ΔΗΩ • • ΔΗΩ
ΔΗΩ • • ΔΗΩ
Η ΧΩΡΑ μας βρίσκεται στο επίκεντρο
μιας θύελλας στη χειρότερη, ίσως, στιγμή της πρόσφατης ιστορίας της, καθώς
καλείται να αντεπεξέλθει όχι μονάχα στις
προκλήσεις της οικονομικής συγκυρίας
αλλά, κυρίως, να πληρώσει τις «αμαρτίες» μιας τριακονταπενταετίας. Πρόκειται
για την κρίση ενός μοντέλου ανάπτυξης,
«φτηνής» ανάπτυξης, που βασιζόταν στην
κατανάλωση, την καταστροφή του περιβάλλοντος, την παραγωγή αεριτζίδικου
πλούτου χωρίς παραγωγική βάση.
ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ αυτή καλούμαστε να την
πληρώσουμε όλοι –και όχι κατά το μερίδιο ευθύνης που αναλογεί στον καθένα...
Όμως, η εξάντληση του «παραγωγικού»
μοντέλου της χώρας θα γινόταν κάποτε
φανερή. Κι αν το ερώτημα που καίει τους
πάντες σήμερα είναι «πώς θα τα βγάλουμε πέρα», το πραγματικό δίλημμα είναι
το τι θα ακολουθήσει μετά...
ΓΙΑΤΙ η κρίση μπορεί να κρύβει μικρές
και μεγάλες τραγωδίες, κρύβει όμως και
μεγάλες ευκαιρίες, ειδικά για τις υγιείς και
καινοτόμες εκείνες δυνάμεις που είναι
σε θέση να αντέξουν τη θύελλα. Και ο
χώρος της βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας συγκεντρώνει πολλές τέτοιες
δυνάμεις... Δεν πρέπει άλλωστε να μας
διαφεύγει ότι, όπως δείχνουν στατιστικά
αλλά και εμπειρικά στοιχεία, η ζήτηση των
βιολογικών προϊόντων, ειδικά σε ώριμες
αγορές, όπως π.χ. η Γερμανία, εμφανίζεται
ανελαστική –οι καταναλωτές βιολογικών
δεν επιστρέφουν στα συμβατικά προϊόντα,
παρά την οικονομική στενότητα.
Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ και προεκλογικά και
μετεκλογικά, πριν τουλάχιστον βρεθεί στο
μάτι του οικονομικού κυκλώνα, όμνυε με
κάθε ευκαιρία στην «πράσινη ανάπτυξη».
Και ορθά. Μόνο που σε αυτό το νεφέλωμα ιδεών περί πράσινης ανάπτυξης (γιατί
δεν μπορεί να γίνει λόγος για «σχέδιο»
ή «πρόγραμμα») ελάχιστες φορές ακούσαμε για τη βιολογική γεωργία, μολονότι
όλοι από την πρώτη στιγμή αναγνώριζαν
το πλήρες αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται,
εδώ και χρόνια, η ελληνική γεωργία.
ΚΙ ΟΜΩΣ, αν θέλουμε τα ελληνικά
αγροτικά προϊόντα να είναι παρόντα και
ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές, αυτό δεν μπορεί να γίνει επιδοτώντας το...
έβδομης ποιότητας υδροκτόνο βαμβάκι.
Μονάχα η βιολογική γεωργία είναι αυτή που μπορεί να βελτιώσει θεαματικά
την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών
αγροτικών προϊόντων, μονάχα αυτή, στο
χώρο της αγροτικής παραγωγής, μπορεί
να αυξήσει τις ευκαιρίες απασχόλησης,
μπορεί να λειτουργήσει σαν μια μικρή
«ατμομηχανή» τοπικής ανάπτυξης μέσα
από αγροτουριστικές δομές κ.λπ.
ΤΙΠΟΤΕ από όλα αυτά δεν έχει βρει τη
θέση του σε κάποια συγκεκριμένη κυβερνητική πολιτική. Ακόμη και μέτρα με ελάχιστο ή μηδενικό κόστος (όπως η εισαγωγή
βιολογικών προϊόντων σε νοσοκομεία ή
παιδικούς σταθμούς, η θεσμοθέτηση αγορών αποκλειστικά από βιοκαλλιεργητές
κ.ά.) παραμένουν στα αζήτητα. Όμως χωρίς πρόγραμμα και συγκεκριμένα μέτρα,
μόνο με τα λόγια, δεν μπορεί να υπάρξει
πράσινη ανάπτυξη. Χωρίς Εθνικό Σχέδιο
Δράσης για τη προώθηση της βιολογικής
γεωργίας, χωρίς αναθεώρηση του προγράμματος «Α. Μπαλτατζής» με αναδιανομή πόρων προς τη βιολογική γεωργία,
χωρίς στροφή της γεωπονικής έρευνας
και εκπαίδευσης, η πορεία της αγροτικής
μας οικονομίας θα παραμένει τυφλή...
Ο ΧΩΡΟΣ της βιολογικής γεωργίας μπορεί και πρέπει να αναλάβει την ευθύνη να
προστατέψει τον εαυτό του απέναντι στην
κρίση. Και αναγκαία προϋπόθεση για κάτι
τέτοιο είναι η μείωση των τιμών με παράλληλη μείωση του κόστους, μέσα από
αγορές παραγωγών, δίκτυα παραγωγών
- καταναλωτών, ανάπτυξη δικτύου απευθείας πωλήσεων, ιδέες που επιτρέπουν τη
δημιουργία τοπικών δικτύων και σχέσεων
που μπορούν να σταθεροποιήσουν ή και
να αυξήσουν τη ζήτηση.
ΑΛΛΑ και οι βιο-καταναλωτές, θέτοντας
επιπλέον οικολογικά κριτήρια στις αγορές
τους, προτιμώντας τα προϊόντα που παράγονται κοντά στον τόπο τους ή στη χώρα
μας, καλούνται να συμβάλλουν κι αυτοί: και στη διατήρηση της απασχόλησης
στην περιφέρεια αλλά και στη μείωση του
οικολογικού και οικονομικού κόστους,
περιορίζοντας τις μεταφορές κ.λπ.
ΓΙΑΤΙ όλοι μαζί μπορούμε να τα καταφέρουμε...
6
Βιολογική γεωργία: μπορούμε, αρκεί να το θέλουμε
8
Eίναι ακριβότερα τα βιολογικά προϊόντα;
10
Επικαιρότητα
14
Νέα λογότυπα για όλα τα βιολογικά προϊόντα της ΕΕ
17
Η Κομισιόν (ξαν)ανοίγει την πόρτα της Ευρώπης
στα μεταλλαγμένα
20
ΒΙΟFACH 2010: η κοινωνική και βιολογική διάσταση
των βιολογικών προϊόντων
23
Γερμανία: η κρίση δεν αφορά τα βιολογικά προϊόντα
26
Μερικές σκέψεις για την οικολογική δακοπροστασία
30
Ο ρυγχίτης της ελιάς
34
Φυτοκάλυψη: η λύση που δίνει θρεπτικές ουσίες
39
Η μανία για το κρέας και το βιοαντιδραστήρειο συγκρέας
45
Βιβλιοπαρουσίαση
46
Νέα της αγοράς
47
Πράσινες σελίδες
Τεύχος 53
Ιανουάριος, Φεβρουάριος, Μάρτιος 2010
Τρίμηνη ~Εκδοση
Ιδιοκτησία: Οργανισμός Ελέγχου
και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ
Αριστοτέλους 38, 104 33 Αθήνα
τηλ. 210 82.24.384, fax 210 82.18.117
e-mail: [email protected]
www.dionet.gr
Εκδότης - Υπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο
Μιχάλης Κουλουρούδης
Διευθυντής
Σπύρος Σγούρος
Συντονισμός - Επιμέλεια ύλης
Σπύρος Κακουριώτης
Δημόσιες σχέσεις
Ελευθερία Γεωργιάδη
Σε αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν:
Μ. Αναστασιάδης, Ε. Γεωργιάδη, Σ. Κακουριώτης,
Χ. Κουναλάκης, Ε. Μπούρμπος, Μ. Παπαηλιάκης,
Χρίστος Ξυλογιάννης, Νικολέτα Φαντερσμίσεν,
Giuseppe Celano, Assunta Maria Palese
Καλλιτεχνική επιμέλεια και επιμέλεια
παραγωγής
ΙΔΕΟτυπο, Ζ. Πηγής 48, 106 81 Αθήνα
τηλ. 210 33.03.991, fax 210 33.04.67
Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία
ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ
τηλ. 210 64.60.338
Κωδικός ΕΛΤΑ: 4638
Συνδρομή για 4 τεύχη (ετήσια)
εσωτερικού: 24 ευρώ • εξωτερικού: 32 ευρώ
Συνδρομή Οργανισμών, εταιρειών, ιδρυμάτων
κ.λπ.: 42 ευρώ
Συνδρομή για 8 τεύχη (διετής)
εσωτερικού: 42 ευρώ • εξωτερικού: 58 ευρώ
Συνδρομή Οργανισμών, εταιρειών, ιδρυμάτων κ.λπ.:
84 ευρώ
Συνδρομή για πέντε έτη (20 τεύχη): 80 ευρώ
Υπεύθυνη συνδρομών: Ελευθερία Γεωργιάδη
Το περιοδικό διατίθεται δωρεάν στους παραγωγούς,
επιχειρηματίες που ελέγχονται και πιστοποιούνται
από τον Οργανισμό ΔΗΩ.
Ταχυδρομικές επιταγές
Αριστοτέλους 38, 104 33 Αθήνα
* Οι διαφημίσεις εκφράζουν τον διαφημιζόμενο και δεν
απηχούν κατ' ανάγκη τις απόψεις του περιοδικού. Η
χρήση προϊόντων λίπανσης και φυτοπροστασίας στη βιολογική γεωργία θα πρέπει να γίνεται πάντα σύμφωνα με
τις δια-τάξεις της εθνικής και κοινοτικής νομοθεσίας.
* Τα υλικά (χειρόγραφα, φιλμ, διαχωρισμοί κ.λπ.) που
αποστέλλονται στο περιοδικό δεν επιστρέφονται.
ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ: Η ΜΟΝΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΡΑΣΙΝΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
Μπορούμε, αρκεί να το θέλουμε!
Του δρα Βαγγέλη Α. Μπούρμπου
Γεωπόνου Ερευνητή Οικοτοξικολόγου Φυτοπαθολόγου, Προέδρου του Ινστιτούτου Οικολογικής Γεωργίας
Ανοιχτή επιστολή του προέδρου του Ινστιτούτου Οικολογικής Γεωργίας Β. Μπούρμπου προς την ηγεσία
του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και ΤροφίμωνΠοια μέτρα απαιτούνται για την περαιτέρω ανάπτυξη
της βιολογικής γεωργίας και μια «πράσινη» διέξοδο
από την κρίση
Ο
πρωθυπουργός της χώρας μας και οι αρμόδιοι υπουργοί, τόσο προεκλογικά όσο και κατά τις προγραμματικές δηλώσεις, τόνισαν εμφατικά
τη μεγάλη σημασία που έχει για τον τόπο μας η πράσινη ή αειφορική ή
βιώσιμη ή διηνεκής ανάπτυξη. Κι αυτό γιατί στηρίζεται στις βασικές αρχές της οικονομικότητας, της οικολογικότητας και της κοινωνικότητας,
σύμφωνα με τις οποίες ο σημερινός άνθρωπος θα πρέπει να ενεργεί
για την ικανοποίηση των δικών του αναγκών χωρίς να διακυβεύεται και
η ικανότητα των επερχόμενων γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους
ανάγκες.
Στον πρωτογενή τομέα η μορφή γεωργίας που ακολουθεί και εφαρμόζει
πιστά τις αρχές της πράσινης ανάπτυξης είναι το αγροδιατροφικό αειφορικό σύστημα της οικολογικής ή βιολογικής ή οργανικής γεωργίας. Πράγματι, η μορφή αυτή της γεωργίας επιδιώκει την παραγωγή σε ποσότητα
και ανώτερη ποιότητα προϊόντων με το μικρότερο δυνατό οικονομικό και
περιβαλλοντικό κόστος. Σήμερα η οικολογική γεωργία, αφού κατάφερε
να αντιμετωπίσει με επιτυχία την εσωστρέφεια και τον απομονωτισμό
όπου την είχαν οδηγήσει τα διάφορα ανθρωποσοφιστικά ρεύματα, έχει
δεθεί στο άρμα της επιστήμης και μπορεί, στο μέτρο του δυνατού, να
αντιμετωπίσει το ψευτοδίλημμα του λιμού, να παραγάγει προϊόντα ποιότητας, να υποκαταστήσει τη συμβατική ή σύγχρονη ή χημική γεωργία και
να θεραπεύσει τα ρήγματα που έχει προκαλέσει στο αγροοικοσύστημα
και στο περιβάλλον γενικότερα.
Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει σήμερα την πρόκληση από τη συμβατική γεωργία σωρείας δυσάρεστων οικολογικών φαινόμενων, όπως
της τοξικής ομίχλης, της όξινης βροχής, του σεληνιακού πυθμένα, της
σιλίκωσης της πεδόσφαιρας, της δημιουργίας βιολογικού κενού, του
ευτροφισμού, της νιτρορύπανσης, της τροφοβίωσης, της εναλλαγής
ασθενειών, της δημιουργίας φυλών και στελεχών των φυτοπαράσιτων
ανθεκτικών στα ενεργειοβόρα συνθετικά φυτοπροστατευτικά προϊόντα,
της γενετικής μόλυνσης, του θερμικού πλήγματος και της τρύπας της
οζονόσφαιρας. Αρκεί να αναφέρει κανείς πως ο κάθε Έλληνας πολίτης
φέρνει στην πλάτη του 2,5 και 5 φορές περισσότερα κιλά δραστικής
ουσίας των φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων αντίστοιχα από τον ανάλογο
πολίτη σε επίπεδο κόσμου.
• ΔΗΩ
Η οικολογική γεωργία είναι 18 φορές λιγότερο
ενεργειοβόρος από τη συμβατική. Τροποποιεί κατά
7 φορές λιγότερο το αγροοικοσύστημα και δίνει
δουλειά σε 12% περισσότερα διαθέσιμα εργατικά
χέρια, αντιμετωπίζοντας έτσι αποτελεσματικά το
πρόβλημα της εξάντλησης των φυσικών πόρων,
της υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος και
του ουρμπανισμού.
Ύστερα από τα παραπάνω, θα πρέπει η πολιτεία
να δώσει προτεραιότητα στην παραπέρα ανάπτυξη
της οικολογικής γεωργίας.
• Θεωρείται εντελώς απαραίτητη η τροποποίηση του προγράμματος «Α. Μπαλτατζής»
και να ληφθούν θεσμικά και οικονομικά μέτρα
υπέρ της οικολογικής γεωργίας. Διαφορετικά,
το αειφορικό αυτό αγροδιατροφικό σύστημα,
με μαθηματική ακρίβεια, θα υποβαθμιστεί και
θα περιοριστεί. Θα πρέπει, με απλά λόγια, να
μπει συγκεκριμένος στόχος για επίτευξη και να
κατοχυρώνονται τα διάφορα προγράμματα σε
επιστήμονες και φορείς που έχουν εξακριβωμένη ειδική εμπειρία και τεχνογνωσία.
• Χρειάζεται, αν όχι χτες, εδώ και τώρα, να αναβαθμιστεί η αρμόδια Διεύθυνση του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, ώστε
να ξεφύγει από τις γραφειοκρατικές αγκυλώσεις
που την ταλανίζουν και να μπορέσει να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στα κοινοτικά τεκταινόμενα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μη
κατάρτιση ακόμα προτάσεων προτεραιοτήτων σε
νομαρχιακό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο
που έχει ζητήσει εδώ και καιρό η Ευρωπαϊκή
Ένωση.
• Να δημιουργηθούν περιφερειακά και νομαρχιακά τμήματα με στελέχωσή τους με επιστήμονες
που δεν «γοητεύονται» μόνο από την οικολογική
γεωργία αλλά και προσπαθούν να την προωθήσουν.
• Κρίνεται σκόπιμη η σύσταση Εθνικού Συμβουλίου Οικολογικής Γεωργίας με περιφερειακές
και νομαρχιακές κοσμητείες.
• Είναι απαραίτητη η δημιουργία στην ανώτατη
εκπαίδευση εδρών με σχετικό αντικείμενο την
οικολογική γεωργία για την εκκόλαψη νέων επιστημόνων οικολογικά ευαισθητοποιημένων.
• Απαιτείται η ενίσχυση της έρευνας για την παρα-
Εξέλιξη συνόλου εκτάσεων (2001-2008)
γωγή τεχνογνωσίας και πρακτικών δεξιοτεχνιών. Δυστυχώς,
είναι παγκόσμια πρωτοτυπία το γεγονός να έχει το Υπουργείο
Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων θεσμοθετημένο όργανο εθνικής αγροτικής έρευνας με αξιόλογο και αξιόμαχο
ερευνητικό προσωπικό και να το καταδικάζει σε υποβάθμιση
και μαρασμό.
• Να δημιουργηθούν πιλοτικά αγροκτήματα, που θα αποτελέσουν τους φάρους μεταλαμπάδευσης της τεχνογνωσίας και
των πρακτικών δεξιοτεχνιών. Τα κτήματα και οι κτηνοτροφικοί
σταθμοί των ανά την επικράτεια ερευνητικών ιδρυμάτων,
αλλά και τα αγροκτήματα των Ιερών Μονών, προσφέρονται
για μια τέτοια πρωτοβουλία.
• Θα πρέπει η πολιτεία να συγκεντρώσει την υπάρχουσα μέχρι
σήμερα τεχνογνωσία, να την εκλαϊκεύσει και να τη μεταλαμπαδεύσει στον τελικό χρήστη, που είναι ο οικοκαλλιεργητής.
Η εξαγωγή της παραγόμενης στη χώρα μας τεχνογνωσίας
με τα διάφορα papers, χωρίς αυτή να φτάνει πρώτα στον
παραγωγό, πρέπει να σταματήσει. Είναι, για παράδειγμα,
εντελώς αναγκαία η κατάρτιση καταλόγου των εφοδίων
που επιτρέπονται στην οικολογική γεωργία, ώστε ο οικοκαλλιεργητής να μπορεί να αναζητήσει σε μια δύσκολη
κατάσταση το κατάλληλο προϊόν.
• Η ανάληψη της οργάνωσης του καθιερωμένου θεσμού του
οικοφεστιβάλ από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και
Τροφίμων. Παράλληλα με την ευκαιρία της δράσης αυτής
να καθιερωθεί και η διοργάνωση μεσογειακού συνεδρίου
σε θέματα οικολογικής γεωργίας.
• Καθιέρωση του θεσμού βράβευσης φυσικών προσώπων ή
ομάδων ή οργανώσεων ή επιχειρήσεων για την προσφορά
τους στην προώθηση της οικολογικής γεωργίας.
• Στη διανομή του «ποιοτικού παρακρατήματος» η οικολογική
γεωργία θα πρέπει να έχει μεγάλο μερίδιο, αφού αυτή ενδιαφέρεται τόσο για την ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων
όσο και για την προστασία του αγροοικοσυστήματος.
• Η οικονομική ενίσχυση της οικολογικής παραγωγής πρέπει
να εδράζεται στην κοινοτική αντίληψη πως αποτελεί ανταπόδοση του κόστους που αναλαμβάνει ο οικοκαλλιεργητής
για την προστασία του περιβάλλοντος. Είναι, κατά συνέπεια,
υποχρέωση της πολιτείας όχι μόνο η χορήγησή της αλλά και
η έγκαιρη καταβολή της, ώστε να μην προσκόψει η αξιόλογη
αυτή προσπάθεια.
• Να μειωθεί το κόστος επίβλεψης των οργανισμών πιστοποίησης, που ως γνωστόν τελικά μετακυλίεται στον οικοκαλλιεργητή, πράγμα που αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην
Ανάπτυξη (%)
Εξέλιξη αριθμού επιχειρήσεων (2001-2008)
αύξηση της καλλιεργούμενης οικολογικά έκτασης.
• Να αναληφθεί από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης
και Τροφίμων η πρωτοβουλία κατάρτισης προγράμματος
προβολής στα μαζικά μέσα ενημέρωσης των οικολογικών
προϊόντων.
• Η ανάληψη πρωτοβουλίας για την προώθηση στα σχολεία
και στα νοσοκομεία οικολογικών προϊόντων. Όπως είναι
γνωστό, τα παιδιά και οι ασθενείς αποτελούν κοινωνικές
ομάδες υψηλού κινδύνου και η χορήγηση των προϊόντων
αυτών είναι εκ των πραγμάτων επιβεβλημένη.
• Η οικολογική γεωργία είναι η μοναδική μορφή γεωργίας
που μπορεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της νιτρορύπανσης. Κατά συνέπεια, σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να
εξαιρείται από ανάλογα προγράμματα.
Αυτός ο τόπος έχει από τη φύση τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της οικολογικής γεωργίας. Μπορεί να παράξει προϊόντα
ποιότητας ανταγωνιστικά στο στίβο της οικουμενικοποιημένης
αγοράς. Φτάνει η πολιτεία να σκύψει με ιδιαίτερο ενδιαφέρον
και να βοηθήσει. Μπορούμε να μετατρέψουμε τη μικρή μας
χώρα σε ένα απέραντο οικολογικό παράδεισο. Αρκεί να το
θέλουμε!
Εξέλιξη της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (2001-2008)
Καλ/νες εκτάσεις
Ανάπτυξη (%) Βοσκότοποι Ανάπτυξη (%)
Έτος
Αριθ. επιχ.
2001
6.933
2002
6.299
2003
6.642
5,5%
389.951
32%
2.054.614
331%
2.444.564
217%
2004
9.002
36,0%
706.250
81%
1.962.340
-5%
2.671.590
9%
2005
16.399
82,0%
1.035.600
47%
1.845.025
-6%
2.880.625
8%
2006
24.666
50,0%
1.701.865
64%
1.320.695
-28%
3.022.560
11%
2007
24.729
0,3%
1.521.175
-11%
1.277.771
-3%
2.798.946
-7%
2008
25.098
1,5
1.785. 710
+ 17%
1.392.560
+ 4%
3.178.270
+ 13,5
-9,0%
295.051
476.151
Σύνολο
Ανάπτυξη (%)
771.202
Πηγή: Στοιχεία Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων
ΔΗΩ • είναι
ακριβότερα
τα βιολογικά
προϊόντα;
Της Ελευθερίας Γεωργιάδη
Ένα κεντρικό ζήτημα σχετικά με τα βιολογικά
προϊόντα, που ίσως λειτουργεί αποτρεπτικά για
τους καταναλωτές, είναι η τιμή τους. Όμως, γιατί
τα βιολογικά προϊόντα συχνά πωλούνται ακριβότερα; Και πώς μπορούμε να τα βρίσκουμε σε
καλύτερες τιμές;
Π
ρόσφατες μελέτες του Πανεπιστημίου California-Davis δείχνουν ότι
στις ΗΠΑ οι καταναλωτές που προτιμούν τα βιολογικά προϊόντα ξοδεύουν
τουλάχιστον 20% περισσότερα χρήματα από τους καταναλωτές συμβατικών τροφίμων. Στην Ευρώπη η εικόνα είναι παρόμοια, όμως αυτό δεν
ισχύει παντού. Πρόσφατα μάλιστα, στην Εβδομάδα Βιολογικής Γεωργίας
και σε άλλες προωθητικές εκδηλώσεις στη Μ. Βρετανία, διαπιστώθηκε ότι
τα βιολογικά προϊόντα ήταν φτηνότερα από τα αντίστοιχα συμβατικά. Στη
χώρα μας οι καταναλωτές βιολογικών προϊόντων μπορούν να πετύχουν τις
χαμηλότερες τιμές στις περιπτώσεις που το προϊόν διακινείται χύμα, δηλαδή
κατευθείαν από το χωράφι ή στις αγορές βιολογικών προϊόντων. Βέβαια,
ακόμη και αν εντοπιστεί ο παραγωγός πίσω από τη συσκευασία, η αγορά
κατευθείαν από το χωράφι δεν θα είναι δυνατή, καθώς δεν υπάρχουν
οργανωμένοι πάγκοι στα αγροκτήματα και συγκεκριμένες ώρες που ο
καταναλωτής μπορεί να βρεθεί στο χωράφι ταυτόχρονα με τον παραγωγό.
Συνεπώς, χαμηλότερη τιμή ο καταναλωτής μπορεί να βρει αρχικά στις
λαϊκές αγορές βιολογικών προϊόντων, όπου θα έρθει σε επικοινωνία και
με τον παραγωγό, και κατά δεύτερο λόγο σε πιστοποιημένα καταστήματα
10 • ΔΗΩ
όπου πωλούνται χύμα τα προϊόντα.
Όσον αφορά τις τιμές των βιολογικών προϊόντων
στα καταστήματα, οι συνήθως υψηλότερες τιμές
οφείλονται σε λόγους που σχετίζονται με το σύστημα παραγωγής. Επειδή οι βιοκαλλιεργητές χρησιμοποιούν λιγότερο εντατικές εισροές (λιπάσματα),
συχνά η παραγωγή τους είναι μικρότερη. Λογικό
είναι λοιπόν να πρέπει να κοστολογούν ακριβότερα
την παραγωγή αυτή.
Στη βιολογική γεωργία ισχύουν αυστηροί περιορισμοί και απαγορεύσεις σε φυτοφάρμακα, ζιζανιοκτόνα και εντομοκτόνα, γεγονός που αυξάνει τo
εργατικό κόστος, ενώ επιβραδύνει τη διαδικασία
παραγωγής. Στη βιολογική κτηνοτροφία, επίσης,
ισχύουν κανόνες που μειώνουν την παραγωγή ενώ
αυξάνουν το κόστος. Οι βιολογικές ζωοτροφές
είναι κατά πολύ ακριβότερες από τις συμβατικές.
Τα αντιβιοτικά και οι αυξητικές ορμόνες απαγορεύονται. Τα βιολογικά κοτόπουλα και τα γουρούνια
μεγαλώνουν σε υπαίθριες εγκαταστάσεις, καταλαμβάνοντας πολύ περισσότερο χώρο απ’ ό,τι
συνηθίζεται στη συμβατική παραγωγή αυγών,
κοτόπουλων και χοιρινών. Επιπλέον, ένας πτηνοτρόφος με κότες μπορεί να πουλάει κοτόπουλα
μέσα σε 40 μέρες από την εκτροφή, ενώ ένας με
βιολογικά σε 80. Πράγμα που είναι βέβαια καλό
για τον καταναλωτή, αυξάνει όμως το κόστος. Για
να το πούμε με άλλα λόγια, τα ευτυχισμένα κοτόπουλα και τα χαρούμενα γουρούνα μεγαλώνουν
με αισθητά μεγαλύτερο κόστος.
έχει παραχθεί με «οποιονδήποτε» τρόπο, χωρίς να ελεγχθεί από κανέναν
και χωρίς να είναι σίγουρο ούτε καν ότι έχει τις θρεπτικές αξίες που
θα έπρεπε να έχει, ενώ το άλλο είναι μια τομάτα βιολογικής γεωργίας,
που:
Αν δούμε το θέμα από μια άλλη σκοπιά, το τελικό
κόστος αυξάνεται και λόγω του κόστους της διανομής και της διάθεσης, καθώς, λόγω του μικρού
αριθμού παραγωγών που καλλιεργούν βιολογικά,
δεν υπάρχει η δυνατότητα τα καταστήματα να πάρουν προϊόντα μαζεμένα από μία περιοχή αλλά
πρέπει να τα μεταφέρουν από όλη την περιφέρεια.
Γενικά, τα περισσότερα βιολογικά αγροκτήματα
είναι μικρά και δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τις
μεγάλες αγροτικές εταιρείες στο θέμα της τιμής.
Η παραγωγή τροφίμων διέπεται από την οικονομία
της μαζικής παραγωγής, όπως συμβαίνει και στους
υπόλοιπους κλάδους της οικονομίας. Οι παραγωγοί βιολογικών προϊόντων είναι περήφανοι για το
γεγονός ότι βρίσκονται στο επίκεντρο των τοπικών
οικονομιών και παραδίδουν φρέσκα και θρεπτικά
τρόφιμα σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων, κατά το
μέτρο του δυνατού.
• έχει ελεγχθεί σε όλα τα στάδια παραγωγής της ότι δεν περιέχει χημικά,
επομένως είναι όσο θρεπτική θα έπρεπε να είναι μια τομάτα,
Άλλος ένας παράγοντας που επηρεάζει σημαντικά
το ζήτημα είναι η ζήτηση, που είναι μεγαλύτερη
από την προσφορά. Πριν από μερικά χρόνια, που
η παραγωγή τέτοιων προϊόντων ήταν ακόμα μικρότερη, η τιμή ήταν 100% πάνω, ενώ τώρα που
η παραγωγή βιολογικών προϊόντων έχει αυξηθεί
η τιμή έχει πέσει περίπου στο 40% επιπλέον των
συμβατικών.
Τέλος και σημαντικότερο, συγκρίνουμε 2 ανόμοια
προϊόντα: το ένα είναι απλώς π.χ. μια τομάτα, που
• ο παραγωγός της έχει ενταχθεί υποχρεωτικά σε κάποιον Οργανισμό
Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων, όπως είναι ο Οργανισμός ΔΗΩ, και σε ένα αντίστοιχο μητρώο που ελέγχεται και κατατίθεται
κάθε χρόνο στο Υπουργείο,
• και μόνο η κατανάλωση της αποτελεί πράξη προστασίας του περιβάλλοντος.
Και για να κλείσει το θέμα της σύγκρισης μεταξύ βιολογικών και συμβατικών, ας μην ξεχνάμε ότι τα συμβατικά προϊόντα δεν περνούν από
κανέναν έλεγχο. Οι καταναλωτές επαφίενται λοιπόν στην καλή προαίρεση
των αγροτών. Αντίθετα, τα βιολογικά περνούν από ελέγχους σε διάφορα
στάδια της παραγωγής και στην περίπτωση των τυποποιημένων από
ακόμα περισσότερους.
Οι παραγωγοί, οι μεταποιητές, οι διακινητές, οι έμποροι και οι καταστηματάρχες, όλοι ελέγχονται σε διάφορα στάδια και σε διαφορετικές περιόδους.
Έτσι εξασφαλίζεται ότι όχι μόνο δεν είναι επικίνδυνα για τον άνθρωπο και
το περιβάλλον, πράγμα που δεν διασφαλίζεται με τα συμβατικά, αλλά και
ότι, επιπλέον, κάνουν καλό στον άνθρωπο και στη γη.
Και μια τελευταία σκέψη: Η βιολογική γεωργία δεν αφορά απλώς το φαγητό
που βάζουμε στο τραπέζι μας σαν τελικό προϊόν. Η πραγματική βιολογική
γεωργία αφορά τη φροντίδα της γης και του εδάφους, της πανίδας και
της βιοποικιλότητας, της αειφόρου ανάπτυξης και των τοπικών κοινωνιών.
Όλα αυτά έχουν πολύ μεγάλη αξία και είναι δύσκολο να τους αποδοθεί
συγκεκριμένη τιμή που να αντανακλάται στο καλάθι του καταναλωτή.
Βαγγέλης Μπούρμπος «Το όζον στην αντιμετώπιση των ασθενειών των φυτών»
Στο εξαιρετικό αυτό βιβλίο ο Βαγγέλης Μπούρμπος εξετάζει τη χρηση του
όζοντος ως απολυμαντικού του πόσιμου
και χρησιμοποιημένου νερού και των
υγρών και στερεών αποβλήτων αλλά και
τη συμμετοχή του στην αντιμετώπιση των
ανθρωποπαθογόνων και τοξινογόνων μικροοργανισμών στα διάφορα τρόφιμα.
Η γεωργία εναποθέτει πολλές ελπίδες στο όζον. Ήδη αποτελεί πολύτιμο
μέσο για την απολύμανση του νερού
άρδευσης, των εγκαταστάσεων, των
θρεπτικών διαλυμάτων στην υδροπονία
και των νερών στην υδατοκαλλιέργεια.
Στη φυτοπροστασία, τόσο στη συμβατική όσο και στην αειφορική γεωργία,
εφαρμόζεται για την απαλλαγή από παθογόνα του νερού άρδευσης, των αρδευτικών δικτύων, του εδάφους, των φυτωρίων
και του υπέργειου τμήματος των φυτών.
Ενώ η μετασυλλεκτική φυτοπροστασία
βρήκε στο όζον ένα ήπιο για το περιβάλλον μέσο για την αντιμετώπιση των ασθενειών στα φρούτα και στα λαχανικά, στα
συσκευαστήρια, τις αποθήκες και τους
ψυκτικούς θαλάμους.
ΔΗΩ • 11
• Μέλι από θυμάρι: Δημήτριος Γονίδης (Δρυοπίδα, Κύθνος)
• Μέλι από μελίττωμα ελάτης: Νίκος Ουρανός
- ΕΒΙΟΝ (Άνω Καλεντίνη, Άρτα)
ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ BIOLMIEL
Διεθνής διάκριση
για τρία ελληνικά βιολογικά μέλια
Μ
ε επιτυχία ολοκληρώθηκε η δεύτερη διοργάνωση του διεθνούς
βραβείου βιολογικής μελισσοκομίας BIOLMIEL, στο Πάρκο
της Αίτνας, στην Ιταλία.
Στην εκδήλωση συμμετείχε σημαντικός αριθμός μελισσοκόμων, από
πολλές χώρες, αποδεικνύοντας ότι το
επίπεδο ποιότητας των προϊόντων τους βελτιώνεται
συνεχώς. Στις 21 και 22 Ιανουαρίου, η διεθνής κριτική επιτροπή αξιολόγησε περισσότερα από 130 προϊόντα, στα οποία είχε
προηγηθεί χημική ανάλυση, και ανέδειξε τους νικητές, με συνολικό μέσο
όρο που υπερέβη τα 80/100. Μεγάλη επιτυχία είχαν και οι παράλληλες
εκδηλώσεις για τη μέλισσα και την αειφόρο μελισσοκομία.
Την διοργάνωση της εκδήλωσης είχε η CRA (Ιταλικό Κέντρο Έρευνας
Μελισσοκομίας), σε συνεργασία με την ICEA και το CIBi/Premiobiol.
Για την Ελλάδα, την διοργάνωση ανέλαβε ο Οργανισμός Ελέγχου και
Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ. Από τους έντεκα Έλληνες
μελισσοκόμους που πήραν μέρος με δώδεκα προϊόντα στον διεθνή διαγωνισμό, οι τρεις επιστρέφουν νικητές, έχοντας αποδείξει την ποιότητα του
ελληνικού βιολογικού μελιού σε διεθνές επίπεδο. Οι Έλληνες μελισσοκόμοι
που διακρίθηκαν, σε συγκεκριμένα είδη μελιού, είναι οι εξής:
Χρηματοδοτικό
πρόγραμμα
από την ΑΤΕ
Έ
να χρηματοδοτικό πρόγραμμα με το όνομα «Βιολογική Γεωργία», το οποίο απευθύνεται
στους Έλληνες αγρότες που έχουν επιλέξει ή πρόκειται να
επιλέξουν για τις εκμεταλλεύσεις τους το βιολογικό τρόπο παραγωγής και τη χρήση μεθόδων παραγωγής φιλικών προς το
12 • ΔΗΩ
• Μέλι ερείκης: Φασιλής Κωνσταντίνος (Λεωνίδιο, Αρκαδία)
Στην διεθνή κριτική επιτροπή συμμετείχε και ο
ειδικός μελισσοκομίας, τέως προϊστάμενος του
Τμήματος Μελισσοκομίας του ΥΑΑΤ και διακεκριμένος γευσιγνώστης Νικόλαος Κοντόλαιμος.
Σύμφωνα με τον κ. Κοντόλαιμο, «η όλη διαδικασία
ήταν απόλυτα αντικειμενική, καθώς οι 12 κριτές
χωρίστηκαν σε 3 ομάδες, τα δε ανώνυμα δείγματα
σε 6 τραπέζια, και η γευσιγνωστική δοκιμή έγινε με
κλήρωση. Όσον αφορά τις ελληνικές συμμετοχές,
τα αμιγή μονοανθικά μέλια κρίθηκαν μεταξύ των
καλυτέρων και υπάρχει δυνατότητα για ακόμα
υψηλότερες βαθμολογίες».
Όπως δήλωσε η υπεύθυνη δημοσίων σχέσεων του
Οργανισμού Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών
Προϊόντων ΔΗΩ Ελευθερία Γεωργιάδη, «τα αποτελέσματα του διαγωνισμού αποτελούν θρίαμβο
για τη χώρα μας. Αυτή η διεθνής αναγνώριση ποιότητας δικαιώνει την βιολογική μελισσοκομία στην
Ελλάδα και αποτελεί κίνητρο για συνεχή βελτίωση
από την πλευρά των παραγωγών, καθώς προσφέρει
ισχυρά εξαγωγικά κίνητρα» (περισσότερες πληροφορίες για το διαγωνισμό και ο πλήρης κατάλογος
των διεθνών νικητών στο www.premiobiol.it).
Τέλος, στα θετικά πρέπει να προσμετρηθεί και το
γεγονός ότι πολλοί αμπελουργοί από περιοχές
εκτός Καρδίτσας εκδήλωσαν ενδιαφέρον για την
πραγματοποίηση παρόμοιων εκδηλώσεων στην
περιοχή τους.
περιβάλλον παρουσιάζει η Αγροτική Τράπεζα, επιδιώκοντας
να συμμετέχει ενεργά στην αλλαγή της ελληνικής γεωργίας.
Το νέο ολοκληρωμένο της ΑΤΕbank περιλαμβάνει:
- «Bio ΑΔΑ» (Ανοικτό Δάνειο Αγροτών), με υψηλό πιστοδοτικό όριο, για να καλύψει τις αυξημένες απαιτήσεις της
βιολογικής παραγωγής σε κεφάλαια κίνησης.
- «Bio Δάνειο για Εξοπλισμό και Εγκαταστάσεις», με ιδιαίτερα προνόμια, για την απόκτηση του αναγκαίου εξοπλισμού που απαιτείται για τη λειτουργία των βιολογικών
εκμεταλλεύσεων.
- «Bio Δάνειο για την αγορά γης».
Για περισσότερες πληροφορίες, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν
να απευθυνθούν σε ένα από τα καταστήματα της ΑΤΕbank.
ΗΠΑ: Νέες ρυθμίσεις για τη βιολογική κτηνοτροφία
Ν
έους κανόνες στη βιομηχανία βιολογικής παραγωγής γαλακτοκομικών
προϊόντων θεσπίζει το αμερικανικό υπουργείο Γεωργίας, σε μια προσπάθεια
να κερδίσει εκ νέου την εμπιστοσύνη των καταναλωτών για τις «ετικέτες» με
βιολογική πιστοποίηση.
Σύμφωνα με τα καινούργια μέτρα που αναμένεται να τεθούν σε ισχύ από τον
Ιούνιο και συμπληρώνουν τα κενά στην ήδη υπάρχουσα νομοθεσία, τα κοπάδια ζώων θα πρέπει να παίρνουν το μέγιστο δυνατό ποσοστό της τροφής τους
από τη βοσκή, καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου βόσκησης. Η περίοδος αυτή
καθορίζεται πλέον όχι μόνο από την εκάστοτε γαλακτοπαραγωγική μονάδα
και τους βιοκτηνοτρόφους αλλά από τις αρμόδιες αρχές και τα ειδικά κέντρα
πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων, διευκρινίζουν οι αρχές. Τα ζώα λοιπόν
πρέπει να λαμβάνουν τουλάχιστον το 30% της συνολικής τους τροφής από
τους βοσκοτόπους. Οι νέες ρυθμίσεις έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό από
εκπροσώπους της βιολογικής κτηνοτροφίας, που ευελπιστούν ότι θα αλλάξει
το τοπίο της βιολογικής κτηνοτροφίας στις ΗΠΑ.
«Πρόκειται για την πιο σημαντική μεταρρύθμιση στη βιολογική κοινότητα εδώ
και χρόνια» δήλωσε ο Μάιλς Μακ Εβόι, επικεφαλής του Εθνικού Βιολογικού
Προγράμματος στις ΗΠΑ. Συμπληρώνει μάλιστα ότι τα μέτρα αυτά ήταν απαραίτητα λόγω της αντιπαράθεσης και της κριτικής για τις αμφιλεγόμενες πρακτικές που ακολουθούν ορισμένες φάρμες στις δυτικές πολιτείες των ΗΠΑ. «Γι’
αυτούς ακριβώς τους λόγους ήταν πολύ
σημαντικό για μας να θέσουμε όρους και
να τονίσουμε ότι η βιολογική κτηνοτροφία
πρέπει να έχει ως βάση το γρασίδι και τη
βοσκή» καταλήγει.
H τεράστια κτηνοτροφική μονάδα Aurora
Organic Dairy, λόγου χάρη, με βάση το
Κολοράντο, έχει τεθεί επανειλημμένα στο
στόχαστρο κριτικής τα τελευταία χρόνια
για τις μεθόδους που χρησιμοποιεί αλλά
και το μέγεθός της. Εκτρέφει περίπου 15
χιλιάδες αγελάδες σε πέντε αγροκτήματα
στο Κολοράντο και το Τέξας και για πολλούς ενσαρκώνει τις αντιφάσεις ολόκληρης
της βιομηχανίας. Σύμφωνα με στοιχεία του
υπουργείου Γεωργίας, σε ολόκληρη τη χώρα
υπάρχουν 2.031 βιολογικές φάρμες –με 108
αγελάδες κατά μέσο όρο η κάθε μία.
Πηγή: Τ&Π Εβδομάδα, 18/2/2010
H βιολογική αγορά στις ΗΠΑ
Μ
εγαλύτερα κόστη αλλά και περισσότερες πωλήσεις σημειώνουν στις ΗΠΑ
τα βιολογικά αγροκτήματα, σε σχέση με τα συμβατικά, σύμφωνα με την πρώτη
ευρείας κλίμακας έρευνα που διεξήγαγε το αμερικανικό υπουργείο Γεωργίας
(USDA). Επρόκειτο για την πρώτη τόσο μεγάλη στατιστική έρευνα, που αντανακλά το διευρυμένο ενδιαφέρον των καταναλωτών για τα βιολογικά προϊόντα,
η οποία θα επιτρέψει την εκπόνηση και εφαρμογή συγκεκριμένης πολιτικής εκ
μέρους της κρατικής αυτής υπηρεσίας.
Σύμφωνα με την έρευνα, το 2008 στις ΗΠΑ υπήρχαν 14.540 πιστοποιημένα
αγροκτήματα ή φάρμες που δεν είναι υποχρεωμένες να πιστοποιηθούν, καθώς
οι συνολικές τους πωλήσεις δεν υπερβαίνουν τα 5.000 δολ. Σε αυτές ανήκουν
1,7 εκατομμύρια εκτάρια, εκ των οποίων τα 650.000 καλλιεργούνται και τα
730.000 περίπου βοσκότοποι. Βιολογικά αγροκτήματα υπάρχουν και στις 50
Πολιτείες, όμως το 20% βρίσκεται στην Καλιφόρνια, στην οποία σημειώνεται
και το μεγαλύτερο ποσοστό πωλήσεων: 36% του συνόλου ή 1,15 δισ. δολ., από
ένα σύνολο (για το έτος 2008) 3,16 δισ. (1,94 δισ. γεωργικά προϊόντα και 1,22
κτηνοτροφικά).
Οι περισσότερες πωλήσεις στις ΗΠΑ διενεργούνται τοπικά (το 44% των πωλήσεων
γίνεται σε απόσταση μικρότερη των 160 χλμ. από τον τόπο παραγωγής), αν και το
μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής (83%) πωλείται μέσω του χονδρεμπορίου και
μόνο το 7% απευθείας από τον παραγωγό
στους καταναλωτές.
ΔΗΩ • 13
«Όχι» στα μεταλλαγμένα
είπε η Βουλγαρία
Εκλεκτικές... συγγένειες
και μεταλλαγμένα
Κ
ορυφαίο στέλεχος μέχρι το 2007 της Ευρωπαϊκής Αρχής για
την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA), η Suzy Renckens, επιστημονικός συντονιστής της ομάδας για τους ΓΤΟ από την ίδρυση της
EFSA το 2002, εμφανίστηκε λίγους μήνες μετά σε μια συνεδρίαση
εμπειρογνωμόνων σε επίπεδο Ε.Ε. εκπροσωπώντας επισήμως
την... Syngenta!
Μετά την αφυπηρέτησή της από την EFSA, όπου υποτίθεται ότι ο
ρόλος της ήταν η προστασία της υγείας των Ευρωπαίων καταναλωτών, η κ. Renckens ανέλαβε την θέση του διευθυντή Ρυθμιστικών
Θεμάτων Βιοτεχνολογίας για την Ευρώπη, την Αφρική και τη Μέση
Ανατολή του ελβετικού γίγαντα της βιοτεχνολογίας.
«Αυτή η μετακίνηση της Renckens στην αποτελεί σημαντικό πρόβλημα για την EFSA», λέει ο Christoph Then, διευθυντής της γερμανικής
ομάδας εμπειρογνωμόνων Testbiotech. «Είναι πλέον σαφές ότι
ακόμη και μέλη του προσωπικού της σε κορυφαίες θέσεις δεν είναι
σε θέση να αποστασιοποιηθούν από τη βιομηχανία. Θέτει επίσης το
ερώτημα γιατί η EFSA δεν παρείχε καμία σχετική δημόσια ενημέρωση για αυτή το παράξενο συμβάν. Δεν υπάρχει καμία διαφάνεια
για τις συνθήκες της άμεσης μετακίνηση της κ. Renckens από την
EFSA στη βιομηχανία».
Η EFSA αρνήθηκε να σχολιάσει τη συγκεκριμένη υπόθεση. Αφότου
η Testbiotech έμαθε για την μετακίνηση της Renckens, κατέθεσε
άμεσα ένα ερωτηματολόγιο στην EFSA. Δόθηκε έμφαση στο ζήτημα του κατά πόσον η Syngenta θα μπορούσε να έχει επωφεληθεί
αποκτώντας ένα από τα ηγετικά μέλη του προσωπικού της EFSA.
Η Αρχή δήλωσε ότι δεν είναι σε θέση να παράσχει πληροφορίες
σχετικά με μεμονωμένα μέλη του προσωπικού της. Σύμφωνα με τους
κανονισμούς της Ε.Ε. για το προσωπικό της, όλες οι μετακινήσεις
πρέπει να εγκρίνονται όταν εργαζόμενοι της Ε.Ε. καταλαμβάνουν
μια θέση από την οποία μπορεί να υπάρξει πιθανή σύγκρουση
συμφερόντων με τις Ευρωπαϊκές Αρχές.
Η Testbiotech πιστεύει ότι οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε
αυτή η μετακίνηση πρέπει να γνωστοποιηθούν. Οι κανονισμοί της
Ε.Ε. αναφέρουν εξάλλου ότι η έγκριση μιας τέτοιας μετακίνησης είναι
δυνατή μόνο αφού παρέλθει διάστημα δύο ετών. Στην περίπτωση
της S. Renckens το μέγιστο χρονικό διάστημα από την EFSA στην
Syngenta δεν ξεπέρασε καν το ένα έτος.
Πηγή: www.biotechwatch.gr
14 • ΔΗΩ
Η
χώρα της Ε.Ε. με τους σκληρότερους περιορισμούς στην καλλιέργεια και το εμπόριο γενετικά
τροποποιημένων οργανισμών έγινε η Βουλγαρία.
Ο σχετικός νόμος ψηφίσθηκε σχεδόν ομόφωνα
από τη βουλγάρικη Βουλή, ύστερα από πολυήμερη
έντονη αντιπαράθεση των κομμάτων.
«Ύστερα από τετράμηνη πολιτική και κοινωνική διαμάχη για το νομοσχέδιο περί των ΓΤΟ, οι βουλευτές
τελικά οριστικοποίησαν χθες την απαγόρευση της
καλλιέργειας και του εμπορίου παρόμοιων ειδών.
Από εδώ και πέρα στη χώρα θα μπορούν να γίνονται μόνο εργαστηριακά πειράματα με γενετικά μεταλλαγμένους οργανισμούς, σύμφωνα με το νόμο».
Με αυτόν τον χαρακτηριστικό τρόπο παρουσιάζει
την απόφαση της Βουλής η οικονομική εφημερίδα
«Ντνέβνικ», η οποία επισημαίνει ότι οι βουλευτές
επιβεβαίωσαν και τη ρητή απαγόρευση της καλλιέργειας και του εμπορίου μεταλλαγμένων σιτηρών,
τριαντάφυλλων που χρησιμεύουν ως πρώτη ύλη
για το ροδέλαιο, αμπελιών, καπνών και όλων των
φρούτων και λαχανικών στη Βουλγαρία.
Η «Ντνέβνικ» και η πλειοψηφία των ΜΜΕ υπενθυμίζουν την άνευ προηγουμένου κινητοποίηση
της κοινωνίας των πολιτών τους τελευταίους μήνες, η οποία τελικά κατάφερε να αποτρέψει με
πολυάριθμες δυναμικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας
την πρόθεση του υπουργείου Περιβάλλοντος να
«χαλαρώσει» νομοθετικά τα περιοριστικά μέτρα
για τους ΓΤΟ, επικαλούμενο την «ανάγκη» να
εναρμονίσει τη νομοθεσία της με το ευρωπαϊκό
κεντημένο στον τομέα.
Εναντίον του νομοσχεδίου τάχθηκαν ενεργά πολυάριθμες περιβαλλοντικές οργανώσεις, μαζί με
τους συνδέσμους των αγροτών που ασχολούνται
με τη βιολογική γεωργία, των μελισσοκόμων κ.ά.
Συνέπεια της δυναμικής αυτής εκστρατείας ήταν
τα αποτελέσματα έρευνας που έδειξαν ότι το 97%
των Βούλγαρων αντιτίθεται στα μεταλλαγμένα.
Ο πρωθυπουργός Μπόικο Μπορίσοφ είχε αναγγείλει την απόφαση του κυβερνώντος κόμματος
«να κάνει πίσω» από την πρόθεσή του για «εκσυγχρονισμό» του απαγορευτικού καθεστώτος
για τους ΓΤΟ στη Βουλγαρία. Στην πολυήμερη
συζήτηση και αντιπαράθεση στη Βουλή, οι βουλευτές αντάλλαξαν κατηγορίες για εξυπηρέτηση
μεγάλων οικονομικών συμφερόντων.
H IFOAM για τις βιολογικές υδατοκαλλιέργειες
Μ
ολονότι ο ιδιωτικός τομέας δεν έμεινε ευχαριστημένος από αρκετά σημεία του
νέου κανονισμού της Ε.Ε. για τις βιολογικές υδατοκαλλιέργειες, η ικανοποίηση
ότι επιτέλους υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο εντέλει υπερίσχυσε –αυτή ήταν η
γενική αίσθηση που αποκόμιζε ο επισκέπτης της φετινής διεθνούς έκθεσης
βιολογικών προϊόντων BioFach.
Τα επίμαχα σημεία για τα οποία έχουν εκφραστεί δυσαρέσκειες είναι οι
επιτρεπόμενες πυκνότητες ψαριών στις μονάδες εκτροφής, η ρύθμιση για τις
αποστάσεις διαχωρισμού ανάμεσα σε βιολογικές και συμβατικές μονάδες και
τα κλειστά συστήματα εκτροφής. Άλλα δύσκολα σημεία είναι οι προδιαγραφές
για τις τροφές, τον τεχνητό αερισμό, την αναπαραγωγή και το περιβάλλον σε
συγκεκριμένες περιπτώσεις.
Πάντως, προς το παρόν, οι επιπτώσεις της εκπόνησης του νέου κανονισμού
δεν έχουν φανεί, αλλά αναμένεται να λειτουργήσει τονωτικά για την αγορά.
Περιοριστικός παράγοντας για την προσφορά θα είναι η δυνατότητα προμήθειας
των επιτρεπόμενων ζωοτροφών. Λόγω της περιπλοκότητας του θέματος
δεν αναμένεται να υπάρξει απότομη ανάπτυξη του τομέα, ούτε σε επίπεδο
πιστοποιητικών οργανισμών ούτε στην μεταποίηση ή στις κρατικές δομές.
Η μελέτη Organic Aquaculture 2009, την οποία παρουσίασε κατά τη διάρκεια
της έκθεσης η IFOAM, αναλύει, μεταξύ
άλλων, και την κατάσταση της παραγωγής
στην Ελλάδα: Το κίνητρο για συμβατικές
επιχειρήσεις εκτροφής τσιπούρας και
λαβρακιού να στραφούν σε βιολογικές
ιχθυοκαλλιέργειες ήταν οι πεσμένες τιμές
στον συμβατικό τομέα. Το 2008 υπήρχαν
ήδη δύο πιστοποιημένες επιχειρήσεις, ενώ
αναμένεται να πιστοποιηθούν και άλλες. Το
λαβράκι και η τσιπούρα είναι, μέχρι στιγμής,
τα μόνα βιολογικά ψαρικά που παράγονται
στην Ελλάδα.
Περισσότερες πληροφορίες: IFOAM (2010)
«Organic Aquaculture. EU Regulations (EC)
834/2007, (EC) 889/2008, (EC) 710/2009.
Background, assessment, interpretation»
(διατίθεται ηλεκτρονικά στο www.ifoam.
org), καθώς και στη μελέτη των Naturland eV
και Organic Services «Organic Aquaculture
2009 - production and market»
Ν.Φ.
ΔΗΩ • 15
νέο λογότυπο
ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΪΌΝΤΑ ΤΗΣ Ε.Ε.
Μ
ε την ολοκλήρωση του πανευρωπαϊκού διαγωνισμού για
το νέο λογότυπο για όλα τα βιολογικά προϊόντα της Ε.Ε., η
Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε επίσημα τον νικητή του
διαγωνισμού που επιλέχθηκε από ηλεκτρονική ψηφοφορία,
στην οποία μετείχαν περίπου 130.000 άτομα. Το λογότυπο που
συγκέντρωσε το 63% των ηλεκτρονικών ψήφων σχεδιάστηκε
από τον Γερμανό φοιτητή Dusan Milenkovic και απεικονίζει
ένα «ευρω-φύλλο», δηλαδή τα αστέρια της Ε.Ε. σε πράσινο
φόντο.
Από την 1η Ιουλίου 2010 η χρήση του βιολογικού λογότυπου
θα είναι υποχρεωτική για όλα τα προσυσκευασμένα βιολογικά προϊόντα που συμμορφώνονται με τη σχετική νομοθεσία
και έχουν παραχθεί στην Ε.Ε. Προαιρετικά, θα μπορεί να
χρησιμοποιείται και για εισαγόμενα προϊόντα. Δίπλα από το
υποχρεωτικό λογότυπο θα μπορούν να τοποθετούνται και
άλλα ιδιωτικά, περιφερειακά ή εθνικά λογότυπα.
Όπως δήλωσε ο πρόεδρος του Οργανισμού Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ κ. Σπύρος Σγούρος,
«η πρόβλεψη για υποχρεωτική χρήση του νέου λογότυπου
είναι γνωστό ότι συνάντησε την αντίθεση των οργανώσεων
της βιολογικής γεωργίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς δεν
συνδυάζεται με μια ευρύτατη καμπάνια προώθησής του. Η υποχρεωτική εφαρμογή απαλλάσσει σε κάποιο βαθμό την Ε.Ε. και
τα κράτη μέλη από τις υποχρεώσεις τους, ενώ η εναλλακτική
πρόταση που είχε τεθεί προς συζήτηση, που ήταν η ενίσχυση
των επιχειρήσεων που χρησιμοποιούν τον νέο λογότυπο θα
μπορούσε να έχει πολύ περισσότερα θετικά αποτελέσματα.
Το νέο σήμα είναι τουλάχιστον καλύτερο από το προηγούμενο, καθώς διαφοροποιείται από σύμβολα παρεμφερή με
άλλα ευρωπαϊκά λογότυπα, όπως είναι το ΠΟΠ. και το ΠΓΕ.
Ωστόσο, η τελική επιλογή λογοτύπου δεν παρέχει ποιοτική
διαφοροποίηση στα βιολογικά προϊόντα».
Την αντίρρησή του είχε εκφράσει, κατά τη διάρκεια του διαγωνισμού, και ο εξειδικευμένος σε θέματα βιολογικής γεωργίας
δικηγόρος κ. Hanspeter Schmidt, ο οποίος θεωρεί ότι αφενός
κανένα από τα τρία σχέδια που μετείχαν στο διαγωνισμό δεν
μεταδίδει τη βιολογικότητα των προϊόντων, αφετέρου δεν
θα είναι ευκρινή εάν τυπωθούν σε μικρότερο μέγεθος σε
συσκευασίες προϊόντων.
16 • ΔΗΩ
Πέρα από την επιλογή συγκεκριμένου συμβόλου, σημασία έχει
και ο τρόπος χρήσης του, καθώς η προαιρετική χρήση του
για προϊόντα προερχόμενα από χώρες εκτός Ε.Ε. στην πράξη
σημαίνει ότι δεν θα διαφοροποιούνται τα ευρωπαϊκά από τα
εισαγόμενα προϊόντα. Αναμένεται να δούμε την αντίδραση,
σε ευρωπαϊκό επίπεδο, από παραγωγούς, φορείς, αλλά και
τους καταναλωτές.
Γενικοί όροι για την επισήμανση
προϊόντων βιολογικής γεωργίας
Α. Κοινοτικό λογότυπο - Ειδικοί όροι χρήσης
ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΕ) 271/2010: Αφορά τον καθορισμό λεπτομερών κανόνων όσον αφορά το λογότυπο βιολογικής
παραγωγής της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Άλλη σχετική νομοθεσία με την επισήμανση βιολογικών
τροφίμων: Άρθρα 23-25 του Καν. (ΕΚ) 834/2007 και άρθρα
57 και 58 του Καν. (ΕΚ) 889/2008.
Μορφή λογοτύπου:
Εφαρμόζεται:
Η χρήση του κοινοτικού λογότυπου είναι υποχρεωτική από
1η Ιουλίου 2010.
Προαιρετικά επιτρέπεται η χρήση
του από 31 Μαρτίου 2010.
Επιτρέπεται να
συνεχιστεί η διάθεση στην αγορά
αποθεμάτων προϊόντων που έχουν παραχθεί, συσκευαστεί και σημανθεί πριν
την 1η Ιουλίου 2010 σύμφωνα με τον Καν. (ΕΚ) 2092/91 ή
Καν. (ΕΚ) 834/2007 (και χωρίς το κοινοτικό λογότυπο) μέχρι
την εξάντληση των αποθεμάτων.
Επιτρέπεται να συνεχιστεί η χρησιμοποίηση συσκευασιών
σύμφωνα με τον Καν. (ΕΚ) 2092/91 ή Καν. (ΕΚ) 834/2007 (και
χωρίς το κοινοτικό λογότυπο) για προϊόντα τα οποία διατίθενται
GR-BIO-001
Γεωργία ΕΕ/
εκτός ΕΕ
GR-BIO-001
Ελλάδα
Το κοινοτικό λογότυπο:
Υποχρεωτικά χρησιμοποιείται: Στην επισήμανση προσυσκευασμένων προϊόντων αλλά και για τη διαφήμιση βιολογικών
προϊόντων.
GR-BIO-001
GR-BIO-001
GR-BIO-001
EU Agriculture Non-EU Agriculture EU/NonEU Agriculture
GR-BIO-001
Greece
Προαιρετικά χρησιμοποιείται: Σε εισαγόμενα προϊόντα από
τρίτες χώρες.
1. Εάν το λογότυπο τοποθετηθεί δύο φορές, μπορεί ο Κωδικός
του Φορέα Ελέγχου και η Χώρα προέλευσης να αναφερθούν
μία φορά; Ναι.
2. Μπορεί το κοινοτικό λογότυπο να τοποθετηθεί δύο φορές
στη συσκευασία (πρόσθια και οπίσθια ετικέτα); Ναι.
3. Το παλιό κοινοτικό λογότυπο μέχρι πότε μπορεί να χρησιμοποιείται; Θα πραγματοποιηθεί προοδευτική απόσυρση
με την εξάντληση των αποθεμάτων.
4. Μπορούν να εμφανίζονται στη συσκευασία και εθνικά και
ιδιωτικά λογότυπα (π.χ. λογότυπο ΔΗΩ, γερμανικό ΒΙΟ);
Ναι. Τα εθνικά και ιδιωτικά λογότυπα εξακολουθούν να
είναι σε ισχύ και μπορούν να τοποθετηθούν δίπλα στο
κοινοτικό λογότυπο.
5. Μπορεί να αλλαχθεί το σχήμα του κοινοτικού λογότυπου;
Όχι.
6. Πρέπει το κοινοτικό λογότυπο να τοποθετείται πάντα στην
εμπρόσθια όψη της συσκευασίας; Όχι, αρκεί να είναι ευδιάκριτο, ευανάγνωστο και ανεξίτηλο.
7. Πού μπορώ να βρω παραπάνω πληροφορίες; Στο δικτυακό
τόπο http://ec.europa.eu.
στην αγορά μέχρι την 1η Ιουλίου 2012 (εφόσον πληρούνται
οι προδιαγραφές του Καν. (ΕΚ) 834/2007).
ΔΕΝ μπορεί να χρησιμοποιείται:
1. Σε προϊόντα υπό μετατροπή.
2. Σε μεταποιημένα προϊόντα τα οποία αποτελούνται από
βιολογικά συστατικά σε ποσοστό μικρότερο από 95%.
3. Σε προϊόντα που προέρχονται από μη εκτρεφόμενα ψάρια
ή θηράματα και περιέχουν βιολογικά συστατικά.
4. Σε προϊόντα που δεν περιλαμβάνονται στο πεδίο εφαρμογής
του Καν. (ΕΚ) 834/2007 και πιστοποιούνται με ιδιωτικά πρότυπα, π.χ. θηράματα, υφάσματα, καλλυντικά (π.χ. οίνος από
σταφύλια βιολογικής γεωργίας, σαρδέλα σε λάδι βιολογικής
γεωργίας, μαλλί από πρόβατα βιολογικής εκτροφής, γάλα
υπό μετατροπή, ζωοτροφές κατοικίδιων).
8.ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΕΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ όταν χρησιμοποιείται το
λογότυπο:
i) Κωδικός Φορέα Ελέγχου και Πιστοποίησης (για τη
ΔΗΩ είναι: GR-BIO-001)
ii) Χώρα προέλευσης. Δεν αναγράφεται με εμφανέστερο
χρώμα, μέγεθος και γραμματοσειρά από την περιγραφή
πώλησης του προϊόντος. Μπορεί να δηλωθεί με μία από
τις ακόλουθες μορφές σε οποιαδήποτε πλευρά του σήματος, όπως στο παράδειγμα παρακάτω:
α. «Γεωργία ΕΕ» ή «ΕU Agriculture»: εφόσον το 98% της
γεωργική πρώτης ύλης έχει παραχθεί στην Ε.Ε.
β. «Γεωργία εκτός ΕΕ» ή «Νon-ΕU Agriculture»: εφόσον
το 98% της γεωργικής πρώτης ύλης έχει παραχθεί σε
τρίτες χώρες.
γ. «Γεωργία ΕΕ/εκτός ΕΕ» ή «ΕU/Νon-ΕU Agriculture»:
όταν μέρος των γεωργικών πρώτων υλών έχει παραχθεί
εντός Ε.Ε. και μέρος αυτών εκτός.
δ. «Ελλάδα» (ή οποιαδήποτε άλλη χώρα): όταν το 98%
των συστατικών γεωργικής προέλευσης έχουν παραχθεί
στην Ελλάδα
Πάνω πλευρά
GR-BIO-001
GR-BIO-001
Γεωργία ΕΕ
Γεωργία εκτός ΕΕ
Συνήθεις ερωτήσεις
Β. Λοιποί κανόνες επισήμανσης
i) Το χρώμα, το μέγεθος και ο τύπος των γραμμάτων των ενδείξεων δεν πρέπει να είναι εμφανέστερα από την ονομασία
του προϊόντος.
ii) Στάδιο προϊόντος: Αναγράφονται στη συσκευασία οι παρακάτω όροι:
Ελληνικά Προϊόν βιολογικής Προϊόν υπό μεταγεωργίας
τροπή στη βιολογική
γεωργία
Αγγλικά Product of
Product of organic
organic farming
farming in conversion
Ειδικά για τους οίνους αναφέρεται:
GR-BIO-001
Γεωργία ΕΕ
Αριστερή πλευρά
Δεξιά πλευρά
GR-BIO-001
Γεωργία ΕΕ
GR-BIO-001
Γεωργία ΕΕ
Ελληνικά Οίνος από
σταφύλια
βιολογικής
γεωργίας
Αγγλικά Wine from grapes
of organic farming
Κάτω πλευρά
GR-BIO-001
Γεωργία ΕΕ
Παράδειγμα:
ή
Οίνος από σταφύλια
υπό μετατροπή στη
βιολογική γεωργία
Wine from grapes of
organic farming in conversion
Και για τις ζωοτροφές αναφέρεται:
Ελληνικά Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για βιολογική
παραγωγή σύμφωνα με τους κανονισμούς (ΕΚ)
αριθ. 834/2007 και (ΕΚ) αριθ. 889/2008
ΔΗΩ • 17
Αγγλικά
May be used in organic production in
accordance with Regulations (EC) 834/2007
and (EC) 889/2008
iii) Κατάλογος συστατικών: Βρίσκεται στο ίδιο οπτικό πεδίο
με την περιγραφή πώλησης και προσδιορίζει τα συστατικά
που είναι βιολογικά. Η αναγραφή των συστατικών θα πρέπει
να γίνεται κατά σειρά ελαττούμενης περιεκτικότητας ως προς
το βάρος κατά τη στιγμή της χρησιμοποίησής τους στην παρασκευή των τροφίμων.
Επισημαίνεται ότι σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να ισχύει
και η ισχύουσα νομοθεσία για τα τρόφιμα και τη διατροφή
των ζώων (π.χ. Οδηγία 200/ΕΚ/13, Καν. (ΕΚ) 1019/2002,
Καν. (ΕΚ) 510/2006, Καν. (ΕΚ) 479/2008 κ.λπ.) και να υπάρχουν αναφορές (ενδεικτικές) σχετικά με:
• Ημερομηνία ελάχιστης διατηρησιμότητας του προϊόντος (ή,
για μικροβιολογικώς εξαιρετικά αλλοιώσιμα τρόφιμα, την
τελική ημερομηνία ανάλωσης).
• Ιδιαίτερες συνθήκες διατήρησης και χρήσης του προϊόντος.
• Όνομα ή εμπορική επωνυμία και διεύθυνση του κατασκευαστή ή του συσκευαστή.
• Περιγραφή προϊόντος και καθαρή ποσότητα.
• Ένδειξη της ποσότητας ενός συστατικού (%), π.χ. μελιτζάνα,
όταν το συστατικό εμφανίζεται στην ονομασία πώλησης
του προϊόντος.
• Θρεπτική αξία.
• Ιχνηλασιμότητα.
Αφορά μόνο την επισήμανση ελαιολάδου:
• Αναγραφή κωδικού τυποποιητηρίου - συσκευαστηρίου του
ελαιολάδου (EL 40 XXX).
• Προσδιορισμός καταγωγής (π.χ. Ελληνικό προϊόν).
• Να υπάρχει η εξής αναφορά:
Προτεινόμενο παράδειγμα Επισήμανσης
ΠΡΟΪΟΝ «Α»
Προϊόν βιολογικής γεωργίας
Γράφημα / Εικόνα
GR-BIO-001
Ελλάδα
Πιστοποιείται από τον Οργανισμό ΔΗΩ
σύμφωνα με τον Καν. (ΕΚ) 834/2007
www.dionet.gr
ΠΡΟΣΘΙΑ ΕΤΙΚΕΤΑ
Πίνακας Συστατικών:
Α*, Β*, Γ*, νερό, αλάτι
Όπου * Προϊόν Βιολογικής Γεωργίας
Ημ/νία Ελάχιστης
Διατηρησιμότητας
ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ
ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Πίνακας Διατροφικής Αξίας
Εξαιρετικό παρθένο ελαιό- Ελαιόλαδο ανωτέρας κατηλαδο/ extra virgin olive oil γορίας που παράγεται απευθείας από ελιές και μόνο με
μηχανικές μεθόδουs/Superior
category olive oil obtained
directly from olives and solely
by mechanical means
LOT Nο
Παρθένο ελαιόλαδο/
Virgin olive oil
Ελαιόλαδο που παράγεται
απευθείας από ελιές και μόνο με μηχανικές μεθόδους/
Olive oil obtained directly
from olives and solely by
mechanical means
Αφορά μόνο στην επισήμανση οίνου:
• ο αποκτημένος αλκοολικός τίτλος
• χαρακτηρισμός (π.χ. τοπικός, επιτραπέζιος κτλ)
• ένδειξη «περιέχει θειώδη»
18 • ΔΗΩ
Παρασκευάζεται ή/ και συσκευάζεται από:
ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ, Διεύθυνση:χχχχχχχχχχχχχχ
ΟΠΙΣΘΙΑ ΕΤΙΚΕΤΑ
ΜΕ ΤΗΝ ΕΓΚΡΙΣΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΗΣ ΓΤΟ ΠΑΤΑΤΑΣ AMFLORA
η Κομισιόν (ξαν)ανοίγει την πόρτα
της Ευρώπης στα μεταλλαγμένα
Του Σπύρου Κακουριώτη
Η
Ευρωπαϊκή Επιτροπή
ενέκρινε πρόσφατα την
καλλιέργεια μιας γενετικά
τροποποιημένης φυτικής
ποικιλίας (της πατάτας
Amflora, της εταιρείας
BASF) για πρώτη φορά
μετά από 12 χρόνια, δείχνοντας να θέτει τα κέρδη του
βιοτεχνολογικού λόμπι πάνω
από τη θέληση του κόσμου.
Η Επιτροπή εξέδωσε δύο αποφάσεις
για τη γενετικώς τροποποιημένη πατάτα
Amflora: με την πρώτη απόφαση εγκρίνεται
η καλλιέργειά της στην Ε.Ε. για βιομηχανική
χρήση, κυρίως στην παραγωγή χαρτιού, και η δεύτερη αφορά τη χρήση των υποπροϊόντων αμύλου της
Amflora στις ζωοτροφές.
Φαίνεται ότι η νεοσύστατη Κομισιόν, εν μέσω μιας ευρύτατης οικονομικής και
κοινωνικής κρίσης, μίας γενικευμένης αμφισβήτησης των Ευρωπαίων πολιτών,
μίας παταγώδους αποτυχίας των, όπως αποδείχθηκαν, διάτρητων ελεγκτικών της
μηχανισμών, επέλεξε ως βασική προτεραιότητα την έγκριση καλλιέργειας της
μεταλλαγμένης πατάτας, περίπου 12 χρόνια μετά την προηγούμενη παρόμοια
απόφασή της, δηλαδή την έγκριση μεταλλαγμένου καλαμποκιού, του ΜΝΟ 819
της Monstanto, το 1998.
Η απόφαση Επιτροπής «συνιστά πραγματική κήρυξη πολέμου, από τη μεριά του
προέδρου της Ζοζέ Μπαρόζο ενάντια στους Ευρωπαίους πολίτες, που στην
πλειοψηφία τους αντιτίθενται στην καλλιέργεια ΓΤΟ», δήλωσε χαρακτηριστικά
η Κορίν Λεπάζ, αντιπρόεδρος της Επιτροπής Περιβάλλοντος του Ευρωπαϊκού
Κοινοβουλίου.
Παρά το γεγονός ότι το φυτό αυτό προορίζεται για βιομηχανική χρήση και την
παραγωγή ζωοτροφών, υπάρχουν σοβαρότατοι κίνδυνοι για την ανθρώπινη
υγεία όσων θα καταναλώνουν κτηνοτροφικά προϊόντα. Υπάρχουν
επίσης σοβαρότατοι κίνδυνοι για
επιμόλυνση γειτονικών φυτειών συμβατικών προϊόντων
μέσω επικονίασης και
κίνδυνοι εμφάνισης επιμολυσμένων προϊόντων
επτά χρόνια μετά την καλλιέργεια της μεταλλαγμένης
ποικιλίας. Υπάρχουν, τέλος, σοβαροί κίνδυνοι στην υγεία των ζώων
που θα καταναλώσουν τα υποπροϊόντα
αυτής της πατάτας ως ζωοτροφή, δεδομένου ότι έρευνα της βρετανικής κυβέρνησης
κατέδειξε ότι στα ζώα αυτά καταστρέφεται
το πεπτικό τους σύστημα.
Η νέα Επιτροπή όφειλε να γνωρίζει τους
κινδύνους που εγκυμονούν τέτοιες αποφάσεις. Όφειλε να γνωρίζει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των Ευρωπαίων πολιτών
αντιτίθεται στην παραγωγή και κατανάλωση
των μεταλλαγμένων. Αντί να ομιλεί για την
ανάγκη «προώθησης της επιστήμης» και να
ετοιμάζεται να συζητήσει την καλλιέργεια
17 νέων μεταλλαγμένων προϊόντων στην
ευρωπαϊκή γη και την απελευθέρωση των
εισαγωγών 44 νέων μεταλλαγμένων τροφίμων και ζωοτροφών, όφειλε να γνωρίζει
γεγονότα όπως:
ΔΗΩ • 19
• Παρά τη συστηματική παραπληροφόρηση και προπαγάνδα περί γενικευμένης «επικράτησης» των μεταλλαγμένων, μόλις το 2,7% της
αγροτικής γης παγκόσμια καλλιεργείται με μεταλλαγμένα.
• Μόλις 6 χώρες καλλιεργούν το 95% των εκτάσεων.
• Μόλις ένα προϊόν μίας εταιρείας (η μεταλλαγμένη σόγια της Monsanto)
καλύπτει το 52% των εκτάσεων με μεταλλαγμένα παγκοσμίως.
• Στην Ε.Ε. οι εκτάσεις με μεταλλαγμένα μειώθηκαν το 2009 (-4% στην
Ισπανία, μηδενισμός στη Γερμανία λόγω απαγόρευσης, -31% στην
Τσεχία, -57% στη Ρουμανία, -54% στη Σλοβακία).
• Στις ΗΠΑ εμφανίζονται πλέον σοβαροί τριγμοί στην επέκταση των
μεταλλαγμένων λόγω, κυρίως, της μειωμένης τιμής που λαμβάνει ο
παραγωγός μεταλλαγμένων σε σχέση με τον συμβατικό, των μεγάλων
αυξήσεων του κόστους των σπόρων των φυτών αυτών (+26% την προηγούμενη τριετία), της ανάγκης χρήσης περισσότερων ζιζανιοκτόνων
λόγω της ανθεκτικότητας που έχουν αναπτύξει πλέον τα φυτά, δηλαδή
το αντίθετο απ’ ό,τι αρχικά υποσχέθηκαν οι τεχνολογίες αυτές.
Η στάση των ευρωπαϊκών χωρών
Έξι χώρες, ανάμεσα τους η Γαλλία και η Γερμανία, απαγόρευσαν την
καλλιέργεια του ΜΟΝ810 και ένδεκα χώρες ζήτησαν άδεια για να απαγορεύσουν κάθε καλλιέργεια ΓΤΟ.
Ο Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο υπέστη πέρυσι πλήγμα όταν 22 χώρες ψήφισαν
κατά της πρότασής του για την άρση των απαγορεύσεων και οι ευρωπαϊκές
κυβερνήσεις είναι σήμερα απρόθυμες να επιτρέψουν τους ΓΤΟ, εξαιτίας
της αντίθεσης της κοινής γνώμης των χωρών τους.
Απορρίφθηκε η πρόταση συζήτησης στο Ευρωκοινοβούλιο
Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κατατέθηκε
πρόταση των Πράσινων και της
Αριστεράς να
εγγραφεί στην
ημερήσια διάταξη
η συζήτηση για
την πρωτοβουλία
του νέου επιτρόπου Τζον Ντάλι να
δώσει άδεια στη
μεταλλαγμένη πατάτα Amflora, που
όμως απορρίφθηκε
με ψήφους 182 κατά, 82
υπέρ και 15 κατά. Από τους
Έλληνες ευρωβουλευτές
υπερψήφισαν την πρόταση
οι Τρεμόπουλος (Οικολόγοι
Πράσινοι), Χουντής (ΣΥΡΙΖΑ) και Γ. Παπαστάμκος, Κ.
Πουπάκης (Ν.Δ.). Οι υπόλοιποι ευρωβουλευτές της Ν.Δ.,
20 • ΔΗΩ
αλλά και το σύνολο του ΠΑΣΟΚ, ΛΑΟΣ και ΚΚΕ,
απείχαν ή απουσίασαν από την ψηφοφορία.
Η στάση της ελληνικής κυβέρνησης
(ή αλλιώς, πως η Ελληνίδα επίτροπος Μ. Δαμανάκη ψήφισε υπέρ)
Πρόσφατα, η υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και
Τροφίμων Κ. Μπατζελή, με επίσημες δηλώσεις
της, είχε τονίσει ότι η Ελλάδα δεν θα επιτρέψει
την καλλιέργεια της γενετικά τροποποιημένης πατάτας. Ωστόσο, σύμφωνα με πληροφορίες που
διέρρευσαν, η επίτροπος Μ. Δαμανάκη ψήφισε
υπέρ (το ίδιο έπραξε και η Κύπρια επίτροπος Α.
Βασιλείου). Αξιομνημόνευτο είναι ότι και το 2004 η
τότε επίτροπος Α. Διαμαντοπούλου είχε δώσει επίσης τη θετική της ψήφο για το θέμα καλλιέργειας
της Γ.Τ. ποικιλίας καλαμποκιού Bt11. Διακρίνεται
δηλαδή μια αμφιλεγόμενη στάση της κυβέρνησης,
η οποία, ενώ φαινομενικά υιοθετεί σαφή θέση κατά
της καλλιέργειας Γ.Τ. ποικιλιών στην Ελλάδα, στην
ουσία δεν θέτει σημαντικά εμπόδια στην αποδοχή
τους σε θεσμικό επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Πανευρωπαϊκό μορατόριουμ και συγκεκριμένα
μέτρα
Ο Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ κάνει έκκληση για μορατόριουμ στην καλλιέργεια ΓΤΟ, υποστηρίζοντας το
κοινό αίτημα των οργανώσεων της βιολογικής γεωργίας, όπως προέκυψε μετά τη συνάντηση των εκπροσώπων
του Ευρωπαϊκού Γραφείου
IFOAM (www.ifoam-eu.org)
στις 18 και 19 Μαρτίου
στην Μάλτα, την γενέτειρα του επίτροπου
Τζον Ντάλι.
Ο Οργανισμός ΔΗΩ,
σε κοινό πλαίσιο με τις
ευρωπαϊκές οργανώσεις
της βιολογικής γεωργίας,
ζητά από τον επίτροπο να
δεσμευτεί επίσημα με μορατόριουμ στην καλλιέργεια των μεταλλαγμένων,
ώστε να διασφαλιστεί
η φυσική, αγροτική
και πολιτιστική κληρονομιά, να διατηρηθεί
η βιοποικιλότητα και
να προστατευθεί ο
Ευρωπαίος καταναλωτής. Είναι επιτακτική η
ανάγκη να διατηρήσουν οι
Ευρωπαίοι αγρότες την
ελευθερία επιλογής. Επιπλέον, υφίσταται και ένα
οικονομικό ζήτημα, καθώς οι αγρότες πρέπει να
μπορούν να είναι σίγουροι ότι τα προϊόντα τους
είναι ελεύθερα από ΓΤΟ, για να μπορούν να τα
διακινούν στην αγορά.
Σε ανακοίνωση του οργανισμού αναφέρεται συγκεκριμένα:
«Ζητούμε από τον επίτροπο Dalli, αλλά ειδικότερα
από την ελληνική κυβέρνηση, να λάβει πρωτοβουλία ως προς:
1.Την υλοποίηση ενός πανευρωπαϊκού μορατόριουμ στις εγκρίσεις και την καλλιέργεια των
ΓΤΟ στην Ε.Ε. Το μορατόριουμ αυτό θα πρέπει
να συνεχίσει να ισχύει έως ότου η Ευρωπαϊκή
Επιτροπή εκπληρώσει τις απαιτήσεις του Περιβαλλοντικού Συμβουλίου της 4ης Δεκεμβρίου
2008.
- Να εκτιμηθεί ο κοινωνικός και οικονομικός αντίκτυπος της καλλιέργειας των ΓΤΟ
στην αγορά: Πρέπει να λάβουμε υπόψη τον
αντίκτυπο των ΓΤΟ στο σύνολο της τροφικής
αλυσίδας, δεδομένων των διαφορετικών δομών και συστημάτων αγροτικής παραγωγής
στην Ευρώπη. Εδώ περιλαμβάνονται τα κόστη
πρόληψης ή/και περιορισμού της επιμόλυνσης
στους εξής τομείς: παραγωγή σπόρων, καλλιέργεια στο χωράφι, καθαρισμός μηχανημάτων
κοινής χρήσης, μεταφορά και αποθήκευση,
καθώς και αποφυγή επιμόλυνσης των τροφίμων και των ζωοτροφών στις διαδικασίες
μεταποίησης.
- Να αξιολογηθούν τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα των γενετικά τροποποιημένων φυτών
στο περιβάλλον.
- Να τεθεί ένα πλαίσιο ώστε να μελετηθούν τα
χαρακτηριστικά των οικοσυστημάτων και
των συγκεκριμένων γεωγραφικών περιοχών
στις οποίες ίσως καλλιεργούνται ΓΤΟ.
- Να μελετηθούν οι δυνητικές συνέπειες για το
περιβάλλον από την αλλαγή στη χρήση φυτοφαρμάκων που προκαλείται από ανθεκτικά
ΓΤΟ φυτά.
- Να διασφαλιστεί συνοχή στην αξιολόγηση του
κινδύνου από τα γενετικά τροποποιημένα
φυτά που παράγουν ενεργές ουσίες, που
καλύπτονται από την οδηγία 91/414/EEC.
2.Την αναθεώρηση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας
σχετικά με τους ΓΤΟ, ώστε να προκύψει βελτιωμένη κοινοτική νομοθεσία, που να προστατεύει τους αγρότες και τους καταναλωτές
που θέλουν να παραμείνουν ελεύθεροι από
τα μεταλλαγμένα.
ευρωπαϊκή περιβαλλοντική νομοθεσία.
4.Την αναθεώρηση της EFSA ως αρμόδιου όργανου διαχείρισης κινδύνου. Να είναι ανεξάρτητοι
οι επιστήμονες της EFSA, να
υπάρχει διαφάνεια στις διαδικασίες αξιολόγησης κινδύνου,
αλλά και να αναγνωρίζονται οι
αβεβαιότητες και οι διαφορετικές
επιστημονικές απόψεις.
5.Τη ν κ α θ ι έ ρ ω σ η
ενός πανευρωπαϊκού πλαισίου συνύπαρξης που να διασφαλίζει
την ελευθερία από τους ΓΤΟ
για όλους τους αγρότες, καθώς
και για όλους τους επαγγελματίες
του κλάδου των τροφίμων και των ζωοτροφών
που επιθυμούν να παραμείνουν ελεύθεροι από τα μεταλλαγμένα. Στο
πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να εφαρμοστεί η αρχή ο παραβάτης πληρώνει.
Οι επιχειρήσεις που έχουν κέρδη από τους ΓΤΟ θα πρέπει να αναλάβουν
τις ευθύνες τους για κάθε οικονομική και περιβαλλοντική ζημία που
προκαλούν οι γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες, συμπεριλαμβανομένου του κόστους πρόληψης της επιμόλυνσης και του κόστους
αναλύσεων και ελέγχων των προϊόντων για γενετικά τροποποιημένες
ουσίες.
6.Την καθιέρωση του κατώτατου δυνατού ορίου ανίχνευσης, στα όρια
του εντοπισμού (π.χ. 0,1%) για την ύπαρξη ΓΤΟ στους βιολογικούς και
συμβατικούς σπόρους, όπως ζητήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο
στις 18 Δεκεμβρίου 2007. Καθώς οι σπόροι βρίσκονται στην αρχή της
διατροφικής αλυσίδας, οι καθαροί από ΓΤΟ σπόροι είναι απολύτως
απαραίτητοι για τη διασφάλιση της παραγωγής τροφίμων.
7.Την αναθεώρηση της έγκρισης της γενετικά τροποποιημένης πατάτας
Amflora, που περιλαμβάνει γονίδιο ανθεκτικό στα αντιβιοτικά. Σύμφωνα
με την ισχύουσα ευρωπαϊκή νομοθεσία, μέχρι το τέλος του 2004 θα
έπρεπε να έχουν αποσυρθεί όλα τα ανθεκτικά στα αντιβιοτικά γονίδια
(ARMG), που ενδέχεται να έχουν αντίξοες συνέπειες στην ανθρώπινη
υγεία και το περιβάλλον.
Η χώρα μας μπορεί να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην αποτροπή της
εισόδου των γενετικά μεταλλαγμένων καλλιεργειών στην ευρωπαϊκή γεωργία, προωθώντας παράλληλα τη βιολογική γεωργία, ως την ρεαλιστική
εναλλακτική μέθοδο στην αγροτική παραγωγή».
Ένα εκατομμύριο υπογραφές κατά της Amflora
Η οργάνωση Avaaz (http://www.avaaz.org) έχει ξεκινήσει μια πρωτοβουλία για τη ηλεκτρονική συλλογή 1.000.000 υπογραφών, η
οποία θα δώσει την ευκαιρία επίσημης αίτησης προς την Ευρωπαϊκή
Επιτροπή για την απαγόρευση Γ.Τ. ποικιλιών στην Ευρώπη (ήδη οι
υπογράφοντες ανέρχονται σε 750.000).
3.Τη λήψη αποφάσεων με βάση την αρχή της
πρόληψης, που αποτελεί βασική αρχή στην
ΔΗΩ • 21
BIOFACH 2010
η κοινωνική και οικολογική διάσταση
των βιολογικών προϊόντων
Της Νικολέτας Φαντερμίσεν
Αυξάνεται το ενδιαφέρον των καταναλωτών διεθνώς για το δίκαιο εμπόριο και τη
συμβολή της βιολογικής γεωργίας στην
αποτροπή της κλιματικής αλλαγής
Μ
ε 43.699 εμπορικούς επισκέπτες και 2.557 εκθέτες,
η φετινή διεθνής έκθεση βιολογικών προϊόντων BioFach
2010, που πραγματοποιήθηκε στη Νυρεμβέργη από 17-20
Φεβρουαρίου, σημείωσε ελαφρά κάμψη επισκεψιμότητας
(-7%) συγκριτικά με το 2009, οι επαφές που πραγματοποιήθηκαν όμως εκεί υπήρξαν πιο ουσιαστικές από την
προηγούμενη χρονιά, πράγμα που σημαίνει ότι όσοι εκεί
έκαναν εξίσου ή καλύτερες δουλειές από πέρυσι.
Η αγορά των βιολογικών τροφίμων, παρόλη την οικονομική κρίση, μεγαλώνει
πιο γρήγορα από την υπόλοιπη αγορά τροφίμων. Η αλματώδης αύξηση της
συμμετοχής συμβατικών αλυσίδων στο βιολογικό εμπόριο έχει μειωθεί σημαντικά. Τώρα αυξάνονται οι πωλήσεις των καθαρά βιολογικών σημείων λιανικής
πώλησης. Ανερχόμενες αγορές είναι τα βιολογικά καλλυντικά και ρούχα.
Αφιερωμένη στο δίκαιο εμπόριο
Η φετινή έκθεση ήταν αφιερωμένη όχι σε μια χώρα –όπως τα προηγούμενα
χρόνια– αλλά στο δίκαιο εμπόριο (fair trade). Η ηθική πλευρά της παραγωγής
των προϊόντων που καταναλώνουμε κερδίζει έδαφος. Ο συνδυασμός βιολογικού
και κοινωνικά δίκαιου προϊόντος ικανοποιεί ακόμα μεγαλύτερη γκάμα καταναλωτών. Ο βιοκαταναλωτής δεν θέλει μόνο να τρώει καθαρά προϊόντα αλλά
και να μην εκμεταλλεύεται τον παραγωγό. Το δίκαιο εμπόριο ορίζει ελάχιστες
τιμές παραγωγού, απαγορεύει την παιδική εργασία, απαιτεί την συμμετοχή των
εργαζομένων στη διαδικασία παραγωγής κ.ά.
Αισθητή έκαναν την παρουσία τους η Ινδία και η Αφρική, με την αύξηση της
έκτασης και του αριθμού των περιπτέρων, όπως και σε ειδικά αφιερώματα και
εκδηλώσεις στο συνέδριο που συνοδεύει την έκθεση. Περίπου 200 εκδηλώσεις
υπογράμμισαν τις τάσεις της αγοράς και της παραγωγής στον τομέα των βιολογικών προϊόντων, όπως το δίκαιο εμπόριο, τα βιολογικά καλλυντικά και ρούχα
και τα βιολογικά τρόφιμα στη μαζική εστίαση. Ένας τομέας που απασχολεί όλο
και πιο πολύ τον καταναλωτή είναι η περιβαλλοντική πλευρά της παραγωγής
βιολογικών προϊόντων σε σχέση με την κλιματική αλλαγή. Υπάρχουν διάφορες
πρωτοβουλίες που πιστοποιούν τη μειωμένη εκπομπή αερίων θερμοκηπίου από
την παραγωγή μέχρι την κατανάλωση των βιολογικών προϊόντων.
22 • ΔΗΩ
Ελληνική συμμετοχή
Σε πολύ χαμηλά επίπεδα κινήθηκε και φέτος η ελληνική παρουσία, με 16 περίπτερα
διάσπαρτα σε όλη την έκθεση. Στο κοινό ελληνικό περίπτερο του ΟΠΕ βρίσκονταν μόνο
7 επιχειρήσεις. Στην βράβευση βιολογικών
κρασιών Mundus Vini που διοργανώθηκε
στο πλαίσιο της έκθεσης διακρίθηκαν μόνο 2 ελληνικά κόκκινα κρασιά (1 χρυσό,
1 αργυρό) ανάμεσα σε 220 βραβευμένα.
Στο διαγωνισμό συμμετείχαν 622 κρασιά
από όλον τον κόσμο. Πολύ πιο πετυχημένη
ήταν η ελληνική συμμετοχή στο διαγωνισμό
ελαιολάδου. Το πρώτο βραβείο απέσπασε
λάδι της Μάνης και ανάμεσα στους 30 νικητές από Ιταλία, Πορτογαλία και Ισπανία
υπήρχαν άλλα 4 ελληνικά λάδια.
Η έκθεση επιβεβαίωσε τη μεγάλη σημασία
των βιολογικών προϊόντων στο παγκόσμιο
εμπόριο, αναδεικνύοντας, για άλλη μια φορά, τις καινούργιες τάσεις στην αγορά.
Περισσότερες πληροφορίες:
www.biofach.de
Βιολογική αμπελοκαλλιέργεια
Σε εκδήλωση της Ecovin (Σύνδεσμος Βιοαμπελουργών Γερμανίας)
παρουσιάστηκαν λεπτομέρειες της βιολογικής αμπελοκαλλιέργειας με
έμφαση στη χλωρή λίπανση. Με μια συγκεκριμένη μέθοδο (κυλίνδρισμα)
αποφεύγει ο παραγωγός τα προβλήματα της χλωρής λίπανσης που
χειρίζεται με άλλους τρόπους, όπως π.χ. τη μεγάλη φυλλική ανάπτυξη
ή την κατανάλωση υγρασίας. Η επιλογή συγκεκριμένων ειδών χλωρής
λίπανσης παίζει επίσης μεγάλο ρόλο στην επιτυχία –ανάλογα με την
κατάσταση του εδάφους και τον προηγούμενο τρόπο καλλιέργειας
συνίσταται να χρησιμοποιηθούν σιναποειδή, σιτηρά ή/και ψυχανθή,
όπως και αρωματικά και θεραπευτικά φυτά.
Βιολογικό βαμβάκι και βιολογικά ρούχα
Η βιολογική καλλιέργεια βαμβακιού αποτελεί μια διέξοδο των
Ινδών παραγωγών από τη φτώχεια, τονίστηκε σε εκδηλώσεις
που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της BioFach 2010.
Αυτή τη στιγμή η αγορά βιολογικού βαμβακιού χαρακτηρίζεται
από μεγάλες αυξομειώσεις στην τιμή, δημιουργία αποθεμάτων
ή έλλειψη πρώτης ύλης. Η αβεβαιότητα ανεβάζει την τιμή του
βαμβακιού σε επίπεδο εμπόρων και μεταποιητών πολύ ψηλά.
Σκοπός για τους παραγωγούς είναι η μακρόχρονη συνεργασία,
με μια συμφέρουσα τιμή παραγωγού. Λόγω της ασφάλειας θα
πέσει και η τιμή στην αγορά.
BIOFACH 2010
Επομένως, η τιμή μιας βιολογικής φανέλας συγκριτικά με μια
συμβατική φανέλα καλής ποιότητας δεν χρειάζεται να διαφέρει
σημαντικά.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό του εμπορίου ρούχων είναι η αδιαφάνεια λόγω πολλών αγοραπωλήσεων και μεταφορών στην
αλυσίδα παραγωγής. Αυτό ισχύει, δυστυχώς, ακόμα και για
ένα μεγάλο μέρος του βιολογικού βαμβακιού. Λόγω της εκτεταμένης παραγωγής συμβατικού και γενετικά τροποποιημένου
βαμβακιού στην Ινδία, έχει επιβληθεί από το ινδικό Υπουργείο
Γεωργίας ένα σύστημα ιχνηλασιμότητας βιολογικού βαμβακιού
(και άλλων βιολογικών προϊόντων) που ξεκίνησε φέτος. Θετική
είναι επίσης η τάση των εμπόρων να ενδιαφέρονται πραγματικά
για τα προηγούμενα στάδια παραγωγής του ρούχου που πουλούν
και όχι να βασίζονται αποκλειστικά σε πιστοποιητικά.
Τα καταστήματα «βιολογικών» ρούχων –παρόλο που έχουν υψηλές τιμές– ποντάρουν στη διαφάνεια της αλυσίδας παραγωγής για
να προσελκύσουν πελάτες. Το βιολογικό δεν είναι το μοναδικό
κριτήριο –πολύ σημαντικά είναι και τα άλλα σήματα, όπως του
δίκαιου εμπορίου (fair trade) ή για την τήρηση περιβαλλοντικών
και ηθικών κανόνων. Το πιο γνωστό σήμα που συμπεριλαμβάνει,
εκτός από τις βιολογικές, και τέτοιες προδιαγραφές είναι το
GOTS (παγκόσμιο πρότυπο για βιολογικά ρούχα).
Πληροφορίες: www.pan-germany.de, www.
organicexchange.org, www.apeda.com.
ΔΗΩ • 23
BIOFACH 2010
Πληροφορίες: www.ithaka-journal.net
BIOFACH 2010
Βιολογική γεωργία
και ερευνητικά προγράμματα
BIOFACH 2010
Ένα μόνιμο παράπονο του χώρου της βιολογικής γεωργίας ήταν ότι οι προκηρύξεις
για ερευνητικά προγράμματα στην Ευρώπη
δεν επέτρεπαν την ισότιμη συμμετοχή προτάσεων για τη βιολογική έρευνα. Υπάρχουν ομάδες που ορίζουν και μεταφέρουν
αποτελεσματικά τις προτεραιότητες του
χώρου τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που
με τη σειρά της τις λαμβάνει υπόψη για το
σχεδιασμό των επόμενων προγραμμάτων
έρευνας. Από την ίδια την Επιτροπή διαπιστώθηκε ένα έλλειμμα στον τομέα της
βιολογικής γεωργίας και των κοινών αγα-
θών. Αυτό λύθηκε με την δημιουργία μιας
πλατφόρμας (technology platform, ΤP)
όπου συναντιούνται εταιρείες, ιδρύματα
και φορείς του βιολογικού χώρου για να
προσδιορίσουν τις προτεραιότητες στην
έρευνα για τη βιολογική γεωργία στην Ευρώπη. Αποτέλεσμα ήταν το «Όραμα για μια
ερευνητική ατζέντα έρευνας για την βιολογική γεωργία και παραγωγή τροφίμων έως
το 2025», που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο
των εκδηλώσεων της BioFach 2010. Η
συνεργασία στο πλαίσιο της Technology
Platform συνεχίζεται.
Πληροφορίες: www.tporganics.eu,
www.ifoam-eu.org (publications)
Βιολογικά καλλυντικά
Στον τομέα των βιολογικών καλλυντικών το
πλήθος σημάτων μειώνεται. Δύο κύρια σήματα
υπερισχύουν στην Ευρώπη –το Cosmos και το
Natrue. Το πρώτο στηρίζεται κυρίως από φορείς
ελέγχου και πιστοποίησης, ενώ το δεύτερο από
ιδιωτικές επιχειρήσεις –με μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσοστό βιολογικών πρώτων υλών και αυστηρότερες ή ηπιότερες προδιαγραφές. Σε κάθε
περίπτωση, πρέπει να καταλάβει ο καταναλωτής
ότι το πιστοποιημένο βιολογικό ή τουλάχιστον
φυσικό καλλυντικό με σήμα έχει λόγο να είναι
πιο ακριβό. Η έλλειψη χημικών, συνθετικών χρωστικών και αρωματικών υλών και το ποσοστό
βιολογικών πρώτων υλών κοστίζουν. Και στις
ΗΠΑ υπάρχουν προδιαγραφές για βιολογικά
καλλυντικά –το NSF/ANSI Standard 305. Ήδη
έχει ξεκινήσει μια συνεργασία με την Natrue για
αμοιβαία αναγνώριση των προτύπων.
Παράλληλα, για να υπάρξουν αξιόπιστα σημεία
πώλησης καλλυντικών που ανταποκρίνονται
πραγματικά στις απαιτήσεις του καταναλωτή,
ιδιώτες στη Γερμανία προχώρησαν στην θέσπιση
προτύπων για σημεία πώλησης φυσικών καλλυντικών. Οι προδιαγραφές συμπεριλαμβάνουν
την επιλογή των προϊόντων (80% σύμφωνα με
διεθνή αναγνωρισμένα πρότυπα για φυσικά
καλλυντικά), την εκπαίδευση του προσωπικού,
τον τρόπο συνεργασίας με προμηθευτές, την
εξυπηρέτηση πελατών και τη διαμόρφωση του
χώρου πώλησης.
Πληροφορίες: www.natrue-label.de, www.
cosmos-standard.org, www.qai-inc.com,
www.wessling.de.
24 • ΔΗΩ
ΓΕΡΜΑΝΙΑ
η κρίση δεν αφορά τα βιολογικά
Η ζήτηση
βιολογικών προϊόντων
θεωρείται πλέον ανελαστική
Μέγεθος και τάσεις της αγοράς
Η συνοπτική επισκόπηση της γερμανικής αγοράς
βιολογικών προϊόντων, της μεγαλύτερης σήμερα
στην Ευρώπη, συντάχθηκε από τον προϊστάμενο
του Γραφείου Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων του ελληνικού προξενείου στο Μόναχο
κ. Χαράλαμπο Κουναλάκη και αποτυπώνει την
κατάσταση στη Γερμανία τη χρονιά της όξυνσης
της οικονομικής κρίσης, δείχνοντας πώς η ώριμη αγορά βιολογικών άντεξε στις πιέσεις, ενώ
παρουσιάζει και χρήσιμες πληροφορίες σχετικά
με τις δυνατότητες εξαγωγής ελληνικών προϊόντων εκεί.
Η αγορά βιολογικών προϊόντων στη Γερμανία κατά
το 2009, λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης,
παρουσίασε, για πρώτη φορά μετά από δώδεκα
χρόνια, επιβράδυνση και ένα επίπεδο τζίρου 5,85
δισ. ευρώ, στα ίδια επίπεδα περίπου με το έτος
2008, όταν στα δύο προηγούμενα έτη παρατηρήθηκε σημαντική ανάπτυξη διψήφιου ποσοστού,
σύμφωνα με στοιχεία της γερμανικής υπηρεσίας
πληροφόρησης για την αγορά αγροτικών προϊόντων ΑΜΙ. Η εξέλιξη στον κλάδο ήταν σαφώς
καλύτερη από την αρνητική εξέλιξη στον γενικότερο κλάδο τροφίμων και ποτών, που υποχώρησε
2,5%. Σε αρκετά σούπερ μάρκετ και κυρίως στα
εκπτωτικά (discounters), στα οποία διατίθεται και
βιολογικά και συμβατικά, πολλοί καταναλωτές το
2009 προτίμησαν να επιλέξουν τελικά συμβατικά
σε σχέση με βιολογικά προϊόντα και τούτο λόγω
της σημαντικής διαφοράς τιμών μεταξύ τους.
Αντίθετα, τα καταστήματα που πωλούν αμιγώς βιολογικά προϊόντα αύξησαν τα κέρδη τους το 2009
κατά 4%, παρότι τα κέρδη του κλάδου συνολικά
παρέμειναν σταθερά. Στο σύνολο, παρατηρήθηκε
μικρή αύξηση της κατανάλωσης κατά 2,4%, ενώ
οι τιμές παρουσίασαν μείωση κατά 1%, ειδικά στις
κατηγορίες φρούτα, λαχανικά και προϊόντα αρτοποιίας. Το ποσοστό συμμετοχής βιολογικών προϊόντων στη συνολική γερμανική αγορά προϊόντων
διατροφής διαμορφώθηκε περίπου στο 4%.
Γενικά, ο κλάδος των βιολογικών παρέμεινε δυνα-
ΔΗΩ • 25
μικός, παρά την οικονομική κρίση, και η Γερμανία
εξακολουθεί να παραμένει η σημαντικότερη ευρωπαϊκή χώρα όσον αφορά την παρουσία βιολογικών
προϊόντων στην αγορά, ακολουθούμενη με μεγάλη
διαφορά από τη Μεγάλη Βρετανία.
Σχετική αισιοδοξία για αντιστροφή του κλίματος
και αύξηση του τζίρου σημειώνεται για το 2010.
Ανεξάρτητα εάν συνεχιστεί η κρίση, οι καταναλωτικές συνήθειες στην αγορά βιολογικών
προϊόντων διατροφής θεωρούνται πλέον ως
επί το πλείστον ανελαστικές στις οικονομικές
πιέσεις. Είναι γεγονός ότι η στήριξη της βιολογικής
καλλιέργειας στη Γερμανία από το κράτος είναι
αμέριστη και εντατικοποιείται συνέχεια με νέες
πρωτοβουλίες.
Το 2009 ο αριθμός των βιολογικών μονάδων αυξήθηκε κατά 6% και έφθασε τις 21.000, η έκταση των
καλλιεργειών κατά 5,2% και ο τζίρος στο εμπόριο
βιολογικών προϊόντων κατά 4%. Επιπρόσθετα, ο
αριθμός των καταστημάτων που διαθέτουν χώρο
μεγαλύτερο των 300 τ.μ. αποκλειστικά για βιολογικά
αυξήθηκε κατά 31%, με αποτέλεσμα ο συνολικός
χώρος πώλησης να φθάσει τα 15.000 τ.μ.
Σημεία πώλησης
Οι καταναλωτές δείχνουν πλέον μεγαλύτερη προτίμηση σε σχέση με το παρελθόν σε εξειδικευμένα
μαγαζιά, όπου συνήθως η ποικιλία των προσφερομένων προϊόντων είναι μεγαλύτερη και μπορούν να
βρουν ευκολότερα τοπικά προϊόντα, καθώς και το
προσωπικό είναι θέση να τους δώσει πληροφορίες
και συμβουλές σχετικά με τις αγορές τους. Βέβαια,
είναι γεγονός ότι οι καταναλωτές προτιμούν για τις
βασικές αγορές τους κυρίως τα σούπερ μάρκετ και
τα εκπτωτικά καταστήματα. Αυτό οφείλεται αφενός
στις χαμηλότερες τιμές, αλλά και στην πληθώρα
καταστημάτων που υπάρχουν σχεδόν σε κάθε
γειτονιά, σε αντίθεση με τα καταστήματα
πώλησης αποκλειστικά βιολογικών προϊόντων. Επιπλέον, η ποικιλία των προσφερόμενων βιολογικών προϊόντων στα
σούπερ μάρκετ έχει αυξηθεί αισθητά,
ώστε να καλύπτει ανάγκες και απαιτητικών καταναλωτών.
Τα σημεία και οι τρόποι πώλησης
βιολογικών προϊόντων που παρουσίασαν την μεγαλύτερη αύξηση
στις πωλήσεις τους το 2009
ήταν μέσω e-commerce
(+20,2%), τα καταστήματα
καλλυντικών και ειδών περιποίησης με +17,7%, απευθείας από τους παραγωγούς
(+4,3%) και ο κλάδος εμπορίου
βιολογικών προϊόντων (2,2%).
26 • ΔΗΩ
Σήμερα λειτουργούν σε όλη τη Γερμανία 550 υποκαταστήματα από 20
διαφορετικές αλυσίδες βιολογικών σούπερ μάρκετ. Οι κυριότερες ενώσεις
παραγωγών βιολογικών προϊόντων στη Γερμανία, σύμφωνα με τα στοιχεία
για το 2009, ήταν κατά σειρά σπουδαιότητας οι Bioland, Naturland,
Demeter, Biokreis και Biopark. Συνολικά η έκταση που καλλιεργήθηκε
για την παραγωγή βιολογικών προϊόντων το 2009 ήταν 653.339 εκτάρια
(5,6% της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης), ενώ πέρσι ήταν 621.038
εκτάρια.
Σημαντικότερες εταιρείες του κλάδου στο 2009 αναδείχθηκαν οι Dennree
και Rapunzel, οι οποίες αύξησαν τα κέρδη τους. Ένα χαρακτηριστικό
εξάλλου της χρονιάς όσον αφορά την αγορά βιολογικών προϊόντων ήταν
η έμφαση στα τοπικά προϊόντα. Οι αλυσίδες σούπερ μάρκετ καθώς και
τα εκπτωτικά καταστήματα προσφέρουν στους καταναλωτές όλο και περισσότερα προϊόντα παραγωγών της εκάστοτε περιοχής, λανσάροντάς
τα ως πιο φρέσκα και ποιοτικά.
Η εταιρεία ηγέτης στην αγορά των βιολογικών προϊόντων της Γερμανίας
είναι η Dennree, η οποία αύξησε τα κέρδη της κατά 10% το 2009, φτάνοντας τα 368 εκατ. ευρώ. Διατηρεί 50 εξειδικευμένα καταστήματα με
την επωνυμία «denn’s-Biomarkt», εκ των οποίων τα 8 λειτούργησαν για
πρώτη φορά το 2009, ενώ προτίθεται να ανοίξει 10 νέα καταστήματα μέσα
στο 2010. Όσον αφορά το χονδρεμπόριο, η Dennree προμηθεύει περί
τα 1.500 μεμονωμένα καταστήματα και σούπερ μάρκετ βιολογικών ειδών
στη Γερμανία, την Αυστρία, ο Λουξεμβούργο και την Ιταλία, με πάνω από
10.000 διαφορετικά προϊόντα. Η εταιρεία ιδρύθηκε το 1974 και έχει έδρα
το κρατίδιο της Βαυαρίας.
Το αναγνωρισμένο ειδικό σήμα-σφραγίδα Bio-Siegel είναι το πλέον αναγνωρίσιμο από το καταναλωτικό κοινό και αποτελεί εγγύηση για την ποιότητα
του βιολογικού προϊόντος. Σχετική έρευνα κατέγραψε την εμπιστοσύνη που
επιφυλάσσουν οι Γερμανοί κατά 87% στο συγκεκριμένο σήμα. Σύμφωνα
με πληροφορίες, έχουν δοθεί πάνω από 50.000 σήματα Bio-Siegel σε
ισάριθμα βιολογικά προϊόντα από 3.069 διαφορετικούς παραγωγούς. Οι
κατηγορίες προϊόντων στις οποίες έχουν «απονεμηθεί» τα περισσότερα
σήματα Bio-Siegel είναι προϊόντα τσαγιού, κακάο, καφέ, προϊόντων αρτοποιίας, μπαχαρικών καθώς και προϊόντων κρέατος και αλλαντικών.
Μεταξύ άλλων παρόμοιων σημάτων-σφραγίδων που παρέχονται
μέσω διαφόρων συνδέσμων και φορέων συγκαταλέγονται τα: Blaue
Engel, Signet (Oekotest), Bioland, και BioBio (Plus).
Ο κλάδος των βιολογικών προϊόντων στη Γερμανία παραμείνει
ένας από τους πλέον δυναμικούς και από τους λίγους που μπορεί
και αντέχει σε συνθήκες οικονομικής κρίσης. Τα συνολικά κέρδη της
αγοράς βιολογικών προϊόντων το 2009 στη Γερμανία την κατατάσσουν
πρώτη σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Εντούτοις, όσον αφορά το κατά κεφαλήν κέρδος η Γερμανία καταλαμβάνει την τέταρτη θέση, ενώ η πρωτιά
ανήκει στη Δανία, με την Αυστρία και το Λουξεμβούργο να ακολουθούν
στη δεύτερη και την τρίτη θέση αντίστοιχα. Όσον αφορά τη συνολική
έκταση των καλλιεργειών, η Γερμανία καταλαμβάνει την τρίτη θέση στην
Ευρώπη μετά την Ιταλία και την Ισπανία. Ως ποσοστό όμως η κατάταξη
είναι αρκετά διαφορετική, καθώς την πρώτη θέση κατέχει η Αυστρία με
11,7% της συνολικής καλλιεργειών αγροτικών προϊόντων, ακολουθούμενη
από χώρες όπως η Λετονία, η Πορτογαλία, η Ιταλία και η Τσεχία, ενώ η
Γερμανία βρίσκεται αρκετά χαμηλότερα, με ποσοστό 5,1%.
Καταναλωτικές συμπεριφορές
Τα τελευταία χρόνια, οι Γερμανοί καταναλωτές στρέφονται όλο και περισσό-
τερο προς τα βιολογικά προϊόντα, κυρίως λόγω οικολογικών ευαισθησιών.
Ένα ποσοστό 86% προβάλλει ως σημαντικότερη αιτία την προστασία του
περιβάλλοντος και τις καλές συνθήκες διαβίωσης των ζώων. Άλλοι σημαντικοί παράγοντες αποτελούν επίσης η γεύση και η συμβολή τους στην
υγιεινή διατροφή. Επίσης σε ποσοστό 66% πρώτη προτεραιότητα θεωρείται
η αποφυγή κατανάλωσης προϊόντων με υπολείμματα φυτοφαρμάκων,
ειδικά σε αυγά, φρούτα, λαχανικά, γαλακτοκομικά, πατάτες και προϊόντα
αρτοποιίας. Τέλος, σημαντικό ρόλο αποδίδουν οι Γερμανοί καταναλωτές
στη στήριξη των τοπικών παραγωγών, δηλώνοντας την προτίμησή τους
στα προϊόντα που προέρχονται από την εγχώρια παραγωγή.
Ιταλία μειώθηκαν ελαφρώς.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας των συνηθειών του
γερμανικού καταναλωτικού κοινού όσον αφορά την αγορά βιολογικών
προϊόντων, διαπιστώθηκε ότι το 50% περίπου της κατανάλωσης αυτής
αφορά φρούτα και λαχανικά. Ακολουθούν δημητριακά, αυγά, γαλακτοκομικά, πουλερικά, μπαχαρικά, λίπη και έλαια. Τα περιθώρια, συνεπώς,
για την αύξηση των εξαγωγών της χώρας μας προς τη Γερμανία
όσον αφορά τα βιολογικά προϊόντα είναι αξιόλογα, καθώς αυτά
επικεντρώνονται κυρίως στα αγροτικά προϊόντα που κατεξοχήν
παράγει και εξάγει η χώρα μας. Συγκεκριμένα, για τα βιολογικά λαχανικά παρατηρήθηκε αύξηση της κατανάλωσης κατά 7% το 2009. Τη
σημαντικότερη θέση κατέχουν τα καρότα με 49,8%, ακολουθούμενα
από τις τομάτες (12,1%) και τα αγγούρια (4,9%). Αντίθετα μείωση κατά
5% παρατηρήθηκε στην κατανάλωση βιολογικών φρούτων το 2009.
Δημοφιλέστερα φρούτα ήταν, όπως και τις προηγούμενες χρονιές, οι
μπανάνες με 43,4 % και ακολουθούν τα μήλα (15,3%), τα λεμόνια (13%)
και τα πορτοκάλια (10,2%).
Η ιδιαίτερη ανάπτυξη στη Γερμανία στον τομέα
των βιολογικών κρασιών οφείλεται κυρίως στην
εξέλιξη των εξειδικευμένων σούπερ μάρκετ βιολογικών προϊόντων όπου διατίθεται όλη η γκάμα
των προϊόντων και ιδιαίτερα βιολογικό κρασί. Αυτή τη στιγμή στην Γερμανία υπάρχουν συνολικά
500 βιολογικά σούπερ μάρκετ, με την αλυσίδα
Alnatura να εξακολουθεί να ηγείται του κλάδου
και να ακολουθεί το Basic. Συνολικά σε όλη την
αγορά πουλήθηκαν στο 2009 περίπου 700.000
φιάλες βιολογικού κρασιού. Στις πωλήσεις κρασιών
στη Γερμανία εξακολουθεί να προηγείται η Ιταλία,
ακολουθούμενη από την Γαλλία και την Ισπανία,
αλλά και οι πωλήσεις γερμανικών κρασιών αυξήθηκαν, ενώ οι πωλήσεις κρασιών προέλευσης χωρών
εκτός Ε.Ε. παραμένουν σταθερές.
Αξίζει να δοθεί έμφαση σε δύο προϊόντα, τα οποία παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους Έλληνες παραγωγούς/εξαγωγείς, τα βιολογικά
κρασιά και το ελαιόλαδο
Βιολογικό ελαιόλαδο
Βιολογικά κρασιά
Σε ολόκληρο τον κόσμο οι καταναλωτές κρασιών όλο και περισσότερο
κατευθύνονται προς τα βιολογικά. Μεγάλες επιχειρήσεις από τον
κλάδο αυτόν αναφέρουν ότι η πορεία εξέλιξης των βιολογικών
κρασιών είναι εξαιρετικά ανοδική. Το μερίδιο των βιολογικών
κρασιών στην συνολική ευρωπαϊκή παραγωγή διαμορφώθηκε
στο 5% και το μερίδιο στις πωλήσεις στο 3%.
Άλλες σημαντικές χώρες προέλευσης βιολογικών
κρασιών είναι η Ισπανία, όπου τα τελευταία χρόνια
έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των παραγωγών
που μεταβαίνει από τη συμβατική στη βιολογική
καλλιέργεια (με στόχο τις αποκλειστικές εξαγωγές αυτών προς Γερμανία, Σκανδιναβικές χώρες,
Ολλανδία, Βέλγιο), καθώς και οι ΗΠΑ, η Αυστρία,
η Γαλλία και η Ιταλία.
Οι κυριότεροι προμηθευτές της Γερμανίας είναι η
Ιταλία, η Ισπανία και η Ελλάδα και ακολουθούν η
Κύπρος, η Αλβανία και μικρότερες ποσότητες από
Χιλή, Αυστραλία, Σαουδική Αραβία και Παλαιστίνη.
Περίπου το 30% των βιολογικών ελαιόδεντρων
καλλιεργείται στην Ιταλία, ενώ σημαντικός αριθμός υπάρχει στην Ισπανία και στην Τυνησία.
Η Γερμανία είναι μία χώρα με ιδιαίτερη δυναμική στα βιολογικά
κρασιά. Συμμετέχει στην παγκόσμια αγορά βιολογικού κρασιού
κατά περίπου 40%. Στις προτιμήσεις των Γερμανών προηγείται
το κόκκινο κρασί, ανεξάρτητα από το αν είναι βιολογικό ή
συμβατικό. Το ποσοστό συμμετοχής του κόκκινου κρασιού
στη συνολική γερμανική αγορά οίνου είναι περίπου το 50%
και ακολουθούν το λευκό με 42% και το ροζέ με 8%.
Στο 2009, σε αντίθεση με άλλους κλάδους βιολογικών προϊόντων, δεν παρατηρήθηκε μεταβολή του τζίρου στο κλάδο του
βιολογικού κρασιού σε σχέση με το 2008 και ως βασική αιτία
οι ειδικοί προβάλλουν το γεγονός ότι λόγω οικονομικής κρίσης,
ναι μεν περιορίστηκε σημαντικά η κατανάλωση βιολογικών
κρασιών στα διάφορα εστιατόρια, αντίθετα όμως αυξήθηκε η
ζήτηση αυτών και η κατανάλωσή τους στο σπίτι. Αύξηση ζήτησης
παρατηρήθηκε στα βιολογικά κρασιά με τιμές κάτω από 4,99
ευρώ και μείωση σε αυτά των 7-9 ευρώ. Ως αποτέλεσμα οι
τιμές εισαγομένων βιολογικών κρασιών από Ισπανία, Γαλλία και
ΔΗΩ • 27
ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ
οικολογική δακοπροστασία
Του δρα Βαγγέλη Α. Μπούρμπου
Γεωπόνου Ερευνητή Οικοτοξικολόγου
Φυτοπαθολόγου
Α
πό την αρχή πρέπει να ξεκαθαριστεί
πως στην οικολογική γεωργία η ολιστική
θεώρηση της ζημιάς που προκαλούν οι διάφοροι ζωικοί εχθροί των φυτών εισήγαγε
στο λεξιλόγιο της φυτοπροστασίας νέους
επιστημονικούς όρους. Έτσι για παράδειγμα στις μέρες μας ειδικά για το δάκο της
ελιάς (Bactrocera oleae συν. Dacus oleae)
μπαίνουν στο «περιθώριο» οι όροι «δακοκτονία» και «καταπολέμηση» του δάκου και
στη θέση τους χρησιμοποιούνται οι «δακοπροστασία» και «αντιμετώπιση» του δάκου
που έχουν ευρύτερη οικολογική, αλλά και
οικονομική διάσταση. Πράγματι η οικολογική φυτοπροστασία δεν κηρύσσει αέναο
πόλεμο μέχρι τελικής εξόντωσης εναντίον
αυτού του εχθρού, αλλά λαμβάνοντας υπόψη όλους τους βιοτικούς και αβιοτικούς
παράγοντες προσπαθεί να επιτύχει μείωση
του πληθυσμού κάτω από το οικονομικό
κατώφλι με το μικρότερο δυνατό περιβαλλοντικό κόστος.
Αυτές οι οικολογικές αλήθειες θα πρέπει να
αποτελούν τη βάση για την οργάνωση και
εφαρμογή της δακοπροστασίας. Η εποχή
που η συμβατική φυτοπροστασία ήθελε το
βιότοπο της ελιάς «χαβούζα» των διαφόρων
ενεργειοβόρων συνθετικών εντομοκτόνων
πέρασε ανεπιστρεπτί. Ο ελαιοκαλλιεργητής
δεν θέλει πια άλλους «πονοκεφάλους» από
τα νευροτοξικά οργανοφωσφορικά. Ο καταναλωτής δεν επιθυμεί να κολυμπούν μέσα
στο ελαιόλαδο οι διάφοροι μεταβολίτες
των οργανοφωσφωρικών εντομοκτόνων.
Ο οπαδός του «πράσινου» τουρισμού θέλει
να αναπνέει καθαρό αέρα.
Παρόλο που η ελιά αποτελεί την πρώτη σε
έκταση οικολογική καλλιέργεια η πολιτεία
28 • ΔΗΩ
κατά την οργάνωση και εφαρμογή των εργασιών
δακοπροστασίας δεν λαμβάνει καθόλου υπόψη
το γεγονός αυτό. Τη θεωρεί ως «αποπαίδι» και
μάλιστα ως αιτία έξαρσης των δακοπροσβολών!!!
Βέβαια σε γιορτές και πανηγύρια «περιβάλλει»
με δόξα και τιμή το οικολογικό ελαιόλαδο και
τάζει «λαγούς με πετραχήλια».
Σε αυτή τη συμπεριφορά για να πει κανείς και
του «στραβού το δίκιο» υπάρχει ένα ελαφρυντικό.
Κι αυτή η συμβατική δακοπροστασία σήμερα
πάει από το κακό στο χειρότερο. Φορτώνει το
αγροοικοσύστημα με τόνους από εντομοκτόνα,
πληθαίνουν τα υπολείμματα στο ελαιόλαδο και
θυσιάζεται ένα μεγάλο ενίοτε μέρος της ελαιοπαραγωγής στο βωμό του δάκου.
Κι αυτό γιατί η πολιτεία δεν θέλει να καταλάβει πως η δακοπροστασία δεν είναι
μια απλή υπόθεση. Είναι ένα συλλογικό έργο μέσα στο οποίο κάθε εμπλεκόμενος
πρέπει να φέρει το έργο που αναλαμβάνει σε πέρας. Υπουργείο λέγεται, Δ/νση
γεωργίας, Δήμος, τομεάρχης, συνεταιριστική οργάνωση, εργολάβος, ψεκαστής,
παγιδοθέτης, ελαιοπαραγωγός όλοι θα πρέπει να συνεργαστούν αρμονικά.
Δημιουργεί ιδιαίτερη εντύπωση το βιβλιαράκι που έχει εκδώσει το 1949 το τότε
υπουργείο γεωργίας με τίτλο «ΟΔΗΓΙΑΙ ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗΝ ΤΩΝ ΔΑΚΟΚΤΟΝΩΝ ΜΕΤΡΩΝ», Είναι τόσο αναλυτικό και περιγράφει τόσο οργανωμένα τη
διαδικασία της δακοπροστασίας που αν το σημερινό υπουργείο επικαιροποιούσε
το περιεχόμενό του θα προσέφερε πολλά στην υπόθεση της δακοπροστασίας.
Για του λόγου το αληθές να τι λέει για τους ψεκαστές: «Ούτοι θα εκλέγωνται
μεταξύ των καλλιτέρων εργατών των περιλαμβανομένων εις την περιφέρειαν
του συνεργείου χωρίων». Αν οι ψεκαστές δεν ακολουθούν τις οδηγίες του αρχιεργάτη «αμέσως και ασυζητητεί» «θ’ απολύωνται και θα μηνύωνται εφ’ όσον
εκ προθέσεως ή αμελείας γίνουν υπαίτιοι ζημίας τινός εις τα δένδρα». Κι ακόμα
τονίζει «ιδιαιτέρως να επιστηθή η προσοχή επί του χυσίματος του πολτού προς
ταχυτέραν εκκένωσιν του ψεκαστήρος και ευρύνσεως της οπής εκτοξεύσεως
του ράμφους προς τον αυτόν σκοπόν». Αλήθεια τι γίνεται σήμερα;
Τα «επιτεύγματα» της συμβατικής δακοπροστασίας είναι λίγο πολύ γνωστά.
Κορύφωμα η υπόθεση του fenthion που το αρμόδιο Υπουργείο θέλει με «παιδαριώδη» δικαιολογία να το «φορτώσει» στο βιότοπο της ελιάς. Αποκορύφωμα η
διαπίστωση πως η πολιτεία θέλει με «ξένα κόλλυβα», χωρίς να βάλει το χέρι στη
«τσέπη» και χωρίς καμία συστηματική οργάνωση να εφαρμόσει το πρόγραμμα
δακοπροστασίας. Κάθε φορά τα ίδια παράπονα, οι ίδιες διαμαρτυρίες. Απλήρωτοι
Το αρσενικό ( αριστερά) και το θηλυκό (δεξιά ) ακμαίο του δάκου
οι εργαζόμενοι, καθυστερημένη πρόσληψη τομεαρχών, καθυστερημένη έναρξη
πρώτου δολωματικού ψεκασμού, αυξημένη δακοπροσβολή.
Η φυτοπροστασία της οικολογικής γεωργίας έφερε σήμερα στο προσκήνιο
σύγχρονα φυτοπροστατευτικά προϊόντα και αποτελεσματικές τεχνικές για την
αντιμετώπιση του δάκου της ελιάς. Μερικές μάλιστα τις δανείζεται και η συμβατική. Και το κυριότερο ενδιαφέρεται πρώτιστα για τη λήψη όλων εκείνων των
αναγκαίων μέτρων που θα βοηθήσουν να στεφθεί με επιτυχία η αντιμετώπιση
του δάκου της ελιάς. Είναι πια σε θέση να δώσει σίγουρη απάντηση αν η οικολογική δακοπροστασία είναι πια πραγματικότητα ή απλά μια «γοητεία» όπως
αρέσκονται να τη θεωρούν οι συμβατικοί επιστήμονες.
Με το άρθρο αυτό επιδιώκεται η παροχή ορισμένων πληροφοριών που αντλούνται από την εμπειρία του υποφαινόμενου για μία 10ετία και πλέον ως επόπτη
δακοπροστασίας στο Νομό μας, μια πανδακία περιοχή και τη διακονία του στην
οικολογική γεωργία. Γίνεται μια αρχή. Καλή ή κακή θα το κρίνουν οι αναγνώστες.
Αυτό που μετράει περισσότερο είναι η αρωγή με τις παρεμβάσεις πιο ειδικών,
ώστε η οικολογική δακοπροστασία να κάνει βήματα πιο μπροστά και να ταρακουνήσει τους υψηλά ιστάμενους αρμοδίους.
Ας δούμε μερικά βασικά σημεία:
• Η πολιτεία θα πρέπει να περιλαμβάνει στα προγράμματα αντιμετώπισης
του δάκου και τα οικολογικά ελαιοκτήματα. Ο δάκος δεν γνωρίζει στραλίκια
και ο αποτελεσματικότερος έλεγχός του προϋποθέτει συλλογική πρωτοβουλία. Θα πρέπει τουλάχιστον για ισόνομη μεταχείριση να παρέχονται στοιχεία
όσον αφορά στην παρακολούθηση του δακοπληθυσμού και της πορείας της
δακοπροσβολής και για την οικολογική ελαιοκαλλιέργεια.
• Στην οικολογική δακοπροστασία κυρίαρχο ρόλο έχει ο υπεύθυνος τεχνικός
σύμβουλος του τομέα στον οποίο υπάγονται τα οικολογικά ελαιοκτήματα,
ο γνωστός τομεάρχης. Σε νομούς όπου τα οικολογικά ελαιοκτήματα συγκροτούν τομέα θα πρέπει να προσλαμβάνεται για την περιοχή αυτή τομεάρχης. Ο
τομεάρχης θα πρέπει να είναι ενημερωμένος πλήρως και να αναλαμβάνει το
έργο πολύ πριν από την έναρξη των εργασιών δακοπροστασίας. Είναι πολύ
σημαντικό να γίνεται παρακολούθηση και μείωση του εξερχόμενου από το
έδαφος ή από άλλα σημεία διαχείμασης του εντόμου με ειδικές ή μαζικής
σύλληψης με φερομόνη παγίδες.
• Μία αποτελεσματική οικολογική δακοπροστασία προϋποθέτει τη βαθιά
γνώση της βιολογίας του δάκου. Το βιολογικό αυτό κύκλο πέρα από τον
τομεάρχη θα πρέπει να γνωρίζει και ο παγιδοθέτης και γιατί όχι και ο ελαιοπαραγωγός. « Πέντε αράδες γράμματα » είναι αρκετές για να βοηθήσει στην
εφαρμογή της δακοπροστασίας. Ο δάκος περνάει το χειμώνα κατά κανόνα
με τη μορφή νύμφης στο έδαφος του ελαιώνα ή κοντά σε ελαιουργεία. Σε
περιοχές με ζεστό χειμώνα , όπου υπάρχει
ακόμα εσοδεία, μπορεί να διαχειμάσει και
ως ακμαίο. Οι βασικές φάσεις του βιολογικού κύκλου του δάκου είναι το αυγό, η
προνύμφη πρώτου , δεύτερου και τρίτου
σταδίου , η νύμφη ή πούπα και το τέλειο
ή ακμαίο έντομο που είναι γνωστό και ως
μύγα. Στα τέλη της άνοιξης με ζεστό καιρό
ή αργότερα με ψυχρό θα βγουν τα τέλεια έντομα. Αυτά αρχίζουν να αναζητούν
τροφή από διάφορες ζαχαρώδεις ουσίες
και μελώματα άλλων δέντρων. Η συμπεριφορά αυτή των ακμαίων δημιουργεί
άμεσα την ανάγκη κατά τον πρώτο
δολωματικό ψεκασμό να ψεκάζονται
και άλλα φυτά που μπορεί να έχουν
μέλωμα και ιδιαίτερα οι χαρουπιές. Σε
λίγες μέρες τα θηλυκά γονιμοποιούνται
και μέσα σε 10 μέρες, αν οι κλιματικές
συνθήκες ευνοούν και αν ο ελαιόκαρπος είναι ήδη δεκτικός εναπόθεσης του
αυγού, αρχίζουν να εναποθέτουν τα αυγά. Ως γνωστό ο ελαιόκαρπος είναι
δεκτικός εναπόθεσης σ αυτόν αυγού
με την έναρξη της πήξης του μεσοκαρπίου (κουκουτσιού ή πυρήνα). Στις
περιοχές που ο ελαιόκαρπος παραμένει
όλο το χειμώνα και μέχρι την άνοιξη στο
ελαιόδεντρο το θηλυκό του δάκου μπορεί
να εναποθέσει τα αυγά του και σε αυτόν.
Κάθε θηλυκό μπορεί να γεννήσει μέχρι
1000 αυγά. Περιμένει με υπομονή και
τρέχει σε μεγάλες αποστάσεις για να βρει
δεκτικό ελαιόκαρπο. Κάθε μέρα εναποθέτει 15 αυγά σε ισάριθμους καρπούς.
Αν υπάρχει πολύς απρόσβλητος ελαιόκαρπος το θηλυκό γεννάει ένα αυγό σε
κάθε ελαιόκαρπο. Διαφορετικά μπορεί να
βρει κανείς περισσότερες εναποθέσεις
στον ίδιο τον καρπό. Το ακμαίο μπορεί να
ζήσει μέχρι και 8 μήνες. Η συνεχής και
διαδοχική ωοτοκία αν δεν επισημανθεί
έγκαιρα η δακοπροσβολή κινδυνεύει
να ακυρώσει τη διενέργεια των προληπτικών δολωματικών ψεκασμών. Η
μύγα του δάκου την περίοδο των υψηλών
θερμοκρασιών καταφεύγει σε δροσερά
μέρη και η ωοτοκία αραιώνει για να αρχίσει κανονικά πάλι με το δροσερό καιρό.
Το ίδιο συμβαίνει και τον κρύο καιρό του
χειμώνα. Η σχετικά υψηλή υγρασία και
η θερμοκρασία γύρω στους 25ο C είναι
η ιδανική. Σε χαμηλότερη θερμοκρασία
επιμηκύνεται η περίοδος των σταδίων και
στους 9.3ο σταματάει. Με ευνοϊκό καιρό
το έντομο έχει κατά κανόνα 4 γενεές
που μπορεί να γίνουν 5 και 6 στις νότιες
περιοχές της Κρήτης. Το αυγό με ευνοϊκό ζεστό καιρό εκκολάπτεται μέσα σε 4
ΔΗΩ • 29
μέρες. Αν ο καιρός είναι ψυχρός σε 10
ημέρες. Η προνύμφη του πρώτου σταδίου
εκκολάπτεται με το κεφάλι προς τα πάνω.
Αμέσως αναστρέφεται και κατευθύνεται
προς τον πυρήνα. Η στοά της προνύμφης
του πρώτου σταδίου είναι επιφανειακή και
μικρής διαμέτρου. Εκείνη του δευτέρου
σταδίου εστραμμένη προς τον πυρήνα
και μεγαλύτερης διαμέτρου. Η προνύμφη του τρίτου σταδίου σχηματίζει ακόμα
φαρδύτερη στοά γύρω από το κουκούτσι.
Το συνολικό μήκος της στοάς μπορεί να
φτάσει στα 4-5 εκατοστά. Η προνύμφη
του τελευταίου σταδίου ανέρχεται προς
την επιφάνεια και σχηματίζει τη στοά νύμφωσης, χωρίς να πειράξει την επιδερμίδα
του ελαιόκαρπου. Με κρύο όμως καιρό
δηλαδή το χειμώνα η νύμφωση γίνεται
στο έδαφος. Το προνυμφικό στάδιο διαρκεί με ζεστό καιρό γύρω στις 10 και
με κρύο 30 και περισσότερες μέρες. Η
γνώση του σταδίου της προνύμφης
και γενικά της γόνιμης προσβολής (
ζωντανά αυγά, προνύμφες και νύμφες)
αποτελεί βασικό πληροφοριακό στοιχείο για την εφαρμογή θεραπευτικών
επεμβάσεων.
• Η παρακολούθηση του δακοπληθυσμού
γίνεται με τις γυάλινες δακοπαγίδες
τύπου Mc fail που εμπεριέχουν ειδικά
ελκυστικά. Για κάθε 1000 δέντρα σε περιοχές με ευνοϊκό για την κυκλοφορία του
δάκου καιρό και για κάθε 800 σε περιοχές
με ζεστό καιρό πρέπει να τοποθετείται
και μία γυάλινη παγίδα. Αν υπάρχουν
περιοχές με παραγωγή που δεν επιτρέπει την εφαρμογή δακοπροστατευτικών
μέτρων και γειτνιάζουν με ψεκαζόμενους
ελαιώνες επιβάλλεται να δημιουργούνται φράγματα παρακολούθησης του
δακοπληθυσμού πλάτους τουλάχιστον
100 μέτρων. Στα φράγματα αυτά η τοποθέτηση των δακοπαγίδων γίνεται κατά
μήκος της πλευράς γειτνίασης, τόσο στον
ψεκαζόμενο, όσο και στο μη ψεκαζόμενο
ελαιώνα. Ανάλογα φράγματα πρέπει να
δημιουργούνται και για τα γειτνιάζοντα
οικολογικά και συμβατικά ελαιοκτήματα.
Δακοπαγίδες παρακολούθησης θα πρέπει
να τοποθετούνται και σε γειτονικές υγρές
περιοχές, όπου καταφεύγει με καύσωνα
ο δακοπληθυσμός.
• Ο συλλαμβανόμενος δακοπληθυσμός
πρέπει να εξετάζεται διεξοδικά από τον
παγιδοθέτη και τον τομεάρχη. Γιατί από
το στάδιο που βρίσκεται το έντομο θα
εξαρτηθεί και η έναρξη των δολωματικών
30 • ΔΗΩ
ψεκασμών. Το πρώτο
στοιχείο που πρέπει
να εξεταστεί είναι η
αναλογία ενηλίκων και
νέων- μικρότερου μεγέθους- ακμαίων. Βασικής σημασίας είναι και
η αναλογία του φύλου
δηλαδή αρσενικών και
θηλυκών και η παρουσία ώριμων ωαρίων
στα θηλυκά. Σύμφωνα με τα παραπάνω,
Νύμφη μέσα σε ελαιόκαρπο
τα κριτήρια έναρξης
ενός δολωματικού
ψεκασμού πέρα από τη δεκτικότητα του ελαιόκαρπου είναι τα εξής:
Πληθυσμός πάνω από 5 μέχρι και 20 δάκοι ανά παγίδα το πενθήμερο.
Ενήλικα ακμαία πάνω από 60%. Αναλογία θηλυκών αρσενικών 1:1 και
ώριμα θηλυκά πάνω από 5%.
• Η παρακολούθηση του δακοπληθυσμού με τη μέθοδο των καταρρίψεων
στην οικολογική δακοπροστασία θα πρέπει να αποφεύγεται. Αν ο υπεύθυνος
τομεάρχης θεωρήσει, σε ελάχιστες περιπτώσεις, αναγκαίο να γίνουν καταρρίψεις θα πρέπει αυτές να γίνονται με τα συνιστώμενα για την οικολογική
δακοπροστασία εντομοκτόνα.
• Τα οικολογικά ελαιοκτήματα, αν γειτνιάζουν με συμβατικά θα πρέπει να οριοθετούνται με εμφανή σημάδια για να αποφεύγονται οι συμβατικοί ψεκασμοί
σ αυτά από τα συνεργεία.
• Η παρουσία στον ελαιώνα της ακονιζιάς που φιλοξενεί παράσιτα του δάκου
πρέπει να επιδιώκεται. Υπάρχουν πολλά παράσιτα του δάκου που πρέπει να
καταγράφονται και με κάθε θυσία να προστατεύονται.
• Η εκτίμηση του ποσοστού καρποφορίας για την αποδοχή ή μη των συμβατικών
δολωματικών ψεκασμών πρέπει να γίνεται και στα οικολογικά κτήματα. Είναι
δίκαιο και ο οικοελαιοκαλλιεργητής να γνωρίζει το ποσοστό καρποφορίας
του ελαιοκτήματός του. Δυστυχώς η εκτίμηση αυτή δεν γίνεται με επιστημονικό τρόπο. Το εγχειρίδιο του υπουργείου γεωργίας του 1949 περιγράφει
με παράδειγμα πως πρέπει να γίνεται η εκτίμηση αυτή. Θα πρέπει να υπολογίζεται σε κάθε περιοχή με διαφορετικό μικροκλίμα και να λαμβάνεται ο
μέσος γεωμετρικός και όχι ο αριθμητικός όρος. Το ποσοστό αυτό πρέπει να
είναι πάνω από το 50% του μέσου όρου των τελευταίων δέκα εσοδειών. Οι
Δήμοι θα πρέπει κατά την έκδοση της σχετικής απόφασης εφαρμογής των
δακοπροστατευτικών μέτρων να κάνουν ξεχωριστή μνεία για τα υπάρχοντα
οικολογικά ελαιοκτήματα.
• Για την οικολογική δακοπροστασία αποτελεί βασική προτεραιότητα σε
επίπεδο συνεργείου να υπάρχει χάρτης «εστιών» του δάκου. Βέβαια
ανάλογος χάρτης θα έπρεπε να υπήρχε και για τους συμβατικούς ελαιώνες.
Υπάρχουν περιοχές με ελαιώνες με ποικιλίες πρώιμης δεκτικότητας του
ελαιόκαρπου. Τις περιοχές αυτές πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων ο
τομεάρχης προκειμένου να συντονίσει καλλίτερα την όλη οργάνωση της
δακοπροστασίας.
• Αναφέρθηκε ήδη πως βασικής σημασίας είναι και η γνώση της γόνιμης προσβολής για τη διενέργεια , αν χρειαστεί θεραπευτικών ψεκασμών. Το μυστικό
είναι να περιοριστεί η προσβολή σε όσο το δυνατόν χαμηλότερο ποσοστό.
Γιατί στη συνέχεια λόγω της διαδοχικής εναπόθεσης των αυγών από το
θηλυκό και κατά συνέπεια της διαχρονικής
εξόδου της νέας γενιάς είναι αδύνατος ο
έλεγχος με προληπτικό
δολωματικό ψεκασμό.
Ο παγιδοθέτης πάντα
με την αποστολή του
δακοπληθυσμού στον
τομεάρχη θα στέλνει και
ελαιόκαρπο δειγματοληπτικά συγκεντρωμένο για
να εκτιμηθεί το ποσοστό
της δακοπροσβολής.
Ο τομεάρχης κατά τις
εξόδους του στα ελαιοκτήματα θα πρέπει να
κάνει ο ίδιος δειγματοληΜία πολύ αποτελεσματική δακοπαγίδα μαζικής παψίες ελαιοκάρπου και να
γίδευσης
προσδιορίζει τη γόνιμη
προσβολή. Από τα τέλη
Ιουλίου και κάθε μήνα
θα πρέπει να γίνονται αντιπροσωπευτικές γενικές ανά συνεργείο δειγματοληψίες, ώστε να είναι δυνατή η παρακολούθηση της δακοπροσβολής και η
λήψη των ενδεδειγμένων μέτρων.
• Στην οικολογική δακοπροστασία ο προληπτικός δολωματικός ψεκασμός
θα πρέπει να γίνει ύστερα από απόφαση του τομεάρχη και του αρμόδιου
οργανισμού ελέγχου και πιστοποίησης. Η διάρκεια του ψεκασμού σε ομοιογενούς αναγλύφου και μικροκλίματος περιοχές δεν πρέπει να υπερβαίνει
τις 7-8 μέρες. Σε διαφορετικού υψομέτρου ελαιοκομικές περιοχές, όπου
παρατηρείται και κλιμάκωση της δεκτικότητας του ελαιόκαρπου ο πρώτος
προληπτικός δολωματικός ψεκασμός μπορεί να διαρκέσει και 10-12 μέρες.
Ο ψεκασμός αυτός πρέπει να γίνεται όσο το δυνατόν πρωιμότερα και σε
σύντομο χρονικό διάστημα.Τα αποτελέσματα από πειράματα που έγιναν
σε μια περιοχή για τη διαπίστωση του χρόνου εφαρμογής του πρώτου
προληπτικού δολωματικού ψεκασμού ισχύουν για τη συγκεκριμένη περιοχή και δεν μπορούν να γενικευτούν.
• Η αντιμετώπιση του δάκου της ελιάς στηρίζεται στον έλεγχο των ακμαίων
με μαζική παγίδευση με τη βοήθεια δακοπαγίδων φερομόνης φύλου και
με προληπτικούς δολωματικούς ψεκασμούς. Είναι βασικής σημασίας η
τοποθέτηση των δακοπαγίδων μαζικής παγίδευσης. Ανάλογα με την περίπτωση
τοποθετούνται μία ή και περισσότερες ανά ελαιόδεντρο και με ή χωρίς φερομόνη. Περιφερειακά του ελαιοκτήματος ακόμα και στα γειτονικά ελαιόδεντρα
τοποθετούνται πυκνότερα και σε δύο σειρές δημιουργώντας φράγμα εισόδου
του δάκου στο εσωτερικό του υπό προστασία ελαιώνα. Παγίδες με φερομόνες
μπορεί να τοποθετηθούν και σε υγρές περιοχές ύποπτες έλξης του δακοπληθυσμού. Στο εσωτερικό του ελαιώνα τοποθετούνται παγίδες χωρίς φερομόνη
για να συλλάβουν και να σκοτώσουν όσα ακμαία διαπέρασαν το προστατευτικό φράγμα. Εξαιρετικά αποτελέσματα δίνουν οι παγίδες που περιέχουν τη
φερομόνη spiroacteal σε συνδυασμό με ένα πυρεθρινοειδές. Το σκεύασμα
της φερομόνης εμπεριέχεται σε ειδικό φιαλίδιο σε συγκέντρωση από 25 ή
80 mg. Στην τελευταία περίπτωση η αποτελεσματικότητα των δακοπαγίδων
μπορεί να διαρκέσει μέχρι και 6 μήνες. Η χρήση των κίτρινων παγίδων με
υγρή κόλλα δεν έχει εμβέλεια παρά όσο χώρο καταλαμβάνει η κόμη ενός
μέσης ανάπτυξης ελαιόδεντρου. Η αποτελεσματικότητά τους αυξάνεται αν
συνδυαστούν με φερομόνη. Πάντως το κίτρινο χρώμα πρέπει να επιλέγεται
με προσοχή γιατί μπορεί να ελκύσει και οργανισμούς μη στόχους.
• Οι προληπτικοί δολωματικοί ψεκασμοί
θα πρέπει πάντοτε να έρχονται αρωγοί
της μεθόδου της μαζικής παγίδευσης.
Ως εντομοκτόνο χρησιμοποιούνται οι φυσικές πυρεθρίνες. Τελευταία κυκλοφορεί
έτοιμο υλικό με ελκυστική πρωτεΐνη σε
συνδυασμό με το σκεύασμα Spinosad
που παράγεται από τον ακτινομύκητα
Saccharopolyspora spinosa. Γίνεται προσπάθεια παρασκευής ψεκάσιμης και σε
μορφή μικροκάψουλας φερομόνης, ώστε
σε συνδυασμό με ένα επιτρεπόμενο εντομοκτόνο να χρησιμοποείται για προληπτικούς δολωματικούς ψεκασμούς.
• Οι θεραπευτικοί ή κατασταλτικοί ή κάλυψης ψεκασμοί θα πρέπει να εφαρμόζονται ύστερα από τεκμηριωμένη
έγκριση του τομεάρχη . Οι ψεκασμοί
αυτοί πέρα από τον έλεγχο της γόνιμης
προσβολής περιορίζουν και τους πληθυσμούς των ακμαίων που υπερίπτανται
κατά το χρόνο της εφαρμογής στην κόμη
του ελαιόκαρπου. Οι θεραπευτικοί ψεκασμοί θα πρέπει να διενεργούνται όταν
η γόνιμη προσβολή είναι γύρω στο 5%
για τις ελαιοποιήσιμες και στο 2% για τις
βρώσιμες ελιές. Τα ελαιόδεντρα ψεκάζονται μέχρι απορροής. Σε ψεκασμούς
κάλυψης χρησιμοποιείται και το βιολογικό
σκεύασμα με βάση το μύκητα Beauveria
bassiana. Το στέλεχος 114A του Bacillus
thuringiensis σε ψεκασμούς κάλυψης είναι πολύ υποσχετικό. Μερικά στελέχη του
Bacillus thuringiensis που απομονώθηκαν
από ελαιόκαρπο προκάλεσαν ικανοποιητική θνησιμότητα στις προνύμφες και
στα ακμαία. Ένα στέλεχος του μύκητα
Mucor hiemalis που απομονώθηκε από
προνύμφες του Sesamia nonagrioides
προκάλεσε 85.2% θνησιμότητα των ακμαίων του δάκου της ελιάς. Το ηλεκτρολυμένο νερό ελέγχει σε ψεκασμούς κάλυψης το δακοπληθυσμό που κυκλοφορεί
στην κόμη του ελαιόδεντρου. Ανάλογα
αποτελέσματα παρατηρούνται και με το
οζονοποιημένο νερό.
• Η απελευθέρωση στους ελαιώνες στειρωμένου με ακτινοβολία 80 -120 Gy δεν είναι
σύμφωνη με τις αρχές της οικολογικής
γεωργίας.
• Το παρασιτοειδές Psyttalia concolor, σε
υψηλούς πληθυσμούς του δάκου δίνει
ικανοποιητικά αποτελέσματα. Δοκιμές
έγιναν και με το ωφέλιμο έντομο Fopius
(=Biosteres) arisanus.
ΔΗΩ • 31
Ο ρυγχίτης της ελιάς
Tου Μιχάλη Παπαηλιάκη
γεωπόνου
O
ρυγχίτης ή χαρακωτής ή μπίμπικας της ελιάς (Rhynchites [Coenorrhynus] cribripennis) είναι ένα σκαθάρι, τάξη
Coleoptera, οικογένεια Curculionidae, διαδεδομένο σε όλες τις ελαιοκομικές χώρες της κεντρικής και ανατολικής Μεσογείου. Προσβάλλει
μόνο την ελιά και κυρίως τις μικρόκαρπες ποικιλίες, όπως η Κορωνέικη
(ψιλολιά ή λιανολιά ή κρητικιά). Προκαλεί ζημιές σε αρκετές ελαιοκομικές
περιοχές, οι οποίες οφείλονται, αφενός, στη σημαντική καρπόπτωση και,
αφετέρου, στην ποιοτική υποβάθμιση του ελαιολάδου.
Περιγραφή του εντόμου
Τα σώμα του ενήλικου είναι συνολικού μήκους 5-6 χιλιοστών και χρώματος
κοκκινοκάστανου ή κοκκινοκεραμιδί (εικόνα 1). Η πλάτη του καλύπτεται
από πυκνό, κοντό, ανοικτού χρώματος χνούδι. Η κεφαλή του προεκτείνεται σε μακρύ κυλινδρικό ρύγχος, στη μέση του οποίου βρίσκονται δύο
ευδιάκριτες ροπαλοειδείς κεραίες και στην άκρη τα μασητικά στοματικά
μόρια (στόμα). Ο προθώρακας είναι στενότερος από τα υπόλοιπα δύο
τμήματα του θώρακα, τα οποία καλύπτονται πλήρως από έλυτρα (πτέρυγες) με στρογγυλεμένη κατάληξη. Κάθε έλυτρο έχει 10 βαθιές, κατά
μήκος, αυλακώσεις.
Η προνύμφη (κάμπια), μήκους 6-7 χιλ. είναι άποδη, κυρτή (σχήμα μισοφέγγαρου) και χρώματος λευκοκίτρινου. Το κεφάλι της είναι χρώματος
κοκκινοκάστανου, και μαύρου τα μασητικά στοματικά της μόρια.
Φωτο 1. Αριστερά ρυγχίτης σε φύλλο ελιάς και δεξιά σχηματική απεικόνιση
του εντόμου. (Οι φωτογραφίες προέρχονται από το περιοδικό ΓεωργίαΚτηνοτροφία, τεύχος 3/2001).
32 • ΔΗΩ
Βιολογικός κύκλος
Ο ρυγχίτης συμπληρώνει μια γενιά κάθε δύο
χρόνια. Από τέλος Απριλίου και κατά το Μάιο τα
ενήλικα βγαίνουν από το έδαφος, όπου διαχείμασαν, και πετώντας φτάνουν στα ελαιόδεντρα. Εκεί
τρέφονται με τις βλαστικές κορυφές, τα άνθη και
κυρίως τα φύλλα. Από τα φύλλα καταναλώνουν την
κάτω επιδερμίδα και το μεσόφυλλο, ενώ αφήνουν,
συνήθως, ανέπαφη την επάνω. Κάποιες φορές
καταναλώνουν και την επάνω επιδερμίδα, διατρυπώντας εντελώς το φύλλο.
Οι φαγωμένες ή τρυπημένες περιοχές των φύλλων
έχουν ελλειπτικό ή κυκλικό σχήμα με διάμετρο
1-2 χιλ. Τα προσβεβλημένα φύλλα πολλές φορές
παραμορφώνονται (εικόνες 2 και 3).
Αμέσως μετά την καρπόδεση, τα έντομα μετακινούνται προς τους νεαρούς καρπούς, στους οποίους
βυθίζουν το ρύγχος τους μέχρι τον πυρήνα, για να
διατραφούν από το γαλακτώδες ενδοσπέρμιό τους.
Στο σημείο εισόδου του ρύγχους δημιουργείται μια
μεγάλη ακανόνιστη κηλίδα με τη μορφή κρατήρα,
διαμέτρου 0,5 χιλ. περίπου, η οποία ονομάζεται
τροφικό βοθρίο ή οπή βρώσης ή στοά διατροφής.
Οι νεαροί προσβεβλημένοι καρποί μετά από λίγο
αφυδατώνονται, μαυρίζουν και πέφτουν. Η διατροφική δραστηριότητα και η δημιουργία τροφικών
βοθρίων συνεχίζεται μέχρι την σεξουαλική ωρίμανση
του εντόμου, τον Ιούλιο - Αύγουστο (εικόνα 4).
Μετά τη σύζευξη, το γονιμοποιημένο θηλυκό ανοίγει με το ρύγχος του μια μικρή οπή στην σάρκα
του καρπού, οπή ωοτοκίας, η οποία φτάνει μέχρι
το εξωτερικό στρώμα του μερικώς ξυλοποιημένου
πυρήνα. Εκεί τοποθετεί ένα αυγό. Ο συνολικός
αριθμός τροφικών βοθρίων και οπών ωοτοκίας
ανά καρπό μπορεί να είναι από 1-2 μέχρι και 20,
σε περίπτωση ισχυρής προσβολής.
Φ ω τ ο 2 , 3 . Στ η ν
πρώτη φωτογραφία
προσβολή της κάτω
επιφάνειας των φύλλων, στη δεύτερη της
επάνω επιφάνειας και
παραμόρφωση φύλλου.
Μετά από δέκα περίπου ημέρες εκκολάπτεται η νεαρή κάμπια, η οποία διατρυπά τα τοιχώματα του πυρήνα και μπαίνει στο εσωτερικό του, με το οποίο
και τρέφεται.
καρπούς είναι σοβαρή, η πλειονότητα των
οποίων θα μαυρίσει και θα πέσει κατά τη
διάρκεια του Ιουνίου.
Σε κάθε καρπό, και ανεξάρτητα από τον αριθμό των αυγών που τοποθετήθηκαν,
αναπτύσσεται μία μόνο κάμπια.
Παρομοίως, πολλοί από τους καρπούς,
μέσα στους οποίους αναπτύχθηκε η κάμπια, θα πέσουν νωρίς το φθινόπωρο.
Όσοι από τους προσβεβλημένους καρπούς δεν έπεσαν, θα δώσουν ελαιόλαδο
ποιοτικά υποβαθμισμένο.
Tο φθινόπωρο, όταν η κάμπια ολοκληρώσει την ανάπτυξή της, εγκαταλείπει
τον κατεστραμμένο πυρήνα και μέσω μιας πλευρικής στοάς, στον πλήρως
αναπτυγμένο και σχεδόν ώριμο ελαιόκαρπο, πέφτει στο έδαφος. Εκεί, σε βάθος από 4-5 έως 10-12 εκ., θα παραμείνει ακίνητη για έναν ολόκληρο χρόνο,
μέχρι το επόμενο φθινόπωρο. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα που ακολουθεί
η κάμπια θα νυμφωθεί και θα ενηλικιωθεί. Από τέλος Απριλίου τα ενήλικα θα
αρχίσουν να βγαίνουν από το έδαφος, για να ξεκινήσουν ένα νέο βιολογικό
κύκλο διάρκειας δύο ετών.
Ζημιές
Η ζημιά από τις ανοιξιάτικες προσβολές στα φύλλα, τις βλαστικές κορυφές και
τις ταξιανθίες, συνήθως, δεν είναι σοβαρή. Αντιθέτως, η ζημιά στους νεαρούς
Αντιμετώπιση - καταπολέμηση
Σε περιοχές όπου το έντομο ενδημεί, το
όργωμα του εδάφους κάτω από τα ελαιόδεντρα συντελεί στη μείωση των πληθυσμών,
δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος του
βιολογικού του κύκλου διεξάγεται μέσα στο
έδαφος.
Σε περιοχές και ελαιώνες όπου υπήρξαν ζημιές τα δύο τελευταία χρόνια και ταυτόχρονα διαπιστώνονται ανοιξιάτικες προσβολές
στα φύλλα, είναι απαραίτητο να γίνει ένας
ψεκασμός αμέσως μετά την ολοκλήρωση
της καρπόδεσης.
Το προϊόν το οποίο δοκιμάστηκε και έδωσε
ικανοποιητικά αποτελέσματα είναι ο καολίνης. Ο καολίνης ή κινέζικη άργιλος είναι
ένα πέτρωμα το οποίο χρησιμοποιείται για
την παρασκευή της πορσελάνης, του χαρτιού κ.ά.
Φώτο 4. Προσβεβλημένοι καρποί.
Ο επεξεργασμένος και ραφιναρισμένος
καολίνης, σε μορφή βρέξιμης σκόνης (WP),
όταν ψεκαστεί δημιουργεί ένα λεπτό άσπρο
στρώμα πάνω στη φυλλική επιφάνεια και
στους καρπούς (εικόνες 5 και 6). Το λευκό
αυτό στρώμα, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, αφενός, αντανακλά την ηλιακή
ακτινοβολία, προστατεύοντας έτσι τα φυτά
ΔΗΩ • 33
Φώτο 5 & 6. Λεπτό στρώμα καολίνη σε ψεκασμένα φύλλα και καρπούς ελιάς.
Οι φωτογραφίες 2,3,4,5 & 6 είναι του συγγραφέα.
από θερμικά στρες και ηλιακά εγκαύματα, και, αφετέρου, λειτουργεί ως
απωθητικό και αποτρεπτικό για τα έντομα, τα οποία δυσκολεύονται
να αναγνωρίσουν τον ξενιστή τους, λόγω αλλαγής χρώματος της επιφάνειας φύλλων και καρπών, αλλά και να περπατήσουν τις «σκονισμένες»
επιφάνειες.
Εφαρμογή με εμπορικό σκεύασμα καολίνη, σε μορφή βρέξιμης σκόνης,
έγινε πειραματικά, για πρώτη φορά στις 14 Ιουνίου του 2004, στον βιοκαλλιεργούμενο ελαιώνα του κ. Νίκου Αλεξάκη. Ο ελαιώνας βρίσκεται στη
τοποθεσία Σελί, του δημοτικού διαμερίσματος Μάρθας, του δήμου Βιάννου
στο νομό Ηρακλείου. Έχει έκταση 16 στρέμματα, με 210 ελαιόδεντρα,
ηλικίας από 60-90 ετών, παραγωγικά, αρδευόμενα, καλά αναπτυγμένα
και φροντισμένα. Στην περιοχή όπου βρίσκεται ο ελαιώνας το έντομο
ενδημεί και, κατά χρονιές, προκαλεί σοβαρές ζημιές.
Η εφαρμογή με σκεύασμα καολίνη έγινε με μηχανικό υδραυλικό ψεκαστήρα, όταν το καρπίδιο είχε μέγεθος μεγαλύτερο από αυτό του ρυζιού. Ο ψεκασμός ήταν περισσότερο επιμελημένος στα ελαιόδεντρα με
φορτίο και στα τμήματα (κλάδους) δέντρων με φορτίο. Αντιθέτως, ήταν
περισσότερο επιπόλαιος και η ποσότητα ψεκαστικού υγρού μικρότερη
στα τμήματα δέντρων και στα δέντρα χωρίς φορτίο.
Το άμεσο αποτελέσμα του ψεκασμού ήταν ο σημαντικός περιορισμός
της πρώιμης καρπόπτωσης του Ιουνίου. Από τον Ιούλιο και μετά παρατηρήθηκαν μεν τροφικά βοθρία και οπές ωοτοκίας, αλλά σε μικρό αριθμό
καρπών, συγκριτικά με τους γειτονικούς ελαιώνες, στους οποίους δεν
είχε γίνει κανένας ψεκασμός, αλλά και με τον ίδιο τον ελαιώνα, όταν κατά
το παρελθόν δεν γινόταν ψεκασμός.
Ο παραγωγός δηλώνει ικανοποιημένος από τα αποτελέσματα της επέμβασης, την οποία από τότε επαναλαμβάνει κάθε Ιούνιο. Παρομοίως
ικανοποιημένοι δηλώνουν και αρκετοί άλλοι βιοκαλλιεργητές ελιάς στην
34 • ΔΗΩ
Κρήτη, οι οποίοι χρησιμοποιούν σκευάσματα καολίνη για την αντιμετώπιση του ρυγχίτη.
Τα σημεία στα οποία οι παραγωγοί πρέπει να δώσουν μεγάλη προσοχή είναι: η επιλογή της κατάλληλης χρονικής στιγμής για την εκτέλεση
του ψεκασμού και η επιμελημένη κάλυψη των
δέντρων ή των κλαδιών που φέρουν καρπό.
ΔΗΩ • 35
φυτοκάλυψη:
η λύση που δίνει θρεπτικές ουσίες
Των Giuseppe Celano, Assunta Maria Palese, Χρίστου Ξυλογιάννη
Πανεπιστήμιο Basilicata-Potenza Ιταλίας
Γεωπονική Σχολή, Τμήμα Επιστήμης Καλλιεργητικών Τεχνικών
Η φυτοκάλυψη συντηρεί το υπόστρωμα, ελαχιστοποιεί τη διάβρωση και προσδίδει στο έδαφος άζωτο (Ν) και άνθρακα (C). Ενδείκνυται
η κάλυψη με είδη υψηλής ποιότητας, όπως τα
κουκιά
Τ
α τελευταία εξήντα χρόνια η μετάβαση από το παραδοσιακό σύστημα
διαχείρισης του εδάφους με συγκαλλιέργεια, οργανική λίπανση, όργωμα,
ισχυρή σύνδεση της ελαιοκομίας με την κτηνοτροφία στο συμβατικό,
επαναλαμβανόμενες εργασίες, μειωμένες εισροές σταθερών οργανικών
υλών στο έδαφος, καύση υπολοίπων από το κλάδεμα, έχει επηρεάσει
κατά πολύ τον αποσαθρωτικό κύκλο με μια σταδιακή
αποδυνάμωση της εισφοράς σε οργανικές ουσίες και σε απώλεια (διαρθρωτική, διατροφική,
αντιδιαβρωτική) των λειτουργιών που πραγματοποιούνται από αυτές στο έδαφος.
Το όργωμα αντιπροσώπευσε για πολύ
καιρό τον κύριο τρόπο διαχείρισης του
εδάφους στους ελαιώνες. Επί του
παρόντος θεωρείται μια τεχνική με
την οποία δεν διατηρούνται οι φυσικοί
πόροι. Πράγματι, το όργωμα μπορεί:
• να αυξήσει τα φαινόμενα διάβρωσης
κατά στρώσεις και την απορροή υδάτων,
κυρίως όταν αυτά κατευθύνονται σε ελαιώνες που βρίσκονται ακόμα και σε εδάφη με
* Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύτηκε στο ιταλικό περιοδικό «Olivo e Olio» (Μάρτιος 2009) και αποτελεί σύνοψη έρευνας που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο
του προγράμματος «RIOM - Έρευνα και εκσυγχρονισμός για την μεσογειακή
ελαιοκαλλιέργεια». Αναδημοσιεύτηκε, σε μετάφραση Τάκη Παντελάκου, στο
«Ελιά & Ελαιόλαδο», τχ. 66, Ιούλιος-Αύγουστος 2009.
36 • ΔΗΩ
χαμηλές κλίσεις αλλά επιρρεπή σε διαβρωτικές
διαδικασίες (εικόνα 1),
• να μειώσει σημαντικά την ταχύτητα διήθησης
των υδάτων,
• να ορίσει τον σχηματισμό αυλακιών, με επακόλουθη μείωση της διαπερατότητας του εδάφους,
• να μειώσει την άνωση του εδάφους που, όταν
βραχεί, καθίσταται συμπαγές και δύσβατο με
μηχανικά μέσα,
• να επιφέρει στο έδαφος σοβαρότατες απώλειες
άνθρακα από την αναπνοή μικροβιακής βιομάζας που, κυρίως σε υψηλές θερμοκρασίες και
ξηρασία, έχει απολιθωτική επενέργεια, σε σχέση
με την πιο ενεργή οργανική κλασματοποίηση του
εδάφους, η οποία εύκολα γίνεται προσιτή μετά
από επεξεργασία,
• να ελαττώσει τη βιοποικιλότητα.
Για τους λόγους αυτούς, το όργωμα θα έπρεπε να
μειωθεί και ο ρόλος του να γίνει συμπληρωματικός και να αφορά μόνο πρακτικές συντηρητικής
διαχείρισης ή αύξησης των οργανικών ουσιών του
εδάφους και, γενικότερα, των περιβαλλοντικών
πηγών (παράχωμα των σπόρων στις χαμηλές καλλιέργειες και των βελτιωτικών κόμποστ, αερισμός
της χλόης κ.λπ.)
Εσωτερικός άνθρακας
Η φυτοκάλυψη απαιτεί τη σπορά μιας στρώσης
με γρασίδι η οποία να είναι διαρκής ή για κάποιο
ορισμένο διάστημα (στις δενδρώδεις καλλιέργειες).
Σκοπός είναι η βελτίωση των αγροοικολογικών
αποδόσεων του ελαιώνα υπό όρους μεγάλης αυτονομίας και σταθερότητας, η μείωση των εξωτερικών
εισροών και των περιβαλλοντικών και υγειονομικών
κινδύνων.
Με ειδική αναφορά στα προβλήματα διατήρησης
του εδάφους, οι καλλιέργειες κάλυψης μπορούν να
συμβάλλουν στη μείωση της διάβρωση χάρη στην
εξασθένιση της ορμής της βροχής, στη μείωση της
ταχύτητας των νερών των ρυακιών, στη μείωση
της συμπίεσης του εδάφους και της δημιουργίας
κρούστας στην επιφάνεια, στην αύξηση της διήθησης του νερού με την παρουσία καναλιών που
δημιουργούνται από τις νεκρές ρίζες και από τα
σκουλήκια, των οποίων η δραστηριότητα αποδεικνύεται γενικά βελτιωμένη.
Σύμφωνα με κάποιες μελέτες που διεξάγονται σε
επικλινείς ελαιώνες (18,1% κατά μ.ο.), η πρακτική
της φυτοκάλυψης μπορεί να μειώσει την ποσότητα του διαβρωμένου εδάφους από περισσότερο
από 80 tn/Ha/έτος σε λιγότερο από 1 tn/Ha/έτος.
Δεδομένου ότι η επιχωμάτωση των τεχνητών λεκανών ύδατος είναι αυστηρά συνδεδεμένη με την
ποσότητα του διαβρωμένου εδάφους στις πλαγιές,
τα επακόλουθα οφέλη από την υιοθέτηση αυτής
της πρακτικής είναι αξιοσημείωτα.
δρόβιο σύστημα γίνεται πιο «πολύπλοκο» και, ως εκ τούτου, η διαχείρισή
του γίνεται πιο δύσκολη. Τα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπισθούν
είναι πολύπλοκα και αφορούν την επιλογή ειδών και τη διαχείρισή τους,
όπως μέθοδοι και πυκνότητα σποράς, καλλιεργητικές φροντίδες, εποχή
και μέθοδοι εκρίζωσης, άρδευση, λίπανση κ.ά.
Η κάλυψη
Τα είδη που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη φυτοκάλυψη μπορούν να
προσφέρουν οργανικές ουσίες διαφόρων ποιοτήτων. Αν ο στόχος αυτής
της πρακτικής είναι ο εμπλουτισμός του εδάφους σε σύντομο χρονικό
διάστημα, από μεταλλικά στοιχεία για τις δενδρώδεις καλλιέργειες, η
επιλογή του χλωροτάπητα θα επικεντρωθεί σε φυτά που θα μπορούν να
δώσουν υπόλοιπα «υψηλής ποιότητας» (π.χ. ανθισμένα κουκιά) ή καλύτερα
είδη με μειωμένη αντοχή στην αποσύνθεση και με υψηλές ποσοστιαίες
αναλογίες σε άζωτο και χαμηλή σχέση C/N (πίνακας 2). Οι απαιτήσεις
αυτές μεταφράζονται στο έδαφος με μια σημαντική εκχώρηση μεταλλικού
αζώτου και εκροή ανθρακικού ανυδρίτη.
Σε περίπτωση, αντιθέτως, που επιλεγεί η αύξηση ή η διατήρηση για μακρά
περίοδο του επιπέδου των οργανικών ουσιών στο έδαφος, θα προτιμη-
Πράγματι, το κόστος μεταφοράς ενός κυβικού
μέτρου ιζήματος από ταμιευτήρες ύδατος στη
Basilicata, κυμαίνεται περίπου στα οκτώ ευρώ. Η
ανάκτηση λοιπόν των χρήσιμων όγκων αποθήκευσης γίνεται εξαιρετικά δαπανηρή, παρατηρώντας
τον όγκο των ιζημάτων που δημιουργούνται. Για
παράδειγμα, στον τεχνητό ταμιευτήρα ύδατος στην
πόλη San Giuliano στην Matera μέσα σε διάστημα
μόνο πενήντα χρόνων συγκεντρώθηκαν 25 χιλ.
κυβικά μέτρα ιζήματος.
Η φυτοκάλυψη αποτελεί επίσης πηγή οργανικών ουσιών και καθοριστικό παράγοντα για τη διατήρηση
της γονιμότητας του εδάφους και των μεταλλικών
στοιχείων, των οποίων η αποδέσμευση εξαρτάται
από την ποιότητα των φυτικών υπολειμμάτων και
από την τύχη τους (απελευθερωμένα στο έδαφος
ή αναμεμιγμένα με αυτό) και θα πρέπει να συγχρονισθεί με τις θρεπτικές ανάγκες του ελαιώνα.
Περισσότερος χούμος
Η φυτοκάλυψη σε συνδυασμό με τα υπολείμματα
από το κλάδεμα μπορεί να αποτελέσει πολύ ενδιαφέρουσα τεχνική στην παγίδευση ατμοσφαιρικού
CO2 με τη μορφή χούμου. Εξάλλου, μια βιώσιμη
διαχείριση του ελαιώνα (άρδευση, φυσική κάλυψη του εδάφους από σωρούς κομμένων χόρτων,
ανακύκλωση υπολειμμάτων κλαδέματος, λιπαντική
άρδευση) ισχυροποιεί την αποθήκευση του CO2
σε μεσομακροπρόθεσμους χρόνους, στη φυτική
βιομάζα και στο χούμο (πίνακας 1).
Από την άλλη, με τη χρήση του χλοοτάπητα, το δεν-
ΔΗΩ • 37
θούν φυτά που να μπορούν να δώσουν υλικό «κατώτερης ποιότητας» ή,
καλύτερα, που να αποσυντίθενται δύσκολα (π.χ. χορτοδοτικά αγρωστώδη
ή ώριμα ψυχανθή) με υψηλή περιεκτικότητα σε λιγνίνη ή πολυφαινόλες ή
με χαμηλή περιεκτικότητα σε άζωτο (C/N>25) (πίνακας 2). Η τυπολογία
των συγκεκριμένων φυτών εγκλωβίζει τεράστιες ποσότητες άνθρακα στο
έδαφος και επιδρά στη βελτίωση των φυσικών χαρακτηριστικών του.
Η σωστή διαχείριση των υπολοίπων αυτών συγκαταλέγεται μεταξύ των
ουσιαστικών στρατηγικών στην αντιμετώπιση του φαινόμενου του θερμοκηπίου. Συχνά οι καλλιεργητικές ενδείξεις προσανατολίζονται στη
μεικτή καλλιέργεια ειδών «ενδιάμεσης ποιότητας» που επιτυγχάνουν,
μεμονωμένα ή ταυτόχρονα, τον αντιδιαβρωτικό και διατροφικό τους ρόλο
και διατηρούν τις οργανικές ουσίες, καθώς και τους υδάτινους πόρους
στο έδαφος. Ο συνδυασμός ψυχανθών και χορτοδοτικών αγρωστωδών ή η χρήση ψυχανθών σε στάδια προχωρημένης ωρίμανσης (>C/N,
>ξυλοποίηση) μπορούν να παρουσιάσουν απαιτήσεις σε υποστρώματα
ενδιάμεσης ποιότητας.
Στις γεωργικές πρακτικές χρησιμοποιούνται συνδυασμοί βίκου και κριθαριού ή κουκιών με βρώμη: στις αντιδιαβρωτικές ιδιότητες των δημητριακών, που αναπτύσσονται ταχύτατα στο έδαφος, συνδυάζεται η
ικανότητα σταθεροποίησης του αζώτου των ψυχανθών. Ο συνδυασμός
ψυχανθών/ δημητριακών εγγυάται μια σημαντική συγκέντρωση αζώτου
τόσο στην υπέργεια βιομάζα όσο και στη ριζική (πίνακας 3). Η πιο υψηλή
σχέση C/Ν και η μεγαλύτερη πολυπλοκότητα του υποστρώματος μικροβιακής βιομάζας στο έδαφος προσδιορίζουν την ταχύτητα ενδιάμεσης
ορυκτοποίησης των υπολοίπων των μειγμάτων σε σχέση με τα είδη που
χρησιμοποιούνται μεμονωμένα.
Το περιβάλλον
Εκτός από την ποσότητα και την ποιότητα του φυτικού υλικού, οι διαδικασίες διάσπασης εξαρτώνται κατά πολύ από τις περιβαλλοντικές συνθήκες, από τις τεχνικές διαχείρισης του εδάφους και από τις ιδιότητες
του εδάφους.
38 • ΔΗΩ
Η γνώση του χρόνου απελευθέρωσης των θρεπτικών ουσιών που οφείλεται στην ορυκτοποίηση των
οργανικών ουσιών, είναι βασική στο συγχρονισμό
της διαθεσιμότητας των μεταλλικών στοιχείων στο
έδαφος και στις απαιτήσεις της καλλιέργειας. Αυτό συναινεί και στην ενδεχόμενη παρέμβαση με
συμπληρωματικές λιπάνσεις.
Οι συμπληρωματικές λιπάνσεις πρέπει να εφαρμόζονται στην αντιμετώπιση των πιθανών φαινομένων
ακινητοποίησης των θρεπτικών ουσιών που συνδέονται με την ενσωμάτωση των αγρωστωδών με
υψηλό C/N στο έδαφος αλλά και στην περίπτωση
που καθυστερήσει η κοπή των ψυχανθών για να
ληφθεί ένα πιο ώριμο υλικό (>C/N) και συχνά πιο
άφθονο (πίνακας 4).
Η παραγωγικότητα των ελαιώνων, ειδικά των μη
αρδεύσιμων, εξαρτάται κατά πολύ από τα φυσικά
αποθέματα νερού και ιδίως από την τροφοδοσία
ύδατος από εδαφικές φυσικές πηγές, διαθέσιμες
κατά τη θερινή περίοδο (βάθος εδάφους και ικανότητα συγκράτησης του νερού).
Η τεχνική της φυτοκάλυψης, αντίθετα με όσα
εθεωρούντο μέχρι πριν λίγα χρόνια, αν πραγματοποιηθεί σωστά, μπορεί να αυξήσει τα εδαφικά
υδάτινα αποθέματα.
Η φυτοκάλυψη μπορεί να αυξήσει το ποσοστό
διήθησης των βροχοπτώσεων, μειώνοντας τις
κατολισθήσεις των επιφανειών και την ικανότητα
συγκράτησης του εδάφους μέσω βελτίωσης των
δομικών χαρακτηριστικών (αύξηση της διαπερατότητας).
Στην ελαιοκαλλιέργεια σε δύσκολες κλιματολογικές
συνθήκες, κατά την εφαρμογή της φυτοκάλυψης
χρειάζεται να τηρηθούν οι εξής απλοί και συνοπτικοί κανόνες:
α) Η φυτοκάλυψη πρέπει να ακολουθήσει μια συνεχή κάλυψη του εδάφους κατά τη διάρκεια του
έτους με ζωντανά φυτά κατά το φθινόπωρο με
χειμώνα και κάλυψη με τα υπόλοιπα αυτών κατά
την άνοιξη με καλοκαίρι.
β) Οι παρεμβάσεις κοπής του χόρτου πρέπει να
είναι εποχιακές, έτσι ώστε να δημιουργήσουν
από την ανθοφορία των ελαιοδένδρων και μετά
ένα στρώμα από φυτικά υπολείμματα που θα
ελαχιστοποιήσει τις απώλειες από την εξάτμιση
του εδάφους.
γ) Οι διεργασίες πρέπει να περιορίζονται στο ελάχιστο και να προορίζονται μόνο στην ενδεχόμενη
επανασπορά. Οι τεχνικές αυτές, μελετημένες
με σωστό τρόπο, ορίζουν, σε διαφορετικές συνθήκες, αύξηση της υδατικής διαθεσιμότητας
κατά τη θερινή περίοδο στα εδάφη που έχει
εφαρμοστεί η φυτοκάλυψη απ’ ό,τι σε αυτά τα
οποία έχουν οργωθεί συστηματικά.
Στην Ισπανία
Αυτές οι μέθοδοι έχουν εφαρμοσθεί δοκιμαστικά
στην Ισπανία σε εκμεταλλεύσεις υπό απαγορευτικές κλιματολογικές συνθήκες (ιζηματοποίηση 250
mm ετησίως) όπου η σπορά (κριθαριού, βίκου κ.λπ.)
πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο κατά την περίοδο
των πρώτων βροχών, επιτυγχάνοντας έτσι ταχεία
κάλυψη του εδάφους και μεγαλύτερη ανταγωνιστικότητα με τα ζιζάνια. Η στιγμή της εκρίζωσης
πραγματοποιήθηκε όταν τα αγρωστώδη ήταν σε
φάση δημιουργίας στάχεων και τα ψυχανθή στην
αρχή της ανθοφορίας.
Οι ίδιοι οι ερευνητές απέδειξαν ότι καθυστερήσεις
στις επεμβάσεις εκρίζωσης είχαν ως αποτέλεσμα
τον καθορισμό μιας επιζήμιας αύξησης της κατανάλωσης ύδατος, με αύξηση των ανταγωνιστικών
φαινομένων δένδρου/χόρτου για την πηγή ύδατος
και για τις θρεπτικές ουσίες των οποίων η απελευθέρωση δεν ήταν συγχρονισμένη με τις ανάγκες
του ελαιώνα.
Με σκοπό την διατήρηση των υδάτινων αποθεμάτων πειραματίσθηκε με επιτυχία και η περίπτωση
της χρήσης μονοετών αυτοφυών ειδών, όπως το
τριφύλλι (Trifolium) και η μηδική (Medicago), των
οποίων η ανοχή στην σκιά επέτρεψε τη χρήση τους
σε εντατικούς ελαιώνες σε πλήρη παραγωγή. Τα
φυτά αυτά, τα οποία διαθέτουν επιφανειακό ριζικό
σύστημα, πριν από την περίοδο της ξηρασίας αυτοσπέρνονται και πεθαίνουν, δημιουργώντας σωρούς
για να αναδημιουργήσουν γρασίδι με τις πρώτες βροχοπτώσεις.
Επιπλέον οι Xiloyannis et al. (2008) έδωσαν έμφαση στο ότι η αυτοφυής
φυτοκάλυψη, σε σύγκριση με το συνεχές όργωμα, παρουσιάζει μεγαλύτερη κατανάλωση ύδατος κατά το φθινόπωρο με χειμώνα, αλλά προκαλεί
μεγαλύτερα υδάτινα αποθέματα στο έδαφος την άνοιξη. Οι μεγαλύτερες
καταναλώσεις θα μπορούσαν να αντισταθμισθούν από την μεγαλύτερη
διήθηση του νερού που θα εξασφαλιζόταν από την πυκνότητα του ριζικού
συστήματος της κάλυψης.
Αυτοφυή φυτά
Η φυσική φυτοκάλυψη μπορεί να πραγματοποιηθεί επίσης παράλληλα
με την ανάπτυξη ποωδών φυτών, αφήνοντας κατά το θερισμό κάποιες
«νησίδες» βλάστησης για την παραγωγή σπόρου και την αναγέννηση
του είδους.
Ο προορισμός των υπολοίπων από την φυτοκάλυψη είναι διπλός. Μπορούν
να ενσωματωθούν ελαφρώς στο έδαφος και να δώσουν λίπασμα από την
αποσύνθεσή τους ή να εγκαταλειφθούν στην επιφάνεια ώστε να καλύψουν
το έδαφος. Στην πρώτη περίπτωση οι διαδικασίες αποσύνθεσης είναι
άμεσες (πίνακας 5), κυρίως όταν το φυτικό υλικό είναι κατατεμαχισμένο
και μπορεί έτσι να δώσει μια πιο ευρεία επιφάνεια στον αποικισμό των
μικροβίων και στη δράση των ενζύμων. Επίσης, η ενσωμάτωση στο έδαφος
των φυτικών υπολοίπων ενδείκνυται σε ορισμένες περιπτώσεις, ώστε να
αποφευχθεί ο κίνδυνος πυρκαγιών κατά τη θερινή περίοδο. Η ετήσια
συνεισφορά που συνδέεται με το κλάδεμα, ίση με 2.000-5.000 κιλά ξηράς
ουσίας ανά εκτάριο, δεν πρέπει να παραβλεφθεί στη συνολική διαχείριση
του παραγωγικού συστήματος. Αυτή η πηγή, χαμηλής ποιότητας (C/N
≈ 50), μπορεί, σε συνδυασμό με την χαμηλή καλλιέργεια, να δώσει τον
αναντικατάστατο πυρήνα της αποσάθρωσης που κάνει πιο αποτελεσματική
τη διαδικασία της συγκομποστοποίησης στο έδαφος.
Υπολείμματα από το κλάδεμα
Η πρακτική της ανακύκλωσης των υπολειμμάτων από το κλάδεμα (εικόνα
3), σε συνδυασμό με την φυτοκάλυψη και την κάλυψη του εδάφους με
ψυχανθή, συναινεί στην επίτευξη τυπικών σχέσεων C/N και λιγνίνης/Ν
για υλικά ενδιάμεσης «ποιότητας» (πίνακας 6) με αντιδιαβρωτικές ιδιότητες που διατηρούν την οργανική ουσία. Στην ελαιοκαλλιέργεια όπου
παρουσιάζονται σημαντικά υγειονομικά προβλήματα, τα υπόλοιπα από το
κλάδεμα μπορούν να χρησιμοποιηθούν επικερδώς σαν υλικό κομποστοποίησης στον ελαιώνα. Η κομποστοποίηση παρουσία υπολοίπων από την
ίδια την παραγωγική αλυσίδα (υγρά απόβλητα των ελαιοτριβείων, πυρήνας
και φύλλα) ή τα υγρά απόβλητα από την κτηνοτροφία ή το υλικό από το
θερισμένο χορτάρι επιτυγχάνει την απαραίτητη διαδικασία ώστε να καταστεί
υγιεινό το υλικό που λαμβάνεται από το κλάδεμα και απαλλάσσει το χωράφι
από την αβεβαιότητα που συνδέεται με την άμεση χρήση του στο χωράφι
(π.χ. φυτοτοξικότητα που συνδέεται με την παραγωγή φαινολών μετά από
αποσύνθεση). Ανάμεσα στα διάφορα είδη διαθέσιμης οργανικής ουσίας
η κοπριά ανήκει σε εκείνα που ενδείκνυνται για την προετοιμασία του εδάφους, χάρη στις διορθωτικές και διατροφικές της ιδιότητες. Από την άλλη,
η κοπριά που έχει σταθεροποιηθεί μικροβιολογικά είναι επί του παρόντος
ένα αγαθό δύσκολης διαθεσιμότητας, σπάνιο και με υψηλό κόστος. Αυτό
εξαιτίας διαφόρων παραγόντων, όπως ο διαχωρισμός μεταξύ κτηνοτροφίας
και ελαιοκαλλιέργειας σε επίπεδο αγροτικής εκμετάλλευσης, καθώς και
η έλλειψη τεχνολογίας που μειώνει τους χρόνους συγκέντρωσης ώριμης
κοπριάς (π.χ. κομποστοποίηση σε αυλάκια), η ανεπάρκεια εξοπλισμού της
επιχείρησης (έλλειψη διασκορπιστή κοπριάς).
ΔΗΩ • 39
Κομπόστ
Πίνακας 2. Ταξινόμηση της ποιότητας των υπολοίπων
με βάση την σχέση C/N και Λιγνίνη/N
Σε περιοχές όπου δεν υπάρχουν πολλές κτηνοτροφικές επιχειρήσεις μπορεί κανείς να καταφύγει σε κομποστοποιημένα
βελτιωτικά εδάφους. Είναι ποικίλοι οι πειραματισμοί που δείχνουν πως το κομποστοποιημένο λίπασμα επιφέρει θετικά
αποτελέσματα στην καλλιέργεια καρποφόρων δένδρων και
αύξηση στην ποιότητα και γονιμότητα του εδάφους. Σε συνεχή
αύξηση βρίσκονται τα κομποστοποιημένα βελτιωτικά εδάφους
που λαμβάνονται από την ανάμειξη του πυρήνα με τα υγρά
απόβλητα των ελαιοτριβείων, τα φύλλα της ελιάς, τα άχυρα,
τα περιττώματα ζώων που ευνοούν την επιστροφή αποσαθρωμένων οργανικών υλών και θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος,
δημιουργώντας επίσης παράδειγμα αποτελεσματικής ανακύκλωσης άνθρακα από εσωτερικές πηγές της ελαιοκομικής και
ελαιουργικής αλυσίδας. Δεν θα πρέπει επίσης να παραβλεφθεί
η δυσκολία διάχυσης της χρήσης του κομποστοποιημένου
λιπάσματος καλής ποιότητας που οφείλεται κυρίως στα υψηλά
κόστη μεταφοράς από τις εγκαταστάσεις κομποστοποίησης στις
αγροτικές επιχειρήσεις. Υπό το φως αυτών των εκτιμήσεων
φαίνεται χρήσιμο να ευνοηθεί η διάδοση της τεχνικής της
κομποστοποίησης, παγιωμένης και απλής, για την παραγωγή
χούμου στο χωράφι (εικόνα 4).
Ποιότητα υπόλοιπου
Υψηλή διάσπαση
C/N
Λιγνίνη/N
<18
<5
Μέτρια διάσπαση
18-27
5-7
Αργή διάσπαση
28-60
7,5-15
Ελαττωμένη διάσπαση
>60
>15
Πίνακας 3. Παραγωγή βιομάζας, συνολικό N
στο συνδυασμό κουκιών-βρώμης
Επίγειο τμήμα
Ρίζες (0-90cm)
s.s.(t ha-1)
N(% s.s)
N(kg ha-1)
s.s.(t ha-1)
N(% s.s)
N(kg ha-1)
5.45
3
163
1.16
2.3
28
Πίνακας 4. Επίγεια βιομάζα (s.s.) και σχέση C/N μονοετών αυτοφυών ψυχανθών σε διαφορετικές ημερομηνίες
Φυτά κάλυψης*
30 Μαρτίου
s.s.(kg
ha-1)
3.003
30 Απριλίου
C/N**
s.s.(kg
ha-1)
4.977
Trifolium
11,0
subterraneum
Trifolium
4.777
11,0
6.240
brachycalycinum
Trifolium
2.483
11,4
5.398
yanninicum
Medicago
3.223
9,8
9.593
littoralis
Medicago
2.048
10,3
4.482
rugosa
Medicago
3.660
10,6
6.888
truncatula
Medicago
7.920
12,0
11.578
scutellata
* Μέσες τιμές διαφόρων ποικιλιών ** C/N
C/N**
30 Μαΐου
14,3
s.s.(kg
ha-1)
9.068
C/N**
19,0
12,6
12.833
17,8
12,8
13.479
20,0
12,2
8.621
23,5
13,2
6.436
22,6
12,3
8.364
22,3
14,0
15.485
23,3
Πίνακας 5. Ορυκτοποίηση του αζώτου σε ελεγχόμενο περιβάλλον
(σχέση C/N <20 - προϊόν υψηλής ποιότητας)
Αναδημοσίευση από το περιοδικό Ελιά
και Ελαιόλαδο, τεύχος 66ο, ΙΟΥΛΙΟΣ
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2009
Πίνακας 1. Ανθρακικός Ανυδρίτης στη φυτοκάλυψη
(βιώσιμη διαχείριση) και στο όργωμα (διαχείριση επιχείρησης)
Οργανική ύλη
βιώσιμη διαχείριση
Ξηρά Ουσία
διαχείριση επιχείρησης
CO2 σταθερό Ξηρά Ουσία CO2 σταθερό
Τόννοι/εκτάριο ετησίως
Τόννοι/εκτάριο ετησίως
Φυσική φυτοκάλυψη
5,5
10,1
-
-
Υλικό από κλάδεμα
3,0
5,5
2,2
3,9
Ξερά φύλλα
0,9
1,6
0,9
1,6
Παραγωγή
4,2
7,7
1,6
2,8
Σύνολο υπέργειας
βιομάζας
13,6
24,9
4,7
8,3
Δυνητική παραγωγή
χούμου
2,16
4,52
0,18
0,38
40 • ΔΗΩ
Vicia villosa
Τ (οC)
Χρόνος (ημ.)
Μη ενσωματωμένα υπόλοιπα
25
Ενσωματωμένα υπόλοιπα
25
17
34
17
34
Απελευθερωμένο
ορυκτό άζωτο
31
36
41
50
Πίνακας 6. Διάφορες τυπολογίες οργανικού υλικού,
μεμονωμένου ή μείγματος
Τυπολογία
Οργανικού
υλικού
Α - Βίκος
Ξηρά
ουσία
(Τ/ha)
4000
C
(%)
45,0
Λιγνίνη
(%)
8,0
Β - Υλικό από
tο κλάδεμα
2500
48,5
Μείγμα (Α+Β)
6500
46,3
N
C/N
2,8
16,1
17,7
1,0
47,8
11,7
2,1
21,9
Λιγνίνη/
N (%)
Ποιότητα
υπολοίπου
0,9 Άκρως
αποσυνθέσιμο
17,4 Αργή/
ελάχιστη
διάσπαση
5,5 Μέτρια
η μανία για το κρέας
και το βιοαντιδραστήρειο συγκρέας
Του Μιχάλη Αναστασιάδη*
Κ
αταρχάς πρέπει να εξηγηθεί το δεύτερο σκέλος του τίτλου του άρθρου. Όταν
προσδιορίζουμε ένα είδος κρέατος βάζουμε πάντα έναν προσδιορισμό του ζώου
από το οποίο προέρχεται, μιλάμε π.χ. για χοιρινό ή βόειο κρέας. Πώς όμως να
ονομάσουμε μία βρώσιμη μάζα κυττάρων ζωικών μυών που έχει παραχθεί από
εργαστηριακή καλλιέργεια ιστών;
Ήδη στα επιστημονικά περιοδικά και στο Διαδίκτυο το προϊόν αυτό έχει λάβει
διάφορους επιθετικούς προσδιορισμούς της λέξης «κρέας». Έχει χαρακτηριστεί:
συνθετικό, αναπτυγμένο εργαστηριακά (lab grown), καλλιεργημένο
(cultured), ιστοκαλλιέργειας (tissue cultured)1, καλλιεργημένο in vitro
(δηλ. σε τεχνητό περιβάλλον), υδροπονικό, του σωλήνα, της
δεξαμενής (vat-grown), χωρίς θύματα (victimless)2
κ.ά. Η διαδικασία παραγωγής του έχει ονομαστεί και κρεοκαλλιέργεια (carniculture)1.
Κάποιοι το ονομάζουν shmeat (λέξη που
δε μεταφράζεται και προέρχεται από
το sheet, δηλ. σεντόνι, από τη μορφή
του παραγόμενου στο εργαστήριο προϊόντος)2. Σε τούτο εδώ το άρθρο πρωτοτυπούμε ονομάζοντας το προϊόν όπως
στον τίτλο, αποδίδοντας την προέλευσή του σε
βιοαντιδραστήρα και θεωρώντας το όχι κρέας αλλά
συνθετικό κρέας, συνεπώς συγκρέας.
Θα ’λεγε κανείς ότι για να έχει αναπτυχθεί τόσο μεγάλη
ονοματολογία πρόκειται για ένα υπαρκτό προϊόν. Πράγματι, μικρές ποσότητες έχουν παραχθεί εργαστηριακά.
Ας πιάσουμε την ιστορία από την αρχή.
Όπως είναι πια γνωστό, η σημερινή μεγάλη παγκόσμια
κατανάλωση ζωικών προϊόντων έχει σημαντικές επιπτώσεις. Περιβαλλοντικά, στην επέκταση της κτηνοτροφίας
αποδίδεται ένα πολύ μεγάλο μέρος ευθύνης για την
κλιματική αλλαγή, για τη μείωση της βιοποικιλότητας,
για τις καταστροφές δασών, για τη ρύπανση των υδάτων
και του αέρα κ.λπ.3
* Ο Μιχάλης Αναστασιάδης είναι γεωπόνος Γ.Π.Α., MSc Περιβαλλοντικής
Πολιτικής και Διαχείρισης, και εργάζεται στο ΚΕΓΕΑ Καστορείου ΔΑΑΝΑ
Λακωνίας. Είναι αντιπρόσωπος Περ. Πελοποννήσου στο ΓΕΩΤΕΕ και
εκ των συντονιστών της θεματικής ομάδας «Γεωργία - Τρόφιμα» των
Οικολόγων - Πράσινων. Η γνώμη που εκφράζεται στο άρθρο είναι
προσωπική και δεν δεσμεύει κανέναν από τους παραπάνω φορείς.
Όσον αφορά την ανθρώπινη υγεία, η μεγάλη
κατανάλωση ζωικών προϊόντων συσχετίζεται
στις ανεπτυγμένες χώρες με την ανάπτυξη
εκφυλιστικών ασθενειών (καρκίνος, καρδιοπάθειες κ.λπ.)4, 5. Εκτός αυτού, η συγκέντρωση τεράστιων αριθμών ζώων σε βιομηχανικές εκτροφές θεωρείται εστία ανάπτυξης
και μετάδοσης ασθενειών και παθογόνων
(βακτηρίων, ιών κ.λπ.)6.
Ακόμα, η μαζική εκτροφή
και σφαγή τεράστιων
αριθμών ζώων έχει
οδηγήσει σε εκδήλωση ανησυχίας
για την ευζωία των
ζώων και ανάδυση
προβληματισμών
για τα δικαιώματα
των ζώων και την
ανηθικότητα της
σφαγής.
Τα προβλήματα αυτά αναδεικνύονται ως
πολύ σημαντικά, ιδιαίτερα επειδή η παγκόσμια κατανάλωση ζωικών προϊόντων
δεν φαίνεται να φθίνει. Αντίθετα, αν και
στις ανεπτυγμένες χώρες η (μεγάλη)
κατά κεφαλήν κατανάλωση φαίνεται να
σταθεροποιείται, στις αναπτυσσόμενες
και φτωχές χώρες η (μικρή) κατανάλωση
διαρκώς αυξάνεται7. Η προοπτική για το
μέλλον δεν φαίνεται λοιπόν ρόδινη και
ορισμένοι ερευνητές ήδη έχουν διατυπώσει την απορία αν θα είναι πρακτικά
δυνατόν να τραφούν τα ζώα που θα θέλει
η ανθρωπότητα το 20308.
Οι δυνατότητες αλλαγής πλεύσης είναι συγκεκριμένες. Μία από αυτές είναι η προσπάθεια να μειωθεί η υπερκατανάλωση
κρέατος μέσα από ενημερωτικές εκστρατείες ανάδειξης των προβλημάτων που αυτή
προκαλεί. Η προσέγγιση αυτή μας καλεί
ΔΗΩ • 41
να αναρωτηθούμε αν η ανθρώπινη επιθυμία για κρέας στηρίζεται στη
λογική ή στις κοινωνικές επιταγές ή, αντίθετα, στο ενστικτώδες στοιχείο
της ανθρώπινης ύπαρξης.
Κατά τον M. Harris, ανθρωπολόγο που μελέτησε τις διατροφικές ιδιαιτερότητες των διαφόρων λαών (βλ. το βιβλίο του Η ιερή αγελάδα και ο
βδελυρός χοίρος), το κρέας κυριαρχεί έναντι άλλων τροφών σε όλο το
φάσμα των κοινωνιών, από τις πλέον ανεπτυγμένες ώς τις πλέον πρωτόγονες, έως, ακόμα, τις κοινωνίες των συγγενέστερων μας ζώων, των
πρωτευόντων όπως οι χιμπατζήδες, γορίλες κ.λπ.
Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλές γλώσσες έχουν άλλη λέξη για την πείνα
και άλλη για την «πείνα για κρέας» και ότι η κρεοφαγία είναι συχνά η
πεμπτουσία των κοινωνικών συναναστροφών, ενώ ο περιορισμός των
πηγών ζωικής τροφής βρίσκεται πίσω από πολλούς πολέμους μεταξύ
πρωτόγονων φυλών9. Στη δυτική κουλτούρα, όπως και σε άλλες, η θέση
του κρέατος στο τραπέζι είναι τόσο κεντρική που δίνει το όνομά του στα
γεύματα που το περιλαμβάνουν10. Ακόμα και όταν και όπου υπάρχει σε
επάρκεια, παραμένει πολύ επιθυμητό. Παράλληλα, δεν έχει επικρατήσει
ποτέ κάποια κουλτούρα που να το αποκηρύσσει έμπρακτα (πέρα δηλαδή
από τις ευχές) και οι χορτοφάγοι –που δεν τρώνε κρέας– αποτελούν
σήμερα λιγότερο από το 3% του πληθυσμού των ΗΠΑ11. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο M. Harris, «οι αποκλειστικά φυτοφάγοι δεν ανασκευάζουν
την παγκόσμια προτίμηση για τις ζωικές τροφές περισσότερο απ’ όσο
οι νηστείες των άγιων ανθρώπων ανασκευάζουν την προτίμηση για το
φαγητό αντί για την πείνα»9.
Φαίνεται πως μια ιδιότυπη και αυτοματοποιημένη «οικονομία πρωτεϊνών»
βρίσκεται στο επίκεντρο των ανθρώπινων διατροφικών επιλογών. Η «μανία
για κρέας» αποδίδεται στις ιδιαίτερες ιδιότητες που αυτό έχει σε ό,τι αφορά
τη φυσιολογία της ανθρώπινης πέψης και την ισορροπημένη συγκέντρωση
των συστατικών του, ιδιαίτερα των αμινοξέων και των λιπαρών. Κατά τον
M. Harris, οι ζωικές τροφές έχουν αποκτήσει συμβολική δύναμη λόγω
του συνδυασμού σπανιότητας και χρησιμότητας που τις χαρακτηρίζει,
αφού η πρόσβαση σε ζωικές τροφές εξασφαλίζει υγεία και ευεξία πάνω
και πέρα από την απλή επιβίωση, όπως π.χ. στις περιπτώσεις ανθρώπων
που αναρρώνουν από μολυσματικές ασθένειες ή τραύματα9.
Έτσι, για να διατραφούν επαρκώς οι υποσιτισμένοι
και κακώς διατρεφόμενοι πληθυσμοί δεν αρκεί να
καλύπτεται μόνο το «χάσμα θερμίδων», αλλά και
το «χάσμα πρωτεϊνών»9.
Η ανάγκη αυτή ήταν πολύ έντονη στις δυτικές χώρες αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Τότε,
εκτός από τα μέτρα για την εντατικοποίηση της
γεωργίας - κτηνοτροφίας, αναπτύχθηκε μεγάλη
έρευνα και στην κατεύθυνση εξεύρεσης υποκατάστατων του κρέατος με υψηλή συγκέντρωση
πρωτεϊνών. Η γενική κατηγορία τέτοιων προϊόντων
έχει πλέον βαφτιστεί καινοφανή (ή νέα) πρωτεϊνούχα τρόφιμα (Novel Protein Foods, NVP)10. Η
έρευνα για τέτοια προϊόντα –που πλέον είναι ξανά
επίκαιρη– πήρε δύο κατευθύνσεις.
Η μία ήταν η παραγωγή υποκατάστατων κρέατος
από φυτικά προϊόντα υψηλής συγκέντρωσης πρωτεϊνών (σόγια, μπιζέλια κ.ά.) Πράγματι, το 1960
αναπτύχθηκε ένα τέτοιο προϊόν, που ονομάστηκε
δομημένη φυτική πρωτεΐνη (Texturized Vegetable
Protein, TVP). Το προϊόν, που έμπαινε ως συστατικό
σε γεύματα, είχε βραχύβια εμπορική πορεία: μπήκε
στην ολλανδική αγορά το 1968 και αποσύρθηκε
τον επόμενο χρόνο. Σήμερα η σχετική έρευνα
συνεχίζεται και, παρότι τέτοια προϊόντα δεν έχουν
σημαντική διείσδυση στην αγορά για λόγους που
θα εξηγηθούν στη συνέχεια10, θεωρούνται πιο
φιλικά στο περιβάλλον από τα ζωικά προϊόντα12.
Η δεύτερη ερευνητική κατεύθυνση ήταν η παραγωγή υποκατάστατων κρέατος από μικροοργανισμούς, όπως βακτήρια, μύκητες, ζύμες ή φύκια.
Η υψηλή διατροφική αξία τέτοιων προϊόντων ήταν
γνωστή από την αρχαιότητα. Για παράδειγμα, είναι
γνωστό ότι οι Αζτέκοι συγκόμιζαν από τις λίμνες
τους τα κυανοβακτήρια του γένους Arthrospira,
που αποτελούν το γνωστό διατροφικό συμπλήρωμα σπιρουλίνα και τα οποία έχουν συγκέντρωση
πρωτεϊνών 55% - 77% σε ξηρό βάρος13.
Ως γνωστόν, «η ανάγκη είναι η μητέρα της επινόησης» και ήταν οι Γερμανοί, κατά τη διάρκεια
του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, που ανέπτυξαν τη
βιομηχανική παραγωγή «μικροβιακών πρωτεϊνών».
Η λογική που εφάρμοσαν παραμένει η ίδια και σήμερα: συνεχής ανάπτυξη κατάλληλων, επιλεγμένων
μικροοργανισμών σε μεγάλες δεξαμενές ζύμωσης, πάνω σε κάποιο οργανικό υπόστρωμα (π.χ.
γεωργικά υπολείμματα, πετρέλαιο, φυσικό αέριο),
με παροχή των απαραίτητων συμπληρωματικών
θρεπτικών στοιχείων (π.χ. άζωτο σε μορφή αμμωνίας), σε ασηπτικές και ελεγχόμενες συνθήκες
(αερισμού, θερμοκρασίας, οξύτητας κ.λπ.) και στη
Necessity is the mother of invention. Αγγλική παροιμία.
42 • ΔΗΩ
συνέχεια τακτική συγκομιδή των μικροοργανισμών,
καθαρισμός και αποξήρανσή τους**. Η γενική κατηγορία τέτοιων προϊόντων βαφτίστηκε το 1966 με
τον πιο εύηχο όρο μονοκυτταρικές πρωτεΐνες
(Single Cell Proteins, SCP)14, 15.
Αν και η μέση συγκέντρωση πρωτεϊνών της μικροβιακής βιομάζας που παράγεται με αυτές τις
μεθόδους είναι μεγάλη (44% - 60%), τα περισσότερα προϊόντα SCP που παράχθηκαν δεν ήταν
ασφαλή για καθημερινή ανθρώπινη κατανάλωση,
για διάφορους λόγους (π.χ. υψηλή συγκέντρωση
νουκλεϊκού οξέος στην περίπτωση των βακτηρίων)16. Έτσι, όλες οι σχετικές απόπειρες ανάπτυξης βακτηρίων με σκοπό την παραγωγή τροφίμων
περιορίστηκαν τελικά στην παραγωγή ζωοτροφών
(«βιοπρωτεϊνών») και αποδείχθηκαν βραχύβιες,
για οικονομικούς κυρίως λόγους17, 18, 19. Το μόνο
προϊόν SCP που έχει κριθεί ασφαλές για καθημερινή ανθρώπινη κατανάλωση σε σημαντικές
ποσότητες και έχει καθιερωθεί στην αγορά ως
υποκατάστατο κρέατος είναι η «μυκοπρωτεΐνη»
που αποτελείται από τον ασκομύκητα Fusarium
venenatum. Είναι ένα προϊόν με προφίλ αμινοξέων εφάμιλλο του κρέατος και το οποίο η αγγλική
εταιρεία παραγωγής του διαθέτει ως συστατικό
έτοιμων γευμάτων20, 21, 22.
Πάντως, κοινή συνισταμένη όλων των υποκατάστατων κρέατος που ευδοκίμησαν είναι ότι η αποδοχή
τους από τους καταναλωτές δεν ήταν εύκολη,
ούτε μεγάλης έκτασης. Ο βασικός λόγος είναι ότι
κάθε υποκατάστατο πρέπει να περάσει επιτυχώς
τη σύγκριση με το προϊόν αναφοράς. Οι έρευνες
δείχνουν ότι η σύγκριση αυτή είναι αυστηρή και
περιλαμβάνει κριτήρια οργανοληπτικά (υφή, αίσθηση, χρώμα, άρωμα) αλλά και πρακτικά (πέψη,
ικανότητα κορεσμού). Επιπλέον, παρατηρείται συχνά μια ενστικτώδης «τροφική νεοφοβία» (food
neophobia) που μάλλον πηγάζει από τα παλιότερα
χρόνια, οπότε η αποφυγή άγνωστων τροφίμων
ήταν κρίσιμη για να αποφευχθούν πιθανές δηλητηριάσεις. Οι αντιστάσεις στα υποκατάστατα
είναι τόσο μεγάλες που, για παράδειγμα, στην
Ολλανδία υπολογίστηκε ότι μία επιδότηση 20%
στην τιμή καταναλωτή των υποκατάστατων κρέατος
θα οδηγούσε στην αποδοχή τους από μόλις 1,6%
περισσότερων καταναλωτών***. Ιστορικά παραδείγ-
** Αυτή ακριβώς είναι η διαδικασία με την οποία παράγεται και η μαγιά αρτοποιίας (bakers yeast). Σημειωτέον ότι η ίδια βασική φιλοσοφία διέπει την καλλιέργεια
μανιταριών, όσον αφορά την αξιοποίηση γεωργικών
υπολειμμάτων ως υπόστρωμα και τον έλεγχο των περιβαλλοντικών συνθηκών.
*** Αξίζει να αναφερθεί, παρεμπιπτόντως, ότι η επιδότηση δεν είναι απαραίτητα το καλύτερο μέτρο πολιτικής
για την χειραγώγηση των διατροφικών συνηθειών. Πρό-
ματα (όπως η υποκατάσταση του βουτύρου από τη μαργαρίνη) δείχνουν
ότι αυτή η διαδικασία μπορεί να κρατήσει έως και 50 έτη. Σημαντική είναι
ακόμα η απουσία πατέντας (πνευματικών δικαιωμάτων) ώστε να δίνεται η
δυνατότητα βελτίωσης των προϊόντων από πολλούς ενδιαφερόμενους.
Τούτο όμως δεν ισχύει, λόγου χάριν, για κανένα από τα προϊόντα SCP
που αναπτύχθηκαν μεταπολεμικά, τα οποία ανήκουν όλα σε τεράστιους
επιχειρηματικούς ομίλους, στις περισσότερες περιπτώσεις μάλιστα πετρελαϊκούς ή πετροχημικούς****. Έτσι, με δεδομένες τις οργανοληπτικές
διαφορές των υποκατάστατων από το πραγματικό κρέας, τα πρώτα γίνονται ώς τώρα αποδεκτά μόνο «μασκαρεμένα», δηλαδή ως συστατικά
γευμάτων που περιέχουν επεξεργασμένα - αλεσμένα κρέατα της μορφής
του κιμά ή των λουκάνικων10.
Μία άλλη ερευνητική κατεύθυνση που άρχισε να αναδύεται τα τελευταία
15 χρόνια είναι αυτή της παραγωγής «πραγματικού» συνθετικού κρέατος, δηλαδή όχι φυτικού ή μικροβιακού υποκατάστατου. Η δυνατότητα
«καλλιέργειας ζωικών κυττάρων» είναι μία τεχνική που έχει αποδειχθεί
χρήσιμη στην ιατρική αποκατάσταση, για την αναγέννηση πολλών ειδών
τραυματισμένων ιστών, για την αποκατάσταση δυστροφικών μυών, αλλά και
για άλλες εφαρμογές όπως η in vitro ανίχνευση φαρμάκων24. Η επέκτασή
της στην εργαστηριακή παραγωγή μεγαλύτερων ποσοτήτων μυϊκών μαζών
που συνιστούν –μαζί με τα κόκαλα, τους χόνδρους και τους τένοντες28– το
κρέας, ήταν λογική προέκταση. Η τεχνολογία αυτή συνιστά την κοινή τομή
σφατη έρευνα έδειξε ότι η φορολόγηση των «κακών» (παχυντικών) προϊόντων
είναι αποτελεσματική, ενώ η επιδότηση των «καλών» δεν είναι32.
**** Για του λόγου το αληθές, τα προϊόντα SCP που αναφέρεται πως έχουν
παραχθεί είναι τα εξής (εδώ παρατίθεται η εμπορική επωνυμία του προϊόντος
και η ιδιοκτήτρια εταιρεία παραγωγής): το Toprina της BP (British Petroleum), το
Pruteen της ICI, το Torutein της Amoco, το Bioprotein της Norferm, που ανήκε
στη νορβηγική πετρελαϊκή Statoil και την Dupont, ένα προϊόν της Shell και ένα
προϊόν της Dupont. Η «μυκοπρωτεΐνη» έχει την επωνυμία Quorn και ανήκει στην
Premier Foods (πρώην ICI/RHM)26.
ΔΗΩ • 43
της βιοχημικής μηχανικής (που εφαρμόζει αρχές χημικής μηχανικής σε
βιολογικές διεργασίες) με την βιοϊατρική μηχανική15.
Πρακτικά, η ιδέα, όπως έχει περιγραφεί θεωρητικά και έχει εφαρμοστεί
σε πολύ μικρή πειραματική έκταση, είναι η εξής: Καταρχάς χρειάζεται
να επιλεχθεί μία κατάλληλη πηγή κυττάρων, τα αρχικά κύτταρα που με
πολλαπλασιασμό θα δώσουν το συγκρέας. Τα κύτταρα αυτά πρέπει να
μπορούν να αναπαραχθούν πολλές φορές, αλλά και να μπορούν να διαφοροποιηθούν σε λειτουργικούς ιστούς σκελετικών μυών. Στη συνέχεια
τα αρχικά αυτά κύτταρα χρειάζεται να ενσωματωθούν σε μία τρισδιάστατη
μήτρα («σκαλωσιά») που να είναι η ίδια βρώσιμη και να επιτρέπει την
ανάπτυξη και αύξηση των κυττάρων, ενόσω επιτρέπει την απρόσκοπτη
χορήγηση θρεπτικών στοιχείων και αποκομιδή των αποβλήτων. Τέλος,
τα μυϊκά κύτταρα χρειάζεται να «προετοιμάζονται» καταλλήλως μέσα σε
βιοαντιδραστήρα24.
Η «προετοιμασία» έχει να κάνει με το γεγονός ότι στη φύση η ανάπτυξη
και αύξηση των μυών δεν μπορεί να γίνει αν δεν υπάρχουν τα κατάλληλα ερεθίσματα. Μάλιστα αυτά είναι διαφόρων ειδών: βιοχημικά (από
ορμόνες και πρωτεΐνες), φυσιολογικά, όπως ο νευρολογικός ερεθισμός,
και, τέλος, μηχανικά, όπως το τέντωμα. Για να το πούμε απλά, ένα μυϊκό
κύτταρο που δεν ερεθίζεται κατάλληλα δεν μεγαλώνει –και το «κατάλληλα» σημαίνει μια σύνθετη αλληλουχία διαφόρων ειδών ερεθισμών. Στους
εργαστηριακούς πειραματισμούς παραγωγής συγκρέατος οι ερεθισμοί
αυτοί υποκαθίστανται από χημικούς παράγοντες, ηλεκτρικά ερεθίσματα
και τακτική μηχανική έλαση (τέντωμα).
Τα διαλύματα θρεπτικών στοιχείων που χρησιμοποιούνται στους εργαστηριακούς πειραματισμούς είναι εξαιρετικά
περίπλοκα. Σε μία δημοσιευμένη περίπτωση
αποτελούνταν από 62
ουσίες (20 καθαρά
αμινοξέα, 12 βιταμίνες,
7 συνένζυμα, 2 πηγές
λιπιδίων, 5 προϊόντα
νουκλεϊκού οξέος, 3
αντιβιοτικά και ορό
αίματος)28.
Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα
της διαδικασίας αυτής
–που όμως δεν τονίζεται σε καμία σχετική
δημοσίευση– είναι
η ανάγκη τεράστιας
έκτασης προστασίας
από μολύνσεις, λόγω
της απουσίας του φυσικού ανοσοποιητικού
συστήματος των ζώων.
Γι’ αυτό όλη η διαδικασία παραγωγής, από
την επιλογή των ζώων
από τα οποία θα προέρχονται τα αρχικά
κύτταρα έως και μετά
44 • ΔΗΩ
τον βιοαντιδραστήρα προετοιμασίας, θα πρέπει να
γίνεται σε εντελώς αποστειρωμένες συνθήκες26.
Για τον ίδιο λόγο στους εργαστηριακούς πειραματισμούς γίνεται εκτεταμένη χρήση αντιβιοτικών28,
κάτι βέβαια που δεν είναι δυνατόν σε περίπτωση
εφαρμογών για την ευρεία κατανάλωση, για λόγους
δημόσιας υγείας.
Τεχνικά, έχει επιτευχθεί έως τώρα η εργαστηριακή παραγωγή κομματιών συγκρέατος με μέγιστο
μήκος 1,5 εκ. μήκος και μέγιστο πλάτος 0,5 εκ.24
Όμως η επέκταση σε μεγαλύτερη κλίμακα είναι
ακόμα αδύνατη. Δεν έχουν επιλυθεί βασικά ζητήματα, όπως η επιλογή των αρχικών κυττάρων, η
δημιουργία, επιλογή και παραγωγή κατάλληλων
«σκαλωσιών» και, κυρίως, δεν έχει επιτευχθεί κάτι
που να προσομοιάζει στην αιμάτωση ενός τέτοιου
τρισδιάστατου ιστού. Γι’ αυτό μία από τις πιο πιθανές συνέχειες των προσπαθειών θα είναι στην
κατεύθυνση παραγωγής «φύλλων συγκρέατος»25
(εξ ου και ο όρος sheet-meat = shmeat)2.
Πάντως, η προοπτική έχει ενθουσιάσει ορισμένες
οργανώσεις για τα δικαιώματα των ζώων, όπως την
PETA (People for the Ethical Treatment of Animals),
που το 2008 ανακοίνωσε πως θα έδινε χρηματικό
έπαθλο σε όποιον επιτύγχανε την οικονομικά και
καταναλωτικά βιώσιμη παραγωγή συγκρέατος2.
Προφανώς, η ιδέα είναι σε τόσο προχωρημένο
στάδιο που η Ε.Ε. έχει ήδη αρχίσει να διερευνά
τη στάση των καταναλωτών για το προϊόν (π.χ. στο
ειδικό Ευρωβαρόμετρο του 2005 για την επιστήμη
και την τεχνολογία)29. Παράλληλα, η Ε.Ε. έχει θεσμικό πλαίσιο για την υποδοχή και αδειοδότηση
τέτοιων καινοφανών προϊόντων30 και πριν από λίγα
μόλις χρόνια αδειοδότησε ως συστατικό μεταποίησης κρέατος την θρομβίνη, ένα ένζυμο που με τη
δράση του συνενώνει κομμάτια κρέατος σε ενιαίες
μάζες και προφανώς μπορεί να αξιοποιηθεί σε
τυχόν μελλοντική παραγωγή βιοαντιδραστήρειου
συγκρέατος31.
Εν τω μεταξύ, φορείς των ενδιαφερόμενων ερευνητικών ομάδων προχώρησαν ήδη και σε προκαταρκτική οικονομική προσέγγιση της τιμής - κόστους
του συγκρέατος εάν και εφόσον παραχθεί σε
μεγάλη κλίμακα (και το αξιολόγησαν, προφανώς,
ως συμφέρον). Όμως η προσέγγιση αυτή είναι
εξαιρετικά χονδροειδής. Και το αποτέλεσμά της
στηρίζεται σε μια σημαντική παραδοχή: ότι το συγκρέας δεν καλύπτεται από πατέντες (πνευματικά
δικαιώματα), ότι ως εκ τούτου δεν υπάρχουν κόστη
έρευνας - ανάπτυξης - προώθησης και, συνεπώς,
η σχετική ερευνητική δραστηριότητα και διαφημιστική εκστρατεία θα λάβει σημαντική κρατική
ενίσχυση26.
Όμως η παραδοχή αυτή είναι υποκριτική. Είναι
γνωστό ότι ήδη υπάρχουν δύο σχετικές πατέντες
(ΗΠΑ, Ολλανδία) και, κατά συνέπεια, είναι απολύτως βέβαιο ότι το συγκρέας –εφόσον υπάρξει ως
τεχνικά και οικονομικά βιώσιμο εμπορικό προϊόν–
θα αποτελεί ιδιοκτησία μεγάλων επιχειρηματικών
ομίλων και όχι δημόσια περιουσία27, 28. Δεν είναι
άσχετο άλλωστε το γεγονός ότι στο προαναφερθέν
Ευρωβαρόμετρο το συγκρέας εντάσσεται στις
ερωτήσεις που αφορούν τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς (τα κοινώς λεγόμενα
μεταλλαγμένα)29.
Αν κάποιος είναι έστω και ελάχιστα ευαισθητοποιημένος περιβαλλοντικά, δεν μπορεί παρά να
μπει σε σκέψεις για το γεγονός ότι προηγήθηκε
μια μεροληπτική οικονομική αξιολόγηση, αλλά
δεν έχει παρασχεθεί ακόμα καμία αξιόπιστη περιβαλλοντική αξιολόγηση της μεγάλης κλίμακας
παραγωγής συγκρέατος. Ίσως είναι προφανές
ότι το περιβαλλοντικό, ενεργειακό και οικονομικό κόστος παραγωγής, σε μεγάλη κλίμακα, καθαρών θρεπτικών ουσιών, καθώς και ανάπτυξης
και λειτουργίας πολύπλοκων βιοαντιδραστήρων
με πρόνοια συνθηκών απόλυτης αποστείρωσης,
θα είναι τουλάχιστον πάρα πολύ μεγάλο. Γι’ αυτό
ακόμα και υπέρμαχοι της τεχνολογίας αυτής είναι
επιφυλακτικοί για το αν θα συμβάλλει στη μείωση
των αερίων θερμοκηπίου24.
Από την άλλη πλευρά, η αξιοποίηση επιχειρημάτων
που δίνουν μονοδιάστατη έμφαση στα δικαιώματα
των ζώων μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε εκτροχιασμούς σε άλλες κατευθύνσεις. Χαρακτηριστικό
είναι ένα άρθρο υποστήριξης του συγκρέατος
σε επιστημονικό περιοδικό, όπου από αυτήν τη
σκοπιά ορμώμενοι οι συγγραφείς, εκφράζουν μια
υπέρμετρη λατρεία της τεχνολογίας. Εκφράζουν
για παράδειγμα την ελπίδα ότι η νανοτεχνολογία θα
μπορέσει να φτιάξει μηχανές όπου «θα ανοίγεις την
πόρτα, θα εισαγάγεις χλόη ή φύλλα, θα ρυθμίσεις
ανάλογα τη μηχανή, θα περιμένεις 2 ώρες και θα
προκύπτει ένα κομμάτι φρέσκου μοσχαρίσιου κρέατος». Η φαντασίωση τελειώνει με τη φράση «Στο
κάτω-κάτω, τι είναι οι αγελάδες παρά κινούμενες
κρεατομηχανές;» Επεκτείνουν μάλιστα την ιδέα του
συγκρέατος στην περίπτωση «παραγόμενων από
γενετική μηχανική αυγοπαραγωγικών μαζών που
δεν θα έχουν ενσυναίσθηση»1. Είναι ηλίου φαεινότερο ότι καμία πραγματικά φιλοζωική διάθεση
δεν υπάρχει εδώ...
Προς το παρόν φαίνεται ότι η κατά συντριπτική
πλειοψηφία κρεοφάγα κοινή γνώμη εκφράζεται
με περισσότερη κοινή λογική. Σύμφωνα με το
Ευρωβαρόμετρο που προαναφέρθηκε, το 54%
των πολιτών της Ε.Ε. δεν το αποδέχεται σε καμία
περίπτωση και υπό καμία προϋπόθεση, ενώ για την
Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό είναι 74%. Βεβαίως,
η μεγάλη αυτή αντίδραση των καταναλωτών δεν
μπορεί να θεωρείται δεδομένη, αφού εξαρτάται οπωσδήποτε από τη
διαφήμιση, την προπαγάνδα και την εξοικείωση με την ιδέα29.
Συνολικά, η προοπτική του βιοαντιδραστήρειου συγκρέατος έχει ένα πολύ
σημαντικό πρόβλημα, πέραν των άγνωστων περιβαλλοντικών επιπτώσεων.
Το πρόβλημα των πνευματικών δικαιωμάτων, της προοπτικής οι απαραίτητες για την ευζωΐα μας πρωτεΐνες να αποτελούν ιδιοκτησία τεράστιων και
πανίσχυρων επιχειρηματικών ομίλων. Η προοπτική αυτή είναι επικίνδυνη,
γιατί όποιος ελέγχει την τροφή ελέγχει και τον κόσμο.
Εντέλει, αν η αναζήτηση αυτή αφορά τον περιορισμό των επιπτώσεων
της υπερκατανάλωσης κρέατος, ίσως το βιοαντιδραστήρειο συγκρέας
να συνιστά ύβρι. Ίσως το εναλλακτικό σενάριο να είναι ήδη διαθέσιμο.
Ένα σενάριο που αποφεύγει τις εύκολες τεχνολογικές υπερβολές και
στηρίζεται στην υιοθέτηση και υλοποίηση μιας πολυσχιδούς πολιτικής
για τη μείωση της κατανάλωσης και τη βελτίωση της διατροφής και της
εκτροφής των ζώων.
Ένα ολοκληρωμένο τέτοιο σενάριο θα ξεκινούσε από τη διατροφική
εκπαίδευση στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, όπως έχει γίνει ήδη στη Μ.
Βρετανία με σκοπό τη μείωση της παχυσαρκίας33. Θα εξασφάλιζε τη βέλτιστη διατροφή για τα σχολικά γεύματα και τις καντίνες. Θα προωθούσε
την υιοθέτηση κοινωνικών κανόνων που να θεωρούν την ισορροπημένη
διατροφή και τη διατήρηση ενός υγιούς βάρους ως την ορθή επιλογή,
αφού είναι γνωστό ότι η παχυσαρκία αυξάνεται ως φαινόμενο και λόγω
της κοινωνικής αποδοχής της34.
Μία τέτοια πολυσχιδής πολιτική θα αξιοποιούσε τα ευρήματα της επιστήμης της ψυχολογίας, που έχει τεκμηριώσει πια πως πολλές από τις
επιλογές μας σε σχέση με τις ποσότητες τροφής που καταναλώνουμε
είναι ασυνείδητες. Είναι πια απόλυτα τεκμηριωμένο ότι οι ποσότητες που
καταναλώνουμε είναι ευθέως ανάλογες του μεγέθους της μερίδας ή του
δοχείου από το οποίο τρώμε35, 36, 37. Για παράδειγμα, σε ένα σχετικό πείραμα
με μπουφέ (δηλαδή ελεύθερη τροφοδοσία), όσοι χρησιμοποίησαν μπολ
χωρητικότητας ενός λίτρου πήραν 53% περισσότερη ποσότητα φαγητού
και κατανάλωσαν 59% περισσότερη τροφή από όσους χρησιμοποίησαν
μπολ χωρητικότητας μισού λίτρου. Ίσως το πιο εντυπωσιακό εύρημα
σε αυτό και παραπλήσια πειράματα είναι ότι οι σχετικές επιλογές είναι
απόλυτα ασυνείδητες. Στο προαναφερθέν πείραμα, το 87% των συμμετεχόντων αρνήθηκε εκ των υστέρων να αποδεχθεί ότι διαφοροποίησε
τη συμπεριφορά του λόγω του μεγέθους του μπολ35.
Γενικότερα, η αύξηση των προσφερόμενων ποσοτήτων έχει αντιμετωπιστεί
έως σήμερα μονοδιάστατα, ως σύμπτωμα της αυξημένης ευημερίας μας.
Έτσι, έχει θεωρηθεί φυσιολογικό ότι μια μερίδα στα Burger King περιείχε
202 θερμίδες το 1954 αλλά 310 θερμίδες το 200737. Το γεγονός έχει
αντικατοπτριστεί και στη συνεχή αύξηση των μερίδων του... Μυστικού
Δείπνου, όπως αυτός έχει απεικονιστεί σε διάφορες ζωγραφιές την τελευταία χιλιετία38. Είναι πλέον απαραίτητο να υιοθετηθούν πολιτικές που
να αντιμετωπίζουν και τις συνέπειες του φαινομένου αυτού, δηλαδή ότι
η αύξηση των μερίδων αυξάνει την ασυνείδητη υπερκατανάλωση φαγητού. Αλλά και ότι η μεγαλύτερη διαθεσιμότητα υγιεινών φαγητών (χυμών,
λαχανικών) στα γεύματα αυξάνει και τη δική τους κατανάλωση37.
Βέβαια, η μείωση της υπερκατανάλωσης κρέατος δεν μπορεί παρά
να περνάει και μέσα από την υιοθέτηση με κάθε τρόπο της λεγόμενης
«μεσογειακής διατροφής», που στηρίζεται αναλογικά περισσότερο σε
φυτικής προέλευσης πρωτεΐνες και της οποίας τα οφέλη για την υγεία
είναι παγκοσμίως αποδεκτά. Στην Ελλάδα, όπου οι πρωτεΐνες φυτικής
ΔΗΩ • 45
προέλευσης ακόμα συνεισφέρουν περισσότερο από τις μισές συνολικά
καταναλισκόμενες πρωτεΐνες, η διατήρηση αυτού του κεκτημένου φαίνεται
πιο εύκολη39. Ιδιαίτερα αν συσχετιστεί με την ευχαριστηριακή σχέση με
τις πηγές της τροφής μας, που είναι κι αυτή χαρακτηριστικό στοιχείο της
παράδοσής μας («ο άρτος ημών ο επιούσιος...»).
Ο περιορισμός της υπερκατανάλωσης κρέατος και της υπερανάπτυξης
της εντατικής κτηνοτροφίας περνάει, προφανώς, και από τη στήριξη των
–χαρακτηριστικών για τις μεσογειακές χώρες– εκτατικών εκμεταλλεύσε-
Πηγές
1)Hopkins, P.D. & Dacey, Α. (2008), Vegetarian Meat: Could Technology
Save Animals and Satisfy Meat Eaters? J Agric Environ Ethics, Vol. 21,
pp. 579–596.
2)Bendrick, L. (2008), Meet Shmeat: Test-tube flesh, coming soon to a
hot dog near you, 5 Dec 2008, GRIST, http://www.grist.org/
3)Αναστασιάδης, Μ. (2007), Χρειάζονται οικολογική σήμανση οι μπριζόλες;
Ευεξία & Διατροφή, τ. 28, σ. 16-18.
4)Lichtenstein, A.H., Appel, L.J., Brands, M., Carnethon, M., Daniels, S.,
Franch, H.A., Franklin, B., Kris-Etherton, P., Harris, W.S., Howard, B.,
Karanja, N., Lefevre, M., Rudel, L., Sacks, F., Van Horn, L., Winston, M.
and Wylie-Rosett, J. (2006), Diet and Lifestyle Recommendations Revision
2006: A Scientific Statement From the American Heart Association
Nutrition Committee, American Heart Association, Circulation, Vol. 114,
pp. 82-96.
5)AICR (2007), Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of
Cancer: a Global Perspective, World Cancer Research Fund / American
Institute for Cancer Research, Washington DC.
6)Pew Commission on Industrial Farm Animal Production (2008), Putting
meat on the table: industrial farm animal production in America, A Project
of The Pew Charitable Trusts and Johns Hopkins Bloomberg School of
Public Health.
7)FAO (2002), World agriculture: towards 2015/2030, Summary report,
Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome.
8)Keyzer, M.A., Merbis, M.D., Pavel, I.F.P.W. and Van Wesenbeeck, C.F.A.
(2005), Diet shifts towards meat and the effects on cereal use: can we
feed the animals in 2030? Ecological Economics, Vol. 55, pp. 187–
202.
9)Harris, M. (1987), Η ιερή αγελάδα και ο βδελυρός χοίρος, Εκδ. Τροχαλία,
1989, Αθήνα.
10) Hoek C. Annet (2010), Will Novel Protein Foods beat meat? Consumer
acceptance of meat substitutes – a multidisciplinary research approach,
PhD Thesis, Wageningen University, The Netherlands.
11) Vegetarian Resource Group (2003), How many vegetarians are there?
A 2003 national Harris Interactive survey question, Vegetarian Journal,
May/June 2003.
12) Zhu, X. and Ekko C. van Ierland (2004), Protein Chains and Environmental
Pressures: A Comparison of Pork and Novel Protein Foods, Environmental
Sciences 2003/2004, Vol. 1, No. 3, pp. 254–276.
13) Wikipedia, Spirulina (dietary supplement), From Wikipedia, the free
encyclopedia, διαθέσιμο (25/02/2010) στο: http://en.wikipedia.org/
14) Perera, K.S.L. (2009), Single Cell Proteins, Student Number: GS/
MSc/Food/3631/08, Department: Food Science, University of Sri
Jayawardenapura.
15) Καλογεράκης, Ν. (2003), Αρχές Βιοχημικής Μηχανικής, Σημειώσεις
Μαθήματος Τεχνικής Βιοχημικών ΔΙΕΡΓΑΣΙΩΝ, Εργαστήριο Βιοχημικής Μηχανικής & Περιβαλλοντικής Βιοτεχνολογίας, Τμήμα Μηχανικών
Περιβάλλοντος, Πολυτεχνείο Κρήτης, Χανιά.
16) Wikipedia, Single cell protein, From Wikipedia, the free encyclopedia,
διαθέσιμο (25/02/2010) στο: http://en.wikipedia.org/
17) Israelidis, C.J. (1988), Nutrition - Single Cell Protein, Twenty Years
Later, pp. 8, Proceedings from the First BIO International Conference
(Edited by Agni Vlavianos-Arvanitis), Athens, Greece, May 6-10, 1987,
Biopolitics, The Bio-Environment, Bios In The Next Millennium, Vol. I,
Biopolitics International Organisation.
18) EWOS Perspective (2001), From Gas to Fish Feed, No 3, pp. 4-5.
19) Ιστοχώρος εταιρείας STATOIL, αναζήτηση για “Norferm”, διαθέσιμο
(25/02/2010) στο: http://www.statoil.com/
46 • ΔΗΩ
ων αιγοπροβάτων, των οποίων τα γαλακτοκομικά
προϊόντα είναι εξαιρετικής ποιότητας για την ανθρώπινη διατροφή. Και, τέλος, είναι προφανές
ότι το ολοκληρωμένο αυτό εναλλακτικό σενάριο
περιλαμβάνει, προωθεί και υιοθετεί τη βιολογική
κτηνοτροφία που, πέρα από τις θετικές περιβαλλοντικές της επιπτώσεις, εστιάζει ιδιαίτερα στην
καλή και όσο το δυνατόν πιο φυσική διαβίωση
των ζώων.
20) Ιστοχώρος εταιρείας QUORN, διαθέσιμο (25/02/2010) στο: http://www.
quorn.com/
21) Mycoprotein: A-level home economics students information sheet,
for students studying Advanced Level Home Economics, διαθέσιμο
(25/02/2010) στο: http://www.mycoprotein.org/
22) Turnbull, W.H., Bessey, D., Walton, J. and Leeds, A.R. (1991), The effect
of myco-protein on hunger, satiety and subsequent food consumption,
Chapter 12 in: Obesity in Europe, 1991, pp. 67-70.
23) Edelman, P.D., McFarland, D.C., Mironov, V.A. and Matheny, J.G.
(2005), In Vitro-Cultured Meat Production, Tissue Engineering, Vol. 11,
No 5/6, pp. 59-662.
24) Langelaan, M.L.P., Boonen, K.J.M., Polak, R.B., Baaijens, F.P.T.,
Post, M.J., van der Schaft, D.W.J. (2009), Meet the new meat: Tissue
engineered skeletal muscle, Trends in Food Science & Technology,
Accepted Manuscript.
25) Mironov, V, T Trusk, V Kasyanov, S Little, R Swaja and R Markwald
(2009), Biofabrication: a 21st century manufacturing paradigm,
Biofabrication, No. 1, pp. 16.
26) eXmoor pharma (2008), The In Vitro Meat Consortium : Preliminary
Economics Study, Project 29071, V5 March 2008.
27) Vein, L. (December 28, 2004), Method for producing tissue engineered
meat for consumption, United States Patent No 6,835,390.
28) Van Eelen, W.F. (18/09/2007), Industrial Production of Meat using cell
culture methods, United States Patent No US 7,270,829 B2.
29) EC (2005), Social values, Science and Technology: Special
Eurobarometer, No 225 / Wave 63.1 – TNS Opinion & Social, Fieldwork:
January - February 2005, European Commission.
30) Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 258/97 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του
Συμβουλίου της 27ης Ιανουαρίου 1997 σχετικά με τα νέα τρόφιμα και
τα νέα συστατικά τροφίμων.
31) EFSA (2005), Opinion of the Scientific Panel on food additives,
flavourings, processing aids and materials in contact with food (AFC)
related to use of an enzyme preparation based on thrombin:fibrinogen
derived from cattle and/or pigs as a food additive for reconstituting
food, The EFSA Journal (2005) 214, pp. 1-8.
32) Epstein, L.H. Dearing, K.K., Roba, L.G. and Finkelstein, E. (2010), The
Influence of Taxes and Subsidies on Energy Purchased in an Experimental
Purchasing Study, Psychological Science (OnlineFirst), pp. 9.
33) P. Gordon (2010), Food in Schools Primary Training, Nutrition Bulletin,
Volume 35 Issue 1 (March 2010), British Nutrition Foundation.
34) Christakis, N.A. & Fowler, J.H. (2007), The Spread of Obesity in a Large
Social Network Over 32 Years, The New England Journal of Medicine,
Vol. 357, pp. 370-9.
35) Sobal, J. & Wansink, B. (2007), Kitchenscapes, Tablescapes, Platescapes,
and Foodscapes: Influences of Microscale Built Environments on Food
Intake, Environment and Behavior, Vol. 39, No 1, pp. 124-142.
36) Wansink, B. & Sobal, J. (2007), Mindless Eating: The 200 Daily Food
Decisions We Overlook, Environment and Behavior , Vol. 39, No 1, pp.
106-123.
37) Wells, N.M., Ashdown, S.P., Davies, E.H.S., Cowett, F.D. and Yang,
Y. (2007), Environment, Design, and Obesity: Opportunities for
Interdisciplinary Collaborative Research, Environment and Behavior,
Vol. 39, No 1, pp. 6-33.
38) Ο Μυστικός Δείπνος έγινε «μεγάλο φαγοπότι». Πώς στο πέρασμα του
χρόνου μεγάλωσαν οι μερίδες στους πίνακες που τον είχαν θέμα τους,
ΤΟ ΒΗΜΑ, Πέμπτη 25/03/2010, σελ. Α22.
39) de Boer, J., Helms, M. and Aiking, H. (2006), Protein consumption
and sustainability: Diet diversity in EU-15, Ecological Economics, Vol.
59, No 3, pp. 267-274.
Επιμέλεια: Σπύρος Κακουριώτης
Ινστιτούτο Worldwatch
Η κατάσταση του κόσμου 2009
Η κλιματική αλλαγή μόλις άρχισε
Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη - Οργανισμός Ελέγχου και
Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ
Αθήνα 2010, σελ. 328
Η κλιματική αλλαγή, σύμφωνα με όλες τις υπάρχουσες μέχρι σήμερα επιστημονικές έρευνες, είναι η
μεγαλύτερη περιβαλλοντική,
οικονομική και κοινωνική
κρίση στην ιστορία της ανθρωπότητας. Τείνει να λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις
και οι πρώτες επιπτώσεις της
πλήττουν εκατομμύρια συνανθρώπους μας σε κάθε
γωνιά του πλανήτη, ενώ
ορισμένες μελλοντικές επιπτώσεις είναι μάλλον αναπόφευκτες. Η φετινή έκδοση της
Κατάστασης του κόσμου του Ινστιτούτου Worldwatch είναι
αφιερωμένη στην κλιματική αλλαγή και στις προοπτικές διεξόδου από την παγκόσμια κρίση, με έμφαση, αφενός, στους
κινδύνους και τους τρόπους αντιμετώπισής της και, αφετέρου,
στη λήψη συγκεκριμένων μέτρων προς την κατεύθυνση της
επιβράδυνσης της επερχόμενης αλλαγής του κλίματος. Οι
μελετητές του Ινστιτούτου Worldwatch, το οποίο εκδίδει τις
ετήσιες εκθέσεις του ανελλιπώς από το 1984, έχοντας επιτύχει το State of the World να είναι η περισσότερο αναγνώσιμη
έκδοση στο χώρο της περιβαλλοντικής βιβλιοπαραγωγής
διεθνώς, επιμένουν να θέτουν στη δημόσια συζήτηση τα μεγάλα και επείγοντα θέματα του κόσμου μας, υποστηρίζοντας
ότι η ανθρωπότητα έχει ακόμη το χρόνο να αλλάξει πορεία.
Ταυτόχρονα, καταθέτει βιώσιμες και ρεαλιστικές προτάσεις
για πολιτικές σε μεγάλη και μικρή κλίμακα.
Δρ Βαγγέλης Α. Μπούρμπος
H γεωργία
και οι επιθετικοί της προσδιορισμοί
Ινστιτούτο Οικολογικής Γεωργίας, Αθήνα 2009, σελ. ;;;;;
Η λέξη γεωργία σπάνια χρησιμοποιείται σήμερα μόνη της.
Συνοδεύεται από μια πλειάδα επιθετικών προσδιορισμών. Σε
όλο τον κόσμο οι πολιτικοί, οι επιστήμονες, οι διανοητές και
οι φιλόσοφοι στους λόγους και στις εργασίες τους κοσμούν,
κατά κανόνα, τη γεωργία με κοσμητικά επίθετα, που πολλές
φορές είναι δύσκολο να ξεκαθαρίσει κανείς την έννοιά τους.
Η τυπολογία, η διασάφηση και η απλοποίηση των όρων που
χρησιμοποιούνται σήμερα ως επιθετικοί προσδιορισμοί για
τη γεωργία αποτελεί μια βασική προϋπόθεση τόσο για την
συνεννόηση μέσα στην επιστημονική κοινότητα όσο και για
την κατανόησή τους από
όσους ασχολούνται με το
αρχέγονο αυτό αγροδιατροφικό σύστημα. Στο έργο του
αυτό ο δρ Β. Μπούρμπος,
πρόεδρος του Ινστιτούτου
Οικολογικής Γεωργίας, επιχειρεί την επεξηγηματική
παράθεση των επιθετικών
αυτών προσδιορισμών, αποφεύγοντας την σε βάθος
ανάλυση των αρχών των
επιμέρους μορφών ή αγροδιατροφικών συστημάτων,
μιας και βασικός στόχος της μελέτης είναι η κατανόηση των
επιθετικών αυτών προσδιορισμών και η αποφυγή ενδεχόμενης
σύγχυσης. Πολλοί από τους προσδιορισμούς αυτούς δεν συναντώνται στην ελληνική γλώσσα και καταβλήθηκε προσπάθεια
να αποδοθούν με τον περισσότερο δόκιμο τρόπο.
Φιλίπ Μπουρσεγιέ
365 κινήσεις για να σώσουμε τον πλανήτη
Μετάφραση: Ζανίν Ντελοπούλου
Εκδόσεις Κέρκυρα
Αθήνα 2009, σελ. 744
Επί δεκαπέντε
σχεδόν χρόνια,
ο Φιλίπ Μπουρσεγιέ με τον φωτογραφικό του
φακό αποτύπωνε
τη φύση από όλες
τις πλευρές της:
από την έκρηξη
του ηφαιστείου
Πινατούμπο έως τις αχανείς παγωμένες ή αμμώδεις ερήμους.
Με την τέχνη του αιχμαλωτίζει τα απίθανα χρώματα και τα
εξωπραγματικά φώτα του πλανήτη μας. Αυτή την εύθραυστη
ομορφιά, όμως, την απειλεί ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Για
να παρακινήσει τους αναγνώστες σε έναν τρόπο ζωής πιο
συνετό, ο Φ. Μπουρσεγιέ συνδυάζει κάθε μία από τις 365
φωτογραφίες που παρουσιάζει με μια καθημερινή οικολογική
πράξη. Πράξεις προστασίας που συνοδεύονται από μελέτες
και ντοκουμέντα, τα οποία επισημαίνουν τους κινδύνους που
προκαλεί η ανθρώπινη συμπεριφορά και υπογραμμίζουν τις
ευεργετικές συνέπειες των καθημερινών πρακτικών που προτείνει. Κάθε ημέρα αποκαλύπτει και μια εικόνα, ένα θαύμα της
φύσης και μαζί τρόπους για να προστατευτεί ο πλανήτης μας.
Σελίδα με σελίδα, βήμα με βήμα, σκιαγραφείται μια πραγματική
δεοντολογία ζωής...
ΔΗΩ • 47
Επιμέλεια: Ελευθερία Γεωργιάδη
Στη στήλη «Νέα της αγοράς»
επιλέξαμε
να παρουσιάσουμε
τους νικητές
του διεθνούς διαγωνσιμού
BIOLMIEL 2009.
Αναλυτικό ρεπορτάζ στη σ. 12
ΜΕΛΙ ΕΡΕΙΚΗΣ από τον
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΦΑΣΙΛΗ
Η ενασχόληση της οικογένεια Φασιλή με την μελισσοκομία ξεκίνησε
πριν από το 1950 στην ευρύτερη
περιοχή της Αρκαδίας και με έδρα
το Λεωνίδιο-Πραματευτή Αρκαδίας, η οποία και φημίζεται για την
πλούσια μελισσοκομική χλωρίδα
καθ’ όλη την διάρκεια του έτους.
Σήμερα η τρίτη γενιά συνεχίζοντας
την παράδοση, συλλέγει και σας
προσφέρει σύμφωνα με τις ορθές
μελισσοκομικές και βιολογικές
μεθόδους το πιο γλυκό δώρο της
ελληνικής φύσης.
ΜΕΛΙ ΑΠΟ ΘΥΜΑΡΙ από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΟΝΙΔΗ
Στην όμορφη Κύθνο, η οικογένεια
του Δημήτριου Γονίδη ασχολείται
με τη μελισσοκομία από το 1999.
Το 2002 η οικογένεια στράφηκε
στη βιολογική μελισσοκομία λόγω
της ιδιομορφίας της αγροτικής
παραγωγής του νησιού: Καθώς
στην Κύθνο δεν υπάρχουν άλλες
ανθοφορίες που να παρεμβαίνουν στη μελισσοκομία, το νησί
προσφέρει άριστο περιβάλλον για
την παραγωγή βιολογικού μελιού.
Η επιχείρηση στελεχώνεται από μια σεμνή οικογένεια, αφοσιωμένη στο ποιοτικό
προϊόν που παράγει. Εκτός από το θυμαρίσιο μέλι, η οικογένεια διαθέτει και κερί,
ενώ ετοιμάζεται η παραγωγή βιολογικού φασκόμηλου.
Για πληροφορίες: Δημήτριος Γονίδης, τηλ: 22810 32477, email: [email protected]
ΜΕΛΙ ΑΠΟ ΜΕΛΙΤΤΩΜΑΤΑ ΕΛΑΤΗΣ
από την ΕΒΙΟΝ (Ν. ΟΥΡΑΝΟΣ)
Ο κόκκινος έλατος (abies cephalonica) τρυγιέται σε υψόμετρο πάνω από 800
μέτρα με ευνοϊκές καιρικές συνθήκες στην Άρτα. Οι παρατεταμένες καλοκαιρινές βροχοπτώσεις, οι καύσωνες και/ή το κρύο σταματούν την μελιττοφορία του
ελάτου. Μέλι παχύρρευστο, πλούσιο σε πρωτεΐνες, αμινοξέα και ιχνοστοιχεία
(κάλιο, μαγνήσιο, φώσφορο, σίδηρο), ιδιαίτερα γευστικό, δεν κρυσταλλώνει.
Ενδέχεται να περιέχει ανθόμελο, κυρίως ανοιξιάτικο (άσπρο) ρείκι –τα μελίσσια
έχουν αναπτυχθεί σε αυτό πριν την μεταφορά τους στα έλατα– όπως και βατόμουρο, αγριοφράουλα, μελισσόχορτο, αγριορίγανη κ.ά., λόγω της πλούσιας
μελισσοκομικής χλωρίδας της περιοχής, καθώς και καστανιά, η μελιττοφορία
της οποίας συμπίπτει με το τέλος του ελάτου. Ελάχιστα φιλτραρισμένο (μόνο για
τα κεριά), χωρίς καμία άλλη επεξεργασία.
Για πληροφορίες: ΕΒΙΟΝ Βιολογική Μελισσοκομία - Νίκος Ουρανός, Άνω
Καλεντίνη Αρτας 47044, τηλ: 26810 67140,6937 245880, email: nikosouranos@
yahoo.gr
Για πληροφορίες: Κωνσταντίνος
Φασιλής, τηλ: 227570 61367, email:
[email protected]
48 • ΔΗΩ
Τα ελεγχόμενα από τη ΔΗΩ καταστήματα
στην Αττική...
ΑΘΗΝΑ - κέντρο: ΤΟ ΠΕΡΙΒΟΛΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ
ΓΛΥΦΑΔΑ: ΒΙΟΜΑΡΚΕΤ ΚΑΜΠΟΣ Α.Ε.
ΑΝΟΙΞΗ: ΛΩΤΟΣ
ΗΛΙΟΥΠΟΛΗ:: ΦΙΛΟΙΚΟ
ΑΝΩ ΓΛΥΦΑΔΑ: ΦΙΛΟΙΚΟ
ΚΑΤΩ ΠΕΥΚΗ: ΒΙΩΡΑΜΑ
ΑΧΑΡΝΑΙ: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗ
NΕΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ: ΒΙΩΡΑΜΑ
ΓΕΡΑΚΑΣ: ΑIΘΕΡΙΟ
ΝΕΑ ΙΩΝΙΑ: ΒΙΟΠΟΛΙΣ
Αν. Mεταξά 13-15, Εξάρχεια, τηλ: 210-3847766
Λ. Μαραθώνος 49, τηλ: 210-8143375
Αρχιπελάγους 4, τηλ. & φαξ: 210 9601645
Λ. Δημοκρατίας 264, τηλ.: 210 2388266
Λεωφ. Μαραθώνος 176, τηλ.: 210 6615610
ÁñôÝìéäïò 9, τηλ: 210-8985304
Μ. Αντύπα 84, τηλ: 210 9916107
Ελ. Βενιζέλου 4, τηλ: 210-3248858
Στ. Καραγιώργη 7, τηλ: 210-2759904
ΠΕΙΡΑΙΑΣ: ΒΙΟCENTER
Tσαμαδού 71, τηλ: 210-4137700
ΠΕΙΡΑΙΑΣ: ΕυοI ευΑν
Αριστοτέλους 9, τηλ: 210 4297 073
ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ: ΓΩΝΙΑ
Πίνδου 11, τηλ: 210-5713988
ΧΑΛΑΝΔΡΙ: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ ΤΑ ΖΥΜΩΤΑ ΤΟΥ
ΑΡΓΥΡΗ
Ηρακλείου 10, τηλ.: 210 6082919
Αγ. Σοφίας 5, τηλ: 210-2796011
... στην περιφέρεια
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ: ΚΡΕΟΠΩΛΕΙΟ
ΛΑΡΙΣΑ: ΤΟ ΡΟΔΙ
Çñþùí Ðïëõôå÷íåßïõ 69, τηλ: 2410-672102
Επιδαύρου 9, τηλ: 2310- 328513, 948498
ΑΦΟΙ ΚΟΚΚΙΝΟΜΑΤΗ
Ðõëáßá Öåñþí, τηλ: 25550-23225
Κ. Τούμπα: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ
ΜΥΤΙΛΗΝΗ: ΒΙΟΟΑΣΗ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ: ΒΙΟΑΓΟΡΑ
Χρυσομαλλούσης 2Α, τηλ: 22510-45905
Α. Τούμπα: ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ
Σερρών 2, τηλ: 2310- 933176
Καλαμαριά: GREEN HOUSE
Πόντου 91, τηλ: 2310-443794, 756581
Καλαμαριά: GREEN HOUSE
Μητρ. Καλλίδου 108, τηλ: 2310-412795
Κέντρο: ΒΟΤΑΝΙ
Êáóôñéôóßïõ 5, τηλ: 2310-270628
Πανόραμα: ΒΙΩΡΑΜΑ
Ιασονίδου 4, τηλ: 2310-332003
Παλαιόκαστρο: ΒΙΟΪΔΕΑ
Ζακύνθου 5, τηλ: 2310-692211
Περαία: GREEN HOUSE
Ιωνίας 9Α, τηλ: 23920-21271
Ñüäïõ 13, τηλ: 25510-34904
ΒΟΛΟΣ: ΒΙΟΜΑΓΝΗΣΙΑ
Áíèßìïõ ÃáæÞ 19Á, τηλ: 24210-38890
ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑ: ΒΙΟFUN
8çò Ïêôùâñßïõ 5, τηλ: 26650-28821
ΗΡΑΚΛΕΙΟ: ΤΟ ΡΟΔΙ
Áßíïõ 98, τηλ: 25510-29716
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ
«Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ»
Áßíïõ 20, τηλ: 25510-23786
Áãéïò ÔáîéÜñ÷çò, τηλ: 22890-23838
ΞΥΛΟΚΑΣΤΡΟ: ΖΕΝΑΚΟΥ-ΚΟΥΡΟΥΜΑΛΗ Ο.Ε.
Íéêïëïðïýëïõ 8, τηλ: 27430-26669
ΠΑΤΡΑ: ΑΓΡΙΛΙ
Ãïýíáñç 142, τηλ: 2610-339066
Ðáíåðéóôçìßïõ 69, Αγάκου Μετόχι Ηρακλείου, τηλ:
2810-543440
ΠΕΛΛΑ: ΒΙΟΜΑΚ
ΙΩΑΝΝΙΝΑ:: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ ΤΟ ΠΕΤΡΙΝΟ
ΡΕΘΥΜΝΟ: ΒΙΟΤΟΠΟΣ
Ðë. Ã. Óôáýñïõ, τηλ: 26510 78127
ËåìïíéÜ 4, τηλ: 28310-51779
ΚΑΛΑΜΑΤΑ:: ΒΙΟΚΟΣΜΟΣ
ΤΡΙΚΑΛΑ: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ ΤΟ ΧΩΡΙΑΤΙΚΟ ΨΩΜΙ
Ριζάρι Έδεσσας, τηλ: 23810-91342
Φαρών 204, τηλ: 27210 86556
Çðåßñïõ 15, τηλ: 24310-76295
ΚΕΡΚΥΡΑ: ΟΙΚΟΖΩΗ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ Π.E.
Κυδωνίας 144, τηλ: 28210-36009
1. Ι. Θεοτόκη 104, τηλ: 26610-49294
2. Δελβινιώτη 6-8, τηλ: 26610-49294
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ: ΒΙΟ-ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ
ΜΥΚΟΝΟΣ: ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΩΝΙΑ
ΚΙΑΤΟ: ΒΙΟΚΗΠΙΟ
Åë. ÂåíéæÝëïõ 13, τηλ: 27420-23565
ΚΟΜΟΤΗΝΗ: ΒΙΟΠΑΡΑΔΟΣΗ
ΧΑΝΙΑ: ΚΤΗΜΑ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ
ΧΑΝΙΑ: ΓΑΙΑ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ Π.Ε.
1. Δημητρακάκη 2, τηλ: 28210-28783
2. Πάροδος Κ. Καραμανλή 86, τηλ: 28210-36446
ΧΑΝΙΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΓΟΡΑ
Ακρωτηρίου 80, τηλ. 28210 69727
Κούλογλου 2-4, τηλ: 25310-71888
ΔΗΩ • 49
Αγορές βιοκαλλιεργητών
ΑΘΗΝΑ
Δευτέρα
Κηφισιά: Τέρμα Χαριλάου Τρικούπη (απέναντι από το
Νεκροταφείο)
N. Σμύρνη: παράδρομος Λ. Συγγρού έξω από το Ιωσηφόγλειο
Ιδρυμα
Χαϊδάρι: Οπισθεν νέου δημαρχείου
Τρίτη
Νέο Ηράκλειο: Ελ. Βενιζέλου (Γήπεδο Τυφώνα)
Κορυδαλλός: Πλ. Ελευθερίας
Παλαιο Ψυχικό: Πλ. Αρσακείου (τένις)
Τετάρτη
Γλυφάδα: Πλ. Ξενοφώντος
Ηλιούπολη: Μαρίνου Αντύπα (απέναντι από το ΙΚΑ)
Πειραιάς Πλ. Καλαβρύτων (Πηγάδα)
Πέμπτη
Γέρακας: στα μέσα της Λ. Εθνικής Αντιστάσεως
Π. Φάληρο: Ελεύθερο π’αρκινγκ σταδίου Τάε Κβο Ντο
Πετρούπολη: Μπουμπουλίνας και Δωδεκανήσου
Θρακομακεδόνες: Πλατεία Αλμπανέλα
Παρασκευή
Χολαργός: Σύρου (δίπλα στο Δημαρχείο)
Καισαριανή: Αλσος (πίσω από το γήπεδο Νήαρ Ηστ)
Κολωνάκι: Πλ. Δεξαμενής
Νέα Ιωνία, Ελευθερόπολις: οδός Φιλελλήνων
Σάββατο
Βούλα: ώρες 9.00-14.00 Ξενοφώντος και Λυκούργου
Κάτω Πατήσια: ώρες 9.00 - 14.00 Πάτμου και Καραβία
(Κατάληψη)
Κυψέλη: ώρες 9.00 - 14.00 Δημοτική Αγορά Κυψέλης
Ιλιον: ώρες 9.00 - 14.00 Λ. Δημοκρατίας (δίπλα στο Carrefour)
Πέμπτη
Νεάπολη: ώρες 8.00 - 14.00 δίπλα στο Δημαρχείο Νεάπολης,
Βενιζέλου.
Παρασκευή
Εύοσμος: ώρες 8.00 - 14.00 Ν. Καζαντζάκη, δίπλα στον Ι.Ν.
Αγ. Κυρίλλων και Μεθοδίου.
Σάββατο
Καλαμαριά: ώρες 8.00 - 14.00 στο πρώην στρατόπεδο
Κόδρα
ΝΟΜΟΣ ΛΑΡΙΣΑΣ
Πέμπτη - Φάρσαλα: ώρες 8.00 -14.00 Σκεπαστή Αγορά στην
είσοδο της πόλης.
Παρασκευή - Νεάπολη Λάρισας: ώρες 8.00 -14.00 Σκεπαστή
Αγορά.
ΝΟΜΟΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ
Τρίτη - Βόλος: ώρες 8.00 -14.00 Απέναντι από τη Νέα
Ψαραγορά.
ΝΟΜΟΣ ΤΡΙΚΑΛΩΝ
Τετάρτη - Τρίκαλα: ώρες 8.00 -14.00 Πλησίον ΟΤΕ.
ΝΟΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή - Ηράκλειο: ώρες 11.00 -15.00
Πάρκο Γεωργιάδη.
Οι αγορές της Αθήνας ακολουθούν το θερινό ωράριο,
16:30-19:30, εκτός και εάν αναγράφεται διαφορετικά.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Τρίτη
Περαία: ώρες 14.00 -18.00 Φιλλελήνων & Ανθέων,
Τετάρτη
Καλαμαριά: ώρες 8.00 -14.00 Εκκλησία Αγ. Παντελεήμονα,
50 • ΔΗΩ
Ο Σύλλογος Βιοκαλλιεργητών Αγορών Αττικής
καλεί τους πιστοποιημένους παραγωγούς από τη ΔΗΩ,
οι οποίοι φέρουν και τα αντίστοιχα πιστοποιητικά
προϊόντος, να πλαισιώσουν τις βιολογικές λαϊκές αγορές
που διοργανώνονται στην Αθήνα και σε δήμους της
Αττικής. Για περισσότερες πληροφορίες
στο τηλ. του Συλλόγου 6945.263929
ή στη νέα ιστοσελίδα του Συλλόγου
www.bioagores.org
ΔΗΩ • 51
52 • ΔΗΩ

προγραμμα και περιληψεις σεμιναριου μεθοδοι βιωσιμης διαχειρισης γι

ΑΔΑ: ΒΕΙΚΒ-Γ2Ε

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΕΝΟΣ ΓΕΛΟΙΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ - ex

Αλφαβητικά Νέα

Διαβάστε ολόκληρο το τεύχος σε μορφή PDF

1 - Ελληνικό Ίδρυμα Γαστρεντερολογίας & Διατροφής

Ν.Μυλοτόπο - .Κύρρου Ν.Πέλλα , τ.κ. 58100

οδηγιες φυτοπροστασιας για τους εντομολογικους εχθρους

σεπτεμβριος 2014 12 eδeoπ

Δεύτερο Τεύχος - ελληνικη κοινοτητα αλεξανδρειας

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΑΓΙΔΟΘΕΤΕΣ ΣΟΧ 3.2014

Ικαριακά και Φουρνιώτικα Νέα

Οδηγός φροντίδας