποµόνωσή της,
µαραίνεται. Η έλλειψη πολιτικής ελευθερίας, εκτός εξαιρέσεων, σκοτώνει την καθαυτό
ελευθερία. Γίνεται χωρίς αυτή δούλος ο άνθρωπος, όχι τόσο γιατί κατά τις εξωτερικές του
εκδηλώσεις συµµορφώνεται στη βία, αλλά γιατί σιγά σιγά λησµονεί την καθαυτό ελευθερία
του, γιατί νεκρώνονται µέσα του τα κίνητρα προς ό, τι η ελευθερία ορίζει, ο έρως προς την
ιδέα.
Γι' αυτό και οι πολιτικές εξουσίες που παρέχουν πνευµατική ελευθερία, γιατί αδιαφορούν για
το πνεύµα, εφόσον δεν τους ενοχλεί, αρνούνται όµως την πολιτική ελευθερία, εµµέσως και
χωρίς αυτό εκ πρώτης όψεως να φαίνεται, τραυµατίζουν και την πνευµατική ελευθερία. Και
όταν αυτές οι πολιτικές εξουσίες διαρκούν υπέρµετρα, τότε δεν την τραυµατίζουν µόνο, την
εξοντώνουν.
Το πνεύµα χρειάζεται προπαντός το επικίνδυνο κλίµα της πολιτικής ελευθερίας".
Α. Ερωτήσεις κατανόησης:
1. Πώς συνδέεται η ελευθερία µε το λόγο;
2. Ποια θεωρεί απαραίτητη προϋπόθεση της καθ΄ αυτό ελευθερίας ο συγγραφέας;
Β. Γλωσσικές Ασκήσεις:
1. Να συνθέσετε τη λέξη "αίρεση" µε προθέσεις και να χρησιµοποιήσετε δύο σύνθετα σε
προτάσεις. (Να συνθέσετε τουλάχιστο 5 λέξεις).
2. Τι σηµαίνει η λέξη Λόγος στις παρακάτω προτάσεις;
• Κράτησε το λόγο του
• Δεν υπήρχε κανένας λόγος να µου φερθεί έτσι
• Το θέµα δεν είναι άξιο λόγου
• Ο λόγος του κατηγορούµενου δεν έπεισε τους δικαστές
• Αυτά είναι λόγια του κόσµου
3. Να αποδώσετε τις παρακάτω φράσεις µε την κυριολεκτική τους σηµασία:
• Εγώ έχω το λόγο εδώ µέσα!
• Μασούσε τα λόγια του
• Δεν περνά ο λόγος τους
• Ήρθε στα λόγια µου
• Μεγάλη µπουκιά φάε, µεγάλο λόγο να µην πεις
Γ. Ερωτήσεις Δοµής:
1. πώς έχει δοµηθεί η α΄ παράγραφος του κειµένου; Να παρακολουθήσετε τη σύνδεση των
περιόδων και καταγράψετε τις λογικές σχέσεις µεταξύ τους.
2. Πώς συνδέεται η β΄ παράγραφος µε την προηγούµενη και µε ποια τεχνική έχει
αναπτυχθεί;
Δ. Ερωτήσεις Παραγωγής Λόγου:
1. Υπάρχουν σήµερα περιορισµοί των ελευθεριών που αναφέρονται στο κείµενο; (Να
αιτιολογηθεί η απάντηση - περίπου 500 λέξεις)
2. Μπορούµε, και σύµφωνα µε το κείµενο, να ισχυριστούµε ότι ο µορφωµένος άνθρωπος
είναι πιο ελεύθερος; Να τεκµηριώσεις την απάντησή σου σε µια παράγραφο.
Οι δύο Σηµασίες της Ελευθερίας
του Χρήστου Μαλεβίτση
"Ο όρος "Ελευθερία" δεν είναι µονοσήµαντος. Έχει τουλάχιστο δύο σηµασίες. Και στο βαθµό
που δεν αντιλαµβανόµαστε τη διπλή σηµασία της ελευθερίας, την παρανοούµε και κατά
συνέπεια, την παραποιούµε. Αποτελεί δε κάκιστη πράξη η παρανόηση και η παραποίηση της
ελευθερίας, η οποία συνιστά, όπου υφίσταται, την αξιοπρέπεια της κοινωνίας και την
αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Υπάρχουν, λοιπόν, δύο ελευθερίες. Η µία είναι η ελευθερία εκ του νόµου. Και η δεύτερη είναι
η ελευθερία εκ του ήθους. Η µία ελευθερία είναι παντελώς ανεξάρτητη από την άλλη. Μπορείς
να έχεις ελεύθερο ήθος κάτω από οποιοδήποτε νοµικό καθεστώς, ακόµη και ανελεύθερο. Και
µπορεί να µην έχεις ελεύθερο ήθος, επίσης κάτω από οποιοδήποτε νοµικό καθεστώς, ακόµη
και ελεύθερο. Μπορεί να είσαι ελεύθερος εκ του νόµου και ανελεύθερος εκ του ήθους.
Στη ελευθερία εκ του νόµου, σου θέτει φραγµό ο νόµος. Στην ελευθερία εκ του ήθους, σου
θέτει φραγµό το ήθος. Αν σου θέτει φραγµό ο νόµος, είσαι ανελεύθερος. Αλλά και αν δε σου
θέτει φραγµό το ήθος, πάλι είσαι ανελεύθερος.
Αυτοί οι γενικοί προσδιορισµοί µας παρέχουν τα κριτήρια για να κρίνουµε την πολιτεία και
τους ανθρώπους από την οπτική της χρήσης της ελευθερίας.
Η σηµερινή ελληνική κοινωνία είναι ελεύθερη εκ του νόµου. Κανένας δε διώκεται για τα
φρονήµατά του, τα οποία µπορεί να εκφράζει ελευθέρως. Αυτό είναι ένα γεγονός το οποίο µας
χαροποιεί πολύ και το απολαµβάνουµε όλοι µας.
Τούτη όµως, είναι η µία ελευθερία. Είναι η ελευθερία που ασκεί η πολιτεία. Η άλλη ελευθερία,
η εκ του ήθους, την οποία ασκεί το κάθε άτοµο, οφείλει να είναι εξίσου παρούσα, προκειµένου
να αναγνωρίσουµε την ύπαρξη µιας πραγµατικά ελεύθερης κοινωνίας. Όπου, δηλαδή και οι
δύο ελευθερίες ασκούνται εξίσου θετικά. Ενώ όµως, στην πρώτη ελευθερία αρκεί ο νόµος που
ισχύει γενικά και για πάντα, στη δεύτερη ελευθερία απαιτείται η καθηµερινή πράξη του κάθε
πολίτη.
Αν κάθε πολίτης δεν ασκεί το ήθος της ελευθερίας του την κάθε στιγµή και στην κάθε πράξη
του, τότε έχουµε αναίρεση της δεύτερης ελευθερίας. Και µπορεί να φτάσουµε στο σηµείο µέσα
σε µια εκ του νόµου ελεύθερη πολιτεία, οι πολίτες να αναλίσκουν την κοινωνική τους
πρακτική σε πράξεις ανελεύθερες. Και στο βαθµό που ασκούνται πράξεις ανελεύθερες έχουµε
ανελευθερία.
Η ελευθερία εκ του νόµου είναι αφηρηµένη. Η ελευθερία εκ του ήθους είναι συγκεκριµένη,
διότι αυτή συνίσταται από την κοινωνική πράξη του κάθε ατόµου. Αλλά αν έχουµε
συγκεκριµένη ανελευθερία και αφηρηµένη ελευθερία, τότε, απλώς έχουµε σπορά ελευθερίας
και συγκοµιδή ανελευθερίας. Οπότε, η κοινωνία κινδυνεύει να µη διαθέτει σπόρο για την
επόµενη σπορά ελευθερίας. Με άλλα λόγια, όταν µειώνεται η ελευθερία εκ του ήθους,
κινδυνεύει να µειωθεί ή και να εξαφανιστεί και η ελευθερία εκ του νόµου.
Η ελευθερία εκ του νόµου, δεν επιτρέπει τη λογοκρισία. Ο πολίτης όµως, που παραποιεί τις
ειδήσεις ή τις περικόπτει, όταν δεν συνάδουν προς την ιδεολογία του, ασκεί τη λογοκρισία. Και
µάλιστα, αυτή η λογοκρισία είναι ειδεχθέστερη από τη λογοκρισία εκ του νόµου. Διότι, µε τη
θεσπισµένη λογοκρισία οι ελεύθερες συνειδήσεις εξεγείρονται και ασκούνται στην ελευθερία
τους, ενώ µε την κρυφή λογοκρισία οι συνειδήσεις διαφθείρονται, χωρίς να έχουν αντίληψη
της διαφθοράς τους. Και νοµίζουν ότι είναι ελεύθερες, ενώ τις έχουν καταδέσει οι ύπουλες
λογοκρισίες των "ανευλαβών συνειδήσεων".
Η ελευθερία εκ του νόµου επιτρέπει σε κάθε πολίτη να αναπτύσσει ελεύθερα την
προσωπικότητά του. Διότι αυτό αποβαίνει εις όφελος ολόκληρης της κοινωνίας. Όταν όµως
αυτοί που κρατούν στα χέρια τους τα κρίσιµα σηµεία ενηµέρωσης της κοινωνίας προβάλλουν
τα πρόσωπα της ιδεολογικής τους προτίµησης ως τα µόνα υπάρχοντα και παρασιωπούν τα
άλλα ως µη υπάρχοντα, τότε ασκούν πράξη αίσχιστης ανελευθερίας. Και τούτο αποβαίνει εις
βάρος της ελεύθερης κοινωνίας. Διότι η κοινωνία ωφελείται από τα "εκατό άνθη" και όχι από
τα µισά, επειδή στο τέλος θα αποκοµίσει τη µισή συγκοµιδή και αυτή στρεβλή, λόγω της
ιδεολογικής µονοκαλλιέργειας. Και το χειρότερο είναι πως αυτήν την κρυφή περικοπή δεν την
αντιλαµβάνεται η κοινωνία, ώστε να ασκήσει την ελευθερία διεκδίκησης των δικαιωµάτων
της. Και αφήνεται να διαβουκολείται από ανελεύθερες συνειδήσεις και να καταδένεται από τα
µηχανεύµατά τους, µέσα σε µια ψευδαίσθηση ελευθερίας.
Ο απεχθής "γύψος" των ολιγοφρενών συνετρίβη και απολαµβάνουµε έκτοτε την εκ του νόµου
ελευθερία. Οι αόρατοι, όµως κατάδεσµοι αυτών που δεν διαθέτουν το ήθος της ελευθερίας,
περιελίσσονται αθόρυβα και µε ασφάλεια γύρω από το φρόνηµα και την ψυχή των ανυπόπτων.
Η ελευθερία εκ του νόµου δεν µπορεί να περιστείλει το µίσος που κυκλοφορεί στις φλέβες των
πολιτών και δηλητηριάζει τον κοινωνικό οργανισµό και τον καθιστά ανίκανο να απολαύσει τα
δώρα της ελευθερίας. Διότι το µίσος είναι ανελευθερία και δεσµεύει τις ψυχές και το φρόνηµα
των πολιτών.
Η ελευθερία εκ του ήθους είναι το απαραίτητο συµπλήρωµα της ελευθερίας εκ του νόµου. Και
µόνο αυτή η συµπληρωµατικότητα καθιστά την κοινωνία δηµιουργική, παραγωγική και
χαρούµενη. Ο ελεύθερος εκ του ήθους δεν αντιµετωπίζει τον άλλον ως όργανό του, ως µέσο
για να πραγµατοποιήσει τις δικές του επιδιώξεις, δεν τον παγιδεύει αποκρύπτοντας
πληροφορίες, δεν τον παραπλανά µε ψευδείς ή παραποιηµένες γνώσεις, δεν τον φανατίζει, δεν
τον φενακίζει.
Η κοινωνία µας πάσχει δεινά από την έλλειψη ελευθερίας εκ του ήθους. Πρόκειται για
δυσίατη κοινωνική ασθένεια, διότι για τους πολλούς, που είναι θύµατά της - είναι
δυσδιάγνωστη. Δεν υπάρχει φάρµακο. Μόνον η αργή και φυσιολογική αντίδραση του ίδιου του
κοινωνικού οργανισµού θα µπορούσε να επαναφέρει την υγεία".
Το νόηµα της ελευθερίας
του Μανόλη Ανδρόνικου
"Τι είναι ελευθερία και τι είναι το σήµερα; Απλοϊκά και εµπειρικά κρίνοντας, αποφάσισα πως
το σήµερα πρέπει να αντιτεθεί προς το χτες και η ελευθερία να σηµαίνει την έλλειψη κάποιας
δέσµευσης. Αµέσως όµως, βρέθηκα σε αδιέξοδο. Γιατί το σήµερα πρέπει να χωριστεί από το
χτες ή το προχτές; Μήπως τάχατες χτες η ελευθερία είχε κάποιο άλλο νόηµα που το έχασε ή
µήπως σήµερα έχει κερδίσει νέα, πρόσθετα εννοιολογικά ή άλλα στοιχεία; Επειδή δεν είµαι
φιλόλογος ούτε πολιτικός, ο δρόµος που άρχισε να παίρνει το µυαλό µου γινόταν όλο και πιο
λοξός και δύσβατος. Η µατιά µου πάθαινε σύγχυση µε τις εικόνες αυτής της ελευθερίας που
προσπαθούσα να δω και να την εντοπίσω στο σήµερα. Τελικά, έφτασα στο συµπέρασµα πως
δεν έχω τίποτα να πω περισσότερο ή καλύτερο από όσα θα έλεγε ένας απλός πολίτης αυτού
του τόπου, που διαβάζει εφηµερίδες και ακούει το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Ρώτησα
λοιπόν κάποιο γνωστό µου επαγγελµατία να µου δώσει απόκριση. Κι αυτός, ύστερα από
κάποια αδυναµία και υποψία νοµίζω, µου αποκρίθηκε: "Εσείς οι διανοούµενοι έχετε µάθει να
παίζετε µε τις λέξεις κι όσο πιο ακαθόριστο είναι αυτό που συζητάτε, τόσο πιο πολύ σας
συναρπάζει. Για µένα "ελευθερία", έτσι γενικά κι αόριστα, δε σηµαίνει τίποτα. Ελευθερία θα
πει να µπορώ ή να µη µπορώ να κάνω κάτι. Αυτό το κάτι είναι που δίνει τη σηµασία. Κι αυτό
φοβούµαι πως το ξεχνάτε. Από αυτό το κάτι εξαρτάται και η ελευθερία της ελευθερίας και το
νόηµα που µπορεί να έχει για τον άνθρωπο. Να σου το πω απλά, όπως το καταλαβαίνω: Είµαι
ελεύθερος να σκοτώσω έναν άλλον άνθρωπο και είµαι ελεύθερος να συκοφαντήσω έναν
άλλον άνθρωπο, δε µπορεί να σηµαίνει το ίδιο µε το είµαι ελεύθερος να ταξιδέψω από τον
τόπο µου σ' έναν άλλο τόπο ή ν' αγοράσω ένα βιβλίο ή κρασί. Αυτό είχε και χθες την ίδια
σηµασία και το ίδιο νόηµα. Αυτό, θα µου πεις, είναι εύκολο να το καταλάβει ο καθένας, ίσως
όµως, όταν δεν το πεις έτσι, µόνο πεις: " ο άνθρωπος πρέπει να είναι ελεύθερος", τότε
φοβούµαι πως δε λες τίποτα ή λες κάτι που κρύβει πολλές παγίδες".
Σκέφτηκα πως τούτη η απλή κουβέντα είχε µέσα της µια σωκρατική αλήθεια. Αλλά εγώ ήθελα
να πάω λίγο πιο βαθιά. Και συλλογίστηκα: "είµαι ελεύθερος να αγοράσω βιβλία". Αυτό
σηµαίνει:
α) πως υπάρχουν βιβλία και πως
β) έχω τα χρήµατα που µου χρειάζονται για να τα αγοράσω.
Όµως, ούτε η ύπαρξη των βιβλίων, ούτε η αγοραστική µου ικανότητα µπορεί να εξαρτάται
µονάχα από τη δική µου θέληση. Για να υπάρχουν βιβλία που εγώ θέλω να διαβάσω, πρέπει
να υπάρχει κάποιος που να τυπώνει όλα τα βιβλία που γράφτηκαν και γράφονται. Και για να
αγοράσω αυτά που θέλω, πρέπει να έχω τόσα χρήµατα όσα κοστίζουν τα βιβλία αυτά. Για να
υπάρχει όµως, κάποιος που να τυπώνει τα βιβλία αυτά, πρέπει κι αυτός να έχει τα µέσα να
τυπώσει και τη θέληση να τα τυπώσει. Και για να έχω εγώ τα χρήµατα που µου χρειάζονται
πρέπει να τα βρω από τη δουλειά µου. Η σκέψη µου όµως, άρχισε να µε κουράζει, γιατί,
φαίνεται είχα πάρει στραβό δρόµο. Ζήτησα κάποια βοήθεια. Πήρα και διάβασα ένα δυο
άρθρα και κάποιο δοκίµιο για την ανθρώπινη ελευθερία. Εκεί µέσα ανακάλυψα λεπτότατες
διακρίσεις για την ατοµική ελευθερία και την οικονοµική ελευθερία και πολλές άλλες τέτοιες
ωραίες και συναρπαστικές έννοιες που µε παρέσυραν µε τη φιλοσοφική τους εµβρίθεια και τη
λογική τους ακρίβεια. Ένα µονάχα δε µπορούσα να βρω: µια χειροπιαστή περίπτωση, ένα
παράδειγµα που λέγαµε στο σχολείο, για να καταλάβω έτσι το νόηµα της ελευθερίας σήµερα.
Ας πούµε της ατοµικής ή της εθνικής ή της πολιτικής, για να αφήσω την οικονοµική που πάντα
µε µπερδεύει. Για την ατοµική ξαναγυρνούσα στον προηγούµενο λαβύρινθο µε την αγορά των
βιβλίων. Έλεγα: ένας άνθρωπος στην Ελλάδα είναι σήµερα ελεύθερος ν΄ αγοράσει όποιο
βιβλίο θέλει. Δεν ήταν πριν από δέκα χρόνια. Και δεν ήταν πριν από σαράντα. Αλλά ποια
βιβλία βρίσκει; Και πόσα χρήµατα µπορεί να διαθέσει; Ώστε από κάπου αρχίζει κάποιος
περιορισµός της ελευθερίας του. Για την εθνική ελευθερία πάλι, τα πράγµατα µου φαίνονταν
λιγάκι θολά. Εµείς τώρα έχουµε εθνική ελευθερία. Μπορούµε να αποφασίσουµε ό, τι θέλουµε,
να συµµαχήσουµε µε όποιους θέλουµε και να διαφωνήσουµε µε όποιους θέλουµε. Θεωρητικά
τουλάχιστο, µπορούµε. Όµως, ένα άλλο κράτος, µικρότερο από το ελληνικό, όµως ελληνικό κι
αυτό στα 82% του πληθυσµού του, θέλω να πω η Κύπρος, δεν το µπόρεσε και δεν το µπορεί.
Η εθνική του ελευθερία είναι βαθιά τραυµατισµένη, κι ας αποφασίζουν όλα τα "ελεύθερα"
έθνη µαζί πως έχει το δικαίωµα να είναι ανεξάρτητο, ακέραιο και αυτόνοµο. Και λίγο πιο
ανατολικά, στην ασιατική γη, η εθνική ελευθερία, φαίνεται πως δεν εξαρτάται από τα έθνη,
αλλά από κάποιες δυνάµεις που είναι µεγάλες και έχουν αποφασίσει να ορίσουν εκείνες
καταπώς το κρίνουν βολικό τι θα πει ελευθερία, εθνικά συµφέροντα, ανθρώπινα δικαιώµατα
και πολλά άλλα "ηχηρά παρόµοια". Όσο πια για την πολιτική ελευθερία, δεν απέµεινε στη
σκέψη µου δύναµη να προχωρήσω παρακάτω.
Σκοτισµένος ολότελα, είπα µέσα µου: λοιπόν, ένας τρόπος αποµένει για να νιώθεις ελεύθερος:
να χρειάζεσαι όσο πιο λίγη ελευθερία µπορείς ή µε άλλα λόγια, να έχεις πολύ λίγες ανάγκες,
αυτό που λένε οι φιλόσοφοι, να µην εξαρτιέσαι από τον υλικό κόσµο, αλλά να κλειστείς στον
εαυτό σου και στον πνευµατικό σου στοχασµό, που κανένας δεν µπορεί να σου τον δεσµεύσει.
Ακόµα και µέσα σε µια φυλακή αισθάνεσαι τότε ελεύθερος.
Φοβούµαι πως έφτασα σε µιαν αληθινή σκέψη. Αν µπορείς να αισθάνεσαι ελεύθερος και µέσα
σ' ένα κελί, τότε θα πρέπει να µπορείς να αισθάνεσαι πολύ πιο ελεύθερος, όταν το κελί σου
απλώνεται σ' ολόκληρη τη γη. Μια τέτοια ελευθερία φυλακισµένων όλης της γης µε
δεσµοφύλακες και κανονισµούς κατά περιοχές. Το πρόβληµα είναι να ισχύσει ένας ενιαίος
κανονισµός και οι φύλακες να έχουν ενιαία στολή για να αποφεύγουµε τη σύγχυση. Ακόµα, να
µιλούν την ίδια γλώσσα, για να τους καταλαβαίνουµε και να µη µας τιµωρούν χωρίς λόγο.
Το νόηµα της ελευθερίας σήµερα είναι το ίδιο, λοιπόν, µ' αυτό που ήταν και χτες και προχτές.
Αν θέλετε, ρωτήστε τους Μηλίους λ.χ. ή, µια και οι παππούδες τους έχουν πεθάνει, ανοίξτε το
Θουκυδίδη (Βιβλ. 5 84 -116) να σας πει. Γιατί οι σηµερινοί έχουν γίνει πολύ πιο σοφοί και
µας µπερδεύουν".
Ερώτηση:
Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο συγγραφέας; Να καταγράψετε τις θέσεις και τα
επιχειρήµατά του διαγραµµατικά, υπό τη µορφή σηµειώσεων.
Ισότητα - Ελευθερία
Ε. Π. Παπανούτσου
"Η ισότητα δίνει την εντύπωση ότι αποτελεί το κύριο γνώρισµα του δηµοκρατικού
καθεστώτος, επειδή η ισοτέλεια, η ισοδυναµία και η ισοπολιτεία είναι από τις θεµελιακές
επιταγές της ελευθερίας. Αυτής το πνεύµα εκφράζουν και απ' αυτήν παίρνουν το ηθικό και το
νοµικό κύρος τους οι θεσµικοί τύποι της ισότητας. Εποµένως, η διατύπωση του
αποφθέγµατος: "οι άνθρωποι αποκτούν ισότητα στην ελευθερία, αλλά αν δεν µπορούν να την
αποκτήσουν, ζητούν ισότητα στη δουλεία" δεν είναι ορθή. Αληθεύει µόνο το πρώτο µέρος της
φράσης, όχι το δεύτερο, που µόνο ως ρητορική υπερβολή µπορεί να εξηγηθεί. Την ισότητα,
µόνο µε την ελευθερία κατακτά και συντηρεί ο άνθρωπος, ποτέ µε τη δουλεία. Εάν λοιπόν,
απαιτεί ισότητα έστω και στη δουλεία, τούτο σηµαίνει ή ότι δεν ξέρει τι θα πει ισότητα ή ότι
δεν έχει µάθει τι θα πει δουλεία. Μόνο ελεύθεροι πολίτες είναι ίσοι µεταξύ τους. Σε µια
κοινότητα όπου υπάρχουν δούλοι, άρα και αυθέντες, οσοδήποτε ευνοηµένους στο επίπεδο της
οικονοµικής ζωής και αν φανταστούµε τους πρώτους, ισότητα δεν µπορεί να υπάρξει. Ο
δούλος είναι εξ ορισµού άνισος προς τον αυθέντη, αλλά και προς τον οµόζυγο, εφόσον τις
υποχρεώσεις και τα δικαιώµατα των δούλων ορίζει κατά βούληση ο αυθέντης. Η λογική τάξη
λοιπόν, µέσα στην πρόταση είναι:
Δια της ελευθερία η ισότητα( = η ισοτέλεια, η ισονοµία, η ισοπολιτεία)
Όχι: δια της ισότητας η ελευθερία.
Με άλλους λόγους: η ισότητα των πολιτών υπάρχει µόνο στα ελεύθερα πολιτικά καθεστώτα.
Στα ανελεύθερα ενδηµεί η ανισότητα. Αν η ισότητα ευδοκιµεί στα δηµοκρατικά πολιτεύµατα
και η ανισότητα στα ολιγαρχικά, τούτο συµβαίνει επειδή τα πρώτα είναι ελεύθερα και τα
δεύτερα ανελεύθερα.
Η ιστορία και η πείρα µας από τις πολιτικές ζυµώσεις του σύγχρονου κόσµου, νοµίζω ότι
βεβαιώνουν µε τον πιο κατηγορηµατικό τρόπο αυτή τη λογική συσχέτιση των εννοιών".
Ερώτηση:
Πώς αντιλαµβάνεστε τη θέση του συγγραφέα "Δια της ελευθερία η ισότητα
Όχι: δια της ισότητας η ελευθερία";
Ελευθερία - Δηµοκρατία
Κ. Τσάτσου
"Σκοπός του ανθρώπου, των ανθρώπινων συνόλων, της ανθρωπότητας είναι, κατά τη γνώµη
µου, αν θέλουµε µόνο µε µια λέξη να τον εκφράσουµε, η ελευθερία. Και ελευθερία σηµαίνει τη
δυνατότητα να αναπτύξει στον ανώτατο βαθµό τις δηµιουργικές του δυνάµεις, στη θεωρία και
στην πράξη, στην επιστήµη και στην τεχνική, σε κάθε είδους έλλογο και άλογο ετασµό αφενός
και αφετέρου στην ατοµική, κοινωνική, πολιτειακή και υπερπολιτειακή του δραστηριότητα. Να
πραγµατώσει έτσι, κατά το µέτρο του δυνατού, όλες τις ανώτατες αξίες της ζωής. Μέσα σ'
αυτές, κατώτατη είναι η υλική ευδαιµονία, που υπολογίζεται µόνο σαν όρος, µέχρις ενός
βαθµού αναγκαίος, για την προαγωγή όλων των ανώτατων αξιών.
Ο άνθρωπος πρέπει και ως άτοµο και ως µέλος ποικίλων κοινοτήτων να είναι ελεύθερος.
Πρέπει ως άτοµο να επιδιώκει τη µεγαλύτερη δυνατή ελευθερία υπό την έννοια που
προκαθορίσαµε, αλλά και ως µέλος ποικίλων κοινοτήτων. Διότι υπάρχουν αξίες που
πραγµατώνονται µόνο από άτοµα, άλλες που πραγµατώνονται και από άτοµα και από σύνολα
ατόµων και άλλες που µόνο σύνολα ατόµων µπορούν να πραγµατώσουν.
Η πραγµάτωση από σύνολα προϋποθέτει την οργάνωσή τους, που θα αποβλέπει πρώτα στην
πραγµάτωση των αξιών που µόνο τα άτοµα µπορεί να πραγµατώσουν. Στην περίπτωση αυτή
πρέπει η ελευθερία του ενός να µην περιορίζεται περισσότερο από την ελευθερία του άλλου,
ώστε όλοι να έχουν, κατά την αξία τους και κατά την αξία των πνευµατικών και ηθικών
σκοπών που επιδιώκουν, ίσες δυνατότητες. Γι' αυτό χρειάζονται τα σύνολα οργάνωση,
συντονισµό και τάξη για τη διαφύλαξη της µεγαλύτερης δυνατής ελευθερίας του καθενός και
του συνόλου.
Επίσης, οργάνωση και τάξη χρειάζονται και για την επιδίωξη σκοπών που µόνο ενότητες
ανθρώπων, µόνο σύνολα µπορεί να επιδιώξουν. Πρέπει εδώ η οµαδικότητα να οργανωθεί
έτσι, ώστε από αυτή να προκύπτει η µεγαλύτερη δυνατή απόδοση του συνόλου και δη, χωρίς
στην απόδοση του συνόλου να θυσιάζεται η δηµιουργικότητα και του κάθε ατόµου, ως ατόµου.
Από την επιτυχή συνθετική και συντονιστική αυτή προσπάθεια ατόµων και συνόλων εξαρτάται
η πληρέστερη επίτευξη γενικά των σκοπών του ανθρώπου.
Και τώρα ας θέσουµε το ερώτηµα: πώς πρέπει να διαµορφωθεί η σχέση των ατόµων
αναµεταξύ τους, ώστε από αυτή να προκύπτει η µεγαλύτερη δυνατή ελευθερία, δηλαδή η
πληρέστερη δυνατή πραγµάτωση των ανώτατων σκοπών της θεωρίας και της πράξης;
Αναζητούµε, εποµένως, την καλύτερη ρύθµιση της ζωής των ατόµων, αλλά και του συνόλου.
Με άλλα λόγια αναζητούµε τη µορφή που πρέπει να προσλάβει η κοινωνική ζωή, ώστε να
πραγµατώνονται και οι ανώτατοι σκοποί της ζωής, µε µια λέξη η ελευθερία.
Από δω και πέρα αφήνουµε κατά µέρος το πρόβληµα της εσωτερικής ελευθερίας και
αποβλέπουµε στο χώρο όπου πρέπει να πραγµατωθεί η κοινωνική ελευθερία, η ελευθερία του
κάθε ατόµου µέσα στο σύνολο και η ελευθερία και του ίδιου του συνόλου και αυτά χάρη στον
επιτυχέστερο συντονισµό όλων των ροπών και δραστηριοτήτων.
Αυτήν την κατάσταση, όπου ο καθένας, αλλά και το σύνολο αποδίδουν το µέγιστο, θα την
ονόµαζα ιδανική πολιτεία ιδανικών ανθρώπων. Αυτή η ιδανική πολιτεία, η κοινωνία
ελεύθερων ανθρώπων, αποτελεί την καθοδηγητική αρχή, το στόχο προς τον οποίο, έχοντας
σαν δεδοµένες τις εκάστοτε πραγµατικές συνθήκες, πρέπει να κατευθυνόµαστε. Και ορθή
πολιτεία είναι εκείνη που υπό τις εκάστοτε συγκεκριµένες πραγµατικές συνθήκες βρίσκεται
πλησιέστερα προς την ιδανική.
Όσο πιο ελεύθερα είναι τα άτοµα, τόσο πιο ελεύθερη θα είναι και η πολιτεία τους.
Για την ολοκλήρωση όµως της ελευθερίας του κάθε ατόµου, έπρεπε κάθε άτοµο να µπορεί να
συµβάλει εξίσου µε όλα τα άλλα στη δραστηριότητα του συνόλου. Η ελευθερία, ως το ανώτατο
αγαθό, είναι αδιανόητη χωρίς κοινωνική ελευθερία και η κοινωνική ελευθερία αδιανόητη
χωρίς την πολιτική ελευθερία, χωρίς τη συµµετοχή του κάθε ατόµου στη δραστηριότητα του
συνόλου, που πρέπει να είναι η συνισταµένη των βουλήσεων όλων των ατόµων που το
απαρτίζουν.
Υπό την έννοια αυτή, η ιδανική πολιτεία πρέπει να είναι µια ιδανική δηµοκρατία, µια πολιτεία
ιδανική ελεύθερων, δηµοκρατικά οργανωµένων ανθρώπων, αφού η ύπατη εξουσία ανήκει στο
δήµο, δηλαδή στο κοινωνικό σύνολο. Σκοπός µας, εποµένως, πρέπει να είναι µια ιδανική
δηµοκρατία ελεύθερων ανθρώπων.
Άσκηση:
Να κάνετε διάγραµµα και περίληψη του δοκιµίου (1/3 του κειµένου).

Download Report