‘’ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ ‘’
Διαγωνισμός μεταπτυχιακής εργασίας
Για το Ελληνικό Ινστιτούτο Επιχειρηματικής Ηθικής
(EBEN GR)
Της Αννας Νικολαΐδη
Τμήμα Φ.Π.Ψ. τομέας Φιλοσοφίας
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Απρίλιος 2014
Θερμές
ευχαριστιες
Μεταπτυχιακού
στους
Φιλοσοφίας
καθηγητές
του
μου
Εθνικού
του
και
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών για την στήριξή
τους και συμπαράστασή τους αλλά και τα όσα μου
έμαθαν….
Περίληψη
Στην προβληματική περί ηθικών αξιών για κοινωνική ευημερία ακριβώς όπως
το ακούμε, εννοείται ότι όταν υπάρχουν οι αντίστοιχες ηθικές αξίες
αποφέρουν την κοινωνική ευημερία. Όταν δηλ έχουμε την ύπαρξη ηθικών
κανόνων στη ζωή μας που σχετίζονται φυσικά με τον εσωτερικό κόσμο του
ανθρώπου και την ατομική του συνείδηση, τότε ο άνθρωπος διακατέχεται από
θετική στάση στη ζωή του, προσανατολίζεται σε ηθική συμπεριφορά,
διαπνέεται από υψηλά ιδανικά και αρχές που αποβλέπουν στο κοινό καλό και
την κοινωνική ευημερία.
Ο άνθρωπος γενικά ενέχει την ηθική του, δηλ ένα σύνολο βασικών προτύπων
και τρόπων συμπεριφοράς και δράσης αλλά και ένα σύστημα αξιών ηθικών.
Τέτοιου είδους αξίες θεωρούνται ως ατομικές ηθικές (αγάπη, φιλία, ειλικρίνεια,
μετριοφροσύνη, εγκράτεια, αυτοκυριαρχία, πειθαρχία, εντιμότητα,ευγένεια
κλπ) αλλά και οι κατεξοχήν ηθικές, όπως το σύνολο των αντιλήψεων που
διαμορφώνει ο άνθρωπος για το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο,
αυτό που πρέπει να πράττει και αυτό που πρέπει να αποφεύγει. Έτσι οι αξίες
αυτές γίνονται κοινωνικές, οι οποίες όμως δύνανται να μεταβληθούν καθώς η
ηθική του ανθρώπου εξελίσσεται και κατ’επέκταση και οι κοινωνικές του
επιταγές μεταβάλλονται ανάλογα. Αποκτώνται δε μέσα από τις διαδικασίες και
τους μηχανισμούς της κοινωνικοποίησης και της κοινωνικής μάθησης.
Στη συνέχεια τίθεται το ζήτημα περί καθολικών ή όχι ηθικών αξιών.Η
καθολικότητα των ηθικών αξιών υποδεικνύει την δεσμευτικότητα του
χαρακτήρος τους στους ανθρώπους, αλλά και την απρουπόθετη μορφή τους,
πράγμα που ευνοεί τη συλλογική κοινωνική ευημερία. Στην περίπτωση που
δεν την τήρησαν κάποιοι ή δεν την τηρούν στη ζωή τους,- για να
συμβαδίσουμε με τις επιταγές του Καντ ‘’πράττε έτσι ώστε η ρυθμιστική αρχή
της ζωής σου να μπορεί να καταστεί καθολικός νόμος’’,- έχουμε το
αποτέλεσμα της αρνητικής στάσης ζωής, της δυσλειτουργικής κοινωνικής
συμπεριφοράς. Εχουμε δηλ τότε τον εγωισμό στην ηθική αντίθεση του οποίου
βασίζεται η κοινωνική ευημερία.
Ο όρος ‘’ηθική’’ κατά τη Μυρτώ Δραγώνα-Μονάχου, είναι ουσιωδώς
αμφισβητούμενη
έννοια
και
σωστά
επισήμανε
ο
Wittgenstein,
που
νομιμοποίησε το λογικό χώρο της ηθικής, τις δυσκολίες να δοθούν ορισμοί
στην ηθική που να αντιστοιχούν στις έννοιές μας’’.
Πιο περιεκτικά η ίδια επισημαίνει ότι ‘’ ‘’ηθική’’ είναι τόσο η ρύθμιση της
συμπεριφοράς με ανασταλτικούς των εγωκεντρικών τάσεων και επιδιώξεων
κανόνες που συνιστούν έναν ηθικό κώδικα (Morals) όσο και η σπουδή της
κωδικοποιημένης ηθικής (Ethics), παρά το γεγονός ότι οι δύο όροι παλαιότερα
χρησιμοποιούνταν εναλλακτικά.’’1
Κατά τον Θεοδώρου (1991) ‘’αξία είναι ό,τι προκαλεί το ενδιαφέρον και
την προσωπική ορμή προς ένα αντικείμενο, λόγω της ευαρέστησης και
ικανοποίησης, που δημιουργεί μέσα μας. Η αξία λοιπόν, είναι έκφραση
κατάφασης και ικανοποίησης για κάτι που καθιστά αρεστό, επιθυμητό, εφετό’’,
2
ενώ για τον Παπαδόπουλο (2005) ‘’αξία είναι γενικά, οτιδήποτε αναγνωρίζεται
ή θεωρείται σημαντικό και ωφέλιμο από ένα άτομο ή μια κοινωνία. Εδώ
ανήκουν πράγματα, σχέσεις, σκέψεις και πράξεις που εκτιμώνται ως ωφέλιμα
ή επιζήμια, δηλ. ως έχοντα αξία ή απαξία’’.3
Περνώντας στη συνέχεια στον όρο ‘’κανόνα’’ κατά τον Γκίντενς (2002),
‘’κανόνες είναι οι καθιερωμένοι τρόποι ενέργειας που προσδιορίζουν τη
συμπεριφορά η οποία αρμόζει σε ένα δεδομένο κοινωνικό πλαίσιο. Ο κανόνας
άλλοτε καθορίζει και άλλοτε απαγορεύει ένα ορισμένο τύπο συμπεριφοράς.’’ 4
Ετσι σύμφωνα με τον Parsons (1964) οι κανόνες οδηγούν στην ομοιομορφία
της συμπεριφοράς και συγχρόνως εξασφαλίζουν την ομαλή κοινωνική
συμβίωση. Το κανονικό όμως δεν συμπίπτει πάντα με το ηθικό. Στο σημείο
αυτό χρειάζεται να ληφθεί υπόψη η συνεχής αλλαγή των κοινωνικών
1
Δραγώνα-Μονάχου Μ, (1991) Μ ‘’Ηθική’’ στο Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό,
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, τ.4 σ 2252
2
Θεοδώρου Ε, (1991) ‘’Αξιολογική Παιδαγωγική’’ στο Παιδαγωγική Ψυχολογική ΕγκυκλοπαίδειαΛεξικό, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, τ.2 σ 638
3
Παπαδόπουλος Ν, (2005) ‘’Αξία’’ στο Λεξικό της Ψυχολογίας-Εγκυκλοπαιδικό με τετράγλωσση
ορολογία, Αθήνα: Σύγχρονη Εκδοτική σσ 109-110
4
Γκίντενς Α, (2002) ‘’Κοινωνιολογία –Το Βοήθημα του Φοιτητή, Αθήνα: Gutenberg, τ Β’, σ.102
κανόνων. Αυτό σημαίνει ότι σε κάποιες κοινωνίες ορισμένες μορφές
συμπεριφοράς και για ορισμένα χρονικά διαστήματα είναι κανονικές ή ηθικές.
Αυτό οδηγεί σε περαιτέρω διάκριση του κοινωνικά αποδεκτού αλλά και
περιορισμένα ηθικού από το πανανθρώπινα αποδεκτό και κανονικό-ηθικό.’’5
Αρα μπορούμε να μιλήσουμε για ατομικές ηθικές αξίες (αγάπη, φιλία,
ειλικρίνεια,
μετριοφροσύνη,
φιλαλήθεια,
εγκράτεια,
αυτοκυριαρχία,
αυτογνωσία, ευγένεια, υπευθυνότητα, ελευθερία, δικαιοσύνη, ομόνοια,
πειθαρχία, αυτοσεβασμός, εντιμότητα κά) και για γενικά αποδεκτές ηθικές
αξίες , σύμφωνα με τις οποίες θεωρείται το σύνολο των αντιλήψεων που
διαμορφώνει ο άνθρωπος για το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο,
αυτό που πρέπει να πράττει και αυτό που πρέπει να αποφεύγει. Όπως επίσης
μπορούμε να αναφερθούμε και στις κοινωνικές αξίες όπως τη δικαιοσύνη,
συνεργασία, αλληλεγγύη, ανεκτικότητα κλπ, τις οποίες ενστερνίζονται άτομα
από διαφορετικές ομάδες ή κοινωνίες, ανάλογα με τις φιλοσοφικές τους
θεωρήσεις ή ιδεολογίες.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αξίες μεταβιβάζονται στο κάθε άτομο, είτε
είναι ηθικές, είτε κοινωνικές, είτε υλικές-οικονομικές, είτε πολιτικές διαμέσου
των φορέων κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια, το σχολείο, τα ΜΜΕ, οι
πνευματικοί άνθρωποι, οι παρέες, η πολιτεία. Αυτό βέβαια προυποθέτει να
λειτουργούν
καλά
και
αποτελεσματικά
οι
φορείς
κοινωνικοποίησης
αποπνέοντας θετική στάση ζωής και συμπεριφοράς για τα άτομα. (Κάππου)
Η καθολικότητα των ηθικών αξιών6 (Σούρλας 1997)
5
Μανωλοπούλου Π, (2008)‘’Οικογενειακές σχέσεις και ηθικές αξίες σε Έλληνες και αλλοδαπούς
μαθητές της Ε’και ΣΤ’τάξης του Δημοτικού σχολείου’’ πτυχιακή εργασία Παν/μιο Πατρών,
Παιδαγωγικό τμ.Δημοτικής εκπαίδευσης
6
www.tovima.gr/opinions/article/?aid=90567
Είναι αναγκαίο να διαχωρίσουμε το αν οι ηθικές αξίες ισχύουν καθολικά
για όλους τους ανθρώπους ή αρκεί μόνο το να είναι δεσμευτικές για όλους
έστω και αν κάποιοι δεν τις τήρησαν και δεν τις τηρούν στη ζωή τους ή δεν
δέχθηκαν τη δεσμευτικότητα του χαρακτήρα τους. (Στο σημείο αυτό
μπορούμε να κάνουμε μνεία της δεσμευτικότητας του χαρακτήρα των ηθικών
αξιών σε καθολική βάση με την κατηγορική προσταγή του Καντ ‘’πράττε έτσι
ώστε η ρυθμιστική αρχή της βούλησής σου να μπορεί συγχρόνως να καταστεί
καθολικός νόμος’’).
Καθολικές λοιπόν είναι οι ηθικές αξίες ή υποδείξεις που είναι τόσο
επιτακτικές ώστε να έχουν ως βασική μονάδα δράσης τον άνθρωπο, χωρίς
προσθήκες ή διακρίσεις. Η παραδοχή τους όμως βασίζεται στην γενίκευση της
ηθικής αντίθεσης στον εγωισμό. Και αυτό εξηγείται στη βάση του να
καταφέρουμε να ξεπεράσουμε την περιορισμένη οπτική γωνία του εαυτού μας
και να μπορέσουμε να συμπεριλάβουμε και τους άλλους στις ηθικές εκτιμήσεις
μας.
Όταν πιστεύω στην καθολικότητα ορισμένων βασικών αξιών δεν
σημαίνει ότι αναγκαία μέμφομαι τους άλλους ανθρώπους που έζησαν σε
εποχές όπου οι αξίες αυτές δεν είχαν διαδοθεί και η επιτακτικότητά τους δεν
είχε γίνει συνειδητή. Εξάλλου είναι διαφορετικό το επίπεδο αξιολόγησης των
θεσμών και κανόνων συμπεριφοράς και άλλο το επίπεδο της απόδοσης
ευθυνών
σε
συγκεκριμένα
πρόσωπα
για
ορισμένες
πεποιθήσεις
ή
συμπεριφορές τους.7
Ποιος ο ρόλος των ηθικών αξιών και κανόνων στη διαμόρφωση των
οικογενειακών σχέσεων
Η οικογένεια ως σύστημα είναι εσωτερικευμένη. Οι σχέσεις και
λειτουργίες μεταξύ στοιχείων και συνόλων στοιχείων είναι αυτές που
7
Σούρλας Π,(1997) ‘’η καθολικότητα των ηθικών αξιών’’, σελ Β4 Βήμα
εσωτερικεύονται και όχι τα στοιχεία απομονωμένα. Τα στοιχεία μπορεί να είναι
πρόσωπα, πράγματα ή εν μέρει αντικείμενα. Σύμφωνα με τον Λάινγκ
8
(1975)
κάθε μέλος της οικογένειας ενσαρκώνει μια δομή που πηγάζει από τις σχέσεις
μεταξύ των μελών.
Για την Σκόδρα (1992)9 οι οικογενειακοί κανόνες είναι κανόνες σχέσεων
(explicit/implicit) που οργανώνουν επικοινωνία και λειτουργούν ώστε να
διατηρήσουν ένα σύστημα σταθερό με το να βάζουν τις βάσεις στη
συμπεριφορά των μελών. Δημιουργούν αναμονές σχετικά με τους ρόλους,
πράξεις και επιπτώσεις που καθοδηγούν τη ζωή της οικογένειας. Οι κανόνες
της οικογένειας φαίνονται ως ‘’νόρμες’’ μέσα στα πλαίσιά της.
Η ηθική αγωγή συμβάλλει όμως στη διαμόρφωση των οικογενειακών
σχέσεων που κατά τον Σουμπίνσκι (1991)10 ‘’είναι η μεθοδευμένη διαδικασία
εμπέδωσης και ανάπτυξης στη συνείδηση, στα συναισθήματα και στη
συμπεριφορά του ανθρώπου των αρχών και των κανόνων της ηθικής που
αντανακλά και ρυθμίζει, μέσω της κοινής γνώμης, τις ανθρώπινες σχέσεις. Το
περιεχόμενη της ηθικής αγωγής, υπαγορεύεται από τις κυρίαρχες, στην
αντίστοιχη κοινωνία, κοινωνικοοικονομικές σχέσεις’’.
Η έννοια του σεβασμού ως ηθική αξία- συσχετισμός του με άλλες
ατομικές αξίες
Σύμφωνα με τον Bovet , o σεβασμός είναι ‘’ένας πετυχημένος
συνδυασμός γλυκύτητας και αυστηρότητας, φόβου και αγάπης΄΄. Κατά το
Freud, ‘’ο φόβος και η αγάπη είναι δύο όψεις του ιδίου συναισθήματος, που
διαφοροποιείται όμως πολύ νωρίς’’. Ο άνθρωπος δια του σεβασμού θα
οδηγηθεί στους ηθικούς νόμους που θα του μάθουν την αυτοκυριαρχία, που
είναι η πραγματική ελευθερια, τονίζει ο Βέλγος ψυχίατρος Ζιλμπέρ Ρομπέν.
88
Λάινγκ Ρ (1975), ‘’η πολιτική της οικογένειας’’, Αθήνα: Καστανιώτη, σσ 27-29
Σκόδρα Ε (1992), Πανεπιστημιακές παραδόσεις για το μάθημα ‘’Ψυχολογία της Οικογένειας’’,
Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών σσ15-16
10
Σουμπίνσκι Β (1991) ‘’Ηθική Αγωγή και Εκπαίδευση’’ στο Παιδαγωγική Ψυχολογική
Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, τ.4 σ2255
9
Οσον αφορά την κοινωνική πλευρά του, ο σεβασμός εμπνέει τη
διατήρηση, τη συνέχεια. Και ο Bovet συμπληρώνει ‘’ο σεβασμός που
αισθανόμεθα για ένα νόμο, στην πραγματικότητα εκπορεύεται από τον
σεβασμό προς τον άνθρωπο που μας τον παραδίδει’’. Αρα ο σεβασμος δεν
είναι ανθρώπινη επινόηση, ούτε και μονόπλευρος. Τον πετυχαίνεις με το να
δώσεις κάτι που δεν το ζεις ,σεβασμό στον εαυτό σου, στο σύντροφό σου,
στο περιβάλλον και τα παιδιά σου.(πίνακ. 38,40,45,46 παράρτημα τέλος
κειμένου)11. Σεβασμός και σεμνότητα λοιπόν είναι δύο αλληλοσχετιζόμενες
αξίες. Είναι δοχεία συγκοινωνούντα με στάθμη σταθερή που δείχνει πώς ο
καθένας μας αντιλαμβάνεται τον κόσμο και τον εαυτό του.
Ο σεμνός άνθρωπος αναγνωρίζει ότι ποτέ δεν θα ξεπεράσει τα όρια της
φύσης του. Θα βελτιωθεί και θα φτάσει με προσπάθεια στο μέγιστο των
δυνατοτήτων του.Αρα αναγνωρίζει ότι υπάρχουν και άλλοι που ίσως πετύχουν
τα ίδια ή και περισσότερα από αυτόν.Εστιάζει και μένει στο δρόμο και στο
στόχο του: επίτευξη όσων για τα οποία προορίζεται. Όταν συμβαίνει αυτό
έρχεται και ο σεβασμός στον δρόμο των άλλων.12
Άλλος συσχετισμός ατομικών αξιών όπως αυτός της σεμνότηταςσεβασμού που μόλις αναλύθηκε, μπορεί να επιχειρηθεί με την περίπτωση της
καρτερικότητας
και
δημιουργικότητας.
Η
πραγματική
ουσία
της
καρτερικότητας είναι αγωνιστική γιατί αγωνιστής είναι εκείνος που αποδέχεται,
αντέχει τη δυσκολία χωρίς να εγκαταλείπει την προσπάθεια. Το δοχείο με το
οποίο συγκοινωνεί η καρτερικότητα είναι η δημιουργικότητα. Παρά τις
δυσκολίες που πιθανόν να τύχουν, εσύ να έχεις τη διάθεση καθημερινά να
αλληλεπιδράς με τον κόσμο γύρω σου και να αναζητάς τρόπους να είσαι
χρήσιμος, να βελτιώνεσαι αφού είσαι μέρος και εσύ του κόσμου!13
Ετσι αυτές οι τέσσερις αξίες μετατρέπονται ουσιαστικά σε τρεις
κοινωνικές αξίες,η πρώτη εκ των οποίων είναι η ελευθερία, ‘’έλευση ορίων’’.
Ελευθερια στην κοινωνία σημαίνει ότι και ο άλλος κάνει ακριβώς το ίδιο για
11
Βλ.παράρτημα στο τέλος εργασίας (πίν. 38,40,42 κά)
http://e-cli.blogspot.gr/2010/07/blog-post_11.html
13
Ως ανωτέρω
12
εσένα. Ετσι έρχεται ο αυτοπεριορισμός, η ελευθερία που ο άνθρωπος
προσεγγίζει μέσα από την σεμνότητα και το σεβασμό.
Η δεύτερη κοινωνική αξία είναι αυτή της ισότητας. Αν όλα τα άτομα της
κοινωνίας στέκονται καρτερικά απέναντι στις δυσκολίες, δεν εγκαταλείπουν
την προσπάθεια και επιδιώκουν συνεχώς να αλληλεπιδρούν χρήσιμα και
δημιουργικά με τον κόσμο, τότε όλοι είναι ίσοι μεταξύ τους και απαραίτητοι
για την ολοκλήρωση μιας κοινής προσπάθειας. Κανείς δεν έχει προτεραιότητα
ούτε είναι περισσότερο ή λιγότερο αναγκαίος από τον άλλον. Μέσω της
ελευθερίας,
επιτρέπεται
να
αποδεχθούν
τα
μέλη
της
κοινωνίας
τη
διαφορετικότητα των ρόλων που απαιτούνται για να προοδεύσει η ομάδα και
να συντονιστούν οι ενέργειες των ατόμων προκειμένου για το καλύτερο
δυνατό αποτέλεσμα. Ετσι απαιτείται η έννοια της δικαιοσύνης, προκειμένου ως
συνεκτικός κρίκος μεταξύ των κοινωνών αυτών.
Ως κοινωνική αξία είναι η σκληρότερη και πολυτιμότερη. Δεν αφήνει
περιθώρια για συναισθηματισμούς αφού το μόνο που πρέπει να τηρήσει είναι
η συνοχή της ομάδας. Στηριζόμενη στις αρχές της ελευθερίας και ισότητας
ακόμα και οι σκληρότερες επιλογές που γίνονται στο πλαίσιο της δικαιοσύνης
αιτιολογούνται και είναι ανεκτές, τουλάχιστον όσο τα άτομα συνειδητά
επιλέγουν να αποτελούν μέρος της ομάδας.14
Επιχειρηματική ηθική και συνιστώσες της
Η πρόσφατη χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση δίνει νέο φως στο
επικρατέστερο μοντέλο διαχείρισης των συνηθισμένων επιχειρήσεων. Η
υλιστική διαχείριση βασίζεται στην πεποίθηση ότι το βασικό κίνητρο της
επιχειρηματικής δραστηριότητας είναι η λήψη χρημάτων και η επιτυχία θα
πρεπει να μετράται από το κέρδος.Οι ψυχολόγοι έχουν κάνει μετρήσεις που
δείχνουν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν κοιτάζουν την προσωπική τους
ευημερία αλλά τους υλιστικούς στόχους.15
14
Ως ανωτέρω
Laszlo Zsolnai (2012)‘’Επιχειρηματική ηθική στην κρίση’’, μετάφραση Ελσα Κρυεζίου, Delkelet
Europa -South-East Europe International Relations Quarterly, τόμ 3, Νο 3 (φθινόπωρο 2012) σελ.5.
15
Στο σημερινό κόσμο η ηθική των οικονομικών δράσεων είναι αμφίβολη
και από πολλές απόψεις απαράδεκτη. Η ηθική της οικονομίας θα πρέπει να
βελτιωθεί σημαντικά και ο Peter Ulrich ισχυρίζεται ότι η επιχειρηματική ηθική
είναι κάτι περισσότερο από εφαρμοσμένη ηθική και ότι πρέπει να ρωτήσουμε
για μια νέα ηθική βάση που παρέχει ισχυρή κριτική στον ‘’οικονομισμό’’
συμπεριλαμβανομένων και του οικονομικού ντετερμινισμού (που υποστηρίζει
τη δύναμη των περιστάσεων κατά της ηθικής) και του οικονομικού
ανταγωνισμού (ο οποίος υποστηρίζει ότι η ηθική της αγοράς είναι επαρκής
εγγυητής της ηθικής αιτίας)16
Το παράδειγμα των μετόχων δεν είναι η πλέον κατάλληλη έννοια στο
σύγχρονο στάδιο του καπιταλισμού της αγοράς. Η παραδοσιακή θεωρία της
επιχείρησης είναι κατασταλτική για να ενσωματώσει τις ηθικές αξίες μέσα στο
δημοσιονομικό πλαίσιο.Για παράδειγμα, στο μοντέλο ιδιοκτησίας είναι ο
μέτοχος ο οποίος ως έννοια εμπεριέχει το υπόλοιπο του κινδύνου αλλά
ασφαλώς και το υπόλοιπο κέρδος. Η εταιρεία θεωρείται ως ένα σύνολο
άμεσων επενδυτικών σχεδίων που μετατρέπουν τις εισροές σε εκροές. Σε
αυτή την υλιστική άποψη η εταιρεία δεν είναι ένα σύστημα συνεργαζόμενων
προσώπων αλλά ένα συμβαλλόμενο ίδρυμα που παράγει ταμειακές ροές. Αρα
καμία κοινωνική ευθύνη δεν εμπλέκεται σε αυτό.
Στην
προσέγγιση
της
ηθικής
χρηματοδότησης
το
νεοκλασικό
παράδειγμα αντικαθίσταται από μια ευρύτερη άποψη. Εκτός της ανάγκης της
κερδοφορίας και ανταγωνισμού, περιλαμβάνει τη φροντίδα για το περιβάλλον,
την κοινωνική και σωματική υγεία των εργαζομένων, και την ηθική ευθύνη για
τον κίνδυνο που διατρέχουν οι πιστωτές και οι υπόλοιποι ενδιαφερόμενοι. Απο
αυτή την άποψη το συμβαλλόμενο κόστος σε ένα σταθερό και ασφαλές
16
Ulrich P (2012) ‘’Ethics and Economics’’ in Laszlo Zsolnai (ed): Handbook of Business Ethics-Ethics in
the New Economy, Oxford, Peter Lang Academic Publishers (forthcoming)
περιβάλλον μπορεί να πέσει και να δημιουργήσει περισσότερο πλούτο για την
κοινωνία (Soppe 2012).17
H σχέση επιχείρησης και κοινωνίας συζητείται στο επίπεδο του όρου
‘’εταιρικής κοινωνικής ευθύνης’’.
(πυραμίδα εταιρικής κοινωνικής ευθύνης) :
ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ=ενίσχυση των κοινωνικά αδύναμων και της κοινωνίας γενικά
ΗΘΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ=Σεβασμός των κοινωνικών ηθικών αξιών
ΝΟΜΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ=Τήρηση των νόμων
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ=Προσφορά ποιοτικών υπηρεσιών/προιόντων
Η εταιρική κοινωνική ευθύνη αντανακλά τη ρεπουμπλικάνικη παράδοση,
κατά την οποία τονίζονται τα καθήκοντα μέσα και προς την κοινωνία και
ενεργεί ως πολίτης μεταξύ πολιτών που δεν είναι διχασμένοι μεταξύ των
οικονομικών συμφερόντων και καθηκόντων. Αντίθετα τους συνδυάζει με τον
τρόπο λειτουργίας του. Ετσι συνεπάγεται την ευθύνη για τις βασικές
επιχειρηματικές δραστηριότητες της εταιρείας κατά μήκος της εφοδιαστικής
αλυσίδας της (Beschorner&Shank 2012).18
Oπως σε όλες τις θεωρίες ή τάσεις, υπάρχουν οι απόψεις υπέρ και κατά την
ύπαρξη και εφαρμογής της ΕΚΕ. Αυτές έχουν ως εξής:
Κατά

Η κοινωνικη ευθύνη ανήκει κατά κύριο λόγο στο κράτος. Η σύνδεση
των επιχειρήσεων με το κράτος θα δημιουργήσει μια ισχυρή δύναμη
στην κοινωνία και θα αναγκάσει το κράτος να συμβιβάζεται όσον
αφορά το ρόλο του ελέγχου στις επιχειρήσεις
17
Soppe A (2012) ‘’Ethics and the Theory of firm’’ in Laszlo Zsolnai (ed): Handbook of Business EthicsEthics in the New Economy, Oxford, Peter Lang Academic Publishers (forthcoming)
18
Beschorner and Shank (2012) ‘’Citizenship and Responsibility of Corporations’’ in Laszlo Zsolnai (ed):
Handbook of Business Ethics-Ethics in the New Economy, Oxford, Peter Lang Academic Publishers
(forthcoming)

Εφόσον ο βασικός στόχος της επιχείρησης είναι η μεγιστοποίηση των
κερδών της, εάν δαπανήσει κάποιο ποσό για κοινωνικές δράσεις αυτό
έρχεται σε αντίθεση με το στόχο, αφού προκαλεί μείωση των κερδών

Είναι αβέβαιο κατά πόσο τα στελέχη των επιχειρήσεων είναι σε θέση να
γνωρίζουν καλά το κοινωνικό συμφέρον, όταν μάλιστα υπάρχει
προβληματισμός για τις ενέργειες που ωφελούν την κοινωνία

Οι επιχειρήσεις πρέπει να αξιολογούν τις κοινωνικές δράσεις και αυτές
δεν είναι εύκολο να μετρηθούν και να αξιολογηθούν. Εξάλλου ο τρόπος
λειτουργίας των κοινωνικών προγραμμάτων και ο αντίστοιχος μιας
επιχείρησης είναι αρκετά διαφορετικοί
Υπέρ

Είναι προς το συμφέρον της επιχείρησης να αναπτύσσει κοινωνικές
δράσεις γιατί μακροπρόθεσμα βελτιώνει τη ζωή της περιοχής και
πετυχαίνει κέρδη

Περιορίζεται η κρατική παρέμβαση στις επιχειρήσεις που ευθύνονται για
κοινωνικά προβλήματα, πχ όσες ρυπαίνουν το περιβάλλον ή απολύουν
το προσωπικό τους

Είναι καλυτερο να επιλύουν οι επιχειρήσεις τα προβλήματα πριν γίνουν
μεγάλα

Το να είναι κάποιος κοινωνικά υπεύθυνος σημαίνει ότι είναι και ηθικά
σωστός, άρα είναι το καλύτερο που έχει να κάνει

Η ανάληψη κοινωνικών δραστηριοτήτων από πλευράς επιχείρησης
αυξάνει τη βιωσιμότητα του συστήματος της ελεύθερης οικονομίας
δεδομένου ότι παρέχει κοινωνικά οφέλη και έτσι υπογραμμίζει ότι οι
επιχειρήσεις είναι κοινωνικά υπεύθυνες
Kατά την άποψη των Knut J.Ims and Lars Jacob Pedersen τονίζεται η
στενή σχέση ευθύνης και ηθικής. Η προσωπική ευθύνη μπορεί να
αντιπαραβληθεί με το ρόλο της μεσολάβησης και τη συμπεριφορά με την
κοινή ηθική.
Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι βάσει της ηθικής εμπειρίας των γυναικών
η Carol Gilligan (1982) περιγράφει την φεμινιστική ηθική ως μια ηθική της
φροντίδας.Για τις γυναίκες ο εαυτός κατασκευάζεται στις σχέσεις και η τυπική
στρατηγική λύση των προβλημάτων είναι η επικοινωνία.Ετσι εισάγεται ένας
νέος τρόπος εταιρικής διακυβέρνησης όπου το βασικό θέμα είναι η διατήρηση
και η διαχείριση των σχέσεων της επιχείρησης με ένα αμοιβαίο ικανοποιητικό
τρόπο.Η ισότητα των φύλων και η φεμινιστική ηθική δεν είναι απαραίτητα
αυτόνομα καλές αλλά αυξάνουν την απόδοση των επιχειρήσεων και των
οικονομιών ενώ συμβάλλουν στην ποιότητα ζωής τόσο των ανδρών όσο και
των γυναικών (Wilson and Zsolnai 2012).19
Eνας άλλος ρόλος που επιτελεί η ηθική επιχείρηση είναι η διασφάλιση
του γενικού στόχου της αειφορίας.(ο όρος θα αναλυθεί παρακάτω). Για να
επιδιώξουμε την αειφορία οι εταιρείες πρέπει να υιοθετήσουν καινοτόμες
πολιτικές και εργαλεία (Tencati 2012).20
Mια τραγική πλάνη στον δυτικό κόσμο εξάλλου είναι η πεποίθηση ότι τα
υψηλότερα εισοδήματα οδηγούν σε μεγαλύτερη ευτυχία. Τα εμπειρικά
στοιχεία δείχνουν ότι δεν είναι τα χρήματα αλλά οι άνθρωποι που κάνουν τους
ανθρώπους πιο ευτυχισμένους. Η ευτυχία είναι μια δραστηριότητα που
βασίζεται στην αυτοπραγμάτωση και τον προσανατολισμό.(εξάλλου η θεωρία
της γενικής ευημερίας έχει τις ρίζες της στον Jeremy Bentham και στη θέση
του ότι η κοινωνία πρεπει να ασχολείται με τη μεγιστοποίηση της συνολικής
ευδαιμονίας ή χρησιμότητας των ατόμων.(Καραγιάννης)21 Υπάρχει δε η
ανάγκη η προσέγγιση αυτή να συμπληρωθεί ως μια ολιστική, πολυδιάστατη
περιγραφή της ανθρώπινης ευεξίας. Η έρευνα για την ευτυχία και η θετική
ψυχολογία μπορούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη των πιο καρποφόρων
μετρήσεων. Η βαθιά οικολογία θεωρεί ότι η αυτοπραγμάτωση για τον
19
Wilson and Zsolnai (2012) ‘’Gender issues in Business’’ in Laszlo Zsolnai (ed): Handbook of Business
Ethics-Ethics in the New Economy, Oxford, Peter Lang Academic Publishers (forthcoming)
20
Tencati A, (2012) ‘’The sustainability-Oriented Company’’ in Laszlo Zsolnai (ed): Handbook of
Business Ethics-Ethics in the New Economy, Oxford, Peter Lang Academic Publishers (forthcoming)
21
Καραγιαννης Α, ΄΄Σημαντικές συμβολές του 20ού αι.στην Οικονομική της Ευημερίας Μέρος ΙΘεωρία’’ εισαγωγή, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, τμήμα Οικονομικής Επιστήμης, σελ 1
άνθρωπο δεν μπορεί να επιτευχθεί εάν δεν λάβουν υπόψη τους την
αυτοπραγμάτωση των άλλων όντων(Ιms 2012)22
Περιβαλλοντική ηθική
Και περνάμε έτσι στην εννοια της περιβαλλοντικής ηθικής.Είναι ένα
πλαίσιο κανόνων και συμπεριφορών, ηθικών κανόνων απέναντι στα μη
ανθρώπινα όντα (Hare 1971, Stone 1972) καθώς και την αξία και την ηθική
τους θέση σε αυτό. Ο ορισμός τους περικλείει α/την πρόκληση της
περιβαλλοντικής
ηθικής
απέναντι
στο
φιλοσοφικό
ρεύμα
του
ανθρωποκεντρισμού β/ την πρώιμη ανάπτυξη του κλάδου στις δεκαετίες του
’60 και ’70 ως αποτέλεσμα εμφάνισης περιβαλλοντικών προβλημάτων γ/τη
σύνδεση της διανοητικής οικολογίας, του φεμινιστικού κινήματος και της
κοινωνικής οικολογίας με την περιβαλλοντική ηθική δ/την προσπάθεια
εφαρμογής παραδοσιακών ηθικών θεωριών που να συμπεριλαμβάνουν
στοιχεια του consequentialism δηλ μιας θεωρητικής προσέγγισης η οποία δίνει
έμφαση στις συνέπειες των πράξεων του ανθρώπου στο ευρύτερο κοινωνικό
σύνολο καθώς και της έντιμης ηθικής για να υποστηριχθούν σύγχρονα
περιβαλλοντικά
ενδιαφέροντα
ε/την
εστίαση
της
ανάλυσης
για
τον
προσδιορισμό κανόνων ηθικής απέναντι στην άγρια φύση και τις μελλοντικές
εξελίξεις του κλάδου.
Η περιβαλλοντική ηθική απέναντι στον ανθρωποκεντρισμό
Ο ανθρωποκεντρισμός είναι ένα σύστημα ιδεών που αντιλαμβάνεται
τον φυσικό κόσμο ως αποθήκη υλικών εργαλειακής αξίας, τα οποία μπορούμε
να αυξήσουμε κατά βουληση ώστε να πετύχουμε την αύξηση της ανθρώπινης
ευημερίας. Ολος ο σεβασμός που απαιτείται να γίνει εξαντλείται στα
ανθρώπινα όντα. Το κεντρικό σημείο βρίσκεται στην έννοια της χρηστικής
αξίας των μη ανθρώπινων συστατικών του περιβάλλοντος για τον άνθρωπο. Ο
ανθρωποκεντρισμός δεν αναγνωριζει κάποια ουσιαστική αδικία στην ερήμωση
22
Ims K.J. and Pedersen L.J.(2012) ‘’ Personal Responsibility and Ethical Action’’ in Laszlo Zsolnai (ed):
Handbook of Business Ethics-Ethics in the New Economy, Oxford, Peter Lang Academic Publishers
(forthcoming)
του περιβάλλοντος που προξενεί ο άνθρωπος. Μία τέτοια καταστροφή όμως
μπορεί να ζημιώσει την ευημερία των ανθρώπων επειδή αυτή εξαρτάται από
ένα διατηρούμενο περιβάλλον και κατά συνέπεια αποτελεί ενέργεια μη
χρηστική.23 Στην πιο πεφωτισμένη του άποψη ο ανθρωποκεντρισμός
επηρεασμένος από την περιβαλλοντική ηθική λαμβάνει υπόψη του τα
συμφέροντα των επόμενων γενεών.
Η σύγχρονη Περιβαλλοντική Ηθική παρουσιάσθηκε ως ακαδημαικό
μάθημα στη δεκαετία του 1970.
Η επίκληση για μια βασική αλλαγή αξιών σε σχέση με το περιβάλλον
αντανακλούσε την ανάπτυξη της ηθικής του περιβάλλοντος ως νέο κλάδο
φιλοσοφίας. Μιλώντας για τις κυριότερες επιδράσεις ο Νορβηγός φιλόσοφος
Arne Naess (1973) ήταν αυτός που σηματοδότησε την επιφανειακή οικολογική
κίνηση, όπως την ονομάζει δηλ την μάχη εναντίον της μόλυνσης και της
σπατάλης των φυσικών πόρων. Η διανοητική οικολογική κίνηση υιοθετεί μια
βιοσφαιρική ισοπέδωση. Την άποψη δηλ ότι όλα τα ζωντανά πράγματα είναι
όμοια και έχουν τη δική τους αξία ανεξάρτητα της χρησιμότητάς τους στους
ανθρώπινους σκοπούς. Ισχυρίζεται λοιπόν ότι η βαθιά ικανοποίηση που
λαμβάνουμε από τη στενή συνεργασία με άλλους τύπους ζωής στη φύση
συνεισφέρει σημαντικά στην ποιότητα ζωής μας, στην ευημερία της κοινωνίας.
Η ιδέα είναι ότι αναγνωρίζοντας τον συνταυτισμό μας με τη φύση μπορούμε
να ευρύνουμε τα σύνορα του εαυτού μας. Ετσι ο αυτοσεβασμός ξεπερνά τα
όρια του σώματός μας. Ο οικολογικός μας εαυτός είναι κάποιος του οποίου τα
τμήματα βρίσκονται εκτός του σώματός του και σύμφωνα με τον Naess, αξίζει
επίσης σεβασμού.
Όμως απετυχε να εξηγήσει με κάθε λεπτομέρεια πώ να γίνει κατανοητή
η ιδέα ότι τα μύδια, οι τερμίτες ή τα βακτιρίδια θα μπορούσαν να έχουν ηθική
σχέση.
23
http://estia.hua.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/302/1/Metaptychiaki34.pdf
Αναζητά δηλ η Ecosophy T του Naess ανθρώπινη αυτοπραγμάτωση σαν μια
λύση στις περιβαλλοντικές κρίσεις που προκύπτουν από τον ανθρώπινο
εγωισμό και εκμετάλλευση της φύσης.
Στη συνέχεια των αντιλήψεων μετά Νaess για την περιβαλλοντική
ηθική, υπάρχουν κριτικοί που υποστηρίζουν όπως ο Williams (1992) και O’Neill
(1993) ότι η αντίληψη του βιολογικού καλού οφέλους ή ευημερίας είναι μόνο
περιγραφική και όχι καθοδηγητική. Δηλαδή η ηθική
24
της απελευθέρωσης των
ζώων ή των δικαιωμάτων τους και ο βιοκεντρισμός εντάσσονται στα
ατομιστικά ρεύματα διότι τα ηθικά ενδιαφέροντα κατευθύνονται προς τα
άτομα και όχι σε οικολογικά σύνολα όπως γένη, πληθυσμούς, βιολογικές
κοινότητες και οικοσυστήματα.
Κριτικάροντας στη συνέχεια την ατομιστική προσέγγιση για αποτυχια
συμβιβασμού των διατηρούμενων ανησυχιών για τα οικολογικά σύνολα, ο
Callicott (1980) υπερασπίσθηκε την ερμηνεια της εδαφολογικής ηθικής του
ολισμού. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι μερικά σύνολα πρέπει να θεωρούνται
ότι έχουν μεγαλυτερη αξία από τα επιμέρους συστατικά τους. Στο πλαίσιο
αυτό περιλαμβάνεται και η δήλωση του Leopold ‘’ένα πράγμα είναι κατάλληλο
όταν τείνει να διατηρήσει την ακεραιότητα, σταθερότητα και ομορφιά της
κοινότητας’’. Εδώ η κοινότητα της γης είναι η τοποθεσία της εγγενούς αξίας,
ενώ η αξία των ατομικών μελών της είναι βοηθητική και εξαρτώμενη από τη
συνεισφορά τους για την ακεραιότητα, σταθερότητα και ομορφιά της
ευρύτερης κοινότητας. Αυτή η ‘’μισανθρωπία’’ όπως την εννοεί η εδαφική
ηθική της ανωτερότητας του συνόλου, έχει ευρέως επικριθεί και θεωρηθεί ως
μειονέκτημα της προσέγγισης αυτής. Στα πλαίσια αυτά ο Callicott αναθεώρησε
τη θέση του και υποστηρίζει τώρα ότι η ζωντανή κοινότητα καθώς και τα
ατομικά της μέλη έχουν όλα εγγενή αξία.
Ως εναλλακτική λύση στην τελολογική και δεοντολογική ηθική, είναι η
ενάρετη ηθική που προτείνει να κατανοήσουμε την ηθική σε σχέση με ιδέες
όπως ευγένεια, τιμιότητα, ειλικρίνεια και δικαιοσύνη. Αυτό είναι και ο τελικός
24
Ως ανωτέρω
σκοπός μας κατά τη γνώμη μου όπου τέμνονται οι ηθικές αξίες με την
κοινωνική ευημερία. Και συναντούν και τη θεωρία της γενικης ευημερίας η
οποία έχει τις ρίζες της στο Jeremy Bentham και το ότι η κοινωνία πρεπει να
ασχολείται
με
τη
μεγιστοποίηση
της
χρησιμότητας
των
ατόμων.
(ωφελιμισμός) Όμως και ο Pareto (1907)25 με σχετικές υποθέσεις και
ισορροπίες που υιοθέτησε με σταδιακή προσέγγιση, από τη μερική στη γενική
ισορροπία, αναφέρει ότι η ανταγωνιστική διαδικασία που χρησιμοποιει τις
επιχειρήσεις ως λήπτες τιμών θα οδηγήσει σε αύξηση της ευημερίας των
καταναλωτών και σε παραγωγή ελαχίστου κόστους με μηδενικά καθαρά
κέρδη. Και τα δύο αυτά στοιχεία εγγυούνται τη μέγιστη ωφελιμότητα των
ατόμων.26
Ο Νath (1969) επεσήμανε ότι ο Pareto στηρίχθηκε στις εξής ηθικές
αξιολογησεις: α/ενδιαφερόμαστε για την ευημερία όλων των ατόμων που
απαρτίζουν το κράτος και όχι για την ευημερία μιας αφηρημένης υπόστασης
όπως είναι το κράτος β/ μπορούμε να αγνοήσουμε κάθε μη οικονομική
συγκυρία που μεταβάλλει την ευημερία των ατόμων γ/ το άτομο είναι ο
καλύτερος κριτής της ευημερίας του δ/εάν οποιαδήποτε μεταβολή στην
κατανομή των πόρων αυξάνει το εισόδημα και την ανάπαυση καποιων ατόμων
χωρίς να αφαιρεί από την ανάπαυση κανενος, τότε θεωρείται ότι έχει αυξηθει
η γενική ευημερία.
Κριτική επί της κρίσης των αξιών βάσει της οικονομικής προσέγγισης
σε αντίθεση με τη θεωρία της τάξης πραγμάτων (Ρουσόπουλος 2011)
Η παρούσα κριτική άποψη βασίζεται στις απόψεις του Eucken (1939) o
oποίος διατύπωσε τη θεωρία της τάξης πραγμάτων, που εξετάζει τη δομή και
25
Pareto M, (1907) ‘’Manual of political economy’’,Engl. Μετ.A.Scwier, New York AMKelley 1971
Καραγιάννης Α, ‘’Σημαντικές συμβολές του 20ού αι στην Οικονομική της Ευημερίας-Μέρος Ι
Θεωρία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης, σελ 3/54
26
λειτουργία των οικονομικών συστημάτων και περιθωριακά τις μεταβολές των
δομών.27
Αναφερόμενος στην οικονομική συμπεριφορά των ανθρώπων γράφει
ότι μεταξύ των μεσαιωνικών συντεχνιών και σύγχρονων συνδικάτων ή μεταξύ
των μεσαιωνικών εμπόρων μακρινών αποστάσεων και των σύγχρονων
επιχειρηματιών υπάρχουν ορισμένες εντυπωσιακές ομοιότητες. Οι διαφορές,
ήταν άλλες από αυτές που κάποιος σήμερα θα νόμιζε. Κατά τον Κuske
(1927)28 προκύπτει ότι ο άνθρωπος ο παλαιός ενεργούσε περισσότερο με κακή
επαγγελματική ηθική από ό,τι ο άνθρωπος της νεότερης εποχής. Δηλ εμφάνιζε
συμπεριφορές αισχροκέρδειας, νοθείας, ψευδορκιας, διαφυγής φόρων και
δασμών. Δεν πλήρωνε τους πιστωτές του και ασκούσε τοκογλυφία.
Στη συνέχεια ο Schuller (2000)29 θεωρεί άμεσα συνδεδεμένο το
οικονομικό σύστημα μιας χώρας με ορισμένες ηθικο-πολιτιστικές και νομικέςπολιτικές δομές, που επηρεάζουν συλλογικές διαδικασίες μάθησης, συνήθειες
και προτιμήσεις δράσης. Πρόκειται όμως για αμφίδρομη δράση καθώς και η
ηθικοπολιτιστική εξέλιξη μιας κοινωνίας επηρεάζεται από το οικονομικό
σύστημα.
Αναφερόμενοι πάλι στον Eucken και την τάξη πραγμάτων που
αναφέρει, εξαρτά την ανθρώπινη συμπεριφορά, άρα και τις αξίες του κάθε
ανθρώπου από τις εκάστοτε ταξιακές συνθήκες, από την κατάλληλη ή
ακατάλληλη
οικονομική
τάξη
πραγμάτων.
Παρεκκλίσεις
όπως
άρνηση
απόδοσης, ατολμία ανάληψης ευθυνών, τάσεις ιδιώτευσης και αυτάρκειας,
συγκρουσιακοί
ομαδικοί
εγωισμοί,
υπόγεια
οικονομία
με
πολυάριθμα
φαινόμενα που αναστέλλουν την ευημερία μέσω διαπλοκής, διαφθοράς και
μείωσης κατανομής της εργασίας. Οι τάξεις πραγμάτων μπορούν να κάνουν
27
Eucken W (1939). ‘’Die Grundlagen der Nationalokomie’’, 8.Auflage, Springer Verlag, Berlin
Heidelberg New York, 1965 (engl. The Foundations of Economics. History and Theory in Analysis of
Economic Reality.Translated by T.W. Hutchison, Springer Verlag, Berlin Heidelberg 1992).
28
Kuske, B (1927) ‘’Die Enstehung der Kreditwirtschaft und des Kapitalverkehrs in ‘’Kreditwirtschaft’’
(Kolner Vortrage).
29
Schuller A, (2000) ‘’Theorie des wirtschaftlichen Systemvergleichs-Ausgangspunkte,
Weiterentwicklungen und Persepektiven in: H.Leipold und I.Pies (Hg) Ordnungstheorie und
Ordnungspolitik, Lucius&Lucius Verlang, Stuttgart.
τους ανθρώπους ηλίθιους, αδρανείς ,υποτελείς και εξαρτημένους, να
παγιδέψουν καινοτόμες δυνάμεις πχ υπο την επίδραση του κεντρικού
σχεδιασμού, του κράτους ευημερίας, των παράγωγων μπλόκων της γνώσης,
της σκέψης κλπ. Αντίστροφα οι τάξεις πραγμάτων μπορούν να εξασφαλίσουν
EMPOWERMENT: ανάπτυξη των ίδιων ικανοτήτων, του πλουτου εμπνεύσεων,
της δύναμης επινόησης κλπ. Όπως γράφουν οι Homann and Pies ο
συστημικός τόπος της ηθικής σε ένα οικονομικό σύστημα είναι οι κανόνες της
τάξης πραγμάτων.
Όμως
για
να
κατανοήσουμε
τις
αλληλεξαρτήσεις
μεταξύ
της
οικονομικής πολιτικής και της οικονομικής τάξης πραγμάτων, είναι απαραίτητο
να κατανοήσουμε τις επιδράσεις που ανάγονται σε προ-συνταγματικούς
παράγοντες δηλ σε ηθικές-πολιτιστικές μορφώσεις. (Ρουσόπουλος 2011)30
Ο Eucken βλέπει ως χρέος της επιστήμης (1952/1990) την προσπάθεια
να επιδράσει στις εξωτερικές συνθήκες της κοινωνικής συμβίωσης των
ανθρώπων,
επίσης
αναφορικά
με
το
ζήτημα
της
ηθικής-πολιτιστικής
διαμόρφωσης μιας κοινωνίας μέσω του οικονομικού συστήματος. Έτσι
αποδεχόμαστε ότι οι πολιτιστικές και ηθικές παραδόσεις μιας χώρας μπορεί να
είναι ανυπέρβλητα εμπόδια στην ταξιακή πολιτική της αγοράς.Διότι εάν μια
θεωρία μας λέει υπό ποιες ταξιακές συνθήκες ποια αποτελέσματα του
προβλήματος στενότητας προκύπτουν, γνωρίζουμε τι πρέπει να γίνει στην
ταξιακή πολιτική, ώστε να διαμορφωθούν ταξιακές δομές με τα επιθυμητά
οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα.
Φτάνοντας στις κριτικές παρατηρήσεις των ανωτέρω, έχουμε να
διατυπώσουμε τα εξής:
Α. οι πολιτικές δυνάμεις δεν έχουν μια ενιαία αντίληψη σε μια χώρα. Για να
περιοριστούμε στις δύο κύριες τάσεις, η πολιτική εξουσία μπορεί να θέλει τη
συντήρηση μιας υφιστάμενης κατάστασης ή τον εκσυγχρονισμό της, δύο
κύριες τάσεις που κυριαρχούν και στην κοινωνία.
30
Ρουσόπουλος Β,(2011) ‘’ η κρίση αξιών στην Ελλάδα σήμερα. Μια οικονομική προσέγγιση με βάση
και σε αντιπαράθεση με τη θεωρία της τάξης πραγμάτων’’ σσ 204-207
Β.η πολιτική εξουσία υπόκειται στις πολιτιστικές αξίες όπως ακριβώς στις ίδιες
αυτές αξίες υπάγονται και οι πολίτες. Αν υπάρχει η πολιτική βούληση για
εκσυγχρονισμό των θεσμών, οι φορείς της πολιτικής εξουσίας πρέπει να είναι
απαλλαγμένοι ή να απαλλαγούν οι ίδιοι πρώτα από τις παθογενείς
συμπεριφορές που θέλουν να εξαλείψουν με τους νέους θεσμούς.
Γ.Ακόμα και αν υπάρχει η πολιτική βούληση και η ηθική ακεραιότητα για τον
εκσυγχρονισμό
των
θεσμών,
η
πολιτική
βούληση
προσκρούει
στα
συμφέροντα και τις αντιλήψεις μιας μερίδας της κρατικής γραφειοκρατίας και
μιας μερίδας των πολιτών, που ωφελούνται από την υπάρχουσα κατάσταση
πραγμάτων.
Hθικοί κανόνες και κώδικες που διέπουν την εταιρική έρευνα και
ανάπτυξη
Το μη ηθικό δεν είναι κατ’ανάγκη παράνομο.Για να θεωρηθεί μια πράξη
παράνομη ή μη ηθικά αποδεκτή θα πρέπει να θεσμοθετηθεί ως τέτοια μέσα
από ένα πλέγμα κωδίκων δεοντολογίας που θα είναι δεσμευτικοί για ορισμένα
άτομα ή ομάδες επαγγελματιών ή επιστημόνων.
Η Ε.Ε. και τα κράτη μέλη της είναι πολύ ευαισθητοποιημένα σε θέματα
ηθικής που σχετίζονται με την έρευνα. Γιαυτό έχουν θεσπίσει ένα ευρύ και
περιεκτικό ηθικό πλαίσιο με παγκόσμια αποδεκτές αξίες.
Η Ευρωπαική Ομάδα για θέματα Ηθικής στην Επιστήμη και την Ηθική.
Αυτή αποτελείται από 15 ειδήμονες που διορίζονται από την Ευρωπαική
Επιτροπή. Σκοπός τους είναι να εξετάσουν ηθικά ερωτήματα/διλήμματα τα
οποία πηγάζουν από τις επιστήμες και τη νέα τεχνολογία31 και να εκδώσουν
31
http://www.bioethics.gov.cy/Law/cnbc/cnbc.nsf/All/2B9CD9B75EF2140DC22572AB00336A43/$file/
%CE%97%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF%20%CE%9A%CF%8E%CE%B4%CE%B9%CE%BA%C
E%B5%CF%82%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%9A%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CE%BD%CE%B5
%CF%82%20%CF%80%CE%BF%CF%85%20%CE%94%CE%B9%CE%AD%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%B
D%20%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%95%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%
γνώμες προς την Ε.Ε.για την ετοιμασία και εφαρμογή Κοινοτικών Νόμων και
πολιτικών.
Η Ευρωπαική Επιτροπή παρεμβαίνει και αξιολογεί ηθικά ερευνητικές
προτάσεις οι οποίες εγείρουν ευαίσθητα ηθικά διλήμματα ή οι οποίες δεν
χειρίζονται ορθά τα ηθικά αναδυόμενα διλήμματα. Σκοπός της αξιολόγησης
είναι να διασφαλιστεί ότι η Ε.Ε. δεν χρηματοδοτεί έρευνα η οποία παραβιάζει
θεμελιώδεις ηθικές αρχές. Ως ηθικά θέματα θεωρούνται από την Ευρωπαική
Επιτροπή αυτά που αφορούν :

Ανήλικα άτομα και άλλα άτομα που δεν είναι σε θέση να δώσουν τη
συγκατάθεσή τους

Χρήση ανθρώπινων ιστών

Χρήση γενετικών και άλλων ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων

Χρήση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών
Ευρωπαικό Τμήμα για Αξιολόγηση Ιατρικών Προιόντων (European Agency for
the Evaluation of Medicinal Products-EMEA)
Ιδρύθηκε το 1993 από την Ε.Ε. με κύριο ρόλο την έκδοση γνωμών στη
βάση των οποίων η Ευρωπαική Επιτροπή αποφασίζει την παραχώρηση ή όχι
έγκρισης για προώθηση ιατρικών προιόντων στην αγορά. Το τμήμα αυτό
αποφασίζει για την παροχή ενημερωμένης συγκατάθεσης και την έγκριση
ηθικών επιτροπών.
AE%20%CE%88%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CE%B1%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%91
%CE%BD%CE%AC%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7%20-%2014%2011%2006.pdf
Το Συμβούλιο της Ευρώπης με τη Σύμβαση για τα ανθρώπινα
δικαιώματα και θεμελιώδεις αρχές της ελευθερίας επικύρωσε και τη σύμβαση
και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του
ανθρώποθ σε σχέση με την εφαρμογή της βιολογίας και της ιατρικής γνωστή
και ως η Σύμβαση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Βιοιατρικής η οποία
υπογράφηκε στο Oviedo το 1997 και τα πρόσθετα πρωτόκολλά της αποτελούν
το πρώτο δεσμευτικό νομικό κείμενο με το οποίο θεσπίζονται σε νόμο κανόνες
βιοηθικής.32
Η Διακήρυξη Ελσίνκι από τον Παγκόσμιο Ιατρικό Σύλλογο
Η διακήρυξη του Ελσίνκι υιοθετήθηκε το 1964 και τροποποιήθηκε για
τελευταία φορά το 2000. Η διακήρυξη αυτή θέτει τις ηθικές αρχές που θα
πρέπει να δέχονται οι γιατροί που διεξάγουν ιατρική έρευνα με ανθρώπους ή
ανθρώπινο υλικό.
Ανάμεσα στις αρχές της Διακήρυξης αυτής είναι:
1.
Το καθήκον του ιατρού σε μια ιατρική έρευνα για διασφάλιση της ζωής,
υγείας, ιδιωτικής ζωής και αξιοπρέπειας των ανθρώπινων υποκειμένων
της έρευνάς του
2.
Ο σχεδιασμός και εφαρμογή των πειραματικών διαδικασιών με τη
χρήση ανθρώπινων υποκειμένων θα πρέπει να παρατίθεται ξεκάθαρα σε
ένα ερευνητικο πρωτόκολλο, υποβεβλημένο σε ανεξάρτητη επιτροπή
βιοηθικής για αξιολόγηση
32
http://www.bioethics.gov.cy/Law/cnbc/cnbc.nsf/All/2B9CD9B75EF2140DC22572AB00336A43/$file/
%CE%97%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF%20%CE%9A%CF%8E%CE%B4%CE%B9%CE%BA%C
E%B5%CF%82%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%9A%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CE%BD%CE%B5
%CF%82%20%CF%80%CE%BF%CF%85%20%CE%94%CE%B9%CE%AD%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%B
D%20%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%95%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%
AE%20%CE%88%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CE%B1%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%91
%CE%BD%CE%AC%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7%20-%2014%2011%2006.pdf
3.
Οποιαδήποτε έρευνα με ανθρώπινα υποκείμενα διεξάγεται μόνο όταν
αποδειχθεί ότι η έρευνα αυτή θα είναι ωφέλιμη για όλα τα άτομα του
πληθυσμού της έρευνας
4.
Γίνεται ειδική πρόνοια για λήψη ενημερωμένης συγκατάθεσης από τους
συμμετέχοντες σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα, με ιδιαίτερη έμφαση σε
άτομα που δεν έχουν δυνατότητα να συγκατατεθούν (ανήλικοι, άτομα
με ειδικές ανάγκες).
Φαρμακευτικές εταιρείες
Στις ημέρες μας παρατηρείται μια αυξητική τάση στις κλινικές δοκιμές
στα φάρμακα ανθρώπινης χρήσης. Τόσο η ΕΕ όσο και διεθνεις οργανισμοί
χρηματοδοτούν έρευνες και σημαντικά ποσά για τα φάρμακα και την
παρακολούθηση φαρμάκων που έχουν ήδη τεθεί στην αγορά. Ταυτόχρονα
ηθικοί προβληματισμοί όμως τίθενται όπως:
-η σύγκρουση ανάμεσα στο στόχο για μεγιστοποίηση του κέρδους των
φαρμακευτικών εταιρειών και των ηθικών απαιτήσεων μιας επιστημονικής
έρευνας και ιατρικής, όσον αφορά το θέμα της ασφάλειας
-οι ηθικές δικλείδες για διεξαγωγή έρευνας με ανθρώπινα υποκείμενα όπως τα
παιδια, οι φυλακισμένοι, άτομα χωρίς ενημερωμένη συγκατάθεση
-το δικαίωμα του ασθενή να λάβει μέρος σε δοκιμές φαρμάκων που δίνουν
ελπίδα βελτίωσης ή και θεραπεία.
-τα επιστημονικά και ηθικά διλήμματα σε σχέση με τα βλαστικά κύτταρα.
Βιοτεχνολογία
Επιπροσθέτως οι Ευρωπαίοι πολίτες παρουσιάζονται γενικά αισιόδοξοι
όσον αφορά την
τεχνολογία, πιο ενημερωμένοι και
με
μεγαλύτερη
εμπιστοσύνη προς το σύστημα της βιοτεχνολογίας. Παρόλα αυτά η
πλειοψηφία θα ήθελε να δίδεται μεγαλύτερη έμφαση στις ηθικες πτυχές της
επιστήμης και της τεχνολογίας, και στις απόψεις του κοινού κατά τη λήψη
αποφάσεων από τις εκάστοτε κυβερνήσεις.
Η Ευρωπαική Επιτροπή έχει καταρτίσει το Στρατηγικό Σχέδιο ΄΄Life
sciences and biotechnology’’ 2002-2010 ώστε να μεγιστοποιήσει τα οφέλη που
επέρχονται από τη βιοτεχνολογία. Το σχέδιο αυτό αφορά:

Την ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας συνοδευόμενη από λεπτομερή
κοινωνικό διάλογο

Τη βιοτεχνολογία να συνάδει με τις ηθικές αξίες και κοινωνικούς
στόχους

Ενημερωμένη επιλογή των πολιτών έτσι ώστε να διευκολύνει τις
εφαρμογές που επηρεάζονται από την προσφορά ζήτησης

Τη δημιουργία επιστημονικής εποπτικής αρχής ώστε να αυξηθεί η
εμπιστοσύνη του κοινού

Το σεβασμό προς
τις βασικές ρυθμιστικές αρχές και
νομικές
υποχρεώσεις ώστε να διαφυλαχθεί η κοινή αγορά της Ενωσης.
EuropaBio (European Association for Bio-industries).
To EuropaBio είναι η πολιτική φωνή της βιοτεχνολογικής βιομηχανίας στην
Ε.Ε. Είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένο σε θέματα ηθικής στην εφαρμογή της
βιοτεχνολογίας. Εχει προβεί στη σύσταση μιας ομάδας εργασίας σε θέματα
ηθικής ‘’Ethics working group’’ , το οποίο παρακολουθεί τις ηθικές πτυχές της
βιοτεχνολογίας και των εφαρμογών της. Σύστησε δε και τον ‘’Χάρτη Κύριων
Ηθικών Αξιών’’- Core Ethical Values Charter’’ ο οποίος υιοθετείται από όλα τα
μέλη με κύριες δεσμευτικές αρχές τα εξής:
I.
Δέσμευση στην χρήση της βιοτεχνολογίας και των προοπτικών
της για βελτίωση της ποιότητας της ανθρώπινης ζωής
II.
Προτεραιότητα στη διασφάλιση της υγείας, ασφάλειας και
προστασίας του περιβάλλοντος κατά τη διάρκεια επιστημονικών
ερευνών
III.
Πλήρη σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ανθρωπίνων
δικαιωμάτων
IV.
Δημοσιοποίηση και ανταλλαγή πληροφοριών αναφορικά με την
βιοτεχνολογία με ίση έμφαση στα οφέλη και τους κινδύνους
V.
Εμπλοκή σε διάλογο με τους φορείς και άτομα που εξετάζουν
τις ηθικές και κοινωνικές επιπτώσεις της βιοτεχνολογίας
VI.
VII.
VIII.
IX.
Σεβασμό προς τα ζώα και τα δικαιώματά τους
Στήριξη της βιολογικής διαφορετικότητας
Εναντίωση στη χρήση βιοτεχνολογιας για κατασκευή όπλων
Στήριξη
της
ανταλλαγής
βιοτεχνολογίας
μεταξύ
των
αναπτυσσόμενων και αναπτυγμένων χωρών
Στην προσπάθεια ανάπτυξης ηθικών κανόνων ιδρύθηκε ο οργανισμός
European Federation of Biotechnology (EFB) με κύριο στόχο την προώθηση
ασφαλούς και ηθικά αποδεκτής βιοτεχνολογίας για καλύτερη χρήση των
φυσικών πόρων. Εχει δε προβεί στη σύσταση διαφόρων ομάδων δράσης και
συμβουλίων ηθικής σε διάφορα θέματα που εξετάζει πχ όπως αυτό της
νανοτεχνολογίας.33
Ηθικές αξίες για τα πληροφοριακά συστήματα
33
http://www.bioethics.gov.cy/Law/cnbc/cnbc.nsf/All/2B9CD9B75EF2140DC22572AB00336A43/$file/%
CE%97%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF%20%CE%9A%CF%8E%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE
%B5%CF%82%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%9A%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CE%BD%CE%B5%
CF%82%20%CF%80%CE%BF%CF%85%20%CE%94%CE%B9%CE%AD%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%BD
%20%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%95%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%A
E%20%CE%88%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CE%B1%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%91%
CE%BD%CE%AC%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7%20-%2014%2011%2006.pdf
Οι νέες τεχνολογίες με την εισαγωγή τους στη ζωή του ανθρώπου
εγείρουν
ηθικά,
πολιτικά
και
κοινωνικά
ζητήματα
που
πρέπει
να
αντιμετωπισθούν σε ανάλογα επίπεδα.
Τα ζητήματα αυτά έχουν πέντε ηθικές διαστάσεις:
1. Δικαίωμα και υποχρέωση πληροφορίας (information rights & obligations)
2. δικαίωμα ιδιοκτησίας
(property rights)
3. υπευθυνότητα και έλεγχος
(accountability & control)
4. ποιότητα συστήματος
(system quality)
5. ποιότητα ζωής
(quality of life) (Σταμούλης )34
34
Σταμούλης Δ, ‘’Ηθική και κοινωνική διάσταση της χρήσεως πληροφοριακών συστημάτων’’,
Πανεπιστήμιο Αθηνών, τμήμα Πληροφορικής, σελ 1/11 (βασισμένο στο κεφάλαιο 5: “Ethical and
social impacts of Information systems” του βιβλίου: Laudon K.C. & Laudon J.P. Management
Information Systems Prentice-Hall 1998.)
ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ
ΘΕΜΑΤΑ
ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ,
ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ
ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ
ΗΘΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ
ΕΥΘΥΝΗ
ΚΑΙ
ΕΛΕΧΟΣ
&
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
ΑΤΟΜΟ
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΠΟΙΟΤΗΤΑ
ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
ΠΟΛΙΤΕΙ
Α
ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ
Σχήμα –1: σχέση ηθικών, κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων στην κοινωνία της
πληροφορίας. 35
Κύριες τεχνολογικές τάσεις που θέτουν ηθικά θέματα

Υπολογιστική ισχύς: 2 Χ κάθε 18 μήνες

Πρόοδος στην αποθήκευση δεδομένων

Πρόοδος στην εξαγωγή (Mining) δεδομένων

Πρόοδος στην τεχνολογία των δικτύων
35
Σταμούλης Δ, ‘’Ηθική και κοινωνική διάσταση της χρήσεως πληροφοριακών συστημάτων’’,
Πανεπιστήμιο Αθηνών, τμήμα Πληροφορικής, σελ 3/11 (βασισμένο στο κεφάλαιο 5: “Ethical and
social impacts of Information systems” του βιβλίου: Laudon K.C. & Laudon J.P. Management
Information Systems Prentice-Hall 1998.)
Αυτές οι πρόοδοι επιτρέπουν την εισβολή στην ιδιωτική ζωή, στον τρόπο και
τις συνήθειες του ατόμου και σε όλες τις πληροφορίες που αφορούν την
καταναλωτική, κοινωνική και επαγγελματική του συμπεριφορά με ένα
απίστευτο τρόπο. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά:
-
Ποιός είναι υπεύθυνος για τη ροή των πληροφοριών σε όλα αυτά τα
δίκτυα;
-
Ποιός θα παρακολουθήσει τη διανομή των πληροφοριών που αφορούν σε
ένα άτομο;
-
Πως θα επιδράσει αυτή η πληθώρα των πληροφοριών στη ζωή του
ατόμου, της οικογένειας, στο επαγγελματικό βίο και στον ελεύθερο χρόνο;
Βασικές έννοιες
Ευθύνη (responsibility)
Αποδοχή των εν δυνάμει καθηκόντων, υποχρεώσεων αλλά και του
κόστους από τις λαμβανόμενες αποφάσεις.
Υπευθυνότητα (accountability)
Οι μηχανισμοί για την αξιολόγηση της ευθύνης για τις λαμβανόμενες
αποφάσεις και ακολουθούμενες ενέργειες.
Υπαιτιότητα (liability)
Η ύπαρξη νόμων που επιτρέπουν σε άτομα να αποζημιώνονται από
ζημίες
που
οργανισμούς.
υπέστησαν
από
άλλους
δρώντες,
συστήματα
ή
‘Ορθή’ διαδικασία (due process)
διαδικασία κατά την οποία οι νόμοι είναι γνωστοί και κατονοητοί και
είναι δυνατό να καταφύγει κανείς σε κάποιες επίσημες αρχέςγια τη
διασφάλιση της ορθής εφαρμογής των νόμων.36
Ηθικές αρχές
-εάν κάτι δεν πρέπει να γίνει σε όλους, τότε δεν πρέπει να γίνει ούτε σε έναν
(Καντ)
-ηθική είναι ο,τι δεν βλάπτει ιδιαίτερα πολλούς
-θέσε σε όλες τις πιθανές αποφάσεις σου ή στα αποτελέσματά τους ένα ηθικό
βάρος και μέτρησε τις αντίστοιχες συνέπειες
-Η ηθική βασίζεται στην υπόθεση ότι τίποτε υλικό ή πνευματικό δημιούργημα
δεν μου ανήκει εκτός εάν ρητά ισχύει κάτι διαφορετικό, και ότι ο δημιουργός
του πάντα ζητά ανταμοιβή και αποζημίωση για την εργασία του/ το
δημιούργημά του.
-Ηθική είναι ό,τι κάνει τον άνθρωπο, Άνθρωπο.
Επαγγελματικοί κώδικες δεοντολογίας
Οταν
ομάδες
ατόμων
ισχυρίζονται
ότι
είναι
επαγγελματίες,
αναλαμβάνουν ιδιαίτερα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Ως επαγγελματίες ενός
χώρου, εισέρχονται σε ειδικές και περισσότερο περιοριστικές σχέσεις με τους
εργοδότες, πελάτες και την κοινωνία εν γένει δεδομένων των ιδιαίτερων
χαρακτηριστικών τους με τα οποία απαιτούν γνώση και σεβασμό.
36
Σταμούλης Δ, ‘’Ηθική και κοινωνική διάσταση της χρήσεως πληροφοριακών συστημάτων’’,
Πανεπιστήμιο Αθηνών, τμήμα Πληροφορικής, σελ 4/11 (βασισμένο στο κεφάλαιο 5: “Ethical and
social impacts of Information systems” του βιβλίου: Laudon K.C. & Laudon J.P. Management
Information Systems Prentice-Hall 1998.)
Οι επαγγελματικές ενώσεις συνήθως εκδίδουν κώδικες επαγγελματικής
δεοντολογίας στους οποίους περιγράφεται το επιτρεπτόν και το μη επιτρεπτόν
/ καταδικαστέο για ένα επαγγελματία μιας συγκεκριμένης ειδικότητας.
37
Αρχή προστασίας από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα
Ας δούμε λίγο τι ισχύει στην Ε.Ε. και στην Ελλάδα όσον αφορά τα
δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα:
Ευρωπαϊκή Ένωση
Οδηγία 95/46/Ε.Κ. του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου «για
την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων
προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων
αυτών»
Ελλάδα
Νόμος 2472/10.4.1997 – προστασία του ατόμου από την επεξεργασία
δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα.

Αφορά κάθε είδους επεξεργασία, αυτοματοποιημένη και μη, δημόσια και
ιδιωτική

Καθιέρωση συστήματος γνωστοποίησης κάθε επεξεργασίας σε κάθε αρχείο
και συστήματος αδείας για μία σειρά από επεξεργασίες ή αρχεία με
‘ευαίσθητα’ δεδομένα.

Καθιέρωση σειράς εγγυήσεων για προστασία του υποκειμένου των
δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα σε περίπτωση παράνομης ή απλώς
37
Σταμούλης Δ, ‘’Ηθική και κοινωνική διάσταση της χρήσεως πληροφοριακών συστημάτων’’,
Πανεπιστήμιο Αθηνών, τμήμα Πληροφορικής, σελ 6/11 (βασισμένο στο κεφάλαιο 5: “Ethical and
social impacts of Information systems” του βιβλίου: Laudon K.C. & Laudon J.P. Management
Information Systems Prentice-Hall 1998.)
αθέμιτης επεξεργασίας πληροφοριών που το αφορούν, με ταυτόχρονη
πρόβλεψη αυστηρότατων κυρώσεων για παραβάτες

Αρχές ποιότητας των δεδομένων αυτών: σαφήνεια σκοπού συλλογής και
επεξεργασίας, σύνδεση του εν λόγω σκοπού με τα δεδομένα καθ’ εαυτά,
ακρίβεια δεδομένων, χρονικός περιορισμός διατήρησής τους ενόψει
επιδιωκόμενου σκοπού.

Η Αρχή θα διαθέτει τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε επεξεργασίας και κάθε
αρχείου, έχοντας έτσι τη δυνατότητα να ασκήσει ελεγκτικό ρόλο.

Διασύνδεση δεδομένων: καθιερώνει σύστημα γνωστοποίησης για κάθε
διασύνδεση και σύστημα προηγούμενης αδείας της Αρχής εάν ένα
τουλάχιστον από τα αρχεία
διασυνδεθούν
περιέχει
ή τις επεξεργασίες που πρόκειται να
ευαίσθητα
δεδομένα
ή
εάν,
για
την
πραγματοποίηση της διασύνδεσης, πρόκειται να γίνει χρήση ίδιου κωδικού
αριθμού.

Απαιτείται προηγούμενη άδεια της Αρχής για διαβίβαση δεδομένων σε
χώρες που δεν ανήκουν στην Ευρωπαϊκή ΄Ένωση

Καθιερώνεται δικαίωμα πρόσβασης του υποκειμένου των δεδομένων και
τίθεται προθεσμία ικανοποίησης του δικαιώματος αυτού. Σε περίπτωση μη
ικανοποίησης, καταφεύγει στην Αρχή.

Ρυθμίζεται το δικαίωμα αντίρρησης, μέσω του οποίου το υποκείμενο των
δεδομένων μπορεί να ζητήσει τη διόρθωση, συμπλήρωση, διευκρίνηση ή
και διαγραφή στοιχείων που τον αφορούν. Η Αρχή παρεμβαίνει σε
περίπτωση μη ικανοποίησης αιτήματος

«Δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα»: κάθε πληροφορία που αναφέρεται
στο υποκείμενο των δεδομένων. Δεν λογίζονται ως τέτοια τα στατιστικά
συγκεντρωτικά στοιχεία από τα οποία δεν μπορούν να προσδιορισθούν τα
υποκείμενα των δεδομένων

«Υποκείμενο δεδομένων»: το φυσικό πρόσωπο στο οποίο αναφέρονται τα
δεδομένα και του οποίου η ταυτότητα είναι γνωστή ή μπορεί να
εξακριβωθεί ιδίως βάσει αριθμού ταυτότητας ή βάσει ενός ή περισσοτέρων
συγκεκριμένων στοιχείων που χαρακτηρίζουν την υπόστασή του από
άποψη φυσική, βιολογική, ψυχική, οικονομική, πολιτιστική, πολιτική ή
κοινωνική.

«Ευαίσθητα δεδομένα»: δεδομένα που αφορούν φυλετική ή εθνική
προέλευση, πολιτικά φρονήματα, θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις,
συμμετοχή σε ένωση, σωματείο και συνδικαλιστική οργάνωση, την υγεία,
την κοινωνική πρόνοια και την ερωτική ζωή καθώς και τα σχετικά με
καταδίκες, ποινικές διώξεις.(Σταμούλης)
Οσον αφορά την πνευματική ιδιοκτησία αυτή ορίζεται ως:
Ιδιοκτησία μη απτών αντικειμένων που δημιουργείται από άτομα
οργανισμούς
ή
που υπόκειται σε προστασία από το εμπορικό απόρρητο, το
νόμο περί ευρεσιτεχνιών και δικαιωμάτων δημιουργών (copyright).
Εμπορικό απόρρητο
Π.χ. ένα υποπρόγραμμα, ο λογικός και φυσικός σχεδιασμός μιας
βάσεως δεδομένων, η εμφάνιση των οθονών ενός σημείου διεπαφής
κτλ.
Copyright © (Δικαίωμα Δημιουργού):
προστασία από αντιγραφή πνευματικής ιδιοκτησίας (ΗΠΑ) 28 έτη.
Εμπορικό σήμα (ΤΜ):
εμπορική, νομικά προστατευμένη επωνυμία προϊόντος που το κάνει
διακρικό στην αγορά
Ευρεσιτεχνία (PATENT):
νομικό κείμενο απονομής αποκλειστικών δικαιωμάτων επί ανακαλύψεως
(στις ΗΠΑ για 17 έτη)
-
Ελλάδα:
-
European Patent Office (Γερμανία)
-
Παγκόσμιος Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας (Γενεύη)
Ειδικά στις ιστοσελίδες, ο τρόπος που συντίθενται μπερδεύει τα πράγματα σε
σχέση με τα πνευματικά δικαιώματα. Κάθε εικονίδιο, κείμενο, σήμα, λογότυπο,
φωτογραφία κτλ. μπορεί να προέρχεται από διαφορετική πηγή η οποία να
καλύπτεται
από
διαφορετικούς
κανόνες
και
δικαιώματα
πνευματικής
ιδιοκτησίας. Η ίδια η ιστοσελίδα και η ιστοθέση να βρίσκεται επίσης σε
διαφορετικό καθεστώς από πλευράς ιδιοκτησίας.
38
Για την πιο εύρυθμη λειτουργία πάσης φύσεως λογισμικού, είναι αναγκαίο να
δημιουργηθεί και να εισαχθεί σε ευρεία διάθεση ένας επιχειρησιακός
κώδικας δεοντολογίας (software license agreement) ως εξής:
Α. Θα χρησιμοποιούμε το λογισμικό σύμφωνα με την άδεια χρήσης του
Β. Νόμιμα αποκτηθέν λογισμικό θα εγκαθίσταται σε καθέναν που το χρειάζεται
Γ. Δεν θα ανεχθούμε στην εταιρία άτομα που αναπαράγουν παράνομα
αντίγραφα λογισμικού. Οποιος κάνει κάτι τέτοιο θα τιμωρείται
Δ. Κανείς εργαζόμενος δεν θα παρέχει λογισμικό εκτός εταιρίας
Ε. Όποιος παρατηρήσει παράνομη κατοχή και χρήση λογισμικού οφείλει να το
αναφέρει στον προϊστάμενο ή στο νομικό τμήμα
ΣΤ. Ό,τι λογισμικό χρησιμοποιείται στην επιχείρηση θα έχει αποκτηθεί με
νόμιμες διαδικασίες
38
Σταμούλης Δ, ‘’Ηθική και κοινωνική διάσταση της χρήσεως πληροφοριακών συστημάτων’’,
Πανεπιστήμιο Αθηνών, τμήμα Πληροφορικής, σελ 7-8/11 (βασισμένο στο κεφάλαιο 5: “Ethical and
social impacts of Information systems” του βιβλίου: Laudon K.C. & Laudon J.P. Management
Information Systems Prentice-Hall 1998.)
Η ποιότητα ζωής λοιπόν των πολιτών επηρεάζονται από:
-
Την
κεντροποίηση
έναντι
αποκέντρωσης
(=>
ενδυνάμωση
ρόλου
εργαζόμενου)
-
Την ταχύτητα αλλαγών: συμπίεση χρόνων, ‘ευκαιρίες της στιγμής’
-
διατήρηση διαχωριστικών γραμμών: οικογένεια, εργασία, ελεύθερος
χρόνος. Η τηλεργασία κά συγχέουν αυτές τις γραμμές.
-
την εξάρτηση από την τεχνολογία αυξάνει πιθανότητες καταστροφών
Συμβαίνουν δυστυχώς όμως και εγκλήματα και καταχρήσεις διαμέσου των
πληροφοριακών συστημάτων:
Computer crime - Έγκλημα / Παράνομη πράξη
Διάπραξη
αξιόποινων
πράξεων
με
τη
χρήση
πληροφοριακών
συστημάτων ή στρεφόμενος εναντίων πληροφοριακών συστημάτων.
-
υποκλοπή πληροφοριών
-
ιοί
-
εσκεμμένα προγραμματικά λάθη
Computer abuse – Αθέμιτη χρήση
Διάπραξη αθέμιτων πράξεων με τη χρήση πληροφοριακών συστημάτων
ή στρεφόμενος εναντίων πληροφοριακών συστημάτων που δεν είναι
νομικά αξιόποινες αλλά θεωρούνται ηθικά απαράδεκτες.
Βιώσιμη ανάπτυξη
Μια άλλη χρησιμότητα των ηθικών αξιών είναι αυτή της βιώσιμης
ανάπτυξης, ως μοχλός εξάλειψης της φτώχειας, του κοινωνικού
αποκλεισμού και της ανισότητας.
Σε έρευνα που πραγματοποίησε ο Dobson (1996) εντόπισε 300
ορισμούς για τη βιώσιμη ανάπτυξη.Ο όρος είναι ελάχιστα κατανοητός και με
πολύ σοβαρό ερμηνευτικό έλλειμμα, γεγονός που οφείλεται στο ότι υπάρχουν
διαφορετικές απόψεις, τόσο σχετικά με την ίδια την έννοια όσο και με τις
διαδικασίες υλοποίησής της. Γεννά ερωτήματα από όσα μπορεί να απαντήσει,
αφού κρυμμένες κάτω από αυτόν είναι παραδοχές σχετικά με την οικονομική
ανάπτυξη, την τεχνολογία, τη δημοκρατία, τη συμμετοχή στα κοινά και τις
ανθρώπινες αξίες (Οrr, 1992). Η έννοια εμπεριέχει εξ’ ορισμού το περιβάλλον,
και είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα θέματα της κοινωνίας, οικονομίας,
ανάπτυξης. Ταυτόχρονα προσπαθεί να απεγκλωβίσει την ανάπτυξη από τη
μονοδιάστατη οικονομική θεώρηση και να την επαναφέρει σε πραγματική
σύνδεση με την κοινωνία.
Σύμφωνα με μελέτη εμπειρικής έρευνας που πραγματοποιήθηκε σε 40 τυχαία
Πανεπιστήμια της Ευρώπης (Filho, 1999)39 ανέδειξε τις παρανοήσεις που
υπάρχουν σχετικά με την έννοια. Ορισμένοι παράγοντες που επηρεάζουν τις
στάσεις των ατόμων απέναντι στην αειφορία είναι το επίπεδο των γνώσεων, η
εμπειρία, η αντίληψη και οι αξίες.
Η αρχή της αειφορίας προυποθέτει την κατανόηση της διάδρασης που υπάρχει
ανάμεσα στο τοπικό και το παγκόσμιο, ανάμεσα στα ανθρώπινα όντα και την
πολιτική, οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική τους ανάπτυξη. Προς αυτή
την κατεύθυνση είναι επιτακτική ανάγκη να διαφωτιστεί το σύστημα αξιών, ως
απαραίτητο βήμα στο δρόμο για την αειφορία (Pellaud, 2003).40 H ηθική
πράξη δεν εξαρτάται μόνο από τα επίπεδα ανάπτυξης των παραμέτρων της
προσωπικότητας που καθορίζουν την ηθική συμπεριφορά, αλλά από τις
κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες βρίσκεται κατά περίπτωση το άτομο.
Εκτός από την κοινωνική, οικονομική, περιβαλλοντική διάσταση στη
βιώσιμη ανάπτυξη υπάρχει και αυτή της ηθικής διάστασης. Αυτή περιλαμβάνει
τη συλλογική και ατομική υπευθυνότητα. Αν λείψει αυτή η ηθική διάσταση,
τότε επέρχεται φτώχεια, ανισότητα, εξαθλίωση, κοινωνικός αποκλεισμός και
εκμετάλλευση των φυσικών πόρων όσο και των ανθρώπων. ‘’Η γρήγορη
μετατροπή των φυσικών πόρων σε απόβλητα σε χώρες της αφθονίας
προκαλεί ένα από τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα, ενώ την ίδια
39
Filho,WL (1999), ‘’Dealing with misconceptions on the concept of sustainability ‘’ Technical
University, Hamburg Germany
40
Pellaud F (2003), ‘’Conceptions, paradigms, values and sustainable development’’. Univ.of Geneva
(Switzerland) ανασύρθηκε στις 15/11/2006 από www.Ides.unige.ch/publi/rech/2003HawaiFPGB.pdf
στιγμή, στερει τις φτωχές χώρες του τρίτου κόσμου, από τις οποίες συνήθως
οι πόροι προέρχονται’’ (Γεωργόπουλος, 2006). Ενώ οι Κασιμάτη (1998),
Κογκίδου (1995) αναφέρονται ότι η έλλειψη εφοδίων επιβίωσης ή ο
αποκλεισμός από τη διανομή δημοσίων και κοινωνικών αγαθών είναι
αναπόσπαστα στοιχεία της φτώχειας και ενώ οι Καράγιωργας (1999),
Καβουνίδης (2005) αναφέρουν ότι ομάδες πληθυσμού με μειωμένους πόρους
αναγκάζονται να περιορίσουν τη συμμετοχή τους στον τρόπο ζωής της
κοινωνίας και μένουν στο περιθώριο της γενικότερης ευημερίας, δεν
διαφαίνεται
μόνο η διαφορετική περιγραφή του τι είναι ο κοινωνικός
αποκλεισμός αλλά και διαφορετικά μοντέλα αιτιώδους συνάφειας, τα οποία
συνεπάγονται και διαφορετικές στρατηγικες και μέτρα πολιτικής (Levitas,
2004). Tις περισσότερες φορές όμως οι επιστήμονες χρησιμοποιούν ένα
σχετικό ορισμό της φτώχειας, σύμφωνα με τον οποίο το επίπεδο ζωής των
φτωχών συσχετίζεται με τα προτυπα διαβίωσης της κοινωνίας όπου ζουν
(Καραμεσίνη, 2005).41
Για την επίλυση του προβλήματος ένας ιδεατός τρόπος θα μπορούσε να
είναι το κράτος πρόνοιας βασισμένο στις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης με
στόχο την ευημερια των πολιτών προς την κατεύθυνση της εξάλειψης ή
μείωσης της κοινωνικής ανισότητας (Στασινοπούλου, 1992).42
Οσον αφορά την ηθικότητα ως αξία, η επεξεργασία της αλλά και η
ανάπτυξή της παραμένουν καίρια θέματα για την εδραίωση ευπρεπών
λειτουργιών στις σχέσεις των ανθρώπων. Η Ηθική ως αρετή (Αριστοτέλης,
1949 στα ‘’Ηθικά Νικομάχεια’’) αποτελείται από κανόνες, έθιμα, συνήθειες ή
αρχές που ρυθμίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά προς την κοινωνική
ευημερία. Ο Hoffman (1992) αναφέρει ότι η ηθικότητα είναι το μέρος της
προσωπικότητας που εκφράζει τα δεσμά του ατόμου με την κοινωνία. Ο Dahl
(2004) αναφέρει επίσης ότι η βιώσιμη ανάπτυξη είναι μια ηθική αντίληψη του
δικαίου μέσα σε μια γενιά και μεταξύ των γενεών. Αφορά όχι μόνο την υλική
41
Καραμεσίνη, Μ (2005) ‘’Εισοδηματικές ανισότητες και φτώχεια. Σημειώσεις μαθήματος, Πάντειο
Πανεπιστήμιο
42
Στασινοπούλου, Ο (1992) ‘’Κράτος Πρόνοιας: ιστορική εξέλιξη-σύγχρονες θεωρητικες
προσεγγίσεις, Αθήνα Gutenberg
αλλά και την ηθική και πνευματική διάσταση. Η τροποποίηση των αξιών θα
δώσει το κίνητρο για δράση και ουσιαστική αλλαγή της κοινωνίας με
πρωταρχική και επείγουσα ανάγκη την εκπαίδευση.
Στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες της εποχής μας αμφισβητείται από
πολλούς η ύπαρξη κοινώς αποδεκτών ηθικών αξιών για να αποτελέσουν το
περιεχόμενο της ηθικής διαπαιδαγώγησης, χωρίς να υποτάσσουν όλους και
όλα στο κυρίαρχο σύστημα αξιών της μεσοαστικής κοινωνικής τάξης
(Kirschenbaum, 1995).
Συμπερασματικά, όσον αφορά την βιωσιμότητα και την ανάπτυξή της,
προϋποτίθεται η ενσωμάτωση των κατάλληλων αξιών σε όλα τα κοινωνικά
επίπεδα. Κάθε άτομο μέσα από την εκπαίδευση και την έρευνα θα πρέπει να
αποκτήσει την ικανότητα να υιοθετεί τις αξίες για την προώθηση όχι μόνο των
δικών του συμφερόντων αλλά ολόκληρης της κοινωνίας προς την
ευημερία. Σε αυτό το πλαίσιο η οικογένεια διαδραματίζει ένα βασικό ρόλο για
τη διαπαιδαγώγηση κάθε νέα γενιάς, διαμορφώνοντας το χαρακτήρα και τις
βασικές κοινωνικές και πνευματικές αξίες.Η μετάδοση του πολιτισμού και της
ηθικής από τη μια γενιά στην άλλη είναι μια ουσιαστική προϋπόθεση της
αειφορίας.
Συμπεράσματα
Οι ηθικές αξιες είναι σίγουρο ότι πρέπει να υπάρχουν στον καθένα από εμάς
ως άτομο και υπάρχουν για να αποτελέσουν τη βάση για την κοινωνική
ευημερία.
Οι αξίες αυτές έχουν να κάνουν με τους κώδικες νοηματοδότησης της κάθε
μονάδας και κατ’επέκταση αντιδρούν ανάλογα προσφέροντας στο κοινωνικό
σύνολο. Το κοινωνικό σύνολο με τη σειρά του και αυτό, σε μια αμφίδρομη
ανταποδοτική σχέση προσφέρει στο κάθε άτομο αυτό που του αναλογεί.
Χωρίς τις ηθικές αξίες οι οποίες δημιουργούν εσωτερική ψυχική αρμονία, είναι
αδύνατον να υπάρξει κοινωνική συνοχή και ευημερία.
Εξάλλου για να επιτευχθεί η πολυπόθητη κοινωνική ευημερία και κατά
συνέπεια και η ωφελιμιστική πραγμάτωση για μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων
κατά J.Bentham, Μill αλλά και η εφαρμογή της καντιανής κατηγορικής
προσταγής, είναι αναγκαία και η εφαρμογή των ανωτέρω ηθικών κανόνων ως
άμεσα συνδεδεμένων με την αειφορία και βιώσιμη ανάπτυξη, με την ύπαρξη
της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, με τη θεωρία της περιβαλλοντικής
ηθικής,με τις αρχές προστασίας προσωπικών δεδομένων στα πληροφοριακά
συστήματα, στις οικογενειακές σχέσεις, στην έρευνα και ανάπτυξη τόσο στο
εσωτερικό των χωρών όσο και ευρύτερα σε παγκόσμια κλίμακα.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
20140410130806719
.pdf
βλέπε κατωτέρω πίνακες ως attachment στο mail της εργασίας που σας
έστειλα
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-Δραγώνα-Μονάχου Μ, (1991) Μ ‘’Ηθική’’ στο Παιδαγωγική Ψυχολογική
Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, τ.4 σ 2252
-
Θεοδώρου Ε, (1991) ‘’Αξιολογική Παιδαγωγική’’ στο Παιδαγωγική Ψυχολογική
Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, τ.2 σ 638
-Παπαδόπουλος Ν, (2005) ‘’Αξία’’ στο Λεξικό της Ψυχολογίας-Εγκυκλοπαιδικό
με τετράγλωσση ορολογία, Αθήνα: Σύγχρονη Εκδοτική σσ 109-110
-Μανωλοπούλου Π, (2008)‘’Οικογενειακές σχέσεις και ηθικές αξίες σε Έλληνες
και αλλοδαπούς μαθητές της Ε’και ΣΤ’τάξης του Δημοτικού σχολείου’’
πτυχιακή εργασία Παν/μιο Πατρών, Παιδαγωγικό τμ.Δημοτικής εκπαίδευσης
-
Σούρλας Π,(1997) ‘’η καθολικότητα των ηθικών αξιών’’, σελ Β4 Βήμα
-
Καραγιαννης Α, ΄΄Σημαντικές συμβολές του 20ού αι.στην Οικονομική της
Ευημερίας Μέρος Ι-Θεωρία’’ εισαγωγή, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, τμήμα
Οικονομικής Επιστήμης, σελ 1-4
-Ρουσόπουλος Β, (2011) ‘’ η κρίση αξιών στην Ελλάδα σήμερα. Μια οικονομική
προσέγγιση με βάση και σε αντιπαράθεση με τη θεωρία της τάξης
πραγμάτων’’ σσ 204-207
-Σταμούλης Δ, ‘’Ηθική και κοινωνική διάσταση της χρήσεως πληροφοριακών
συστημάτων’’, Πανεπιστήμιο Αθηνών, τμήμα Πληροφορικής, σελ 1/11
(βασισμένο στο κεφάλαιο 5: “Ethical and social impacts of Information
systems” του βιβλίου: -Laudon K.C. & Laudon J.P. Management Information
Systems Prentice-Hall 1998.)
-Καραμεσίνη Μ, (2005) ‘’Εισοδηματικές ανισότητες και φτώχεια. Σημειώσεις
μαθήματος, Πάντειο Πανεπιστήμιο
-Στασινοπούλου Ο ,(1992) ‘’Κράτος Πρόνοιας: ιστορική εξέλιξη-σύγχρονες
θεωρητικες προσεγγίσεις, Αθήνα Gutenberg
ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-
Γκίντενς Α, (2002) ‘’Κοινωνιολογία –Το Βοήθημα του Φοιτητή’’, Αθήνα:
Gutenberg, τ Β’, σ.102
-Λάινγκ Ρ ,(1975), ‘’η πολιτική της οικογένειας’’, Αθήνα: Καστανιώτη, σσ 27-29
-
Σουμπίνσκι Β, (1991) ‘’Ηθική Αγωγή και Εκπαίδευση’’ στο Παιδαγωγική
Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, τ.4 σ2255
-Laszlo Zsolnai, (2012)‘’Επιχειρηματική ηθική στην κρίση’’, μετάφραση Ελσα
Κρυεζίου, Delkelet Europa -South-East Europe International Relations
Quarterly, τόμ 3, Νο 3 (φθινόπωρο 2012) σελ.5.
-
Ulrich P, (2012) ‘’Ethics and Economics’’ in Laszlo Zsolnai (ed): Handbook of
Business Ethics-Ethics in the New Economy, Oxford, Peter Lang Academic
Publishers (forthcoming)
-Soppe A, (2012) ‘’Ethics and the Theory of firm’’ in Laszlo Zsolnai (ed):
Handbook of Business Ethics-Ethics in the New Economy, Oxford, Peter Lang
Academic Publishers (forthcoming)
-
Beschorner and Shank, (2012) ‘’Citizenship and Responsibility of
Corporations’’ in Laszlo Zsolnai (ed): Handbook of Business Ethics-Ethics in
the New Economy, Oxford, Peter Lang Academic Publishers (forthcoming)
-Wilson and Zsolnai, (2012) ‘’Gender issues in Business’’ in Laszlo Zsolnai
(ed): Handbook of Business Ethics-Ethics in the New Economy, Oxford, Peter
Lang Academic Publishers (forthcoming)
-
Tencati A, (2012) ‘’The sustainability-Oriented Company’’ in Laszlo Zsolnai
(ed): Handbook of Business Ethics-Ethics in the New Economy, Oxford, Peter
Lang Academic Publishers (forthcoming)
-Ims K.J. and Pedersen L.J.,(2012) ‘’ Personal Responsibility and Ethical
Action’’ in Laszlo Zsolnai (ed): Handbook of Business Ethics-Ethics in the New
Economy, Oxford, Peter Lang Academic Publishers (forthcoming)
-Pareto M, (1907) ‘’Manual of political economy’’,Engl. Μετ.A.Scwier, New
York AMKelley 1971
-Eucken W, (1939) ‘’Die Grundlagen der Nationalokomie’’, 8.Auflage, Springer
Verlag, Berlin Heidelberg New York, 1965 (engl. The Foundations of
Economics. History and Theory in Analysis of Economic Reality.Translated by
T.W. Hutchison, Springer Verlag, Berlin Heidelberg 1992).
-
Kuske, B, (1927) ‘’Die Enstehung der Kreditwirtschaft
Kapitalverkehrs in ‘’Kreditwirtschaft’’ (Kolner Vortrage)
und
des
-
Schuller A, (2000) ‘’Theorie des wirtschaftlichen SystemvergleichsAusgangspunkte, Weiterentwicklungen und Persepektiven in: H.Leipold und
I.Pies (Hg) Ordnungstheorie und Ordnungspolitik, Lucius&Lucius Verlang,
Stuttgart
-Filho W.L., (1999), ‘’Dealing with misconceptions on the concept of
sustainability ‘’ Technical University, Hamburg Germany
-
Pellaud F, (2003), ‘’Conceptions, paradigms, values and sustainable
development’’. Univ.of Geneva (Switzerland) ανασύρθηκε στις 15/11/2006
από www.Ides.unige.ch/publi/rech/2003HawaiFPGB.pdf
ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ
www.tovima.gr/opinions/article/?aid=90567
http://e-cli.blogspot.gr/2010/07/blog-post_11.html
http://estia.hua.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/302/1/Metaptychiaki34
.pdf
http://www.bioethics.gov.cy/Law/cnbc/cnbc.nsf/All/2B9CD9B75EF2140DC22572AB00336A43/$file/%
CE%97%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF%20%CE%9A%CF%8E%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE
%B5%CF%82%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%9A%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CE%BD%CE%B5%
CF%82%20%CF%80%CE%BF%CF%85%20%CE%94%CE%B9%CE%AD%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%BD
%20%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%95%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%A
E%20%CE%88%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CE%B1%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%91%
CE%BD%CE%AC%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7%20-%2014%2011%2006.pdf

ποινικες &πολιτικες υποθεσεις απο 20-04-2015

φύλο (2) - αριστοτελειο πανεπιστημιο θεσσαλονικης

Κατάλογος Άνοιξη-Καλοκαίρι