Aικατερίνη Κ. ∆ιαµαντοπούλου Θεολόγος ΜΑ, Φιλόλογος PhD Φιλοσοφίας « Η αιτιότητα κατά τον Αριστοτέλη» Αθήνα 2011 Περιεχόμενα Εισαγωγή • Η ζωή και το έργο του Αριστοτέλη • Αριστοτελική αιτιότητα • Τα αίτια στον Αριστοτέλη • Ορισμένες διευκρινήσεις και διακρίσεις των αιτιών • Η σημασία των αιτιών για τον Αριστοτέλη • Επίλογος • Βιβλιογραφία EΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό ότι η αρχή της αιτιότητας είναι ιδιαίτερα σημαντική σε κάθε προσπάθεια να ερμηνεύσουμε τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας του φυσικού κόσμου και του σύμπαντος γενικότερα. Αυτό συμβαίνει διότι παρέχει σημαντικές πληροφορίες και απαντήσεις, αφενός για τα ποιητικά αίτια, αφετέρου για τη μορφοποίηση των όντων αυτών στο μέλλον. Η φυσική επιστήμη επαληθεύει διαρκώς στην πορεία του χρόνου ότι για να πραγματοποιηθεί οτιδήποτε στο φυσικό κόσμο απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει μία συγκεκριμένη αιτία. Διότι τα ίδια αίτια, υπό όμοιες επιτακτικές φυσικές συνθήκες, προκαλούν, κατά την ανάπτυξη ενός φύσει όντος, τα ίδια αποτελέσματα, συνεπώς το αίτιο λειτουργεί εσαεί ως επιβεβλημένη προϋπόθεση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο παρατηρείται στη φύση η σύνδεση του αποτελέσματος ή αιτιατού, που ονομάζεται «νόμος της αιτίας και του αποτελέσματος».1 Η έννοια της αιτιότητας, παρ’ όλο που διαρκώς την επικαλούμαστε για να αποδείξουμε τον επικρατούντα ισχυρισμό περί του επιστημονικού χαρακτήρα της αρχαίας σκέψης, έχει γίνει αντικείμενο περιφερειακής ή αποσπασματικής πραγμάτευσης από φιλοσόφους όλων των εποχών.2 Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε εκτενέστατα με την μελέτη του προβλήματος των αιτιών, που μάλιστα τίθεται προς επίλυση στην αρχή του έργου «Φυσικά». 1 Δημ. Δ. Μούκανος, Τα καθ’ αυτό αίτια των φύσει όντων- Ερμηνεία και διασάφηση του έργου του Αριστοτέλους «Φυσικής Ακροάσεως Β» Αθήνα 1993, σ. 8 2 Δημ. Ζ. Ανδριόπουλος, Αιτιότητα – Η θεμελιώδης έννοια της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Εκδόσεις «Εστία», Αθήνα 1991, σ.9. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας, λοιπόν, θα αποτελέσει η πραγματεία της αιτιότητας και πιο συγκεκριμένα από τον Αριστοτέλη. Αρχικά θα αναφερθούν γενικές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του φιλοσόφου. Ακολούθως θα διερευνηθεί σε βάθος το ζήτημα της αιτιότητας και στη συνέχεια θα αναφερθούν τα αίτια, ο αριθμός τους, καθώς και ποιας υφής είναι το καθένα. Για την καλύτερη κατανόηση της διάκρισης των αιτιών και των αιτιακών σχέσεων και την αποσαφήνιση τυχόν παρερμηνεύσεων παρατίθενται διευκρινήσεις, στις οποίες αποδίδονται σχηματικά και απλούστερα οι διάφορες αιτιακές σχέσεις και πρότυπα. Προβάλλεται, τέλος, η σημασία που κατείχαν τα αίτια για τη φιλοσοφική σκέψη, καθώς και η γνωστική και παιδαγωγική τους σημασία. Η ζωή και το έργο του Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής το 384 π.Χ. Καταγόταν από επιφανή και πλούσια οικογένεια. Το 377 π.Χ. μετά το θάνατο του πατέρα του, ο Αριστοτέλης- δεκαεπτά χρονών- εγκατέλειψε για πάντα την πατρίδα του και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και έγινε μέλος της φιλοσοφικής κοινότητας της Πλατωνικής Ακαδήμειας. Μετά το θάνατο του Πλάτωνος, το 347 π. Χ. ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε την Αθήνα και πήγε στη Μυτιλήνη, όπου συνδέθηκε με τον έπειτα μαθητή και διάδοχο του Θεόφραστο, που καταγόταν από την Ερεσσό της Λέσβου. Ύστερα επέστρεψε στη Μακεδονία, όπου έμεινε ως το έτος της δολοφονίας του Φιλίππου (335 π.Χ.), οπότε τη διακυβέρνηση του κράτους ανέλαβε ο Αλέξανδρος. Τότε τελείωσε και ο ρόλος του Αριστοτέλη ως δασκάλου του Αλεξάνδρου και επέστρεψε στην Αθήνα, όπου ίδρυσε στο Λύκειο δική του Σχολή, που ονομάστηκε « Περίπατος», προφανώς διότι η έδρα της Σχολής ήταν μία στοά περιπάτου στο κέντρο της Αθήνας. Ο Αριστοτέλης εργάστηκε δεκατρία χρόνια ως διευθυντής της Σχολής του και ως συγγραφέας φιλοσοφικών έργων. Στην Αθήνα κατείχε σημαντική θέση και υπολογιζόταν πολύ ως το θάνατο του Αλεξάνδρου (323 π.Χ.). Από εκεί και πέρα τα πράγματα άλλαξαν, διότι οι Αθηναίοι, που άρχισαν προσπάθειες να ελευθερωθούν από την κυριαρχία των Μακεδόνων, γνώριζαν ότι, ο Αριστοτέλης καταγόταν από τη μακεδονική επικράτεια και ότι είχε προσωπικές σχέσεις με τον Φίλιππο, τον Αλέξανδρο και τον στρατηγό Αντίπαρο. Έτσι, έγινε δίκη εναντίον του, καθώς οι οπαδοί του αντιμακεδονικού κινήματος νόμισαν ότι βρήκαν την ευκαιρία να εκδικηθούν τους Μακεδόνες στο πρόσωπο του Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης όμως, επειδή κατάλαβε τα πραγματικά κίνητρα και τις αληθινές προθέσεις των μηνυτών για να αποφύγει την καταδίκη και τις συνέπειες της πήγε στη Χαλκίδα της Εύβοιας, πριν γίνει η δίκη του. Εκεί πέθανε από στομαχικό νόσημα το 322 π.Χ. Το σώμα του μεταφέρθηκε στα Στάγειρα, όπου ετάφη με εξαιρετικές τιμές.3 Νηφάλιος ανατόμος των φιλοσοφικών προβλημάτων, ερεύνησε και επέβαλε τη φιλοσοφική σχέση και τη μεθοδική γνώση, ώστε να θεμελιώσει την επιστημονική πια αντιμετώπιση της φιλοσοφίας.4Συγγραφικό έργο5.Οι Αλεξανδρινοί υπολόγιζαν ότι ο Αριστοτέλης έγραψε 400 περίπου συνολικά βιβλία. Ο 3 http://www.geopolitics.gr/PDF/Aristoteles.pdf 4 J.M.Zemb, «Αριστοτέλης- Η προσωπικότητα και η φιλοσοφία του μέσα από το έργο του» Επιμέλεια Βασίλης Κύρκος , Διόρθωση Λιβάνης Ηλίας, Εκδόσεις «Λιβάνη», Αθήνα 1079, σς. 13-16. 5 http://el.wikipedia.org/wiki/ Διογένης ο Λαέρτιος υπολόγισε το έργο του σε στίχους και βρήκε ότι έφταναν τις 44 μυριάδες, δηλ. 440.000. Μεγάλο μέρος από το έργο του αυτό χάθηκε. Από το τεράστιο έργο του τελικά σώθηκαν 47 βιβλία και μερικά αποσπάσματα από τα άλλα. Δε θεωρούνται όμως όλα γνήσια. Συγκεκριμένα τα έργα του Αριστοτέλη είναι τα εξής: Λογικά ή Όργανον, Φυσικά, Βιολογικά, Ψυχολογικά, Μεταφυσικά, Ηθικά, Πολιτικά, Τεχνικά, Προβλήματα. Ενώ τα έργα που δε θεωρούνται γνήσια είναι τα: Φυσιογνωμικά, Περί θαυμασίων ακουσμάτων, Περί χρωμάτων, Περί χρωμάτων, Περί ατόμων γραμμών, Μηχανικά, Ρητορική εις Αλέξανδρον και Περί ακουστών. Η αριστοτελική αιτιότητα Η έννοια της αιτιότητας αποτελεί έναν από τους παράγοντες που προσδιορίζουν χαρακτήρα της τον φυσιοκρατικό προσωκρατικής και φιλοσοφικής επιστημονικό σκέψης. Η σπουδαιότητα της εν λόγω έννοιας ασφαλώς δε θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορο τον Αριστοτέλη κατά την κριτική του διερεύνηση των προσωκρατικών θέσεων, την οποία εκθέτει στο Α’ βιβλίο των «Μετά τα φυσικά». Εμφανής επιδίωξη του Σταγειρίτη είναι να δώσει έμφαση στην παρουσία της αιτιότητας στους πρώιμους επιστήμονες και καταληκτικά να οδηγηθεί στις δικές του θεωρίες.6 Κατά τη μελέτη των αριστοτελικών απόψεων περί αιτιότητας είναι αναγκαίο να εστιάσουμε α) στην κριτική που ασκεί στις 6 Δημ. Ζ.Ανδριόπουλος, όπ.,σς.13-14 απόψεις των προγενέστερων φιλοσόφων, β) στις δικές του θεωρητικές απόψεις και πρότυπα και γ) στις πολυάριθμες τοποθετήσεις που αποπειράται κατά την ερμηνεία των φυσικών φαινομένων και των κοινωνικοπολιτικών και πολιτιστικών γεγονότων.7 Κατά μία άποψη η αιτιότητα λειτουργεί ως υπόθεση με την οποία «το ατομικό πράγμα ή γεγονός θεωρείται όχι ως ένα απομονωμένο φαινόμενο που παρουσιάζει καθ’ αυτό ενδιαφέρον, αλλά ως αντιπροσωπευτικό και συμπτωματικό μιας ομάδας». Υπό μια πιο εξειδικευμένη έννοια σχετίζεται με τη μεταβολή, την αλλαγή στην κίνηση ή με την κίνηση εν γένει. Στις παρακάτω θέσεις, οι οποίες υιοθετήθηκαν από τους Προσωκρατικούς, αντιτίθεται ο Αριστοτέλης και μεταγενέστεροι φιλόσοφοι. Η ειδοποιός διαφορά εντοπίζεται στο ότι οι πρώτοι υπέθεσαν και χρησιμοποίησαν κυρίως απλά, και λιγότερο σύνθετα αιτιακά σχήματα , ενώ οι μετέπειτα φιλόσοφοι συζήτησαν θεωρητικά την αιτιότητα, είτε απορρίπτοντάς την ολικά ως ακατάλληλη για εξήγηση και πρόγνωση, είτε στοιχειοθετώντας μία θεωρία με σκοπό να εφαρμοστεί ως επιστημονικό όργανο στις ποικίλες θεωρητικές έρευνες και εμπειρικές δραστηριότητες, όπως εφάρμοζε ο Αριστοτέλης.8 Σύμφωνα με την αριστοτελική σκέψη η σύλληψη της αιτίας αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό κάθε επιστημονικής γνώσης. Η επιστημονική κατανόηση δηλαδή ενός φαινομένου, ενός αντικειμένου η μιας διαδικασίας είναι εφικτή μόνο με την εξακρίβωση της αιτίας του.9 Η βεβαιότητα για την καθολική 7 Στο ίδιο, σ. 131 8 Στο ίδιο, σς. 14-17 9 Στο ίδιο, σ. 131 γνώση ενός αντικειμένου προϋποθέτει τη γνώση του «πως» και του «γιατί», δηλαδή την κατά τον Αριστοτέλη πρώτη αιτία του.10 Κατ’ ουσίαν είμαστε σε θέση να κατανοούμε κάτι, μόνο όταν γνωρίζουμε σωστά τα αίτιά του. Η ολοκληρωμένη γνώση είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την αιτία, με το λόγο. « Με τη γνώση του γενικού δε σβήνει ακόμη η δίψα της γνώσης, παρά μόνο με τη γνώση εκείνου που, διαμέσου της εμπειρίας, μπορεί να αναλάβει τη λειτουργία του αιτίου». 11 Καθώς η ύλη ουσιαστικά είναι ένα άμορφο στοιχείο που ρέπει προς τη μορφοποίηση, υφίσταται διάφορες μεταβολές (δηλαδή τις καταστάσεις της γέννησης και της φθοράς, της αύξησης και της ελάττωσης) για να αποκτήσει καταληκτικά την τελική της μορφή. Εφόσον, λοιπόν, πρόκειται για μια επιδεκτική αλλαγών πραγματικότητα, που υπόκειται μορφικές μεταβολές, πρέπει να αιτιολογηθούν τα φαινόμενα και οι λόγοι αυτών των αλλαγών.12 Βασική πίστη του Αριστοτέλη είναι ότι ο κόσμος που ερευνούμε με επιστημονικό τρόπο είναι δυναμικός. Τα αντικείμενα και οι διαδικασίες δηλαδή, βρίσκονται σε συνεχή πορεία και, γι΄αυτό το λόγο, οφείλουμε να εξακριβώσουμε τα συστατικά τους στοιχεία, θεωρώντας τα υπό μία συγκεκριμένη προοπτική. Ο Αριστοτέλης τονίζει την αναγκαιότητα και τη σπουδαιότητα του προσδιορισμού των αιτιών κάθε φορά που προσπαθούμε να κατακτήσουμε γνωστικά τον κόσμο. 10 Στο ίδιο, σ.131 11 J.M.Zemb, όπ., σ. 156 12 Χρ.Αθ. Τερέζης, «Θέματα Αριστοτελικής Φιλοσοφίας» «Τυπωθήτω: Γ. Δαρδάνος», Αθήνα 1998, σ 49 Αναφέρει μάλιστα ο ίδιος στο έργο του Μετά τά φυσικά ότι «η σοφία για ορισμένες αρχές είναι επιστήμη».13 Η διαβάθμιση της διαδικασίας της ανθρώπινης γνώσης ξεκινά από την απλή αίσθηση και καταλήγει στην επιστήμη και τη σοφία, καθώς οι δύο τελευταίες στηρίζονται στη σύλληψη των πρώτων αιτιών. Τα αίτια στον Αριστοτέλη «Οι αιτίες είναι τέσσερις. Μία από αυτές είναι η ουσία ή ουσιαστική φύση ενός πράγματος(γιατί ο λόγος ύπαρξης ενός πράγματος ανάγεται τελικά στον τύπο του), άλλη αιτία είναι η ύλη ή αυτό που υπόκειται, το υποκείμενο, Τρίτη αιτία είναι η πηγή της κίνησης και τέταρτη είναι η αιτία που στέκει αντίκρυ της, ο σκοπός και το «αγαθό» (γιατί αυτό είναι ο τελικός σκοπός κάθε κίνησης και γένεσης)» (Φυσικά I.iii,983a26-30).14 Για τον Αριστοτέλη η επιστήμη είναι ουσιαστική γνώση των αιτίων. Στο έργο του Μετά τα φυσικά μας παρουσιάζει τα τέσσερα αίτια των φυσικών διαδικασιών: το υλικό, το ποιητικό, το μορφικό και το τελικό αίτιο. Αυτά λοιπόν, συναποτελούν εν συντομία το περίφημο «πρότυπο των τεσσάρων αιτιών».15 Η πρώτη αιτία είναι αυτή από την παρουσία του οποίου γίνεται κάτι, αυτό από το οποίο αποτελείται κάτι, το πρωταρχικό του στοιχείο, η ύλη του, αι’ αυτό άλλωστε ονομάζεται και υλικό αίτιο. Είναι δηλαδή εκείνος ο αέναος παράγοντας που μένει μέσα στην υπόσταση 13 Δημ. Ζ. Ανδριόπουλος, όπ., σ.132 14 Στο ίδιο, σ. 137 15 Στο ίδιο, σ.136 του αντικειμένου ριζωμένος και αμετακίνητος και διατηρεί μια μόνιμη θέση στο εσωτερικό του.16 Η ύλη έχει ως χαρακτηριστικό το ότι είναι κάτι που δεν επιδέχεται απόλυτο καθορισμό και εντός αυτής ενυπάρχει η έλλειψις λεπτότητος, μια θεμελιώδης αδεξιότης.17 Κατ’ ουσίαν, ο Αριστοτέλης στην αιτία του υλικού ενός πράγματος αντιδιαστέλει τη δομή του, το καθορίσιμο σε αντίθεση με το καθοριστικό. Άλλωστε, η διάκριση της ύλης και της μορφής ενός πράγματος μπορεί να αφορά διάφορα επίπεδα. Πρέπει, τέλος, να τονιστεί το γεγονός ότι η πρώτη ύλη, δεν υπάρχει ποτέ χωριστά. Τα στοιχεία είναι τα απλούστερα φυσικά όντα και η διάκριση ύλης και μορφής μέσα σε αυτά μπορεί να γίνει μόνο με την αφαιρετική σκέψη. Από την άλλη, η δευτερεύουσα ύλη σε όλα της τα στάδια υπάρχει χωριστά, μπορεί δηλαδή να διαχωριστεί από τη μορφή της όχι μόνο στη σκέψη, αλλά και στην πραγματικότητα.18Τα παραδείγματα που δίνει ο ίδιος ο Αριστοτέλης τόσο στα μετά τα φυσικά όσο και στα Φυσικά για αυτή την αιτία είναι: ο χαλκός του ανδριάντα και ο άργυρος της φιάλης.19 Επόμενο αίτιο είναι το μορφικό, δηλαδή, το είδος και το παράδειγμα του πράγματος, η μορφή ή τα χαρακτηριστικά ενός τύπου, το ουσιαστικό πρότυπο και τα γένη που το περιέχουν.20Η μορφή για τον Αριστοτέλη περιέχει πολλές σημασίες. Για παράδειγμα, χρησιμοποιείται για να δηλώσει την αισθητή μορφή, αλλά συνήθως νοείται ως κάτι που είναι 16 Χρ. Αθ. Τερέζης, οπ., σ.50 17 Κων. Δ. Γεωργούλης, «Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης» Εκδόσεις Ιστορικής και Λαογραφικής εταιρίας Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκη 1962, σ.256 18 W.D.Ross, Αριστοτέλης Μετάφραση Μήτσου Μαριλίζα. «Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης». Αθήνα 2001, σ.111 19 Δημ.Ζ.Ανδριόπουλος, όπ.,σ.136 20 Στο ίδιο, σς.136-137 περισσότερο αντικείμενο της σκέψης παρά της αίσθησης, ως η εσωτερική φύση που εκφράζεται στον ορισμό του, στο διάγραμμα της δομής του. Κατ’ ουσίαν , η μορφή δηλώνει την αισθητή μορφή και το είδος, τη νοητή δομή και αποτελεί το διάγραμμα της δομής που θεωρείται ότι μορφοποιεί ένα συγκεκριμένο φυσικό ή καλλιτεχνικό προϊόν.21Είναι συνεπώς το πρότυπο, ο ορισμός του «τι ην είναι» και τα γένη του, η μορφή που αποτυπώνεται στην ύλη και την καθιστά μορφοποιημένη, της δίνει συγκεκριμένη υπόσταση και τα ουσιώδη εκείνα γνωρίσματα που συνιστούν ένα πεποιημένο σώμα.22Σε αυτό το αίτιο ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ένα παράδειγμα παρμένο από το χώρο της μουσικής: αιτία του διαπασών είναι η αναλογία του δύο προς ένα.23 Το τρίτο αίτιο είναι αυτό που έκανε ένα πράγμα να γίνει αυτό που έγινε, δηλαδή το ποιητικό. Η ποιητική, λοιπόν, αιτία δηλώνει την οντότητα εκείνη που έχει την ικανότητα να αποτελεί, έστω και με περιορισμένη εμβέλεια, μια πρώτη αρχή κίνησης ή ηρεμίας ή και των δυο από κοινού. Κάτι αντίστοιχο παρατηρείται με τον εμπνευστή μιας απόφασης, με το διαχειριστή μιας κατάστασης ή με το πρόσωπο που αναλαμβάνει ενεργητικό ρόλο στη χρησιμοποίηση και στη συνάφεια των συστατικών στοιχείων και στη διεκπεραίωση των στόχων της εν λόγω κατάστασης. Ή γενικότερα, γίνεται λόγος στο πρόσωπο που επιλέγει τα στοιχεία εκείνα, δια της ειδικής μεταβολής των οποίων θα διαμορφώσει μια κατάσταση , που δεν υπήρχε προηγουμένως.24Ο Αριστοτέλης σχετίζει αυτήν την 21 W.D.Ross,όπ.,σς.111-112 22 Χρ.Αθ.Τερέζης, όπ., σ.σ 50-51 23 Δημ.Ζ.Ανδριόπουλος, ό.π.,σ.137 24 Χρ.Αθ.Τερέζης, όπ., σ.52-53 αιτία, στο «Μετά τα φυσικά και στα Φυσικά», με την πρώτη αρχή της αλλαγής και της ηρεμίας (μεταβολής και ηρεμήσεως), δηλαδή της κίνησης και της στάσης, και την επεξηγεί με δυο γενικές προτάσεις και τα δύο ειδικά παραδείγματα. Πρώτα εκθέτει τα γενικά: αυτό που παράγει στο παραγόμενο (ποιούν του ποιουμένου) και άλλαξε(μεταβλητικόν αυτό του που αλλάζει μεταβάλλοντος). εκείνο Τα που ειδικά παραδείγματα αφορούν στον άνθρωπο που πήρε μιαν απόφαση και στον πατέρα ενός παιδιού.25 Το τελευταίο αίτιο είναι αυτό εξαιτίας του οποίου λαμβάνει χώρα το γίγνεσθαι του πράγματος ή αλλιώς ο σκοπός του γίγνεσθαι. Είναι άρα το τελικό αίτιο, που αναφέρεται στο «ου ένεκα», στο τέλος που σκοπεύει να πραγματοποιήσει μια διαδικασία. Η τάση της ύλης να αποκτήσει συγκεκριμένη μορφή ή υπόσταση, καθίσταται σκοπός και αποτελεί στη συνέχεια το προωθητικό τελικό αίτιο που βάζει σε λειτουργία τους μηχανισμούς της μεταβολής για να συντελέσει ο απώτερος στόχος. Τα πάντα δηλαδή στοχεύουν στο πέρας κάθε διαδικασίας αλλαγής, στο σκοπό, που είναι το τελικό αίτιο που θέτει σε κίνηση και λειτουργία όλη αυτή τη σειρά ενεργειών. Έτσι, λοιπόν, περνάμε από τη δυνάμει κατάσταση στην «εντελέχειαν», από την επιστήμη στην τελολογία και εν μέρει στη μεταφυσική.26Ως παράδειγμα της τελικής αιτίας, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την άσκηση, δηλαδή τον περίπατο ενός ανθρώπου με σκοπό τη βελτίωση της υγείας του. Πιο συγκεκριμένα για τον άνθρωπο, τελικός σκοπός του είναι το μεγαλύτερο αγαθό (βέλτιστον), η δικαίωση δηλαδή της ύπαρξης και της λειτουργίας του. Και οι τρεις παραπάνω αιτίες 25 Δημ.Ζ.Ανδριόπουλος, ό.π.,σ.137 26 Χρ.Αθ.Τερέζης, ό.π.,σ.53 συγκλίνουν προς το τέλος, το ου ένεκα του ανθρώπου, το αγαθό, είτε είναι πραγματικό είτε φαινομενικό, που θέτει σε κίνηση την ανθρώπινη πράξη.27 Ο Αριστοτέλης τονίζει το γεγονός ότι όλα τα αίτια με εξαίρεση το ποιητικό, στο επίπεδο των υλικών διαδικασιών, είναι σύμφυτα στα όντα των οποίων είναι αίτια. Καθώς, επίσης, υπογραμμίζεται το ότι κανένα από τα τέσσερα αίτια δεν επαρκεί από μόνο του για να συντελεστεί ένα γεγονός. Σε γενικές γραμμές δηλαδή, όλες οι αιτίες είναι απαραίτητες και αναγκαίες για την παραγωγή οποιουσδήποτε αποτελέσματος. Συνεπώς, τα αριστοτελικά αίτια θεωρούνται ως αναγκαίες αλλά μη επαρκείς προϋποθέσεις, αν ληφθούν μεμονωμένα, για να εξηγηθεί η ύπαρξη ενός προγράμματος.28 Για την κατανόηση των προαναφερθέντων, παρατίθεται στη συνέχεια ένα απλό παράδειγμα ενός αγάλματος, ώστε να γίνουν ευκολότερα κατανοητές οι φιλοσοφικές απόψεις του Αριστοτέλη για την αιτιότητα του. Μία ανάλυση από την άποψη των αιτιών του αγάλματος φέρνει στο φως κατ’ αρχάς το υλικόν του αίτιον, το μάρμαρο. Μετά, το ποιητικόν αίτιον, τον γλύπτη και κατόπιν, το τελικό αίτιον, δηλαδή το σκοπό της εργασίας του γλύπτη, που είναι η μορφή που πρέπει να λάβει το άγαλμα, π.χ. του Δία, και η χρήση του π.χ. η τοποθέτηση του στον ναό. Τέλος, το μορφικόν αίτιον, που είναι η ίδια η μορφή του Δία.29 Ορισμένες διευκρινήσεις και διακρίσεις των αιτιών 27 Δημ.Ζ.Ανδριόπουλος, ό.π.,σ.σ 137-138. 28 W.D.Ross, ό.π., σ.110 29 Mario vegetti, «Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας». Μετάφραση-Επιστημονική Επιμέλεια Δημητρακόπουλος Γιάννης, Γλωσσική Επιμέλεια-Διορθώσεις δοκιμίων Ελένη Κεχαγιόγλου .Εκδ. οίκος «Τραυλός», Αθήνα 2000, σ.σ. 231-232 Ο Αριστοτέλης με τη θεωρία του για την αιτιότητα δίνει ιδιαίτερη στη διάκριση ανάμεσα στο είδος και τον τρόπον. Αναφέρει μάλιστα πολύ χαρακτηριστικά: «οι τρόποι των αιτιών είναι αριθμητικά πολλοί, αλλά τα είδη τους τόσα(τέσσερα). Και οι πολλοί ανακεφαλαιώνονται σε λιγότερους».30 Εφόσον, λοιπόν, «η αιτία χρησιμοποιείται με πολλές σημασίες, ένα και το αυτό πράγμα συμβαίνει να έχει πολλές αιτίες και αυτό όχι περιστασιακά»31, ο Αριστοτέλης προσφέρει βοήθεια με τη διάκριση του στο έργο του Μετά τα φυσικά ανάμεσα σε τρία αιτιακά πρότυπα που καθορίζονται από τον αριθμό των αιτιών των αποτελεσμάτων κατά το σχήμα Α(ιτία)- Απ(οτέλεσμα). • Στο πρώτο αιτιακό πρότυπο έχουμε πολλές αιτίες που προκαλούν το ίδιο αποτέλεσμα:32 Α1 Α2 Απ Α3 • Στο δεύτερο πρότυπο, που είναι κατ΄ουσίαν αντίστροφο του πρώτου, μία αιτία μπορεί να προκαλέσει περισσότερα από ένα αποτελέσματα:33 30 Δημ.Ζ.Ανδριόπουλος, ό.π. σ.138 31 J.M.Zemb, ό.π.,σ.156 32 Δημ.Ζ.Ανδριόπουλος, ό.π.,α.139 33 Στο ίδιο, σ.139 Απ1 Α Απ2 Απ3 • Το τρίτο και τελευταίο πρότυπο που σχετίζεται με την αμοιβαία αιτιακή λειτουργία μεταξύ δύο πραγμάτων. Για παράδειγμα, το ένα αίτιο προκαλεί κάποιο αποτέλεσμα που με τη σειρά του αποτελεί αιτία για ένα άλλο αποτέλεσμα:34 Α Απ (Α) (Απ) Τα τρία αυτά αιτιακά πρότυπα ο Αριστοτέλης τα υποστηρίζει και τα επεξηγεί με παραδείγματα. Στο πρώτο πρότυπο ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το παράδειγμα με το άγαλμα. Δύο αιτίες απαιτούνται για το άγαλμα (Απ): ο χαλκός και η αγαλματοποιία, δηλαδή η υλική και η ποιοτική αιτία. Στο δεύτερο πρότυπο χρησιμοποιεί τις έννοιες παρουσία και απουσία και αναφέρεται ειδικά στον κυβερνήτη, του οποίου η παρουσία ή η απουσία οδηγεί στην ασφάλεια ή την ανατροπή του πλοίου, σε περίπτωση φουρτούνας βέβαια. Τέλος. Το τρίτο αιτιακό πρότυπο τεκμηριώνεται με το παράδειγμα για την ευεξία της εργασίας. Η ευεξία είναι το τέλος, ενώ η εργασία η πηγή της κίνησης, παράλληλα όμως το ένα αποτελεί την αιτία 34 Στο ίδιο, σ.σ. 139-140 του άλλου. Υποχρέωση του φιλοσόφου βέβαια είναι να γνωρίζει όχι μόνο τον αριθμό και τα είδη των αιτιών, αλλά και την ευκαιριακή σύμπτωση ορισμένων από αυτές.35 Επιπρόσθετα, στο έργο «Μετά τα φυσικά» ο Αριστοτέλης αναφέρει και διάφορους άλλους τρόπους ταξινόμησης των αιτίων, βασιζόμενα σε κάποια κριτήρια. Στο παρακάτω διάγραμμα σημειώνεται οι σχέσεις που αναφέρει:36 ΑΙΤΙΕΣ Δυνάμει-ενεργεία Πρότερη-ύστερη κατά γένος-κατά συμβεβηκός Ανακεφαλαιωτικά, οι προαναφερόμενες τάξεις των αιτιών διακρίνονται σε έξι, που με τη σειρά τους νοούνται με δυο τρόπους. Υπάρχουν (2)γενικές,(3)κατά αιτίες (1) συμβεβηκός, ατομικές, (4)κατά το καθέκαστες, γένος του συμβεβηκότος, κι αυτές μπορούν να νοηθούν είτε (5)ατομικά είτε (6)σε συνδυασμό.37Πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι όλα τα αίτια, είτε ονομάζονται στην κυριολεκτική τους σημασία είτε είναι τυχαία, ορίζονται άλλοτε δυνάμει ή άλλοτε ενεργεία. Όταν είναι δυνάμει αίτια, αναφερόμαστε σε αιτίες που έχουν την ικανότητα να δημιουργούν κάποιο αντικείμενο, που βέβαια όμως δεν έχουν 35 Στο ίδιο, σ.σ. 140-141 36 Στο ίδιο, σ.141 37 Στο ίδιο, σ.141 ακόμη προχωρήσει ή ωθήσει τον κατασκευαστή. Είναι δηλαδή αίτια στα οποία υπάρχει η δυνατότητα για να πραγματοποιηθεί κάποιος σκοπός, η οποία , όμως δεν έχει ενεργοποιηθεί ακόμα ή δεν της έχουν παραχωρηθεί οι προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο. Από την άλλη, οι ενεργεία αιτίες, είναι όμοιες με τις παρακάτω αιτίες, με τη μόνη διαφοροποίηση ότι αυτές έχουν ήδη προχωρήσει στη διαμόρφωση του αντικειμένου, στην πραγμάτωση του σκοπού που είναι η μορφοποίηση της ύλης προς μία συγκεκριμένη κάθε φορά κατεύθυνση.38 Συναντάται, ακόμα, άλλη μια διάκριση στον Αριστοτέλη σχετικά με τις αιτίες, που τις διακρίνει σε άλλα δύο ευρύτερα είδη. Στο πρώτο υπάρχει ο συνδυασμός ενεργεία και ατομικών αιτιών, που μπορεί είτε να συνυπάρχουν με τα αποτελέσματα τους, είτε να μην συνυπάρχουν. Και στη συνέχεια, υπάρχουν οι δυναμικές αιτίες που δε συνυπάρχουν πάντα με τα αποτελέσματα τους.39 ΑΙΤΙΑ (ΕΣ) Α Ενεργεία ατομική Β δυνάμει α) συν-υπάρχει με τα αποτελέσματα τους δεν συν-υπάρχουν με τα αποτελέσματα τους β) δεν συν-υπάρχουν με τα αποτελέσματα τους Η σημασία των αιτιών για τον Αριστοτέλη 38 Χρ.Αθ.Τερέζης, ό.π.,σ. 62 39 Δημ.Ζ.Ανδριόπουλος, ό.π, σ.141-142 Οι αιτίες για τον Αριστοτέλη αποτελούσαν πολύ σημαντικό τομέα για τη γνώση και τους απέδιδε μεγάλη σημασία. Η σημασία που τους έδινε φαίνεται μάλιστα από τον επιμελημένο ορισμό του για τον σοφό άνθρωπο. Απαραίτητα και επαρκή χαρακτηριστικά του σοφού ανθρώπου είναι: η ακρίβεια, η ικανότητα να παρουσιάζει κι επομένως να γνωρίζει τις αιτίες, το γνωρίζειν για χάρη της γνώσης (του ειδέναι χάριν), η ανώτερη μορφή της γνώσης (αρχικωτέραν), καθώς και το να δίνει (επιτάττειν) παρά να δέχεται (επιτάττεσθαι) διαταγές από τους λιγότερο σοφού. Όσοι άνθρωποι κατέχουν τις προαναφερθείσες ικανότητες και χαρακτηριστικά εφόσον γνωρίζουν, λοιπόν, όλα τα επιμέρους στα οποία εξειδικεύονται τα καθόλου, αυξάνουν τις γνώσεις τους για τα καθόλου.40 Αναμφίβολα, γνώση των καθόλου είναι πολύ δύσκολη(χαλεπωτάτη), καθώς δεν έχουν καμία σχέση με τις αισθήσεις και άρα απέχουν πολύ από αυτές(πορρωτάτω των αισθήσεων). Ο προσδιορισμός των αιτιών είναι εξαιρετικά σημαντικός όχι μόνο από γνωστικής άποψης αλλά και από παιδαγωγικής επίσης. Οι άνθρωποι οι οποίοι διδάχθηκαν και γνωρίζουν τις αιτίες, βρίσκονται σε καλύτερη θέση σε σχέση με εκείνους που δεν έχουν έρθει σε καμία επαφή με αυτές. Συνεπώς, οι πρώτοι εύκολα μπορούν να γνωρίσουν και να διδάξουν και τις αιτίες των επί μέρους.41 Ο Αριστοτέλης αναφέροντας όμως σε ένα κείμενο του: «…τα πράγματα που κατ’ εξοχήν μπορούν να γίνουν γνωστά είναι οι πρώτες αρχές και αιτίες, γιατί διαμέσου αυτών και ξεκινώντας από αυτές γίνονται γνωστά τα άλλα πράγματα και δεν τις 40 Στο ίδιο., σ.133 41 Στο ίδιο,σ.133 γνωρίζουμε από εκείνα που πέφτουν κάτω από αυτές», φαίνεται να δημιουργεί μια αντίφαση ανάμεσα σε ότι αναφέραμε παραπάνω και στο παρόν χωρίο. Η αντίφαση αυτή δημιουργείται αν λάβουμε υπόψη ότι ο Αριστοτέλης στην πρώτη περίπτωση μιλά για τη διδασκαλία, δηλαδή τον εύκολο μεθοδολογικά και αποτελεσματικότερο τρόπο διδαχής των αιτιών επί μέρους, στην περίπτωση που κατέχουμε βέβαια τις πρώτες αρχές και αιτίες. Στη δεύτερη περίπτωση αναφέρεται στη γνωστική διαδικασία, δηλαδή τη γνώση όχι διαμέσου των επιμέρους. Το τελευταίο, όμως φαίνεται να αποκλείει την επαγωγική γνωστική διαδικασία, στην οποία επανειλημμένα σε άλλες περιπτώσεις έχει δεχτεί ο Αριστοτέλης. Η αντίφαση μπορεί να διευθετηθεί με έναν αρκετά πειστικό τρόπο, ανατρέχοντας στη θεωρία του Αριστοτέλη ότι τα καθόλου νοούνται ενορατικά, χωρίς ενδιάμεσα βήματα εμπειρικής φύσεως, χωρίς τα επιμέρους.42 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ανακεφαλαιώνοντας, τα προειρημένα, τα αίτια αποτέλεσαν πολύ σημαντικό παράγοντα στη φιλοσοφική σκέψη του Αριστοτέλη, αλλά και στην επιστήμη γενικότερα. Κατ’ ουσίαν, αποτελούν μέσο για τη γνώση του κόσμου που μας περιβάλλει και τους σκοπούς της κάθε πράξης, της κάθε ύπαρξης, της ύλης και της μεταβολής αυτών. Τα τέσσερα, λοιπόν, αίτια, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το υλικό, το μορφικό, το ποιητικό και το τελικό, συναντώνται σε κάθε πράγμα και σε κάθε διαδικασία, και κυρίως στις 42 Στο ίδιο, σ. 133-134 μεταβολές που συντελούνται ώστε να παραχθεί κάθε φορά το τελικό αποτέλεσμα. Η σημασία των αιτίων, λοιπόν, κυρίαρχη για τη σκέψη, τη γνώση και την επιστήμη. Η αιτία άλλωστε, συνιστά χαρακτηριστικό στοιχείο κάθε επιστημονικής γνώσης. Ο Αριστοτέλης τονίζει εκτός από τη γνωστική τους αξία, την παιδαγωγική, καθώς όσοι γνωρίζουν τις αιτίες μπορούν να τις διδάξουν σε αυτούς που δεν έχουν έρθει σε επαφή με τις αιτίες. Στην αιτιότητα οδηγούμαστε λόγω της ανάγκης για τη γνώση του «πως» και του «γιατί», εφόσον κατανοούμε κάτι, μόνο όταν γνωρίζουμε σωστά τα αίτια του. Η αιτία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ολοκληρωμένη γνώση, καθώς η δεύτερη είναι φυσικό επακόλουθο της γνώσης των αιτιών, του λόγου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Δ.Ζ.Ανδριόπουλου «Αιτιότητα – Η θεμελιώδης έννοια της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Εκδ «Εστία», Αθήνα 1991. 2)Δ.Κ.Γεωργούλη «Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης». Εκδόσεις Ιστορικής και Λαογραφικής εταιρίας Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκη 1962. 3)Δ.Δ.Μούκανου «Τα καθ’ αυτό αίτια των φύσει όντωνΕρμηνεία και διασάφηση του έργου του Αριστοτέλους» «Φυσικής Ακροάσεως Β.» Αθήνα 1993. 4)Αθ.Χρ. Τερέζη Θέματα Αριστοτελικής «Τυπωθήτω: Γ. Δαρδάνος», Αθήνα 1998. Φιλοσοφίας. 5) Ross W.D., «Αριστοτέλης» μτφρ. Μήτσου Μαριλίζα. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001. 6) Μario Vegetti, «Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας». μτφρ Επιστημονική Επιμέλεια Γιάννης Δημητρακόπουλος, Γλωσσική Επιμέλεια- Διορθώσεις δοκιμίων Ελένη Κεχαγιόγλου. Εκδ. οίκος «Τραυλός», Αθήνα 2000 7) Μ.J. Zemb,Αριστοτέλης- «Η προσωπικότητα και η φιλοσοφία του μέσα από το έργο του». Επιμέλεια Βασίλης Κύρκος, Διόρθωση Ηλίας Λιβάνης Εκδ. «Λιβάνη», Αθήνα 1979 Ιστοσελίδες: • htt://www.geopolitics.gr/PDF/Aristoteles.pdf • htt://el.wikipedia.org/wiki
© Copyright 2024 Paperzz
