εδώ

άρθρο
Απεξάρτηση Κρατουμένων.
Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών
Κρατουμένων
Christine Maerkl, Κλινική Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια
Σταμάτης Σπύρου, PhD Εγκληματολόγος- Κοινωνιολόγος
Η πλειοψηφία των κρατουμένων στα ελληνικά καταστήματα κράτησης είναι χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών. Tο
Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων (ΚΑΤΚ), το οποίο λειτουργεί απο το 2002, απευθύνεται σε αυτόν τον
πληθυσμό. Οι θεραπευόμενοι διαφέρουν τόσο ως προς τα κοινωνικο-οικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά,
όσο σε ό,τι σχετίζεται με την εμπλοκή σε παραβατικές συμπεριφορές. Η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών κυμαίνεται σε
ότι αφορά το είδος της ουσίας χρήσης όσο και τη χρονιότητα. Γίνεται συζήτηση για τις ιδιαίτερες προκλήσεις που συχνά
προκύπτουν από την ετερότητα του πληθυσμού αυτού σε ένα πρόγραμμα απεξάρτησης «πίσω απο τα κάγκελα».
Λέξεις ευρετηρίου: απεξάρτηση, κέντρα απεξάρτησης, κρατούμενοι
Π
ερίπου του 60% των κρατουμένων στις Ελληνικές φυλακές
βρίσκονται εκεί για παραβάσεις του νόμου περί ναρκωτικών ή για παραβάσεις που σχετίζονται με την απόκτηση
των απαραίτητων χρημάτων για την αγορά τους (Μαλλιώρη,
Μ. & Δουζένης, Α. 2010).
Το μεγαλύτερο ποσοστό των έγκλειστων τοξικομανών συνεχίζουν τη χρήση τοξικών ουσιών κατά την διάρκεια της κράτησης
τους ή την υποκαθιστούν με μακροχρόνια ψυχοφαρμακευτική
αγωγή – κατάχρηση. Ο χώρος των Καταστημάτων Κράτησης
δεν έχει αποδειχτεί κατάλληλος, αλλά αντίθετα ένα επικίνδυνο
πλαίσιο υποδοχής εξαρτημένων (εξαιρετικά αμφίβολη η ποιότητα των ουσιών, έλλειψη αποστειρωμένων συριγγών, μαύρη
αγορά κτλ.) (Γαζγαλίδης, Κ. 2005). Συμβουλευτικοί σταθμοί
και θεραπευτικές κοινότητες λειτουργούν μόνο σε ορισμένες
φυλακές της χώρας και δεν μπορούν να καλύψουν τις πραγματικές ανάγκες του πληθυσμού.
Η παρούσα εργασία αποσκοπεί στο να περιγράψει τις ιδιαιτερότητες του πληθυσμού των τοξικομανών που απευθύνθηκαν στο Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων
(Κ.Α.Τ.Κ.) και τις δυσκολίες που απορρέουν από αυτό για το
σχεδιασμό των παρεμβάσεων.
Από το Σεπτέμβριο του 2002 λειτουργεί στον Ελεώνα Θηβών
το Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων, ένα Ειδικό
Θεραπευτικό Κατάστημα Κράτησης του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. Στο χώρο του
κρατούνται τοξικομανείς από όλες τις φυλακές της Ελλάδος.
Το Κέντρο λειτουργεί με βάση τις αρχές των «στεγνών» προγραμμάτων: εκούσια συμμετοχή, αποχή από ουσίες, σεξ ή
βία, σεβασμός των αρχών και των ορίων του προγράμματος,
συμμετοχή σε όλες τις δραστηριότητες του προγράμματος (εργασία, θεραπευτικές διαδικασίες, εκπαίδευση), σεβασμός της
προσωπικότητας και ανάπτυξη αλληλοβοήθειας
μεταξύ των μελών. Το πρόγραμμα είναι πολυφασικό και ξεκινά από το συμβουλευτικό σταθμό στις
Δικαστικές Φυλακές του Κορυδαλλού, τη φάση της
προετοιμασίας για την εισαγωγή στο πρόγραμμα
και συνάμα στο Κ.Α.Τ.Κ. (Α’ φάση). Εκεί εισάγονται
στη Β’ φάση, που σκοπεύει στη σύναψη ενός σταθερού θεραπευτικού συμβολαίου, έπεται η φάση
της κοινότητας (Γ’ φάση) και η επανένταξη μετά την
αποφυλάκισή τους (Δ’ φάση).
Μεθοδολογία
Τα παρακάτω στοιχεία προκύπτουν από μια δομημένη ατομική συνέντευξη που χορηγήθηκε σε 617
κρατούμενους από το 2006 – 2011. Τα άτομα αυτά
είχαν απευθυνθεί στην πρώτη φάση του προγράμματος απεξάρτησης του Κ.Α.Τ.Κ. που πραγματοποιείται στις Δικαστικές Φυλακές του Κορυδαλλού.
Οι ερωτώντες- συνεντευκτές ήταν θεραπευτικό
προσωπικό του Κ.Α.Τ.Κ., με τους οποίους υπήρχε
ήδη μια (έστω στοιχειώδης) θεραπευτική σχέση,
αφού λειτουργούν και ως σύμβουλοι στις ομάδες
αυτοβοήθειας. Κρίθηκε αναγκαία προϋπόθεση η
ανάπτυξη μιας βασικής σχέσης εμπιστοσύνης για
να αποφευχθεί η παραποίηση των δεδομένων.
Το εργαλείο δημιουργήθηκε με σκοπό τη στατιστική καταγραφή του πληθυσμού (Κρόκου Μ.,
Μπινιώρη Α., Πλυτάς Ν., και Σπύρου Σ., 2008) και
περιλαμβάνει πέντε πεδία ερωτήσεων: δημογραφικά, ποινική κατάσταση, χρήση ουσιών, συμπεριφο-
[ 21 ]
Nο4 / 04•2012
ρά υψηλού κινδύνου και ψυχιατρική κατάσταση.
Δείγμα
8
Percent
Ο συνολικός αριθμός του δείγματος είναι 617 άτομα από τα οποία 483 (78,3%) ήταν άνδρες και 134
(21,7%) γυναίκες. Το 72% είναι Έλληνες ενώ το
28% αλλοδαποί, κυρίως από την Αλβανία.
Γράφημα 1. Hλικία
10
6
4
Ευρήματα
2
0
17 20 23 26 29 32 35 38 41 44 47 50 53 56
Percent
30
Percent
Η ηλικία των θεραπευμένων κυμαίνεται από 17
έως 56 χρονών, ο μέσος όρος είναι 33 χρονών.
Το 48,9% του δείγματος είναι ανύπαντροι, ενώ το
33,7% είναι ή παντρεμένοι ή βρίσκεται σε μια σταθερή σχέση συμβίωσης. Το υπόλοιπο 17,4% έχει
πάρει διαζύγιο ή βρίσκεται σε διάσταση με τον/την
σύντροφό του. Το 40% των θεραπευόμενων έχουν
παιδιά (γράφημα 1).
Σε ότι αφορά το μορφωτικό επίπεδο, ένα ποσοστό
των ερωτηθέντων έχει τελειώσει το Λύκειο (28%),
ενώ υπήρχαν αρκετά άτομα που δεν προχώρησαν
πέρα από την Δημοτική εκπαίδευση (23%). Σταθερή
απασχόληση πριν την φυλάκιση τους είχαν το 15%
των θεραπευόμενων, ενώ 80% ήταν είτε άνεργοι
είτε εργαζόταν μόνο περιστασιακά.
Το 45,9% των ερωτηθέντων βρίσκεται για πρώτη
φορά στην φυλακή, ενώ από το υπόλοιπο 54,1%
οι περισσότεροι κρατούνται για δεύτερη ή και τρίτη
φορά. Ένα αξιοσημείωτο ποσοστό βρίσκονται για
τέταρτη έως δεκατηπέμπτη φορά σε σωφρονιστικό
κατάστημα. Ανάλογα μεγάλη είναι η διακύμανση
στο χρόνο συνολικής κράτησης (ως την στιγμή της
7 20 23 26 29 συνέντευξης):
32 35 38 41από
44ένα
47μήνα
50 ως
53 1256χρόνια, με μέσο
όρο τα 4 περίπου χρόνια (γράφημα 2).
Γράφημα 2. Αριθμός Φυλακίσεων
20
12
12
10
10
108
8
Percent
Ἄτη
6
4
0
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 13 15
Percent
Κατά μέσο όρο κάνουν 13 χρόνια χρήση και οι περισσότεροι
Τα περισσότερα εγκλήματα που αναφέρουν σχετίερωτηθέντες εμπλέκονται 11 χρόνια με την χρήση. Πάνω από
ζονται με παραβάσεις του νόμου περί ναρκωτικών
τους μισούς (52%) ξεκίνησαν την χρήση σε ηλικία κάτω των
(78%), άλλα εγκλήματα που αναφέρονται είναι
16 ετών (γράφημα 3-4).
κλοπές, ληστείες, οικονομικά εγκλήματα και μα-12
Ένα 38% των θεραπευόμενων έχουν απευθυνθεί και στο
στροπεία.
παρελθόν σε θεραπευτικό πρόγραμμα, κάποιοι από αυτούς
Ως κύρια ουσία χρήσης πριν τη φυλάκιση αναφέ-10
είχαν ολοκληρώσει το πρόγραμμα που παρακολούθησαν. Σε
ρουν 60% των ερωτηθέντων την ηρωίνη, 18% την
συμβουλευτικούς σταθμούς στην φυλακή έχει απευθυνθεί η
κοκαΐνη, 11% το συνδυασμό των δύο ουσιών και8
πλειοψηφία των ερωτηθέντων (62%).
το 12% τις υπόλοιπες ουσίες, όπως χασίς, χάπια
Στην ερώτηση για προβλήματα με το αλκοόλ στην οικογένεια,
και παραισθησιογόνα. Χρήση παράνομων ουσιών6
το 1/3 δηλώνει ότι ο πατέρας τους έκανε ή κάνει κατάχρηση
μέσα στην φυλακή δηλώνει ότι κάνει το 64%, όπου
22
4
αλκοόλ, ενώ οι μισοί αναφέρουν προβλήματα με το αλκοόλ σε
η μοναδική ουσία που αναφέρεται ότι «υπάρχει»
κάποιο μέλος της οικογένειας. Τοξικές ουσίες χρησιμοποιούν
σταθερά στην μαύρη αγορά, είναι η ηρωίνη. Ένα
2
τα αδέλφια σε ποσοστό 16%, ενώ στην ευρύτερη οικογένεια
μεγάλο ποσοστό (63%) δηλώνει ότι έχει κάνει ενέυπάρχουν σε ποσοστό 22% τοξικομανείς συγγενείς. Ψυχιασιμη χρήση και από αυτούς τα 2/3 έχουν χρησιμο-0
τρικά προβλήματα στην οικογένεια αναφέρονται στο 20% των
ποιήσει κοινή σύριγγα με κάποιον άλλον.
Missing 9 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 40 42 49
3 5 7 9 11 13 15Στην
17 19
21 23 25πόσα
27 29χρόνια
31 33 κάνουν
35 40 χρήση,
περιπτώσεων. Συνολικά τα 2/3 περίπου του δείγματος αναφέερώτηση
η
ρουν κάποιο πρόβλημα χρήσης ή ψυχιατρικής φύσης στην
διακύμανση παρουσιάζει από 1 έως 40 χρόνια.
[ ]
4
2
0
0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 40
Αριθμός Φυλακίσεων
6
Miss
5 40
1
17 20 23 26 29 32 35 38 41 44 47 50 53 56
3
4
5
6
7
8
9
10 13
άρθρο
30
20
2
του οικογένεια ενώ άλλοι διέμεναν μέχρι την σύλληψή12τους με τις οικογένειες καταγωγής τους. Είναι
εμφανές ότι ένα Πρόγραμμα στη φυλακή χρειάζεται
10
10
να ανταποκριθεί
στις διαφορετικές ανάγκες ενός
ολόκληρου συνόλου θεραπευόμενων.
8
8 αφετηρίας για όλους πέρα από την αποχή
10
Σημείο
από τις ουσίες είναι η επιθυμία για την αλλαγή του
6
6
τρόπου ζωής. Αυτή πραγματοποιείται ήδη με τη
μεταγωγή
τους στο θεραπευτικό κατάστημα – ένας
4
4
χώρος
καθαρός
από ουσίες που δεν θυμίζει σε τί0
ποτε το
χώρο μιας συμβατικής φυλακής. Η εργασία
2
2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 13 15
και η συμμόρφωση στα ωράρια του Προγράμματος
είναι για
0 την πλειοψηφία των θεραπευόμενων μια
0
πρώτη
ουσιαστική
Missing
9 12 14αλλαγή.
16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 40 42 49
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 40
Από την άλλη μεριά, η μεταβολή εσωτερικών αξιών, που σηματοδοτεί τη θεραπευτική συμμαχία
έχει αποδειχτεί χρονοβόρα διαδικασία για την
Γράφημα 4. Ηλικία έναρξης χρήσης κύριας ουσίας
πλειοψηφία των θεραπευόμενων. Η απαλλαγή,
όχι μόνο από συμπεριφορές «πιάτσας» αλλά και
12
από την «νοοτροπία της φυλακής», αποδεικνύεται
μια κεντρική δυσκολία του πληθυσμού. Σύμφωνα
10
με την υπάρχουσα βιβλιογραφία [Mason, Mason
& Brooks (2001)] ιδανικά χρειάζονται 9 έως 12
8
μήνες, μερικές φορές μέχρι και 18 μήνες, για να
τροποποιηθούν αποκλίνουσες συμπεριφορές και
6
να αντιμετωπισθεί ο αντικοινωνικός τρόπος ζωής
που παρουσιάζει ο υπό έρευνα πληθυσμός.
4
Το ίδιο ισχύει για τις παραβατικές συμπεριφορές
που παρουσιάζει ο πληθυσμός. Όλοι οι θεραπευ2
όμενοι ανήκουν στην ομάδα των χρηστών που ανέπτυξαν μείζονα παραβατικότητα – σε αντίθεση με
0
τους χρήστες που δεν εμπλέκονται με κάποια παραMissing 9 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 40 42 49
βατική συμπεριφορά, πέραν της ίδιας της χρήσης.
Ο βαθμός όμως, στον οποίο αψήφισαν κρατούσες
κοινωνικοπολιτισμικές αντιλήψεις και αξίες, όπως
και η χρονικότητα της αποκλίνουσας συμπεριφοράς, διαφέρουν πολύ από άτομο σε άτομο.
οικογένεια.
Οι αλλαγές στο άτομο επιτυγχάνονται και μέσα από
Στο δικό τους ιστορικό αναφέρονται σε ποσοστό 59% σε αγτις αλλαγές του άμεσου περιβάλλοντός του. Οι σχέχώδεις εκδηλώσεις, 29% έχει προβλήματα μνήμης και συσεις με την οικογένεια είναι συνήθως συναισθηγκέντρωσης και το 34% έχει προβλήματα με τον έλεγχο της
ματικά φορτισμένες και κυμαίνονται, ανάλογα με
συμπεριφοράς. Απόπειρες αυτοκτονίας έχουν κάνει 24% και
το άτομο από την υπερεμπλοκή ως την απόρριψη.
αυτοκτονικός ιδεασμός εντοπίζεται στο 38%.
Παρατηρούνται χαοτικές οικογένειες με σοβαρά
ψυχιατρικά προβλήματα, κακοποιητικές οικογένειΣυμπεράσματα
ες αλλά και οικογένειες με εσωτερική συνοχή.
Η περιγραφή του πληθυσμού αποσκοπεί στο να διαφωτίσει μια
από τις ιδιαιτερότητες των Προγραμμάτων Απεξάρτησης σε ΣωΣυζήτηση
φρονιστικά Καταστήματα. Στατιστικά παρατηρείται ένα μεγάλο
23
Η χαρτογράφηση του πληθυσμού που απευθύνεύρος διακύμανσης στους παράγοντες που μελετώνται, αυτό
θηκε
τα
τελευταία
χρόνια
στο
Κ.Α.Τ.Κ.
επιδεικνύσημαίνει ότι συνυπάρχουν στο Κ.Α.Τ.Κ. νεαροί παραβάτες του
ει την ετερότητα των θεραπευόμενων του. Είναι
νόμου περί ναρκωτικών με μια σχετικά πρόσφατη εμπλοκή με
αυτονόητο ότι κάτω από τις πολλαπλές ανάγκες
τα ναρκωτικά και την παραβατικότητα με άτομα που έχουν ένα
και δυσκολίες, ο σχεδιασμός του Προγράμματος
μακρύ ιστορικό χρήσης και φυλακίσεων. Άτομα από διαφορεχρειάζεται ευελιξία και διαρκή ανανέωση. Έχει
τικές κουλτούρες και διαφορετικό οικογενειακό περιβάλλον.
αποδειχτεί ότι πέρα των «κλασσικών» θεραπευτιΈνα μέρος των θεραπευόμενων έχει ήδη δημιουργήσει τη δική
Percent
Γράφημα 3. Διάρκεια χρήσης
Percent
Percent
12
Percent
56
0
0
[ ]
Ἄτη
Nο4 / 04•2012
κών ομάδων, υπάρχει η ανάγκη για ομάδες θεματικές (ομάδα για την παραβατικότητα), δημιουργικές ομάδες (ψυχαγωγικές, θεάτρου, ζωγραφικής,
μουσικής έκφρασης και σύνταξης εφημερίδας),
επιμορφωτικές ομάδες (σχολείο δεύτερης ευκαιρίας, διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας), ομάδες
για νεοεισερχόμενους, αλλά και ομάδες για τους
συγγενείς των θεραπευόμενων. Ατομικές και οικογενειακές συναντήσεις συμπληρώνουν το μωσαϊκό
των παρεμβάσεων. Στο σχεδιασμό βρίσκεται και μια ομάδα
εκπαίδευσης του γονικού ρόλου για τους θεραπευόμενους
που έχουν παιδιά.
Συνολικά, το στοίχημα του Προγράμματος του Κ.Α.Τ.Κ. είναι
να μπορεί να ανταποκριθεί στις ιδιαίτερες ανάγκες του κάθε
μέλους της, χωρίς να χάνεται το πνεύμα της ομαδικής ψυχοθεραπείας και της κοινοτικής συνοχής. Οι διαφορές των μελών
να γίνουν η δύναμή τους για την επανένταξη σε μια πολύμορφη
κοινωνία.
•
Abstract
Prisoner detoxification. Drug-addict prisoner’s detoxification center
Christine Maerkl, Clinical Psychologist - Psychotherapist
Stamatis Spyrou, PhD, Criminologist - Sociologist
The majority of incarcerated men and women in Greek prisons are drug users of toxic substances. The
Treatment Center for Drug Prisoners (KATK) targets this population for the last, almost, ten years. The people in
which services are offered on that Center, differ significantly on their basic social-economic and demographic
characteristics and also on their involvement in delinquent-criminal behaviour. The actual substance abuse is
ranging in terms of the type of substance and its chronicity. The following article discusses the variety of specific
challenges which derive from the diversity of the population which the Center caters. With no doubt a treatment
program in a prison setting remains a challenge for staff and inmates.
Βιβλιογραφία
Key words: detoxification, detoxification center, prisoners
[24]
Mason P., Mason D., and Brooks N., (2001), “Therapeutic
communities for drug-misusing offenders in prison” in «Therapeutic
communities for the Treatment of Drug Users” Rawling B. & Rowdy
Yates.
Stiehler M.(2002), “Gefaengnis und Drogenbrauch” in Arnold H. &
Schille H.J., Praxisbuch Drogen und Drogenpraevention, Juventa
Verlag, Muenchen.
Γαζγαλίδης, Κ. (2005) Ναρκωτικά: εγχειρίδιο για την μειώση της βλάβης, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα.
Κρόκου Μαρία, Μπινιώρη Ασπασία, Πλυτάς Νικόλαος, Σπύρου
Σταμάτης, 2008, «Απεξάρτηση πίσω από τα κάγκελα» στο Βιδάλη Σ. και
Ζαγούρα Π. (επιμ) «Συμβουλευτική και Φυλακή» Εργαστήριο Ποινικών
και Εγκληματολογικών Ερευνών, Τμήμα Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών, τ.10 εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, Κομοτηνή, σελ.197-228.
Μαλλιώρη, Μ. & Δουζένης, Α. (2010) «Editorial», Ψυχιατροδικαστική,
3:σελ1.
Σπύρου Σταμάτης, Maerkl Christine, Μπινιώρη Ασπασία, Πλυτάς Νικόλαος, , 2009, «Θεραπεία και Εγκλεισμός: Επιλογές και Βελτίωση» στο
Ζαγούρα Π. (επιμ) «Αξιολογήσεις Παρεμβάσεων Απεξάρτησης: Από
την προδικασία ως την εκτέλεση της Ποινής», Εργαστήριο Ποινικών και
Εγκληματολογικών Ερευνών, Τμήμα Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών,
τ.15, εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, Κομοτηνή, σελ. 151-187.

Download Report