ΘΕΟΔ. ΣΤ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
ΣΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
ΠΑΤΕΡΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Μ ε τ ά φ ρ α σ η Κων. Ν ι κ ο λ α κ ο π ο ύ λ ο υ , Δ ρ ο ς Θ ε ο λ ο γ ί α ς
, \\
Λ
^ . ι . ΐ ' -
Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Π. Π Ο Υ Ρ Ν Α Ρ Α
Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η 1992
Φωτοστοιχειοθεσία-Φιλμς-Μοντάζ-Εξώφυλλο
Σοφία Σπυρίδου, Πέτρου Λεβαντή 13, 564 29
Τηλ. (031) 708-757
Στα παιδιά μου Τάνια και Κώστα
© Θεοδώρου Στ. Ν ι κ ο λ ά ο υ - Ε κ δ ό σ ε ι ς Παναγ. Σ. Πουρναρα
Καστριτσίου 12, 546 23 Θεσσαλονίκη
GREECE
ISBN: 960-242-044-8
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Μία α π ό τις π ρ ώ τ ε ς εμπειρίες κ α τ ά τήν εικοσιπενταετή ζωή μου στη Γερμανία, πού μου έ κ α ν α ν ζωηρή εν­
τ ύ π ω σ η , ή τ α ν ό δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό ς τ ρ ό π ο ς χριστιανικής ευσέ­
βειας και ζωής. Ε ί δ ι κ ώ τ ε ρ α μέ έξένισε στήν αρχή ή ευρέ­
ω ς διαδεδομένη ά π ο ψ η , οτι οι εικόνες είναι λ α τ ρ ε υ τ ι κ ά
αντικείμενα ά σ χ ε τ α λίγο πολύ μέ τή χριστιανική π ί σ τ η ,
οτι δηλαδή ανήκουν στά « α δ ι ά φ ο ρ α » του χριστιανισμού
και γι' αυτό είναι μέχρις ενός σημείου περιττές και ό ρό­
λ ο ς τους α σ ή μ α ν τ ο ς .
Ή εμπειρία αυτή είναι ό λ ό γ ο ς , γιά τόν όποιο α σ χ ο ­
λήθηκα σέ περισσότερες μ ε λ έ τ ε ς μου σ τ ά τελευταία δε­
κ α ε π τ ά χρόνια μέ τό ζήτημα τ ή ς θεολογίας τ ω ν εικόνων.
Σχεδόν όλες εγράφησαν και έδημοσιεύθηκαν κ α τ α ρ χ ή ν
μόνον σ τ ά Γ ε ρ μ α ν ι κ ά . Μερικές ά π ' αυτές, δ π ω ς π . χ . γιά
τήν προσκύνηση τ ω ν εικόνων κ α τ ά τόν άγιο Ι ω ά ν ν η τό
Δ α μ α σ κ η ν ό , έχουν τύχει μ ά λ ι σ τ α πολύ ευμενούς κριτι­
κής στή διεθνή βιβλιογραφία. Τ ό γεγονός αυτό κ α θ ώ ς ε­
πίσης οι παροτρύνσεις φίλων και μαθητών μου απετέλε­
σαν αφορμή νά δημοσιεύσω σ τ ό π α ρ ό ν βιβλίο τις α κ ό ­
λουθες πέντε π ρ α γ μ α τ ε ί ε ς σ τ ά Ε λ λ η ν ι κ ά και νά τις κ α ­
τ α σ τ ή σ ω έτσι π ρ ο σ ι τ έ ς στό ευρύτερο ελληνικό κοινό:
1
5
1. Ή τέχνη και ή π α ι δ α γ ω γ ι κ ή αξία τ η ς στους Τρεις
Ι ε ρ ά ρ χ ε ς (Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο τ ό Θεολόγο και Ι ω ά ν ­
νη τό Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ) [πρωτοδημοσιεύθηκε: Θεολογία 49
(1979) 889-911].
1. Βλ. κατάλογο των μελετών αυτών κατ. σ. 178 έξ.
8
2. Συνέχεια τ ω ν χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων κ α ι μ ε τ ά τήν
Σ Τ ' Οικουμενική Σύνοδο [πρωτοδημοσιεύθηκε:
Επιστη­
μονική Παρουσία
Εστίας
Θεολόγων
Χάλκης
2 (1991)
291-317].
3. Ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ω ν εικόνων ώ ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α θεο­
λογίας και ευσέβειας τ ή ς Α ν α τ ο λ ι κ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς κ α τ ά
τόν Τωάννη τό Δ α μ α σ κ η ν ό (πρωτοδημοσιεύθηκε: Ostkirchliche Studien 25 (1976) 138-165].
4. Κριτική έρευνα τ ω ν πηγών τ ή ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς π ζ '
«Περί εικόνων» τ ώ ν « Α π ο ρ ι ώ ν και Λύσεων» και ή ση­
μασία τ η ς γιά τήν κ α τ α δ ί κ η του Ι ω ά ν ν ο υ Ι τ α λ ο ύ , εν:
Actes du XVe Cong res international d' etudes byzan tines
Athenes 5-11 Septembre 1976 [πρωτοδημοσιεύθηκε: Μνή­
μη Μ η τ ρ ο π ο λ ί τ ο υ Ι κ ο ν ί ο υ Ι α κ ώ β ο υ , Α θ ή ν α ι 1984, σ.
279-294].
y
5. Ή θέση τής εικόνας στή λειτουργική ζωή τ ή ς Ό ρ θόδοξης Ε κ κ λ η σ ί α ς [πρωτοδημοσιεύθηκε: Κ Ν Α Ökumenische
Information
Nr. 49/1983, σ. 5-8, Nr.
50/1983, σ. 5-8, Nr. 51/1983, σ. 5-8].
Τό βήμα τ ή ς π α ρ ο ύ σ η ς δημοσιεύσεως κ α τ έ σ τ η δυ­
ν α τ ό χάρη στήν προθυμία και τούς ευγενείς κ ό π ο υ ς του
μαθητού και νυν επιστημονικού βοηθού μου κ. Κων. Νικ ο λ α κ ο π ο ύ λ ο υ , Δ ρ ο ς Θ ε ο λ ο γ ί α ς , ό ό π ο ι ο ς μ ε τ έ φ ρ α σ ε τό
μεγαλύτερο μέρος τ ώ ν μελετών αυτών α π ό τ ά Γ ε ρ μ α ν ι κ ά
σ τ ά Ε λ λ η ν ι κ ά . Γιά τούς μόχθους του αυτούς τον ευχαρι­
σ τ ώ θερμά. Ε π ί σ η ς ε υ χ α ρ ι σ τ ώ τούς μαθητές μου, κ.
Μαρία Πετρίδη και κ. Δ η μ . Μ ό σ χ ο , οι όποιοι βοήθησαν
στή γ λ ω σ σ ι κ ή διόρθωση του π α ρ ό ν τ ο ς π ο ν ή μ α τ ο ς . Έ ν
τούτοις, πρέπει νά ο μ ο λ ο γ ή σ ω , οτι σέ μερικά σημεία υ­
π ά ρ χ ο υ ν γ λ ω σ σ ι κ έ ς αδυναμίες, γιά τις όποιες φέρω π ρ ο σ ­
ω π ι κ ά τήν ευθύνη και πού οφείλονται σέ δύο κυρίως λό-
9
γους. Π ρ ώ τ ο ν ζ ώ ν τ α ς στό Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό δέν μ π ό ρ ε σ α νά
εξοικειωθώ μέ τις γ λ ω σ σ ι κ έ ς «μεταρρυθμίσεις», πού ση­
μειώθηκαν τήν τελευταία δεκαετία στήν π α τ ρ ί δ α . Δεύτε­
ρον δέν μ π ό ρ ε σ α νά τις ε π ι δ ο κ ι μ ά σ ω π λ ή ρ ω ς ά π ό γνή­
σια α γ ά π η π ρ ο ς τή γ λ ώ σ σ α μ α ς , π ρ ό ς τήν ιστορία τ η ς
και τή σημασία τ η ς . Π ο λ λ έ ς ά π ό τίς «μεταρρυθμίσεις»
αυτές έ π ε β λ ή θ η κ α ν , ό π ω ς είναι γ ν ω σ τ ό , διά νόμου κι έ­
φεραν τή γ ν ω σ τ ή μεγάλη γ λ ω σ σ ι κ ή α ν α σ τ ά τ ω σ η στόν
τ ό π ο μ α ς . Και α π ε τ έ λ ε σ α ν μέν ϊ σ ω ς μιά κ ά π ω ς δικαιο­
λογημένη αντίδραση στήν εσφαλμένη γ λ ω σ σ ι κ ή πολιτι­
κή π ο λ λ ώ ν προηγουμένων δεκαετιών, πλήν ό μ ω ς ή αντί­
δ ρ α σ η αυτή ή τ α ν α π α ρ ά δ ε κ τ α ριζική και ολέθρια.
Ε π ε ι δ ή τά άρθρα του π α ρ ό ν τ ο ς βιβλίου εγράφησαν
έκ διαφόρων α φ ο ρ μ ώ ν και σέ διάφορα χρονικά δ ι α σ τ ή ­
μ α τ α , εμπεριέχουν και ώρισμένες ε π α ν α λ ή ψ ε ι ς . Οι λίγες
ε π α ν α λ ή ψ ε ι ς , πού απέμειναν και μετά τήν κ ά π ο ι α ενο­
ποίηση τών εν λ ό γ ω άρθρων σ τ ό π α ρ ό ν πόνημα, θά τύ­
χουν, ελπίζω, συγγνώμης ά π ό μέρους τ ώ ν α ν α γ ν ω σ τ ώ ν .
Θεόδωρος Στ. Νικολάου
Ι ν σ τ ι τ ο ύ τ ο Ό ρ θ ο δ ό ξ ο υ Θεολογίας
του Π α ν / μ ί ο υ Μ ο ν ά χ ο υ
"Αγια Θεοφάνεια του 1992
ΣΥΝΤΜΉΣΕΙς
ΒΕΠ
= Βιβλιοθήκη Ε λ λ ή ν ω ν Π α τ έ ρ ω ν και Ε κ κ λ η ­
σιαστικών Συγγραφέων, Α θ ή ν α ι 1955 έξ.
CChr.SL =
Corpus Christianorum, Series Latina,
Turnholt 1953 έξ.
ΕΕΘΣΠΘ = Ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή Έ π ε τ η ρ ι ς τής Θ ε ο λ ο γ ι κ ή ς
Σ χ ο λ ή ς του Α ρ ι σ τ ο τ ε λ ε ί ο υ Πανεπιστημίου
Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η ς , Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1 (1953) έξ.
Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν = Ίωάν. Καρμίρη, Τα Δογματι­
κά και Συμβολικά Μνημεία τής Ό ρ θ ο δ ό ξ ο υ
Καθολικής Ε κ κ λ η σ ί α ς , 2 τ . , Graz 1968.
JbAC = Jahrbuch für Antike und Christentum 1 (1958)
έξ.
LThk
= Lexikon für Theologie und Kirche, 10 τ.,
Freiburg 1957-1965.
Mansi = J . D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Νέα έ κ δ ο σ ι ς μετά σ υ μ π λ η ­
ρ ω μ ά τ ω ν υπό L . Petit - J . Β. Martin, 60 τ., Pa­
risiis 1899-1927.
OFo
= Orthodoxes Forum. Zeitschrift des Instituts für
Orthodoxe Theologie der Universität München 1
(1987) έξ.
PG
= Patrologiae cursus completus, ed. J . -P. Migne,
Series Graeca, 161 τ., Parisiis 1857-1866.
PL
= Patrologiae cursus completus, ed. 7. -P. Migne,
Series Latina, 221 τ., Parisiis 1857-1864.
2
12
PO
= Patrologia orientalis, ed. R. Graffin und F.
Nau, Parisiis 1903 έξ.
RAC
= Reallexikon für Antike und Christentum,
Stuttgart 1950 έξ.
SVF
= Stoicorum Veterum Fragmenta, col. Ioannes ab
Arnim (editio stereotypa editionis primae 1905),
4 τ . , Stuttgart 1968.
ThWNT = Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, G. Kittel u.a. (HggJ,
10 τ . , Stuttgart
1933-1979.
ΘΗΕ
= Θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή και Η θ ι κ ή Ε γ κ υ κ λ ο π α ί δ ε ι α , 12
τ., Α θ ή ν α ι 1962-1968.
ZKG
= Zeitschrift für Kirchengeschichte, (Gotha)
Stuttgart 1 (1876) έξ.
Α.
7.
Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΞΙΑ Τ Η Σ
ΣΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ
(Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο τό θεολόγο και
Ιωάννη τό Χρυσόστομο)*
Εισαγωγικά
Ή εορτή τών Τριών Τ ε ρ α ρ χ ώ ν τελείται στήν Ό ρ θ ό δοξη Ε κ κ λ η σ ί α ιδιαίτερα πανηγυρικά, διότι είναι αφιε­
ρωμένη στή μνήμη τ ώ ν τριών δ ν τ ω ς μ ε γ ά λ ω ν Π α τ έ ρ ω ν
τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς και οικουμενικών δ ι δ α σ κ ά λ ω ν : Βασι­
λείου του Μεγάλου, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ι ω ά ν ­
νου του Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ . Ή ζωή και το έργο τους τόν 4ο
αιώνα συμπίπτουν μέ τήν εποχή άνθίσεως τ ή ς μιας αδιαι­
ρέτου αρχαίας Ε κ κ λ η σ ί α ς * ναί, δέν είναι υ π ε ρ β ο λ ι κ ό νά
ειπωθεί, δτι α κ ρ ι β ώ ς αυτό τό πολύπλευρο και βαθύπνοο
έργο τους ώς ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν ηγετών, δ ι δ α σ κ ά λ ω ν και
διανοητών αποτελεί ένα πολύ σ η μ α ν τ ι κ ό π α ρ ά γ ο ν τ α γιά
τήν τότε, α λ λ ά και γιά τή μεταγενέστερη ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή
και ίστορικοθεολογική εξέλιξη - κ α τ ά κύριο λ ό γ ο τής
Α ν α τ ο λ ή ς . Ή θεμελιώδης σημασία του έργου τ ο υ ς δια­
φαίνεται ά π ό τό γ ε γ ο ν ό ς , δτι οί επερχόμενοι θεολόγοι και
διανοητές στό Βυζάντιο - α λ λ ά α κ ό μ η και σήμερα στήν
ορθόδοξη θ ε ο λ ο γ ί α - στηρίζονται στά έργα τ ώ ν Τριών
Ι ε ρ α ρ χ ώ ν ώς μιας ευρέως αναγνωρισμένης αυθεντίας.
Είναι γι' αυτό π λ ή ρ ω ς κ α τ α ν ο η τ ό , δτι - σύμφωνα μέ
*Τό παρόν κείμενο απετέλεσε διάλεξη, πού δόθηκε στις 2.2.1978 στή
Βόννη έπ' ευκαιρία τής εορτής τών Τριών Ιεραρχών κατόπιν προσκλήσεως
τής Ελληνικής Όρθοδόξου Μητροπόλεως και του Τμήματος Εκπαιδεύσεως
τής Ελληνικής Πρεσβείας στή Βόννη.
14
τ ό ιστορικό εισαγωγής τ ή ς ε ο ρ τ ή ς σ τ ό εορτολόγιο τ ή ς
Ε κ κ λ η σ ί α ς - τ ό ν 11ο αιώνα « σ τ ά σ ι ς γέγονε π α ρ ά τ ώ ν
έλλογίμων κ α ι ενάρετων α ν δ ρ ώ ν ...» ώ ς π ρ ό ς τ ό ποιος
άραγε ά π ό τούς τρεις Τ ε ρ ά ρ χ ε ς είναι ό μεγαλύτερος και
σπουδαιότερος. Σ χ η μ α τ ί σ θ η κ α ν μ ά λ ι σ τ α ο μ ά δ ε ς , οι ό­
ποιες έδιναν τήν προτίμηση τ ο υ ς στόν ένα ή στόν ά λ λ ο ν .
Ή διαμάχη έληξε μέ τήν π ρ ό τ α σ η του ποιητή και σοφού
Ι ω ά ν ν ο υ Μ α υ ρ ό π ο δ ο ς , ε π ι σ κ ό π ο υ Εύχαΐτων, ή Ε κ κ λ η ­
σία νά εισάγει μία κοινή εορτή καΐ γιά τούς τρεις Ι ε ρ ά ρ ­
χ ε ς στις 30 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ .
Ή θέσπιση τ ή ς ε ο ρ τ ή ς π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή θ η κ ε σέ μία ε­
π ο χ ή , κ α τ ά τήν οποία ή α ρ χ α ί α ελληνική παιδεία έ κ α λ λιεργεΐτο ιδιαιτέρως σ τ ό νεοΐδρυτο πανεπιστήμιο τ ή ς
Κωνσταντινουπόλεως, και κ α τ ά τήν οποία έ δ ρ α σ α ν ση­
μαίνοντες λόγιοι, μεταξύ τ ώ ν οποίων ό Μιχαήλ Ψ ε λ λ ό ς
και ό Ι ω ά ν ν η ς Ι τ α λ ό ς * είναι ή ε π ο χ ή τοΰ βυζαντινού «αν­
θρωπισμού» (Humanismus). Ή θέσπιση τ ή ς ε ο ρ τ ή ς τ ώ ν
Τριών Ι ε ρ α ρ χ ώ ν πρέπει νά θεωρηθεί μέσα σ' αυτά τ ά
πλαίσια και ύ π ό τήν επήρεια τοΰ κ λ ί μ α τ ο ς αυτού. Υ π έ ρ
τ ή ς α π ό ψ ε ω ς αυτής συνηγορεί σ α φ ώ ς και τ ό ν ό η μ α τ ή ς ε­
ορτής. Πολύ πριν δ η λ α δ ή ά π ό τ ό α κ α δ η μ α ϊ κ ό έτος
1843/44, ο π ό τ ε ή εορτή τ ώ ν Τριών Τ ε ρ α ρ χ ώ ν καθιερώθη­
κε ά π ό τή Σ ύ γ κ λ η τ ο τοΰ Πανεπιστημίου Α θ η ν ώ ν ώ ς επί­
σημη εορτή τ ή ς ε λ λ η ν ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς παιδείας, είχε ή δ η α­
ποκτήσει τή σημασία αυτή στή συνείδηση τ ώ ν έλληνορ1
1. Πρβλ. Μηναΐον Ιανουαρίου, έκδ. Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλη­
σίας τής Ελλάδος, Αθήναι 1974, σ. 250 έξ. και PG 29, CCCXC έξ. Σύμφωνα μέ
τΙς πληροφορίες αυτές εισήχθη ή εορτή άπό τόν Αλέξιο Κομνηνό (1081-1118).
ΕΙς ΑΙ. Maltzew (Hg.), Menologion der orthodox-katholischen Kirche des Mor­
genlandes, I. Theil, Deutsch und Slavisch
Berlin 1900, σ. 859, βρίσκεται γραμ­
μένη ή ημερομηνία 1084. Μερικές φορές αναφέρεται επίσης «Μέσα τής ι α ' έκατονταετηρίδος»: βλ. Β. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήναι 1959,
σ. 463, ό όποιος ορθώς θεωρεί ώς «λίαν χαρακτηριστικόν δια τήν έλληνικήν
Έκκλησίαν» τό γεγονός, δτι αφήρεσε άπό τήν γενικά γνωστή ομάδα τών τριών
Καππαδοκών τό Γρηγόριο Νύσσης και άντ' αυτού πρόσθεσε τόν Ιωάννη Χρυ­
σόστομο ώς τόν τρίτο μεγάλο διδάσκαλο τής Εκκλησίας.
1
2
15
2
θ ο δ ό ξ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν . Τό έναυσμα γιά τ ό νόημα αυτό τ ή ς
ε ο ρ τ ή ς δίδουν τ ά ίδια τ ά σ υ γ γ ρ ά μ μ α τ α τ ώ ν Τριών Ι ε ρ α ρ ­
χ ώ ν , τά όποια συνεχίζουν και συμπληρώνουν τήν ε ν α ρ μ ό ­
νιση τ ή ς χριστιανικής ά π ο κ α λ ύ ψ ε ω ς μέ τήν ελληνική
σ κ έ ψ η , ή όποια άρχισε κυρίως μέ τόν Κλήμεντα τόν Ά λ ε ξ α ν δ ρ έ α και τ ό ν Ώ ρ ι γ έ ν η . Τό ιδεώδες τ ή ς ελληνοχρι­
στιανικής π α ι δ ε ί α ς έγινε ό μ ω ς τά τελευταία χ ρ ό ν ι α
στήν πολιτική σκηνή τ ή ς Ε λ λ ά δ ο ς έξ αιτίας χ α μ η λ ώ ν
π ο λ ι τ ι κ ώ ν σ κ ο π ι μ ο τ ή τ ω ν και σφετερισμού τής εξουσίας
αντικείμενο φθηνής π ρ ο π α γ ά ν δ α ς κι έ χ α σ ε γι' αυτό τό
κύρος του. Μόνο μέ σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή κριτική επεξεργασία
τών κειμένων μπορούμε νά κ α τ α ν ο ή σ ο μ ε εκ νέου τό αλη­
θινό του ν ό η μ α .
Οι πανηγυρικοί λόγοι κ α τ ά τήν εορτή τών Τριών Ι ε ­
ρ α ρ χ ώ ν αναφέρονται συνήθως στό θέμα τ ή ς σ η μ α σ ί α ς
τους ώ ς π α ι δ α γ ω γ ώ ν και π ρ ο σ τ α τ ώ ν τ ή ς ελληνοχριστια­
νικής παιδείας. Α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τή συνήθεια αυτή, ε π ω ­
φελούμαι μετά χ α ρ ά ς τ ή ς ευκαιρίας, πού μού προσφέ­
ρουν οί δ ι ο ρ γ α ν ω τ έ ς τ ή ς ε κ δ η λ ώ σ ε ω ς αυτής μέ τήν τιμη­
τική τ ο υ ς π ρ ό σ κ λ η σ η , και θά μιλήσω γιά τό ειδικό θέμα:
« Ή τέχνη και ή π α ι δ α γ ω γ ι κ ή αξία τ η ς στους Τρεις Τερ ά ρ χ ε ς » . Πριν α ν α λ ύ σ ω τις μαρτυρίες τών τριών ε κ κ λ η ­
σ ι α σ τ ι κ ώ ν Π α τ έ ρ ω ν γιά τό συγκεκριμένο αυτό αντικείμε­
νο, θεωρώ α π α ρ α ί τ η τ ο νά δ ώ σ ω σέ α δ ρ έ ς γ ρ α μ μ έ ς τήν
τ ο π ο θ έ τ η σ η τ ή ς α ρ χ α ί α ς Ε κ κ λ η σ ί α ς απέναντι στήν τέ­
χνη μέχρι τόν τ έ τ α ρ τ ο αιώνα.
2α
2. Εκκλησία
και τέχνη μέχρι τον τέταρτο
αιώνα
"Οτι ή α ρ χ α ί α Ε κ κ λ η σ ί α , σύμφωνα μέ τις φιλολογι2. Πρβλ. Δ. Σ. Μπαλάνον, Διατί ή εορτή τών Τριών Ιεραρχών έθεσπίσθη
ώς εορτή τής Παιδείας, Αθήναι 1948, σ. 3.
2α. Αναφορά στή δικτατορία τών ετών 1967-1974.
16
κές πηγές, παίρνει τελείως αρνητική θέση α π έ ν α ν τ ι στις
ε ι κ α σ τ ι κ έ ς τέχνες μέ θρησκευτικές π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς μέχρι
τις αρχές του τ ε τ ά ρ τ ο υ αιώνα, αποτελεί ε δ ώ και π ο λ λ έ ς
δεκαετίες μία αναντίρρητη και κ α λ ά ε ξ α κ ρ ι β ω μ έ ν η
αλήθεια . Σ τ ό σημείο αυτό δέν μπορούν νά επιφέρουν α­
π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή α λ λ α γ ή οΰτε ή ανοικτή και α ν ε κ τ ι κ ή τ ο π ο ­
θέτηση απέναντι στήν τέχνη ενός Κ λ ή μ ε ν τ ο ς Ά λ ε ξ α ν δ ρ έ ω ς , ό ό π ο ι ο ς π.χ. προτείνει ουδέτερες π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς
γιά τις σ φ ρ α γ ί δ ε ς , ούτε τό γ ε γ ο ν ό ς , δτι υ π ή ρ χ α ν
ε ι κ ό ν ε ς , α κ ό μ η και του ίδιου του Χριστού, σέ αιρετι­
κούς και ε π ο μ έ ν ω ς σέ κ ύ κ λ ο υ ς , οι όποιοι δέν ζούσαν μέ­
σα στήν Ε κ κ λ η σ ί α . Οι ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ί συγγραφείς αυ­
τ ή ς τής ε π ο χ ή ς υποστηρίζουν σ χ ε δ ό ν α π ε ρ ί φ ρ α σ τ α τήν
α ρ χ α ί α ιουδαϊκή π α ρ ά δ ο σ η , πού τήν διακρίνει μεγάλη ε­
π ι φ υ λ α κ τ ι κ ό τ η τ α έναντι τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν , αν και σ τ ό μετα­
ξύ στις συναγωγές τ ή ς ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ή ς ε π ο χ ή ς ή π α ρ ά δ ο σ η
αυτή είχε υποχωρήσει και άτονίσει σ η μ α ν τ ι κ ά . Τ ά θεο3
4
5
6
7
3. Η. Koch, Die altchristliche Bilderfrage nach den literarischen Quellen,
Göttingen 1917. W. Elliger, Die Stellung der alten Christen zu den Bildern in den
ersten vier Jahrhunderten (nach den Angaben der zeitgenössischen kirchlichen
Schriftsteller), Leipzig 1930. H. v. Campenhausen, Die Bilderfrage als theologisches Problem der alten Kirche, έν: Του αυτού, Tradition und Leben, Kräfte der
Kirchengeschichte (Aufsätze und Vorträge), Tübingen 1960, σ. 216-252.
4. Κλήμεντος Άλεξανόρέως, Παιδαγωγός 3, 11: ££777, 215, 39 έξ.: «αί δέ
σφραγίδες ήμΐν έστων πελειάς ή ιχθύς ή ναύς ούριοδρομούσα ή λύρα μουσική,
ή κέχρηται Πολυκράτης, ή άγκυρα ναυτική, ην Σέλευκος ένεχαράττετο τή
γλυφή, καν αλιεύων τις ή, αποστόλου μεμνήσεται καΐ τών έξ ύδατος άνασπωμένων παιδιών ού γάρ ειδώλων πρόσωπα έναποτυπωτέον ...».
5. Πρβλ. π.χ. τήν εικόνα τού Χριστού τών Καρποκρατιανών {Ειρηναίου,
"Ελεγχος και ανατροπή τής ψευδωνύμου γνώσεως 1, 25, 6: PG 7, 685 Β) τήν
εικόνα τού εύαγγελιστού Ιωάννου τού Αυκομήδη [Πράξεις Ιωάννου, 26-29*
Neutest. Apokryphen, Ε. Hennecke και W, Schneernelcher (Hgg.J, τ. 2, Berlin
1966, σ. 147-148] και τήν εικόνα τού Σίμωνα τών Σιμωνιανών (Ειρηναίου, "Ε­
λεγχος..., 1, 23, 4: PG 7, 673 Α) Πρβλ. επίσης Εύσεβίου, Επιστολή πρός Κωνσταντίαν τήν Βασίλισσαν: ΒΕΠ 29, 174, 5 έξ.
6. Πρβλ. Έ ξ 20, 4 έξ., 23· Αευϊτ 26, 1 · Δευτ 4, 16 έξ. 5, 8 έξ. 27, 15.
7. Πρβλ. Η. L . Strack-P. Billerbeck, Kommentar zum Neuen Testament aus
3
17
λογικά τους ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α δέν π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι ό μ ω ς μόνον
ά π ό τήν ιουδαϊκή π ο λ ε μ ι κ ή , ά λ λ ' επίσης και ά π ό τήν
κριτική τής ελληνικής φιλοσοφίας τ ή ς θ ρ η σ κ ε ί α ς .
Ή χριστιανική π ρ ά ξ η δέν συμφωνεί μ ο λ α τ α ύ τ α μέ
αυτή τήν τοποθέτηση τ ή ς α ρ χ α ί α ς χριστιανικής γ ρ α μ ­
ματείας απέναντι στή ζωγραφική τέχνη. Τά αρχαιολογι­
κά ευρήματα ενισχύουν τή θέση, οτι ή ζωγραφική τέχνη
είχε εισβάλει στή ζωή τ ή ς α ρ χ α ί α ς Ε κ κ λ η σ ί α ς ήδη πριν
ά π ό τόν 4ο αιώνα. Ή χριστιανική αρχαιολογία είχε ταχ­
θεί π α λ α ι ό τ ε ρ α υπέρ τ ή ς γ ν ώ μ η ς , δτι τά π ρ ώ τ α χριστια­
νικά καλλιτεχνικά ευρήματα ή σ α ν τ ό σ ο α ρ χ α ί α δ σ ο και
ό ϊδιος ό Χριστιανισμός· περισσότερες νέες π α ρ α τ η ρ ή ­
σεις, ιδιαίτερα ά π ό τό τ έ λ ο ς τής δ ε κ α ε τ ί α ς 1920-1930, ο­
δήγησαν δ μ ω ς στήν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά τεκμηριωμένη ά π ο ψ η ,
δτι ή χριστιανική τέχνη μέ τή στενή έννοια τοΰ όρου, δη­
λαδή ή τέχνη, «ή οποία οφείλει τήν ύπαρξη τ η ς και τό
περιεχόμενο της σέ χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ έ ς χριστιανικές ιδέες
και αλήθειες», εμφανίσθηκε α μ έ σ ω ς μετά τό 200 μ . Χ .
8
9
Talmud und Midrasch, V I , 1, München 1928, σ. 385-394. W. G. Kümmel, Die älteste religiöse Kunst der Juden, Judaica 2 (1946) 1-56. Αξιομνημόνευτες είναι οί
σκηνές άπό τήν Παλαιά Διαθήκη στους τοίχους τής συναγωγής DuraEuropos, οί όποιες άπό τήν εποχή τής άνακαλύψεώς τους (1932) δημιουργούν
αφορμές γιά σφοδρές συζητήσεις· περισσότερα σχετικά, ιδιαίτερα γιά τήν εξέ­
λιξη τών συζητήσεων, βλ. J. Guttmann (ed.), The Dura-Europos Synagogue; a
re-evaluation (1932-1972), Missoula, Arnerican Academy of Religion, Society of
Biblical Literature 1973.
8. Συγκεντρωμένα και μέ παραπομπές σέ ώρισμένα χωρία βλέπε τά επι­
χειρήματα αυτά στόν J. Kollwitz, Bild I I I (christlich), RACx. 2, στ. 319 έξ. Γιά
τό δτι οί Χριστιανοί συγγραφείς χρησιμοποιούν επίσης τήν κριτική τής ελλη­
νικής θρησκευτικής φιλοσοφίας, χαρακτηριστική είναι ή αντίληψη του Ζήνω­
νος, πού παραδόθηκε μόνο άπό τόν Κλήμεντα 'Αλεξανδρέα (Στρωματεΐς V, 11:
ΒΕΠ 8, 144, 1-3), δτι στό κράτος του δέν ήθελε νά υπάρχουν ναοί και αγάλμα­
τα τών θεών σχετικά μέ τή γενική κριτική τής φιλοσοφίας τής θρησκείας
στήν αρχαιότητα πρβλ. επίσης τήν ακόμη και σήμερα αξιόλογη μελέτη τού
Jon. Geffcken, Der Bilderstreit des heidnischen Altertums, Archiv für Religionswissenschaften 19 (1916/1919) 289 έξ.
9. Th. Klauser, Studien zur Entstehungsgeschichte der christlichen Kunst I ,
18
Ή ασυμφωνία, π ο ύ δημιουργήθηκε α ν ά μ ε σ α στις ε­
χ θ ρ ι κ έ ς ώ ς π ρ ό ς τήν τέχνη γ ν ώ μ ε ς τ ώ ν χριστιανών συγ­
γ ρ α φ έ ω ν τ ή ς π ρ ώ ι μ η ς ε π ο χ ή ς και τ ή ς εξελισσόμενης στό
μ ε τ α ξ ύ χριστιανικής τέχνης, είναι μία α π ό δ ε ι ξ η , οτι ή τέ­
χνη έγινε δ ε κ τ ή κ α τ αρχήν σέ α π λ ο ύ ς , όχι θεολογικά
μορφωμένους χριστιανικούς κ ύ κ λ ο υ ς . Έ κ τ ο ς αυτού τε­
λούσε αναμφίβολα κ ά τ ω ά π ό τήν επίδραση τοΰ ελληνι­
σ τ ι κ ο ύ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς . Π ό σ ο πλατειά υπήρξε ή επίδρα­
ση α υ τ ή , τό συμπεραίνομε ά π ό τήν αξιόλογη σειρά τ ώ ν
« Μ ε λ ε τ ώ ν γιά τήν ιστορία τ ή ς εμφανίσεως τ ή ς χριστιανι­
κής τ έ χ ν η ς » τού Theodor Klauser. Στή σειρά αυτή ό
Klauser απέδειξε πειστικά, οτι οί π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς τοΰ
«κριοφόρου» (Schafträger) και τ ή ς «δεομένης» (Orans),
οί όποιες στή χριστιανική α ρ χ α ι ο λ ο γ ί α εθεωρούντο ώ ς
εικόνες τοΰ κ α λ ο ύ ποιμένος Χριστού και μιας δεομένης
γ υ ν α ί κ α ς , τ ή ς χριστιανής « μ α κ ά ρ ι α ς ψυχής εν παραδείσ φ » (anima beata in paradiso), π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι ά π ό έξωχριστιανικά π ρ ό τ υ π α . Ό « κ ρ ι ο φ ό ρ ο ς » ϊσχυε ήδη στήν ά ρ 5
10
11
JbAC 1 (1958) 20-21· Ό Klauser παραπέμπει στή συνάφεια αυτή και στις εργα­
σίες τών Α. Μ. Schneider, Ρ. Styger, F. Wirth, G. Rodenwaldt και άλλων. Στή
μελέτη του: Die Äußerungen der Alten Kirche zur Kunst. Revision der Zeugnisse ,
Folgerungen für die archäologische Forschung, έν: Τοΰ αυτού, Gesammelte Ar­
beiten zur Liturgiegeschichte, Kirchengeschichte und christlichen Archäologie,
hg. von E. Dassman [JbAC, Ergänzungsband 3), Münster 1974, σ. 334, ό Klau­
ser χρονολογεί «τήν γενική αλλαγή τοποθετήσεως τής Εκκλησίας στό ζήτη­
μα τών εικόνων ανάμεσα στό 350 και 400». Τήν εποχή αυτή δηλαδή καταφάσκεται και υποστηρίζεται ή τέχνη τό πρώτον και άπό τούς χριστιανούς συγ­
γραφείς και εκκλησιαστικούς Πατέρες, αρχής γενομένης κυρίως άπό τούς
τρεις Καππαδόκες και τόν Ιωάννη Χρυσόστομο.
10. Th. Klauser, Studien zur Entstehungsgeschichte der christlichen Kunst,
JbAC 1 (1958) 20-51· 2 (1959) 115-145· 3 (1960) 112-133· 4 (1961) 128-145· 5
(1962) 113-124· 6 (1963) 71-100· 7 (1964) 67-76· 8/9 (1965/66) 126-170· 10 (1967)
82-120. Ιδιαίτερα διαφωτιστικοί είναι οί πίνακες, οί όποιοι προστίθενται στό
τέλος κάθε τόμου σέ μεγάλο αριθμό, και στους οποίους αναφέρονται τά άρ­
θρα.
11. Μέ βάση τή διαπίστωση αυτή απέδειξε ό Klauser τή μη χριστιανική κα­
ταγωγή περισσοτέρων γνωστών μνημείων, όπως λ.χ. τών σαρκοφάγων τής La
1
19
χαία ελληνική περίοδο ώ ς τό σύμβολο τού φιλάνθρωπου
θεού Έ ρ μ ή και μέ βάση τήν αντίληψη αυτή παρίστανε
στήν ελληνιστική ε π ο χ ή τήν π ρ ο σ ω π ο π ο ι η μ έ ν η αρετή
τής φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α ς . Ε π ί σ η ς ή «δεομένη» (Orans) συμβό­
λιζε σ τ ή ν ελληνιστική περίοδο τήν αρετή τ ή ς «ευσέ­
βειας» (pietas). Και οί δύο π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς έχρησιμοποιοΰντο κυρίως σέ σχέση μέ τήν ταφή τ ώ ν ν ε κ ρ ώ ν , τούς οποί­
ους έ π α ρ ο υ σ ί α ζ α ν ώ ς φιλάνθρωπους καί έδικαιολογοΰσαν έτσι τήν αξίωση μιας ευτυχισμένης ζωής σ τ ό έπέκεινα. Ή π α ρ α λ α β ή και χρήση τ ώ ν δύο π α ρ α σ τ ά σ ε ω ν δέν
ήταν α σ φ α λ ώ ς κάτι τ ό δ ύ σ κ ο λ ο στους α π λ ο ύ ς χριστια­
νούς, οί όποιοι επιθυμούσαν μία σ α ρ κ ο φ ά γ ο δ ι α κ ο σ μ η ­
μένη, δεδομένου μ ά λ ι σ τ α , δτι ή φιλανθρωπία καί ή ευσέ­
βεια είναι επίσης β α σ ι κ έ ς χριστιανικές α ρ ε τ έ ς .
Π α ρ ά τήν ευνοϊκή ώ ς π ρ ό ς τήν τέχνη εξέλιξη σέ λαϊ­
κά σ τ ρ ώ μ α τ α ή ϊ σ ω ς α κ ρ ι β ώ ς γι αυτό, ή σύνοδος τ ή ς
Έ λ β ή ρ α ς ήδη στις α ρ χ έ ς τοΰ 4ου αιώνα (304;) α ν α γ κ ά ­
σθηκε νά εκδώσει τό γ ν ω σ τ ό 34ο κ α ν ό ν α : «picturas in ecclesia esse non debere, ne quod colitur et adoratur in parietibus depingatur» (Δέν επιτρέπεται νά υ π ά ρ χ ο υ ν εικόνες
στήν ε κ κ λ η σ ί α , διότι δ,τι κανείς λατρεύει καί τιμά, δέν
πρέπει νά είναι ζωγραφισμένο στόν τ ο ί χ ο ) . Μέ τ ό ν κα­
νόνα α υ τ ό ό μ ω ς διαδηλώνεται σ α φ ώ ς επίσης καί ή πλή­
ρως α ρ ν η τ ι κ ή στάση θεολογικά μορφωμένων επισκοπι­
κών κ ύ κ λ ω ν εκείνης τ ή ς ε π ο χ ή ς γιά μία α κ ό μ η φορά.
Μόνον λ α μ β ά ν ο ν τ α ς ύ π ' όψιν τήν κ α τ ά σ τ α σ η αυτή μπο­
ρεί νά αξιολογηθεί σ ω σ τ ά ή ρηξικέλευθη θετική στάση
τών Τριών Ι ε ρ α ρ χ ώ ν έναντι τ ή ς τέχνης μέσα στον ϊδιο
αιώνα.
12
5
13
Gayole \JbAC 3 (1960) 112-114, 118-127], τής Via Salaria \JbAC 3 (1960) 1 Μ­
Ι 15, 118-127] καί του Split \JbAC 5 (1962) 113-124].
12. Πρβλ. Μκ 12, 29-31 παράλλ.
13. Fr. Lauchert (Hg.), Die Kanones der wichtigsten altkirchlichen Concilien, Frankfurt 1961, σ. 19.
20
3. Βασίλειος
ό
Μέγας
Τ ό σ ο χ ρ ο ν ι κ ά οσο και ώ ς π ρ ο ς τό θέμα κ α θ ' εαυτό,
πρέπει νά αναφερθεί π ρ ώ τ ο ς στό σημείο αυτό ό Μ έ γ α ς
Βασίλειος ( + 379), ό ό π ο ι ο ς ανέπτυξε τις α π ό ψ ε ι ς του
ώ ς π ρ ό ς τήν τέχνη σέ σχέση μέ τή θεία δημιουργία. Έ ά ν
ό μή κ α λ λ ι τ έ χ ν η ς , λέγει, έβλεπε τά κ α τ α σ κ ε υ α σ μ έ ν α
τ μ ή μ α τ α ενός α γ ά λ μ α τ ο ς , π.χ. τό βραχίονα ή τό μάτι ξε­
χ ω ρ ι σ τ ά τό ένα ά π ό τό ά λ λ ο , δέν θά τά εύρισκε ώραΐα
( « κ α λ ά » ) . Ό κ α λ λ ι τ έ χ ν η ς α π ε ν α ν τ ί α ς γνωρίζει τή μορ­
φολογική αρχή τ ώ ν επί μέρους τ μ η μ ά τ ω ν τού έργου του
καί συνεπώς είναι σέ θέση νά τά κρίνει καί νά τά βάλει
σέ τ ά ξ η . Μέ τήν ι κ α ν ό τ η τ α του αυτή μιμείται ό καλλιτέ­
χνης τή θεία δημιουργία, αν καί τά έργα τού Δημιουργού
κ α θ ώ ς επίσης καί ή κρίση Του γύρω ά π ό αυτά δέν είναι
δ υ ν α τ ό ν νά κ α τ α ν ο η θ ο ύ ν μέ βάση ανθρώπινα αισθητικά
κριτήρια, τήν «τέρψιν ο φ θ α λ μ ώ ν » . Γιά τό Δημιουργό
- καί σέ αναλογία γιά τόν καλλιτέχνη - ή ομορφιά τού
έργου του συνίσταται στό δτι π ρ ώ τ ο ν δημιουργήθηκε
σύμφωνα μέ τή βαθύτερη έννοια, μέ τήν εσωτερική δομι­
κή αρχή καί αιτία τ ή ς τέχνης ( τ φ λ ό γ ψ τής τέχνης), καί
δεύτερον αποδεικνύεται ωφέλιμο γιά τό σ κ ο π ό , γιά τόν
όποιο κ α τ α σ κ ε υ ά σ θ η κ ε . Ό Δημιουργός έχει επιτύχει
14
14. Βασιλείου Μεγάλου, Όμιλία Γ' εις τήν Έξαήμερον 10: ΒΕΠ 51, 214,
21-34: «Και είδεν ό Θεός δτι καλόν. Ουχί όφθαλμοΐς τέρψιν παρέχει τά παρ'
αύτου γινόμενα, ουδέ τοιαύτη παρ' αύτώ ή αποδοχή τών καλών, οϊα και παρ'
ήμΐν άλλά καλόν τό τω λόγω τής τέχνης εκτελεσθέν, και πρός τήν τοΰ τέ­
λους εύχρηστίαν συντεΐνον. Ό τοίνυν εναργή τόν σκοπόν τών γινομένων προθέμενος, τά κατά μέρος γινόμενα ώς συμπληρωματικά του τέλους, τοις τεχνικοις έαυτοϋ λόγοις έπελθών άπεδέξατο. Έπεί και χειρ καθ' έαυτήν, καί ο­
φθαλμός ιδία, καί έκαστον τών τοΰ άνδριάντος μελών διηρημένως κείμενα,
ούκ άν φανείη καλά τφ τυχόντι· πρός δέ τήν οίκείαν τάξιν άποτεθέντα, τό έκ
τής αναλογίας, εμφανές μόλις ποτέ, καί τω ιδιώτη παρέχεται γνώριμον. Ό
μέντοι τεχνίτης καί πρό τής συνθέσεως οίδε τό έκαστου καλόν, καί έπαινεΐ
21
5
τό σ κ ο π ό αυτό κ α τ ά τον καλύτερο τ ρ ό π ο καί ισχύει γι
αυτό ώ ς «ό μέγας ... τ ε χ ν ί τ η ς » . Ό κ ό σ μ ο ς , τό αρμονι­
κ ό Του «τεχνικό κ α τ α σ κ ε ύ α σ μ α » είναι αντικείμενο θέας
ό λ ω ν κ α ί α π ο κ α λ ύ π τ ε ι τή σοφία τού Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ . Στό
«Μέγα Καλλιτέχνη» πρέπει νά αποδοθούν καί όλες οί
ανθρώπινες τέχνες, εϊτε πρόκειται γιά τήν ιατρική τέχνη
είτε γιά τή γεωργία* έχουν δωρηθεΐ στόν ά ν θ ρ ω π ο π ρ ό ς
αρωγή καί ε ξ ι σ ο ρ ρ ό π η σ η τής φ ύ σ ε ω ς .
Ή αναλογία α ν ά μ ε σ α στή δημιουργία καί τήν τέχνη
είναι μ ο λ α τ α ύ τ α περιωρισμένη. "Ο,τι ισχύει γιά τή θεω­
ρία τ ή ς τέχνης (τεχνολογία) δέν μπορεί νά αναφερθεί αυ­
τ ό μ α τ α καί στή δημιουργία. Κατά τήν αιτιολόγηση αυ­
τ ή ς τ ή ς θέσεως ό ιερός Π α τ ή ρ αποδεικνύεται κ α λ ό ς γνώ­
στης τ ώ ν α ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ώ ν α π ό ψ ε ω ν :
Ή κ α τ α σ κ ε υ ή ενός έργου τέχνης απαιτεί τόν καλ15
16
17
18
τά καθ' έκαστον, πρός τό τέλος αυτών έπαναφέρων τήν έννοιαν». Πρβλ. επί­
σης Α. Beckermann, Der Kunst-Begriff vom Hellenismus bis zur Aufklärung,
Historisches Wörterbuch der Philosophie, τ. 4, Darmstadt 1976, στ. 1376.
15. Βασιλείου Μεγάλου, Όμιλία Δ ' εις τήν Έξαήμερον 1: ΒΕΠ 51, 215,
33.
16. Βασιλείου Μεγάλου, Όμιλία Α' εις τήν Έξαήμερον 7: ΒΕΠ 51, 190,
33-35: «... ό κόσμος τεχνικόν έστι κατασκεύασμα προκείμενον πασιν εις θεωρίαν, ώστε δι' αύτοϋ τήν του ποιήσαντος αυτόν σοφίαν έπιγινώσκεσθαι». ΒΕΠ
51, 191, 7-8: «τό παν όμόλογον έαυτώ καί σύμφωνον καί έναρμονίως έχον».
Ό κόσμος ώς «τεχνικόν κατασκεύασμα» είναι μία άποψη, πού υπάρχει στήν
κλασσική ελληνική γραμματεία: Ό πλατωνικός δημιουργός κατασκευάζει τά
αισθητά, όπως ένας καλλιτέχνης, βλέποντας πρός τόν κόσμο τών ιδεών γι'
αυτό αυτός ό κόσμος είναι «είκών τού νοητού» (Τίμαιος 92 C 5-9). Επίσης ό
χαρακτηρισμός τής φύσεως ώς «τεχνικής» στους Στωικούς πρέπει νά κατα­
νοηθεί μέ τήν έννοια ενός έργου τέχνης: Γαληνού, Περί τής θεραπευτικής με­
θόδου 1, 2: SVFlh 135, 33.
17. Βασιλείου Μεγάλου, "Οροι κατά πλάτος κατ' έρώτησιν καί άπόκρισιν
55: ΒΕΠ 53, 212, 18 έξ. Στήν Όμιλία Δ ' εις τήν Έξαήμερον 1: ΒΕΠ 51, 215,
22, ό Μ. Βασίλειος κάνει λόγο γιά «τάς έκ τών τεχνών πρός τό ζήν έπινοίας».
Έ τ σ ι υποδηλώνεται επίσης, δτι οί τέχνες δόθηκαν στόν άνθρωπο ώς βασικές
Ικανότητες. Έ φ ' όσον ό άνθρωπος προικίσθηκε μέ νού, είναι σέ θέση νά ανα­
πτύξει αυτές τίς βασικές ίκανότητες.
18. Βασιλείου Μεγάλου, Περί τού Αγίου Πνεύματος 3: ΒΕΠ 52, 234.
22
5
λιτέχνη (ύφ ού = causa efficiens), τ ό υλικό (έξ ού = cau­
sa materialis), τ ό όργανο (δι ού = causa Instrumentalis),
τό π α ρ ά δ ε ι γ μ α ( κ α θ ö = causa exemplaris) κ α ι τ ό σ κ ο π ό
(δι δ = causa finalis). Ή causa exemplaris είναι σύμφωνα
μέ αυτό τ ό χωρίο δ ι τ τ ώ ς νοητή: είτε π ρ ό κ ε ι τ α ι γιά μία ει­
κόνα στό νοΰ τού κ α λ λ ι τ έ χ ν η , τήν οποία μεταποιεί σέ έρ­
γ ο , εϊτε είναι ένα π ρ α γ μ α τ ι κ ό π ρ ό τ υ π ο , τ ό όποιο κοιτάζει
ό καλλιτέχνης καί μέ πιστή α π ό δ ο σ η κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε ι τό ο­
μοίωμα τ ο υ .
Τό στοιχείο τ ή ς μιμήσεως κατέχει κεντρική σημα­
σία στή δ ι δ α σ κ α λ ί α τού Μ ε γ ά λ ο υ Βασιλείου περί τέχνης.
Α κ ό μ η κ α ί ό ϊδιος ό δ ρ ο ς «είκών», τ ό ν όποιο χρησιμο­
ποιεί ύπό τ ή ν ε π ί δ ρ α σ η τ ο ΰ Π λ α τ ω ν ι σ μ ο ΰ μέ μιά πολύ
ευρεία έννοια, εμπερικλείει τ ό στοιχείο τ ή ς μιμήσεως,
τής «όμοιώσεως» τ ή ς ε ι κ ό ν α ς μέ τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο . Ό όρος
δέν μπορεί νά χρησιμοποιηθεί ούτε κ α ν σέ σχέση μέ τ ό ν
δρο «φυσική είκών» - δ ι ά τ ο ΰ οποίου χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι ό
Χριστός ώ ς εικόνα τού Θεού Π α τ ρ ό ς - , εάν ή εικόνα δέν
διασώζει τ ό α ρ χ έ τ υ π ο απεικονισμένο ώ ς π ρ ό ς τή φύση
του μέ σαφήνεια καί α π α ρ ά λ λ α κ τ ο τ ρ ό π ο . Ή διαπί5
5
5
19
2 0
19. «Τό δέ καθ' ö τό ένθύμιον δηλούν ή τό έκκείμενον υπόδειγμα τω τε­
χνίτη. 'Ή γαρ προαναζωγραφήσας τή διάνοια τό κατασκεύασμα, ούτως εις
έργον τήν φαντασίαν ήγαγεν ή πρός ήδη έκκείμενον παράδειγμα αποβλέπων,
καθ' όμοίωσιν εκείνου τήν ένέργειαν κατευθύνει»: ΒΕΠ 52, 234, 23-27. Ένώ ό
πλατωνικός δημιουργός χρησιμοποιεί τόν κόσμο τών ιδεών ώς causa exempla­
ris, ό Θεός κατεσκεύασε τόν κόσμο κατά τό Μ. Βασίλειο έκ του μηδενός
σύμφωνα μέ πρότυπα, τά όποια αυτός έπενόησε («εις νούν βάλλειν», «έννοεΐν») καί είναι γι' αυτό «αυτής τής φύσεως τών όντων δημιουργός»: Όμιλία
Β' εις τήν Έξαήμερον 2-3: ΒΕΠ 51, 196 έξ. Γι' αυτά τά επινοημένα πρότυπα ό
Ψευδό-Διονύσιος (Περί θείων ονομάτων 5: PG 3, 816 Α έξ.) χρησιμοποίησε
τόν δρο «προορισμοί», τόν όποιο παρέλαβε καί ό Ιωάννης Δαμασκηνός
(Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας εικόνας Α ' , 10: Kotier I I I , 84. Γ ' , 19:
Kotier III, 127). Πρβλ. Επίσης Η. Menges, Die Bilderlehre des hl. Johannes von
Damaskus, Kallmütz 1937, σ. 52. Βλ. καί κατ. σ. 94 έξ.
20. Βασιλείου Μεγάλου, Έπιστ. 38, 8: ΒΕΠ 55, 63: «Ού γάρ αν ό τής εικό­
νος διασωθείη λόγος, ει μή διά πάντων τό εναργές έχοι καί άπαράλλακτον».
23
σ τ ω σ η , δτι ή εικόνα διασώζει πιστά τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο , ισχύ­
ει ώ ς π ρ ό ς τήν τέχνη σέ μεγαλύτερο βαθμό. Ό χ α ρ α κ τ η ­
ρισμός τού έργου τέχνης ώ ς «μιμητικής ε ι κ ό ν ο ς » υπο­
γραμμίζει α κ ρ ι β ώ ς τ ό στοιχείο αυτό, δτι δ η λ α δ ή πρέπει
νά είναι μία δ σ ο τό δ υ ν α τ ό ν πιό πιστή α π ό δ ο σ η τού π ρ ω ­
τοτύπου. Ή π α ρ α δ ε δ ο μ έ ν η στωική αντίληψη «ars imitatur naturam» (ή τέχνη μιμείται τή φ ύ σ η ) ισχύει καί επί
τού προκειμένου.
21
22
Τό χαρακτηρισμό του Χρίστου ώς εικόνα Θεού, ό όποιος προέρχεται άπό
τόν απόστολο Παύλο (Β' Κορ 4, 4. Κολ 1, 15), διαπραγματεύεται λεπτομερώς
ό Μ. Βασίλειος στις πραγματείες: Περί τού Άγιου Πνεύματος 9: ΒΕΠ 52, 250.
18: ΒΕΠ 52, 269. Κατ' Εύνομίου Β ' , 16-17: ΒΕΠ 52, 199 έξ. [Βασιλείου Μεγά­
λου], Κατ' Εύνομίου Ε ' : PG 29, 724 έξ.: έδώ περιγράφεται μέ ιδιαίτερη παρα­
στατικότητα ή μιμητική παραγωγική εργασία τού καλλιτέχνη. Βλ. καί κατ. σ.
82, σημ. 26 καί σ. 94 έξ.
21. Ή διπλή ορολογία «φυσική είκών» καί «μιμητική είκών», τήν οποία
συναντάμε συχνά στό Μ. Βασίλειο (Περί τού Αγίου Πνεύματος 18: ΒΕΠ 52,
269, 20. Όμιλία ΚΔ' κατά Σαβελλιανών καί Αρείου καί τών Ανόμοιων 4:
ΒΕΠ 54, 219 έξ. Κατ' Εύνομίου Α' 18: ΒΕΠ 52, 178. Β ' , 16-17: ΒΕΠ 52, 199
έξ.) καί σέ άλλους Πατέρες τής Εκκλησίας (πρβλ. Γρηγορίου Νύσσης, Περί
κατασκευής 5: PG 44, 137 Α. Ιωάννου Δαμασκηνού, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας εικόνας Γ ' , 18-23: Kotier I I I , 126 έξ. καί 129 έξ. Θεοδώρου
Στουδίτου, Επιστολή πρός Πλάτωνα: PG 99, 501 Β), άπαντα ήδη στό Φίλωνα
Αλεξανδρείας: πρβλ. Fr. W. Eltester, Eikon im Neuen Testament, Berlin 1958,
σ. 59 καί 102 έξ.
Κατά τήν ερμηνεία τού Μ. Βασιλείου τό στοιχείο τής μιμήσεως είναι γιά
τήν εικόνα απαραίτητο. ΓΓ αυτό τό έργο τού ζωγράφου είναι κάτι τό «θαυμαστόν», δταν «μιμηθεί» τήν ομορφιά τού άνθρωπου: Πρός τούς νέους, δπως άν
έξ ελληνικών ώφελοιντο λόγων 6: ΒΕΠ 54, 204. Τουναντίον είναι δείγμα κα­
κής ζωγραφικής, δταν ή μίμηση δέν ικανοποιεί πλήρως καί ή εικόνα αποκα­
λύπτει τό πρωτότυπο μόνον μέ μεγέθυνση ενός στοιχείου π.χ., μιας καμπύλης
μύτης ή μιας ουλής: Περί φθόνου 5: ΒΕΠ 54, 113. Πρβλ. επίσης Έπιστ. 38, 8:
ΒΕΠ 55, 63· ή επιστολή αυτή δέν προέρχεται βέβαια άπό τό Μ. Βασίλειο, άλ­
λα άπό τό Γρηγόριο Νύσσης, δπως υπέδειξε ό Α. Cavallin, Studien zu den Brie­
fen des hl. Basilius, Lund 1944, σ. 71-81, καί απέδειξε τελικά ό R. Hübner, Gregor von Nyssa als Verfasser der sog. Ep. 38 des Basilius, έν: Epektasis. Melanges
patristiques offerts au Cardinal Jean Danielou, publies par J. Fontaine et Ch.
Kannengiesser, Paris 1972, σ. 463-490.
22. Cicero, De legibus, 1, 8, 25-26: SVE I I , 334, 16 έξ.: έδώ πρόκειται γιά έ­
να απόσπασμα τού Χρυσίππου. Πρβλ. ακόμη Κ. Flasch, Ars imitatur naturam.
24
Είναι αυτονόητο, π ώ ς ή ά π ο ψ η τ ή ς μιμήσεως σ' αυ­
τή τή συνάφεια δέν άφορα τις τέχνες γενικά, α λ λ ά ειδι­
κά τις ε ι κ α σ τ ι κ έ ς τέχνες. Καί μεταξύ αυτών ό Μ. Βασί­
λειος εφιστά τήν π ρ ο σ ο χ ή του δχι τ ό σ ο στήν π λ α σ τ ι κ ή ,
δσο κυρίως στή ζ ω γ ρ α φ ι κ ή . Ή θετική του κρίση γιά τή
ζωγραφική εκφράζεται σ α φ ώ ς στή σ ύ γ κ ρ ι σ η , τήν ο­
ποία κάνει α ν ά μ ε σ α στό ζωγράφο καί στό λογογράφο.
Καί οί δύο αναφέρονται σέ γεγονότα καί τά συγκρατούν.
Ό λ ο γ ο γ ρ ά φ ο ς - ί σ τ ο ρ ι κ ό ς «τω λ ό γ ω » , «εν γ ρ α φ ή » , ό ζω­
γ ρ ά φ ο ς «τοις πίναξιν». «"Α γ ά ρ ό λ ό γ ο ς τ ή ς ιστορίας
διά τής α κ ο ή ς παρίστησι, ταύτα γ ρ α φ ι κ ή σ ι ω π ώ σ α διά
μιμήσεως δείκνυσιν».
Σ' ένα ά λ λ ο χωρίο καί συγκεκριμένα στό τέλος τού
λόγου γιά τό μάρτυρα Β α ρ λ α ά μ εμφανίζεται πάλι αυτή
23
24
Platonischer Naturbegriff und mittelalterliche Philosophie der Kunst, έν: Κ. Flasch
(Hg.), Parousia. Festschrift für J. Hirschberger, Frankfurt 1965, σ. 265-306* i διαίτ. σ. 267, σημ. 5, δπου αναφέρονται στοιχεία σχετικά μέ τήν καταγωγή
τής ανωτέρω φράσεως.
23. Βασιλείου Μεγάλου, Όμιλία ΙΘ' εις τούς αγίους τεσσαράκοντα μάρ­
τυρας 2: ΒΕΠ 54, 172, 25-29. "Οτι ή λέξη «λογογράφος» σ' αυτό τό χωρίο δέν
έννοει τούς ευαγγελιστές, δπως ένόμιζαν κατά τήν εικονομαχία καί ακόμη
και σήμερα ώρισμένοι ερμηνευτές νομίζουν (πρβλ. Ιωάννου
Δαμάσκηνου,
Κατά Κωνστ. Καβαλίνου 3: PG 95, 316 Β. Dem. Savramis, Der abergläubische
Mißbrauch der Bilder in Byzanz, Ostkirchliche Studien 9, 1960, 177), εξάγεται
ευκρινώς άπ' δλο τό χωρίο. Τό χωρίο αυτό ανήκει στήν εισαγωγή τής Όμιλίας καί ή σύγκριση ανάμεσα στό ζωγράφο καί στό λογογράφο πρέπει νά εν­
νοηθεί σ' αυτά τά γενικά πλαίσια. Χαρακτηριστική είναι πάντως ή άρχή τής
συγκρίσεως* «έπεί καί πολέμων ανδραγαθήματα καί λογογράφοι πολλάκις
καί ζωγράφοι διασημαίνουσιν ...».
24. Βασιλείου Μεγάλου, Όμιλίαι Ι Ζ ' , Εις Βαρλαάμ τόν μάρτυρα 3: ΒΕΠ
54, 163. Πρβλ. επίσης Έπιστ. 2, 3: ΒΕΠ 55, 14. Ώ ς πρός τό χωρίο άπό τήν
Όμιλία γιά τό Βαρλαάμ πρβλ. επίσης H.-G. Beck, Von der Fragwürdigkeit der
Ikone, Bayerische Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse, Sitzungsberichte 1975/7, München 1975, σ. 22, δπου δμως ή πρόταση «Ich will den Athle­
ten s e h e n , der auf eurem Bild gemalt ist» αποτελεί τελείως ελεύθερη καί α­
νεπιτυχή απόδοση τού κειμένου τού ιερού Πατρός.
25
ή σύγκριση. Ά φ ο ύ ό επιδέξιος καί δεινός ρ ή τ ο ρ α ς έχει
περιγράψει μέ τ ά λόγια του τις ή ρ ω ϊ κ έ ς πράξεις τού μάρ­
τυρα, παρακινεί τούς ζωγράφους νά σχεδιάσουν μέ τ ά
χ ρ ώ μ α τ α τους μία επιτυχέστερη εικόνα του: «... ' Α ν ά στητέ μοι νΰν, ώ λ α μ π ρ ο ί τ ώ ν α θ λ η τ ι κ ώ ν κ α τ ο ρ θ ω μ ά τ ω ν
ζωγράφοι* τήν τού σ τ ρ α τ η γ ο ύ κολοβωθεΐσαν εικόνα ταΐς
ύμετέραις μεγαλύνατε τέχναις ... Α π έ λ θ ω τή τ ώ ν άριστευμάτων τοΰ μ ά ρ τ υ ρ ο ς π α ρ ' υμών νενικημένος γραφή·
χ α ί ρ ω τήν τοιαύτην τ ή ς υ μ ε τ έ ρ α ς ισχύος σήμερον νίκην
ή τ τ ώ μ ε ν ο ς ... Έ γ γ ρ α φ έ σ θ ω τ ω πίνακι καί ό τ ώ ν παλαισ μ ά τ ω ν άγωνοθέτης Χ ρ ι σ τ ό ς » .
Τί π ρ ο κ ύ π τ ε ι ά π ό τις τελευταίες φράσεις; Ή υπερο­
χή τ ή ς εικόνας είναι σίγουρα στό χωρίο αυτό μία ρητορι­
κή υ π ε ρ β ο λ ή . Ά λ λ ' αυτό δέν αλλάζει τίποτε στήν επα­
νειλημμένα διατυπωμένη ά π ο ψ η , δτι κ α τ ά τ ό Μ. Βασί­
λειο ή εικόνα είναι ένα είδος γ λ ώ σ σ α ς . Ή χριστιανική
ζωγραφική α ν α π α ρ ά σ τ α σ η ι σ τ ο ρ ι κ ώ ν γεγονότων, ή ο­
ποία γι αυτή τήν περίοδο είναι α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ά τ ε κ μ η ρ ι ω ­
μένη, βρίσκει έ δ ώ τήν πλήρη τ η ς αναγνώριση. Α κ ό μ η
καί ώ ς π ρ ό ς τήν εικονική α ν α π α ρ ά σ τ α σ η τοΰ ίδιου τοΰ
Χριστού ό Μ. Βασίλειος δέν έχει κανένα ε ν δ ο ι α σ μ ό . Κατ α φ ά σ κ ε ι καί υποστηρίζει έτσι τήν π ρ ά ξ η τ ώ ν συγχρό­
νων του καί αυτή του ή συμβολή είναι εξαιρετικής σημα­
σίας καί ανυπολόγιστη. Τούς χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ο ύ ς π ρ ο β λ η μ α 25
2 6
5
25. Αυτή ή ρητορική υπερβολή αναλογεί μολαταύτα στήν παραδεδομένη
αριστοτελική άποψη γιά τήν ανωτερότητα τής οράσεως έναντι τών άλλων
αΙσθήσεων πρβλ. /. P. Sheldon-Williams, The Greek Christian Platonist Tradi­
tion ..., έν: Α. Η. Armstrong (ed.), The Cambridge History of Later Greek and
early Medieval Philosophy, Cambridge 1970, σ. 514, σημ. 9.
26. Αυτή τήν άποψη δέχονται και άλλοι χριστιανοί συγγραφείς* πρβλ.
ώρισμένα χωρία στόν Ε. ν. Dobschütz, Christusbilder. Untersuchungen zur
christlichen Legende, Leipzig 1899, σ. 110-111. Περί τοΰ προβλήματος άπό σύγ­
χρονη άποψη βλ. Χρ. Γιανναρά, Ή Είκόνα ώς σημαντική του μή συμβατικού
λόγου, Φιλοσοφία 1 (1971) 94-105. Βλ. καί κατ. σ. 98 έξ. καί 157 έξ.
26
τισμούς του ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ ιστορικού Εύσεβίου και τοΰ
Έ π ι φ α ν ί ο υ κ α τ ά τον ϊδιο αιώνα ο υ δ ό λ ω ς τούς συμμερί­
ζεται ό μέγας Ι ε ρ ά ρ χ η ς .
Πέραν αυτού δέν είναι δυνατόν νά εξαχθεί ά π ό τ ά
προαναφερθέντα χωρία κανένα σ υ μ π έ ρ α σ μ α μέ βεβαιό­
τητα. Σ αυτά ουδείς λ ό γ ο ς γίνεται περί τιμής τ ώ ν εικό­
ν ω ν στήν καλύτερη π ε ρ ί π τ ω σ η μπορεί κανείς νά διαπι­
στώσει μόνον μία έμμεση ένδειξη α ν ο χ ή ς τής μ ά λ λ ο ν ευ­
κ ό λ ω ς διαδιδομένης τότε τιμής τών εικόνων. Αυτό μοΰ
φαίνεται δυνατόν ιδιαιτέρως στά πλαίσια τ ή ς σ υ ν ε χ ώ ς
αυξανομένης σ η μ α σ ί α ς , πού α π ο κ τ ο ύ σ ε τό φαινόμενο
τής τιμής τών μαρτύρων », αυτή τήν ε π ο χ ή .
27
5
2
27. Γιά τόν Εύσέβιο χαρακτηριστικό είναι τό γράμμα του στήν Κωνστάν­
τια, τήν αδελφή του Μεγάλου Κωνσταντίνου: ΒΕΠ 19, 172-174. Σέ σχέση μέ
τόν Έπιφάνιο τά αποτελέσματα τών ερευνών τού Κ. Holl επιβάλλονται όλονέν και σαφέστερα (Die Schriften des Epiphanius gegen die Bilderverehrung, έν:
Gesammelte Aufsätze zur Kirchengeschichte, I I . Der Osten, Tübingen 1938, σ.
351-378)* σύμφωνα μέ τά αποτελέσματα αυτά δέν μπορεί νά αμφισβητηθεί ή
γνησιότητα τών γραπτών τού Έπιφανίου κατά τής προσκυνήσεως τών είκόνων. Οί αντιρρήσεις τού Georg Ostrogorsky (Studien zur Geschichte des byzanti­
nischen Bilderstreites, Amsterdam 1964) γύρω άπό τά συμπεράσματα τού Κ. Holl
δέν επιβλήθηκαν. Πρβλ. F. Dölger, Παρασπορά, Ettal 1961, σ. 273-292. Η. ν.
Campenhausen, Die Bilderfrage als theologisches Problem der alten Kirche, έν: Του
αύτοϋ, Tradition und Leben. Kräfte der Kirchengeschichte, Tübingen 1960, σ. 226,
σημ. 17. H.-G. Beck, Von der Fragwürdigkeit der Ikone, σ. 23 . 77?. Klauser, Die
Äußerungen der Alten Kirche zur Kunst ..., έν: Τον αύτοϋ, Gesammelte Arbeiten
..., σ. 334-335. Βλ. καί κατ. σ. 53 καί 86.
28. Πρβλ. Βασιλείου Μεγάλου, Έπιστ. 243, 2: ΒΕΠ 55, 298-299. Έπιστ. 2,
3: ΒΕΠ 55, 14-15. Ή τιμή τών μαρτύρων ήταν ήδη κατά τή διάρκεια τών διω­
γμών σέ μεγάλο βαθμό διαδεδομένη. Πρβλ. τό υλικό πού συγκέντρωσε ό Ε.
Lucius, Die Anfänge des Heiligenkults in der christlichen Kirche, hg. v. C. Anrieh,
Frankfurt 1966 (Ανατύπωση τής εκδόσεως Tübingen 1904), σ. 68 έξ. "Οχι μό­
νον οί μάρτυρες μέ αυστηρή έννοια, αυτοί δηλαδή, πού ύπέμειναν τό θάνατο,
άλλά ακόμη καί οί «όμολογητές» άπελάμβαναν τιμή στήν αρχαία Εκκλησία*
πρβλ. Β. Kötting, Die Stellung des Konfessors in der Alten Kirche, JbAC 19 (1976)
10 έξ., δπου καί ή νεώτερη βιβλιογραφία.
27
" Ο π ω ς τά α ν ω τ έ ρ ω έρευνηθέντα κείμενα δέν μ π ο ­
ρούν νά θεωρηθούν ώ ς απόδειξη μιας χριστιανικής τιμής
τών εικόνων, τό ϊδιο ισχύει καί γιά τή γ ν ω σ τ ή φράση τοΰ
ιερού Π α τ ρ ό ς : «ή τ ή ς εικόνος τιμή επί τό π ρ ω τ ό τ υ π ο ν
δ ι α β α ί ν ε ι » . Τή φράση αυτή χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν συχνά οί
είκονόφιλοι κ α τ ά τή διάρκεια τ ή ς ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς καί μ π ο ­
ρεί νά χ α ρ α κ τ η ρ ι σ θ ε ί στήν ορθόδοξη θεολογία τ ή ς εικό­
ν α ς ώ ς ό θεολογικά β ά σ ι μ ο ς καί σ τ α θ ε ρ ό ς κ α ν ό ν α ς τής
τιμής τ ώ ν εικόνων. Ή δ ι α π ί σ τ ω σ η , δτι αυτή ή φράση δέν
αναφέρεται στή χριστιανική τιμή τ ώ ν εικόνων, π ρ ο κ ύ ­
πτει ά π ό τήν ακριβή μελέτη τ ώ ν συμφραζομένων. Σέ μία
άλλη σ υ ν ά φ ε ι α
έ χ ω καταδείξει ευκρινώς τή διπλή ση­
μασία τ ή ς φ ρ ά σ ε ω ς : μέ τήν π ρ ώ τ η της σημασία αναφέ­
ρεται ή π ρ ό τ α σ η στήν τεχνητή εικόνα, καί συγκεκριμένα
αυτή τοΰ α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α , καί μαρτυρεί δτι ή τιμή, ή οποία
α π ο δ ί δ ε τ α ι στήν εικόνα τοΰ βασιλιά, μεταβαίνει στό ϊδιο
τ ό εικονιζόμενο π ρ ό σ ω π ο . Ή π ρ ό τ α σ η δ μ ω ς χρησιμο29
29α
29. Βασιλείου Μεγάλου, Περί τού Αγίου Πνεύματος 18: ΒΕΠ 52, 269. Βλ.
καί κατ. σ. 111 έξ. "Οτι ό Μ. Βασίλειος στό χωρίο αυτό στρέφεται «εναντίον
κάθε καταχρήσεως τών εικόνων», δπως υποστηρίζει ό Δ. Σαβράμης (Der aber­
gläubische Mißbrauch ..., Ostkirchliche Studien 9, 1960, 177), δέν ανταποκρίνε­
ται στά ίστορικά δεδομένα τής εποχής του, κατά τήν οποία δέν αποδεικνύε­
ται εύκολα ούτε ή τιμή τών εικόνων, πολύ δέ όλιγώτερο ή κατάχρηση της.
Ά λ λ ά πρό πάντων ομιλούν εναντίον μιας τέτοιας ερμηνείας τού χωρίου - καί
αυτό είναι πού πρέπει νά προσεχθεί- τά συμφραζόμενα: Ά π ό τό δλο κείμενο
προκύπτει, δτι δέν πρόκειται γιά χριστιανική τιμή εικόνων. Τουναντίον γιά τι­
μή τών εικόνων γίνεται λόγος στή μή γνήσια επιστολή 360: ΒΕΠ 55, 383.
Πρβλ. ώρισμένες περιληπτικές παρατηρήσεις γύρο) άπό μή γνήσιες επιστολές
τού Μ. Βασιλείου: Κ. Μπόνη, Βασίλειος ό Μέγας, ΒΕΠ 51, Αθήναι 1975, σ.
141-146. Έ κ παραδρομής προφανώς δέν αναφέρει ό Μπόνης (σ. 142 έξ.) τήν
επιστολή 360 ο')ς μή γνήσια· δτι δμως καί κατά τόν Μπόνη ή επιστολή αυτή
δέν προέρχεται άπό τό Μ. Βασίλειο, τό διαβάζουμε στή σ. 162. Στήν τελευ­
ταία αυτή συνάφεια (σ. 161) υποστηρίζει ό Μπόνης, δτι ή παραπάνω διαπραγματευθεΐσα φράση (Περί τού Αγίου Πνεύματος 18: «ή τής είκόνος τιμή ...»)
άφορα τή χριστιανική τιμή τών εικόνων, πράγμα πού δέν ευσταθεί.
29α. Βλ. κατ. σ. 117 έξ.
28
ποιείται ώ ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α π ρ ό ς διασάφηση τ ή ς σ χ έ σ ε ω ς
του Χρίστου ώ ς ε ι κ ό ν α ς του Θεού π ρ ό ς τόν Π α τ έ ρ α και
εμπεριέχει έτσι μία δεύτερη μεταφορική σ η μ α σ ί α : Ή τι­
μή, ή οποία α π ο δ ί δ ε τ α ι σ τ ό ν Υιό, μεταβαίνει στόν Π α τ έ ­
ρα. Ώ ρ ι σ μ έ ν ο ι ερευνητές, ό π ω ς π.χ. ό Hugo Koch καί ό
Walter Elliger δέν αποδίδουν σ ω σ τ ά τό νόημα τ ή ς φρά­
σεως, δ τ α ν υπογραμμίζουν μόνον τή μεταφορική σημα­
σία τής π ρ ο τ ά σ ε ω ς καί ισχυρίζονται μ ά λ ι σ τ α μέ έ μ φ α σ η ,
δτι ή φράση «δέν αναφέρεται κ α θ ό λ ο υ σέ μία τεχνητή ει­
κόνα . . . » .
30
Σ υ ζ η τ ώ ν τ α ς δ μ ω ς έ δ ώ τό ε ρ ώ τ η μ α , εάν ή κ α τ ά φ α σ η
τής χριστιανικής ζ ω γ ρ α φ ι κ ή ς τέχνης ά π ό τό Μ. Βασίλειο
πρέπει νά νοηθεί καί ώ ς υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ ή ς τιμής τ ώ ν εικό­
νων, είναι π ρ ο φ α ν έ ς στόν καθένα, δτι μέ τό ε ρ ώ τ η μ α αυ­
τό θίγεται τ α υ τ ό χ ρ ο ν α καί τό ζήτημα: Ποιο σ κ ο π ό εκ­
πληρώνει ή τέχνη στή σ κ έ ψ η τοΰ ιερού Π α τ ρ ό ς ; Ποιά α­
ξία έχει;
Στήν ερώτηση ώ ς π ρ ο ς τόν τελικό σ κ ο π ό τοΰ έργου
τέχνης μπορεί νά δοθεί ή σ α φ ή ς α π ά ν τ η σ η , δτι ή χρι­
στιανική τέχνη γιά τό Μ. Βασίλειο υπηρετεί τήν αγωγή
τοΰ χριστιανού. Ό Ι ε ρ ά ρ χ η ς μιλάει καί γιά αισθητική α­
ξία τής τέχνης («τέρψιν ο φ θ α λ μ ώ ν » ) , ό π ω ς είδαμε* αυτό
30. Πρβλ. Η. Koch, Die altchristliche Bilderfrage ..., σ. 70. W. Elliger, Die
Stellung der alten Christen zu den Bildern ..., σ. 60. Ό G. Β. Ladner, The con­
cept of the image in the Greek fathers and the Byzantine iconoclastic controversy,
Dumbarton Oaks Papers 7 (1953) 3, μνημονεύει επίσης μόνον τή σημασία τής
προτάσεως «to illustrate the unifying image relation of the Son to the Father in
the Divine Trinity». Πολύ ενδιαφέροντα είναι σ' αυτή τή μελέτη (σ. 5 έξ.) δσα
ό συγγραφέας αναφέρει γιά τις πλατωνικές επιδράσεις στή φρασεολογία γιά
τις εικόνες. Βλ. επίσης γιά τό ίδιο πρόβλημα Η. Wulms, Eikon. Eine begriffs­
geschichtliche Untersuchung zum Piatonismus. I . Teil: Philon von Alexandrien,
Münster 1935. P. Aubin, L ' "image" dans Γ oeuvre de Plotin, Recherches de
science religieuse 61 (1953) 348-379.
29
31
ό μ ω ς αποτελεί α σ ή μ α ν τ η π α ρ α τ ή ρ η σ η . Σύμφωνα μέ
τήν ά π ο ψ η του δέν υπάρχει τέχνη γιά τήν τέχνη. Ό τελι­
κ ό ς σ κ ο π ό ς (causa finalis), τ ό «δι δ » τ ή ς τέχνης, μιλών­
τ α ς γενικά, συνίσταται κ α τ ά τ ό Μ . Βασίλειο σ τ ό δτι
χρησιμοποιείται ά π ό τόν ά ν θ ρ ω π ο , δ η λ . αποδεικνύεται
χρήσιμη γιά τ ό ν ά ν θ ρ ω π ο («διά γ ά ρ τήν χρήσιν τήν τ ώ ν
ανθρώπων») .
Ή τελική αιτία τ ή ς τέχνης έχει μόνον τότε εκπλη­
ρωθεί, δ τ α ν κάθε ανθρώπινο έργο, κ α θ ώ ς επίσης κάθε
στοιχείο αυτού τού κ ό σ μ ο υ , οδηγεί σ τ ό σ κ ο π ό , ό ό π ο ι ο ς
έχει τεθεΐ σέ όλη τή δημιουργία και ιδιαίτερα στήν αν­
θρώπινη ψ υ χ ή . Α υ τ ό ς ό σ κ ο π ό ς , «τό ά κ ρ ό τ α τ ο ν τ ώ ν όρεκτών», είναι καί γιά τ ό Μ. Βασίλειο, ό π ω ς καί γιά άλ­
λους "Ελληνες ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ ς συγγραφείς καί Π α τ έ ­
ρες, ή θέωση τού άνθρωπου («ή π ρ ό ς τόν Θεόν όμοίωσις», τό «Θεόν γ ε ν έ σ θ α ι » ) . Σ τ ό φ ώ ς ενός τέτοιου ύ ψ η 5
32
33
31. Πρβλ. άνωτ. σ. 20, σημ. 14. Επίσης ό χαρακτηρισμός του έργου τέ­
χνης ώς «θαυμαστόν», δταν ό άνθρωπος, τόν όποιον έχει παραστήσει ό καλ­
λιτέχνης, έχει αποδοθεί όντως πιστά, θά μπορούσε νά εννοηθεί ώς αισθητική
αξιολογική κρίση: Πρός τούς νέους, δπως αν έξ ελληνικών ώφελοΐντο λόγων
6: ΒΕΠ 54, 204. Παρ' δλα αυτά γιά τό Μ. Βασίλειο ή ηθική απαίτηση «τάς διά
τών αισθήσεων ήδονάς άτιμάσωμεν» ενέχει μεγαλύτερη αξία άπό τήν αισθητι­
κή αξιολόγηση: Πρός τούς νέους, δπως άν έξ ελληνικών ώφελοΐντο λόγων 9:
ΒΕΠ 54, 210.
32. Βασιλείου Μεγάλου, Περί τού Αγίου Πνεύματος 3: ΒΕΠ 52, 234. Τό
γεγονός, δτι έδώ παρουσιάζεται ή χρήση ώς κριτήριο τού έργου τέχνης, ση­
μαίνει, δτι πρόκειται σαφώς γιά ένα ηθικό, καί δχι αισθητικό κριτήριο. Ή
στωική άποψη γιά τά «αδιάφορα» και ή διπλή δυνατότητα τής χρήσεως τους
αντικατοπτρίζεται πολύ συχνά στήν ηθική σκέψη δχι μόνον τού Μ. Βασι­
λείου, άλλά επίσης τού Κλήμεντος Άλεξανδρέως, τού Ιωάννου Χρυσοστό­
μου κ.ά.: Th. Nikolaou, Der Neid bei Johannes Chrysostomus unter Berücksichtigung der griechischen Philosophie, Bonn 1969, σ. 81 έξ. Πρβλ. επίσης τά
χωρία, πού συγκέντρωσε ό J. Stelzenberger, Die Beziehungen der frühchristlichen Sittenlehre zur Ethik der Stoa, München 1933, σ. 307-354.
33. Βασιλείου Μεγάλου, Περί τού Αγίου Πνεύματος 9: ΒΕΠ 52, 250.
Πρβλ. επίσης Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΘ' Θεολογικός 3, 19: ΒΕΠ 59,
249.
30
λοϋ σ κ ο π ο ύ πρέπει νά κατανοηθεί και νά αξιολογηθεί
και ή τ έ χ ν η . Τ ό α ξ ί ω μ α , πού αντιστοιχεί σ τ ό σ κ ο π ό αυ­
τό, έχει ώ ς έξης: «τή ψυχή τ ά β έ λ τ ι σ τ α π ο ρ ι σ τ έ ο ν » . Ή
ψυχή τού χριστιανού οφείλει σ υ ν ε π ώ ς νά προσπορισθεΐ
ά π ό τήν τέχνη ό σ ο τό δυνατόν μεγαλύτερη ωφέλεια. Και
αυτή α κ ρ ι β ώ ς ή ωφέλεια είναι ή συμβολή τ ή ς τέχνης
στήν αγωγή τ ή ς ψ υ χ ή ς . Ή τέχνη επιτελεί τήν ϊδια λει­
τουργία, ό π ω ς ή Α γ ί α Γραφή καί τό κ ή ρ υ γ μ α . « Ύ π ό μ ν η σ ι ς » είναι ό β α σ ι κ ό ς ό ρ ο ς σ' αυτή τή συνάφεια. Ή
τέχνη καί ειδικά ή ζωγραφική θυμίζουν τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ώ ν
αγίων καί ευσεβών α ν δ ρ ώ ν καί π α ρ α κ ι ν ο ύ ν τ ο ύ ς θεατές
« π ρ ό ς τήν μίμησιν», αφού τό αληθινό ε γ κ ώ μ ι ο τ ώ ν μ α ρ ­
τύρων, ό π ω ς σημειώνει ό ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ό ς Π α τ ή ρ στό ί­
διο χωρίο, είναι ή α π ο μ ί μ η σ η καί ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ή ς ενάρε­
τ η ς καί π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς ζωής τους.
34
35
Τή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο - π α ι δ α γ ω γ ι κ ή αξία τ ή ς τέχνης δια­
βλέπει ό σ υ γ γ ρ α φ έ α ς μ α ς ιδιαιτέρως στή δ ι α δ ι κ α σ ί α κ α ­
τ α σ κ ε υ ή ς κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ώ ν έργων: «"Ωσπερ οί ζωγράφοι,
δ τ α ν ά π ό εικόνων ε ι κ ό ν α ς γράφωσι, π υ κ ν ά π ρ ό ς τό π α ­
ράδειγμα α π ο β λ έ π ο ν τ ε ς , τόν εκείθεν χ α ρ α κ τ ή ρ α π ρ ό ς τό
34. Βασιλείου Μεγάλου, Πρός τούς νέους, όπως αν έξ ελληνικών ώφε­
λοΐντο λόγων 9: ΒΕΠ 54, 207.
35. Βασιλείου Μεγάλου, Όμιλία Ι Θ ' . Εις τούς αγίους τεσσαράκοντα μάρ­
τυρας 2: ΒΕΠ 54, 172. Τήν είκόνα χαρακτηρίζει ώς «υπόμνημα» και ό Ιωάν­
νης ό Δαμασκηνός, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας εικόνας Α ' , 31: Kotier
145: «πρός μνήμην». Επίσης ή Ζ ' Οικουμενική Σύνοδος παρέλαβε τήν άπο­
ψη, δτι οί εικόνες διδάσκουν δι' ύπομνήσεως («οί ταύτας θεώμενοι διανίστανται πρός τήν τών πρωτοτύπων μνήμην τε και έπιπόθησιν»), και τήν ανέδειξε
σέ ουσιώδες σημείο τής θεολογίας τών εικόνων βλ. τό κείμενο στόν H.-J.
Geischer (Hg.), Der byzantinische Bilderstreit (Texte zur Kirchen- und Theologie­
geschichte, 9), Gütersloh 1968, σ. 57. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 240. Γιά τή
διδακτική άποψη τής εικόνας πρβλ. επίσης G. Lange, Bild und Wort. Die kate­
chetische Funktion des Bildes in der griechischen Theologie des sechsten bis neun­
ten Jahrhunderts, Würzburg 1969.
31
εαυτών σπουδάζουσι μεταθεΐναι φιλοτέχνημα· ο ύ τ ω δει
και τόν έ σ π ο υ δ α κ ό τ α εαυτόν πάσι τοις μέρεσι τ ή ς αρε­
τής ά π ε ρ γ ά σ α σ θ α ι τέλειον, οιονεί π ρ ό ς α γ ά λ μ α τ α τινα
κινούμενα και έ μ π ρ α κ τ α , τούς βίους τ ώ ν αγίων ά π ο β λ έ πειν καί τό εκείνων αγαθόν οικεΐον ποιεΐσθαι διά μιμήσε­
ω ς » . Τόν ευγενή σ κ ο π ό τ ή ς α γ ω γ ή ς καθυπηρετεΐ καί ό
τ ρ ό π ο ς ενέργειας τ ώ ν μεγάλων κ λ α σ σ ι κ ώ ν κ α λ λ ι τ ε χ ν ώ ν
Φειδία καί Π ο λ υ κ λ ε ί τ ο υ . Π ρ ό ς κ α τ ο χ ύ ρ ω σ η π.χ. τού
χριστιανικού ιδεώδους, κ α τ ά τό όποιο δέν έχει αξία ή
κ α τ ο χ ή α π λ ώ ς τοΰ πλούτου, ά λ λ ά ή σ ω σ τ ή χρήση του,
αναφέρει τό π α ρ ά δ ε ι γ μ α τους. Ό Φειδίας καί ό Π ο λ ύ ­
κλειτος, λέγει, χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν τό χρυσό καί τό έλεφαντοστοΰν στήν τέχνη τους, επειδή δέν τ ά υπερεκτιμούσαν
κ α θ ' έαυτά. Μ ' αυτή τή χρήση α π έ κ τ η σ ε ό χ ρ υ σ ό ς μία
πολυτιμώτερη καί υψηλότερη α ξ ί α .
3 6
37
4. Γρηγόριος
ό
Θεολόγος
Ό Γρηγόριος ό Θ ε ο λ ό γ ο ς ( + 390), ό ό π ο ι ο ς , ώ ς
γ ν ω σ τ ό ν , ήταν μέ τό Μ. Βασίλειο στενά συνδεδεμένος
διά φιλίας καί είχε α π ο κ τ ή σ ε ι τήν ίδια μόρφωση τ ό σ ο
στή ρητορική σ χ ο λ ή τής Καισαρείας τής Κ α π π α δ ο κ ί α ς
όσο καί στό εθνικό πανεπιστήμιο τ ή ς Α θ ή ν α ς , παίρνει ε­
π ί σ η ς ευνοϊκή καί θετική σ τ ά σ η απέναντι στήν τ έ χ ν η . Ή
σ τ ά σ η του αυτή, πού είναι ό ν τ ω ς π α ρ α δ ε ι γ μ α τ ι κ ή , δια­
φαίνεται κ α τ ' αρχήν άριστα στά γ ν ω σ τ ά λόγια του: «Φι­
λοσοφεί μοι περί κ ό σ μ ο υ ή κ ό σ μ ω ν , περί ύλης, περί ψυ­
χ ή ς , περί λογικών φύσεων βελτίονων τε καί χειρόνων,
περί α ν α σ τ ά σ ε ω ς , κ ρ ί σ ε ω ς , ά ν τ α π ο δ ό σ ε ω ς , Χριστού
36. Βασιλείου Μεγάλου, Έπιστ. 2, 3: ΒΕΠ 55, 14 έξ. Πρός κατανόηση τής
εκφράσεως «αγάλματα κινούμενα και έμπρακτα» πρβλ. ΒΕΠ 55, 14, 19: «Ει­
κόνες έμψυχοι». Βλ. ακόμη κατ. σ. 37, σημ. 54.
37. Βασιλείου Μεγάλου, Πρός τούς νέους, όπως άν έξ ελληνικών ώφε­
λοΐντο λόγων 9: ΒΕΠ 54, 209 έξ. Πρβλ. επίσης άνωτ. σ. 29, σημ. 32.
32
π α θ η μ ά τ ω ν . Έ ν τούτοις γ α ρ και τ ό έπιτυγχάνειν ουκ άχ ρ η σ τ ο ν , και τ ό διαμαρτάνειν ά κ ί ν δ υ ν ο ν » . Ή μετοχή
στήν ελληνική παιδεία είναι γι αυτόν κ ά τ ι τ ό αυτονόη­
τ ο . Τ ά γ ρ α π τ ά του μέ τ ή ν συνεχή α ν α φ ο ρ ά τους στους
κ λ α σ σ ι κ ο ύ ς συγγραφείς τ ό αποδεικνύουν. Ε π ί σ η ς ανα­
φέρει μέ θ α υ μ α σ μ ό τ ο ύ ς ο ν ο μ α σ τ ο ύ ς κ α λ λ ι τ έ χ ν ε ς τ ή ς
κ λ α σ σ ι κ ή ς Ε λ λ ά δ ο ς Φειδία, Ζεύξιδα, Π ο λ ύ γ ν ω τ ο , Π α ράσσιο και Ά γ λ α ο φ ώ ν τ α επειδή «ήξεραν νά ζωγραφί­
ζουν καί νά δημιουργούν εξαιρετικά ό μ ο ρ φ α έργα τέ­
χνης» .
Τήν αντίληψη του περί τέχνης τήν συνδέει καί ό
Γρηγόριος μέ τήν κ α τ εξοχήν τέχνη τ ή ς θεϊκής δημιουρ­
γίας, όταν γράφει «τέχνη γ ά ρ έστι δημιουργός δευτέ­
ρ α » . Καί σ ένα ά λ λ ο χωρίο τ ώ ν π ο ι η μ ά τ ω ν τ ο υ , τ ό ό­
ποιο παρουσιάζει πολύ ενδιαφέρον όχι μόνον γιά τή σκέ­
ψη του, ά λ λ ά γιά σύνολη τ ή ν α ρ χ α ί α ιστορία τ ο ΰ πνεύμα38
5
3 9
40
5
41
5
38. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΖ', 10: ΒΕΠ 59, 218.
39. Πρβλ. Γρηγορίου Πρεσβυτέρου, Βίος Γρηγορίου: ΒΕΠ 58, 239, δπου
ώς ένας άπό τούς δύο σκοπούς τής ποιήσεώς του αναφέρεται ή αντίκρουση
τής νομοθεσίας τού Ιουλιανού, ή οποία απαγόρευε στους χριστιανούς τήν
ελληνική αγωγή («κελεύουσαν μή μετεΐναι Χριστιανοΐς τής Ελλήνων παι­
δείας»), Ώ ς πρός τήν κλασσική παιδεία και τά «ειδωλολατρικά στοιχεία στή
ζωή τών χριστιανών στόν 4ο αιώνα» πρβλ. τή μελέτη τού G. Dabancis, Die
"Laien" in Kirche und Öffentlichkeit. Nach griechischen Zeugnissen des 4. Jhdt.s
besonders des Johannes Chrysostomos, Münster 1977, σ. 126 έξ. Γιά τήν παρα­
λαβή καί επεξεργασία σκέψεων τής αρχαιότητας στό χριστιανισμό ενδιαφέ­
ρον παρουσιάζουν οί εργασίες μεταξύ άλλων τού Werner Jaeger- βλ. κυρίως
W. Jaeger, Early Christianity and Greek Paideia, London 1962.
40. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ Η ' , 25: ΒΕΠ 59, 232. Πρός κατανόηση
τής ερωτήσεως συμβάλλουν οί εισαγωγικές λέξεις τής παραγράφου «Σύ δέ μοι
θαύμασον ...». Ή απάντηση του στό θέμα, άπό πού προέρχονται οί τέχνες
τών καλλιτεχνών αυτών, είναι δτι οί τέχνες τους έρχονται άπό τό Θεό.
41. Γρηγορίου Θεολόγου, Περί τόν εαυτού βίον: ΒΕΠ 62, 55. Πρβλ. επίσης
Λόγος Η ' . Εις τήν άδελφήν εαυτού Γοργονίαν επιτάφιος 10: ΒΕΠ 59, 41, δπου
«ό κάτωθεν πλάστης» εμφανίζεται ώς «άντιδημιουργών» και τά καλλιτεχνή­
ματα τού άνθρωπου συγκρινόμενα μέ τά δημιουργήματα τού Θεού δέν μπο­
ρούν νά τά συναγωνισθούν σέ ομορφιά.
33
τ ο ς , ορίζει τ ή ν τέχνη ώ ς « . . . σ ύ ν τ α γ μ ' έξ εμπειρίας· έξις
δ ά λ υ τ ο ς , ην έπιστήμην λ έ γ ω . "Ο μή χάριν τ ο υ , τ&λλα
δι αύτοϋ, τ έ λ ο ς » . Ή αντίληψη, δτι ή τέχνη υπάρχει γιά
τήν τέχνη δ ι δ ά σ κ ε τ α ι σ τ ό χωρίο αυτό μέ σαφήνεια. Είναι
ή ά π ο ψ η αυτή α π ό ρ ρ ο ι α τ ή ς ε λ λ η ν ι κ ή ς παιδείας κ α ί διαν ο ή σ ε ω ς του ή ή ελευθερία τ ο ύ ποιητή; Α σ φ α λ ώ ς ισχύ­
ουν καί γιά τ ό ν άγιο Γρηγόριο υψηλότεροι στόχοι χρι­
σ τ ι α ν ι κ ή ς υ π ά ρ ξ ε ω ς , έ φ όσον κ α ι α υ τ ό ς , όχι όλιγώτερο
ά π ό τούς ά λ λ ο υ ς π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ο υ ς κ α ί μεταγενέστερους
θεολόγους εξυμνεί τ ό χριστιανικό τ ρ ό π ο ζωής, πού έχει
έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ό π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό . Γιά τ ό λόγο αυτό χ ρ η ­
σιμοποιεί τ ή ν αριστοτελική έ κ φ ρ α σ η «τέχνη τεχνών κ α ί
επιστήμη ε π ι σ τ η μ ώ ν » σέ συνάφεια μέ τ ή ν αγωγή κ α ί τ ή ν
καθοδήγηση τ ή ς ανθρώπινης ψ υ χ ή ς . Μόνον αυτό είναι
γιά τ ό χριστιανό ή «τέχνη τεχνών κ α ί επιστήμη ε π ι σ τ η ­
μών». "Οπου ό ύ ψ ι σ τ ο ς αυτός σ τ ό χ ο ς διαφεύγει τ ή ς π ρ ο ­
σ ο χ ή ς , εκεί δέν μπορεί ούτε ή τέχνη νά είναι α υ τ ο σ κ ο ­
π ό ς , δ π ω ς διαπιστώνεται ε υ κ ό λ ω ς ά π ό τ ό π α ρ ά δ ε ι γ μ α
τ ή ς σ φ ο δ ρ ή ς π ο λ ε μ ι κ ή ς τ ο υ εναντίον τ ή ς ειδωλολατρείας .
5
5
42
5
43
44
45
42. Γρηγορίου Θεολόγου, "Επη ηθικά 34: ΒΕΠ 61, 225. Αυτά τά λόγια εί­
ναι φανερό, δτι αντικρούουν κατά κάποιο τρόπο τήν κρατούσα άποψη, δτι
στήν αρχαία αίσθητική δέν υπήρχε ό χαρακτηρισμός τής τέχνης ώς αυτοσκο­
πού (πρβλ. Ρ. Ο. Kristeller, The modern System of the Arts, Renaissance Thought
II, Papers on Humanism and Arts, New York - Evanston - London 1965, σ. 166
έξ.). Επίσης ό Χρύσιππος (SVF I I , 334, 22 έξ.) φαίνεται νά έχει διδάξει τήν αι­
σθητική αξία τού ωραίου γιά τό ώραΐο. Πρβλ. Χαρ. Φλωράτου, Ή αίσθητική
τών Στωικών, Αθήναι 1973, σ. 10.
43. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Δ ' . Κατά Ιουλιανού στηλιτευτικός 1, 97:
ΒΕΠ 58, 322: «ζήν έτέρωθι καί τών παρόντων καταφρονεΐν ώς ούκ δντων».
44. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Β ' . Απολογητικός τής είς τόν Πόντον
φυγής 16: ΒΕΠ58, 251. Πρβλ. Λόγος Κ Θ ' . Θεολογικός 3, 19: ΒΕΠ59, 248 έξ.,
δπου γίνεται λόγος γιά τό «Θεόν γενέσθαι» τού άνθρωπου.
45. Πρβλ. Γρηγορίου Θεολόγου,
Λόγος Δ ' . Κατά Ιουλιανού στηλιτευτι-
34
Σ π ο υ δ α ί α γιά τό θέμα μ α ς είναι μ ο λ α τ α ύ τ α ή συγκε­
κριμένη ερώτηση ώ ς π ρ ό ς τή θέση, πού παίρνει ό Γρηγό­
ριος ειδικά έναντι τ ώ ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ώ ν έργων τ έ χ ν η ς . Τό
σ χ ε τ ι κ ό , α ρ κ ε τ ά π τ ω χ ό , υλικό δέν αξιολογείται ά π ό τούς
διαφόρους ερευνητές ο μ ό φ ω ν α . Σ τ ό ν επιτάφιο λ ό γ ο γιά
τόν π α τ έ ρ α τ ο υ εγκωμιάζει τό ν α ό , πού είχε κτίσει ό
τ ε λ ε υ τ α ί ο ς , καί ό ό π ο ι ο ς « ώ ς π ρ ό ς τήν ομορφιά υπερείχε
σ χ ε δ ό ν ό λ ω ν » . Στό ν α ό αυτό καί συγκεκριμένα π ά ν ω ά­
π ό τ ο ύ ς κίονες καί τις διώροφες σ τ ο έ ς εύρίσκοντο « π λ ά ­
σ μ α τ α ού λειπόμενα τ ή ς φύσεως». Α ν α φ ο ρ ι κ ά μέ τήν
έ κ φ ρ α σ η του ομιλητή «ού λειπόμενα τ ή ς φύσεως» θεω­
ρούσε π.χ. ό Hugo K o c h π α λ α ι ό τ ε ρ α απίθανο « α υ τ ά τά
π λ ά σ μ α τ α νά ή σ α ν α γ ά λ μ α τ α » . Ό Walter Elliger συμ­
π λ ή ρ ω ν ε μ ά λ ι σ τ α , δτι δέν υπάρχει κ α ν ο π ο ι α δ ή π ο τ ε «ά­
μεση μαρτυρία σ χ ε τ ι κ ά μέ χριστιανικές εικόνες (Bilder)
σ τ ά έργα του» καί ύπό τόν δρο « π λ ά σ μ α τ α » εννοούσε
« δ ι α κ ο σ μ η τ ι κ ά λουλούδια καί ελικοειδή γ λ υ π τ ά , κεφά­
λια ζώων καί π α ρ ό μ ο ι α » . Ό Johannes Kollwitz τά ερμή­
νευσε αντιθέτως ώ ς έργα « π α ρ ό μ ο ι α » μέ τις π α ρ α σ τ ά ­
σεις τοΰ καλού ποιμένα ή τού Ό ρ φ έ α , οί όποιες διασώζον­
τ α ι ά π ό τήν ε π ο χ ή τοΰ Μ. Κωνσταντίνου. Μέ βεβαιό4 6
47
48
49
κός 1, 96: ΒΕΠ 58, 322. Λόγος Κ Η ' . Θεολογικός 2, 14: ΒΕΠ 59, 226. "Επη ηθι­
κά 10: ΒΕΠ 61, 140. 34: ΒΕΠβΧ, 225. "Επη Ιστορικά, περί έτερων 7: ΒΕΠ 62,
244. Πρβλ. επίσης ώρισμένες υποτιμητικές παρατηρήσεις γιά τήν ΰλη γιά τόν
ϊδιο λόγο, δηλαδή επειδή ή τέχνη τών ζωγράφων δέν όδηγεΐ στό Θεό καί ούτε
παιδαγωγεϊ εις Αυτόν: Λόγος Η ' . Εις τήν άδελφήν έαυτου Γοργονίαν επιτά­
φιος ΙΟ.ΒΕΠ 59, 41: «ζωγράφων τέχναι και γοητεύματα».
46. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Ι Η ' . Επιτάφιος εις τόν πατέρα 39: ΒΕΠ
59, 131 έξ.
47. Η. Koch, Die altchristliche Bilderfrage ..., σ. 70.
48. W. Eiliger, Die Stellung der alten Christen zu den Bildern ..., σ. 62.
49. /. Kollwitz, Bild I I I (christlich), RAC 2, στ. 323. Μέ τόν δρο "Figuren"
(μορφές) μεταφράζει και ό Ph. Häuser, Des hl. Bischofs Gregor von Nazianz Reden (Bibliothek d. Kirchenväter 59), München 1928, σ. 387.
35
τ η τ α μπορεί, κ α τ ά τή γνώμη μου, νά εξαχθεί τό έ ξ η ς
σ υ μ π έ ρ α σ μ α : Ή έ κ φ ρ α σ η «ού λειπόμενα τής φ ύ σ ε ω ς »
δέν επιτρέπει ουδεμία εικασία ώ ς π ρ ό ς τό περιεχόμενο
τ ώ ν έν λ ό γ ω π λ α σ μ ά τ ω ν μ ά λ λ ο ν πρέπει νά νοηθεί α­
π λ ώ ς ώ ς εγκώμιο τ ώ ν αναφερομένων έργων τέχνης σύμ­
φωνα μέ τήν τότε κ ρ α τ ο ύ σ α ά π ο ψ η περί τέχνης. Ούτε
μπορεί κανείς νά διευκρινήσει τόν δρο « π λ ά σ μ α τ α » ά π ό
τ ά συμφραζόμενα ά λ λ ω ν χο^ρίων τού συγγραφέα, δ π ο υ
ά π α ν τ α ή λέξη καί δ π ο υ πρόκειται μ ά λ λ ο ν γιά α γ ά λ ­
ματα .
Ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α νά όρίσομε τήν ομοιότητα τών « π λ α ­
σ μ ά τ ω ν » αυτών μέ συγκεκριμένες π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς πρέπει
νά εγκαταλειφθεί, κάθε δέ σχετική π ρ ό τ α σ η παραμένει
ά π λ ή καί μόνον υπόθεση. Α λ λ ά α ν ε ξ α ρ τ ή τ ω ς ά π ό τήν
α β ε β α ι ό τ η τ α ώ ς π ρ ό ς τό τί α κ ρ ι β ώ ς π α ρ ί σ τ α ν α ν τ ά π ρ ο ­
α ν α φ ε ρ θ έ ν τ α έργα, ά σ υ γ κ ρ ί τ ω ς μεγαλύτερης σ η μ α σ ί α ς
είναι τ ό γεγονός, δτι έχομε στό χωρίο αυτό νά κ ά ν ο μ ε μέ
χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ά έργα τέχνης, τ ο π ο θ ε τ η μ έ ν α μ ά λ ι σ τ α ε ν τ ό ς
τοΰ ν α ο ύ . Πέραν τούτου, εντύπωση κάνει τό γεγονός, δτι
μνημονεύονται ελεύθερα καί κρίνονται θετικά. Τή μεγά­
λη σ η μ α σ ί α τών γ ε γ ο ν ό τ ω ν αυτών ώ ς π ρ ό ς τή φιλελεύθε­
ρη καί ανοικτή τοποθέτηση τού ίεροΰ Π α τ ρ ό ς σ χ ε τ ι κ ά
μέ τήν τέχνη θά ή τ α ν ϊσως δυνατόν νά ά π ο δ ώ σ ο μ ε μέ
τήν π α ρ ο ι μ ί α , πού αναφέρει ό ίδιος: « ά π ό τής σ κ ι ά ς άν έπαινοίην τόν α ν δ ρ ι ά ν τ α » .
Έ ν ώ λοιπόν οί π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς τοΰ προαναφερθέντος
χωρίου είναι μέ σιγουριά έργα χριστιανικής τέχνης, πρέ­
πει τουναντίον νά μείνει α ν ο ι κ τ ό τό θέμα, αν οί «άνδρι5 0
5
51
50. «Πλάσματα» σπμαίνει μέ σιγουριά αγάλματα π.χ. στό χωρίο Γρηγο­
ρίου Θεολόγου, Λόγος Κ Η ' . Θεολογικός 2, 14: ΒΕΠ 59, 226 και 15 ΒΕΠ 59,
226.
51. Γοηγορίου Θεολόγου, Λόγος Η ' . Είς τήν άδελφήν έαυτοϋ Γοργονίαν ε­
πιτάφιος 9: ΒΕΠ 59, 40.
36
52
ά ν τ ε ς » , τούς οποίους αναφέρει ό Γρηγόριος στήν επι­
στολή του π ρ ό ς τό ν ο μ ά ρ χ η Ό λ ύ μ π ι ο , ή τ α ν χριστιανικά
έργα τέχνης και εύρίσκοντο μέσα στό ν α ό . Τ ό σ χ ε τ ι κ ό
χωρίο τής ε π ι σ τ ο λ ή ς , μέ τήν όποια ό Γρηγόριος π ρ ο σ π α ­
θεί ν ' αποτρέψει τήν κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ ή ς π α τ ρ ι κ ή ς του πό­
λ ε ω ς έξ αιτίας μιας α ν τ α ρ σ ί α ς , έχει ώ ς έξης: «Τίμησον
δέ τήν ήμετέραν πολιάν, οίς δεινόν ει ποτε τήν μεγάλην
πόλιν έ χ ο ν τ ε ς , νύν μηδέ πόλιν έχοιμεν και θηρίων οικητήριον γένοιτο μετά τήν σήν αρχήν δ τε ν α ό ς öv ήγείραμεν τ φ Θ ε ώ καί ή περί τούτον η μ ώ ν φ ι λ ο κ α λ ί α . Ουδέ γ ά ρ
ει ανδριάντες κατενεχθήσονται, τούτο δεινόν, ει καί άλ­
λως δ ε ι ν ό ν μηδέ περί τούτων νομίσης ήμΐν είναι τόν λόγον, οίς περί τά κρείττονα ή σπουδή . . . » . Δέν πρέπει νά
π α ρ α β λ έ ψ ο μ ε έδώ τήν έ κ φ ρ α σ η «εί καί ά λ λ ω ς δ ε ι ν ό ν » .
Ή ενδεχόμενη κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τών α γ α λ μ ά τ ω ν , είτε μέ χρι­
στιανικό περιεχόμενο εϊτε όχι, τοΰ φαίνεται π ρ ά ξ η βάνδ α λ η , ή οποία έρχεται σέ άμεση αντίθεση μέ τήν αντίλη­
ψη του περί τέχνης.
Ή αδέσμευτη καί θετική αντίληψη τοΰ Γρηγορίου
περί τέχνης εξάγεται καί ά π ό μία άλλη μ α ρ τ υ ρ ί α , στήν
οποία μνημονεύονται εικόνες καί χ ά λ κ ι ν α έργα τέχνης,
πού είχαν κ α τ α σ κ ε υ α σ θ ε ί γιά τό ν ο μ ά ρ χ η Νεμέσιο. Είναι
52α
53
52. Γρηγορίου Θεολόγου, Έπιστ. 141: ΒΕΠ 60, 287. "Ηδη ό Η. Koch, Die al­
tchristliche Bilderfrage ..., σ. 71, παρετήρησε σχετικώς, δτι «οί ανδριάντες δέν
είχαν καμμία τοπική σύνδεση και σχέση μέ τό ναό» καί δτι ή έκφραση «μπορεί
νά εννοεί αγάλματα, πού έστόλιζαν τήν πόλη». Σ' ένα παρόμοιο συμπέρασμα
φθάνει και ό W. Elliger, Die Stellung der alten Christen zu den Bildern ..., σ. 62 έξ.
Ό / Kollwitz, Bild III (christlich), RAC 2, στ. 323, τέλος, θεωρεί μέν αβέβαιο, öv
τά αγάλματα «εύρίσκοντο στό ναό»· χωρίς δμως νά θέτει ευθέως τήν ερώτηση,
δν ήταν χριστιανικά έργα τέχνης, φαίνεται νά τό θεωρεί ώς δεδομένο.
52α. Μέ βάση τά συμφραζόμενα προτιμήθηκε ή γραφή «άλλως», πού έχει
ό Migne (PG 37, 241 D^ άντί τής γραφής «άλλοις», τήν οποία επέλεξαν ό Ρ. Gal­
lay (Gregor von Nazianz Briefe, Berlin 1969, σ. 104) καί κατ' έπέκτασιν οί έκδο­
τες τής ΒΕΠ.
53. Γρηγορίου Θεολόγου, "Επη ιστορικά, περί έτερων 7: ΒΕΠ 62, 243.
37
επίσης α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο , δτι στό ϊδιο χωρίο προβαίνει σέ
σύγκριση α ν ά μ ε σ α σ' αυτά τά έργα τέχνης και τήν εικό­
να, τήν οποία π ρ ό κ ε ι τ α ι νά σχεδιάσει ό ίδιος μέ τά λόγια
του.
Ι δ ι α ί τ ε ρ ο ενδιαφέρον δείχνει ό Γρηγόριος γιά τή ζω­
γ ρ α φ ι κ ή . Κατά τή γνώμη του ό « κ α λ ύ τ ε ρ ο ς ζ ω γ ρ ά φ ο ς »
δέν είναι αυτός, ό ό π ο ι ο ς κατέχει τήν τέχνη νά αναμιγνύει
μόνον τά χ ρ ώ μ α τ α κ α λ ά και έτσι νά κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε ι ένα ό­
μορφο τοπίο, ά λ λ ά «εκείνος, ό όποιος ζωγραφίζει ε π ά ν ω
στόν πίνακα ακριβείς μορφές, οί όποιες φαίνονται σάν νά
είναι ζ ω ν τ α ν έ ς » .
Μέ τις λέξεις αυτές διαδηλώνει ό ιερός Π α τ ή ρ τήν
προτίμηση του γιά τό π ο ρ τ ρ α ί τ ο και τις ιστορικές α ν α π α ­
ραστάσεις απέναντι στόν π ί ν α κ α ενός τοπίου. Αυτό, πού
εξαίρεται έδώ σ α φ ώ ς , είναι ή δ ι δ α κ τ ι κ ή αξία και σημασία
τ ή ς ζ ω γ ρ α φ ι κ ή ς . Ή π α ι δ α γ ω γ ι κ ή αξία τής χριστιανικής
ζωγραφικής συνίσταται στήν α ν α π α ρ ά σ τ α σ η π ρ ο τ ύ π ω ν :
« Ό ζ ω γ ρ ά φ ο ς » , γράφει κ α τ ά λέξιν σ ένα ά λ λ ο χωρίο,
«διδάσκει περισσότερο μέ πιστές α π ε ι κ ο ν ί σ ε ι ς » . Υ ­
π ά ρ χ ο υ ν π ρ ά γ μ α τ ι απεικονίσεις α ν δ ρ ώ ν , οί όποιοι ανα­
γνωρίζονται καί τιμούνται στό σ ώ μ α τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς καί
λειτουργούν έτσι ώ ς π ρ ό τ υ π α . Τέτοιοι ά ν δ ρ ε ς είναι «ζών­
τες μάρτυρες, έμπνοοι στήλαι, σιγώντα κ η ρ ύ γ μ α τ α » .
54
5
55
56
54. Γρηγορίου Θεολόγου, Έ π η Ιστορικά, περί έαυτου 17: ΒΕΠ 62, 124:
«Ζωγράφος έστιν άριστος, ος έν πινάκεσσι χαράσσει
μορφάς άτρεκέας, έμπνοα δερκομένας·
ούχ ος χρώματα πολλά και εΰχροα μάψ έπιμίψας,
λειμώνα γραπτόν δείκνυσιν έκ πινάκων».
Πρβλ. επίσης Λόγος Η ' . ΕΙς τήν άδελφήν έαυτου Γοργονίαν επιτάφιος 10:
ΒΕΠ 59, 41: «ζώντας πίνακας». Σχετικά μέ τήν καλή ανάμιξη τών χρωμάτων
ώς τήν Ιδιαιτερότητα τής ζωγραφικής, πρβλ. Λόγος ΜΓ' Εις τόν Μ. Βασίλειον
Επιτάφιος 26: ΒΕΠ 60, 150. "Επη ίστορικά, περί έαυτου 12: ΒΕΠ 62, 103.
55. Γρηγορίου Θεολόγου, "Επη ηθικά 33: ΒΕΠ 61, 215:
«Γραφεύς διδάσκει τό πλέον τοις έκτύποις».
56. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Μ Γ ' . Εις τόν Μ. Βασίλειον Επιτάφιος 5:
ΒΕΠ ω, 138.
38
Ό Γρηγόριος ό Θ ε ο λ ό γ ο ς ονομάζει αύτη τ ή ν παιδα­
γωγική λειτουργία τ ώ ν αγίων «μέγα μνήμης έμπύρευμα»
μία έ κ φ ρ α σ η , ή οποία χρησιμοποιείται αργότερα
καί ά π ό τόν Ι ω ά ν ν η τό Δ α μ α σ κ η ν ό στήν π ρ ώ τ η του όμι­
λία περί τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν καί σημαίνει συνεχή π α ρ ό ρ μ η σ η
τής μνήμης, κ α τ ά λέξη « π ο λ ύ εύφλεκτη ύλη τ ή ς
μνήμης». " Ο π ω ς στόν Ι ω ά ν ν η έτσι καί σ τ ο Γρηγόριο
πρέπει οί λόγοι αυτοί νά θεωρηθούν σέ άμεση σχέση μέ
τόν π α ι δ α γ ω γ ι κ ό σ κ ο π ό τ ή ς ζ ω γ ρ α φ ι κ ή ς . Α υ τ ό προκύ­
πτει καί ά π ό τό γεγονός, ότι λίγο π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς γίνεται
λόγος γιά τό δτι οί ζωγράφοι κ α τ α φ έ ρ ν ο υ ν μέ τις εικόνες
τους νά συνενώσουν ανθρώπους, οί όποιοι ζουν μακριά ό
ένας ά π ό τ ο ν ά λ λ ο ν .
5 7 ,
58
5. Ιωάννης
ό
Χρυσόστομος
Έ ά ν ό Γρηγόριος κατέχει τ ό ν τιμητικό τίτλο τού
«Θεολόγου» ένεκα τ ώ ν δ ο γ μ α τ ι κ ώ ν του Λ ό γ ω ν , κυρίως
57. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Κ Δ ' . Εις τόν άγιον ίερομάρτυρα Κυπριανόν ..., 2: ΒΕΠ 59, 181. Πρβλ. επίσης Έ π η ηθικά 2: ΒΕΠ 61, 85 έξ. Βλ. σχετι­
κά W. Elliger, Die Stellung der alten Christen zu den Bildern ..., σ. 69* ό Γρηγό­
ριος απέδωσε μαζί μέ τό Μ. Βασίλειο καί τό Γρηγόριο Νύσσης «σ' αυτές (δηλ.
τις απεικονίσεις) κυρίως μία παιδαγωγική σημασία μέ σκοπό νά ενδυναμώ­
σουν τή χριστιανική πίστη καί νά αναζωογονήσουν τήν ευσέβεια. Αυτό, πού
βλέπουν οί πιστοί στήν εικόνα, πρέπει νά τούς προτρέπει σέ άμιλλα καί νά εί­
ναι γι' αυτούς πρότυπο». Γιά τό Γρηγόριο Νύσσης,
Περί τοΰ άγιου
Θεοδώρου..., PG 46, 737 D - 740 Α, ή διδακτική σημασία τής εικόνας είναι
θεμελιώδης. Αυτό είναι τό νόημα τών λόγων του γιά τήν εικόνα ώς «βιβλίου
τινός γλωττοφόρου διά χρωμάτων» καί τοϋ χαρακτηρισμού τής ζωγραφικής
ώς «γραφής σιωπώσης».
58. Ιωάννου Δαμασκηνού, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας εικόνας
Α ' , 22: Kolter I I I , 111. Πρβλ. κατ. σ. 101 καί 159. Γιά τή διδακτική λειτουργία
τής ορθοδόξου εικονογραφίας βλ. καί Κων. Καλοκύρη, Ή ζωγραφική τής
Όρθοδοξίας, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 124 έξ. δπου αναφέρει τά διάφορα εικο­
νογραφικά θέματα καί τή θέση τους μέσα στό ναό. Πρβλ. καί κατ. σ. 101,
σημ. 74, καί σ. 157 έξ.
39
τ ώ ν πέντε Θεολογικών Λόγων του κ α τ ά τών Εύνομιανών
καί Μ α κ ε δ ο ν ι α ν ώ ν , ό τ ρ ί τ ο ς στόν κ ύ κ λ ο τ ώ ν Τριών Τερ α ρ χ ώ ν , ό Ι ω ά ν ν η ς ό Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ς (+407), είναι γνω­
σ τ ό ς γιά τά κ η ρ ύ γ μ α τ α του, τ ά όποια α π έ β λ ε π α ν στήν
καθημερινή π ρ α κ τ ι κ ή ζωή τ ώ ν συγχρόνων του. Ό μεγά­
λ ο ς αυτός Ρ ή τ ο ρ α ς είναι κυρίως π ρ α κ τ ι κ ό ς θεολόγος
καί ώ ς π ρ α κ τ ι κ ό ς θεολόγος δέν ασχολείται μέ θ ε ω ρ ί ε ς .
Γι' αυτό καί δέν π ρ ο κ α λ ε ί έ κ π λ η ξ η , δτι δέν αναπτύσσει
ιδιαίτερες σκέψεις περί θεωρίας τής τέχνης.
Τήν εμφάνιση τ ώ ν τεχνών τή θεωρεί ώ ς μία τ ώ ν συν­
επειών τής π τ ώ σ ε ω ς εκ τού π α ρ α δ ε ί σ ο υ . Οί τέχνες επι­
διώκουν τόν π ρ α κ τ ι κ ό σ κ ο π ό , νά προμηθεύσουν στόν
ά ν θ ρ ω π ο τά α ν α γ κ α ί α στή ζ ω ή καί ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ι σέ με­
γ ά λ ο βαθμό ή μία ά π ό τήν ά λ λ η . Είναι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό
τ ώ ν τεχνών, δτι π α ρ έ ρ χ ο ν τ α ι σ' αυτή καί μαζί μ αυτή τή
ζ ω ή . Τήν κρίση του αυτή πρέπει νά τή δούμε στά πλαί­
σια τής γενικώτερης χ ρ υ σ ο σ τ ο μ ι κ ή ς κ α τ α φ ά σ ε ω ς ά π ό
τή μία καί αρνήσεως ά π ό τήν άλλη πλευρά τού κ ό σ μ ο υ
καί τ ή ς έδώ ζωής. Έ π ί τού προκειμένου δέν αρκεί, ό π ω ς
σ τ ό ν Π λ α τ ω ν ι σ μ ό καί σ τ ό Γνωστικισμό, νά θεωρήσομε
α ρ ν η τ ι κ ά τή ζωή ή νά τήν αρνηθούμε κ α θ ο λ ο κ λ η ρ ί α ν .
59
60
61
6 2
5
6 3
5
64
59. Πρβλ. Th. Nikolaou, Der Neid bei Johannes Chrysostomus unter Be­
rücksichtigung der griechischen Philosophie, Bonn 1969, σ. 26.
60. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί παρθενίας 14: PG 48, 544 έξ. 15: PG 48,
545. Είναι αξιοσημείωτο, δτι ονομάζει καί τούς τεχνίτες «δημιουργούς»: Εις
Α ' Κορ. Όμιλ. 43, 4: PG 61, 373.
61. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις Ματθ. Όμιλ. 49, 4: PG 58, 504.
62. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς Β' Κορ. Όμιλ. 17, 2-3: PG 61, 520-21.
Πρβλ. ακόμη Είς Α' Κορ. Όμιλ. 10, 4: PG 61, 87 καί 34, 5: PG 61, 292.
63. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς Ματθ. Όμιλ. 52, 4: PG 58, 523: «τω παρόντι συγκαταλύονται βίφ».
64. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς Ρωμ. Όμιλ. 16, 6: PG 60, 531. Πρός τόν
Άντιοχειανόν λαόν 5, 2: PG 49, 79: Πρβλ. επίσης Θεοδ. Ζήση, "Ανθρωπος
καί κόσμος έν τή οικονομία τού Θεού κατά τόν ίερόν Χρυσόστομον, Θεσσα­
λονίκη 1971, σ. 246 έξ.
40
Αυτό π ο ύ προέχει είναι αντιθέτως ή συναίσθηση τού γε­
γ ο ν ό τ ο ς , δτι σ αυτή τή ζωή α π ο κ τ ο ύ μ ε τ ό «ενέχυρο»
τής μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς . "Ολα τ ά γήινα πρέπει ε π ο μ έ ν ω ς ν ά
τίθενται σέ σχέση και α ν α φ ο ρ ά π ρ ό ς τή μέλλουσα ζ ω ή ,
δηλ. νά χρησιμοποιούνται, δ π ω ς πρέπει («είς δ έ ο ν » ) .
Τήν ίδια σ κ έ ψ η υπογραμμίζει ό Ι ω ά ν ν η ς , δ τ α ν λέγει:
«ούτω καί σκεύος έ κ α σ τ ο ν λέγομεν καλόν, καί ζώον καί
φυτόν, ούκ ά π ό τ ή ς δ ι α π λ ά σ ε ω ς , ο ύ δ ' ά π ό τ ο ύ χ ρ ώ μ α ­
τ ο ς , ά λ λ άπό τής δ ι α κ ο ν ί α ς » . Σ υ ν ε π ώ ς κ α ί οί τέχνες
είναι κ α λ έ ς , εάν καί έ φ ' όσον « κ α τ α λ ή γ ο υ ν σέ κάτι ωφέ­
λιμο» .
Είναι στόν καθένα π ρ ο φ α ν έ ς , δτι μία τέτοια ριζική
τοποθέτηση δέν αφήνει καί π ο λ λ ά περιθώρια γιά μιά ι­
διαιτέρως θετική αξιολόγηση τ ή ς ε ι κ α σ τ ι κ ή ς τέχνης. Ά ­
πό τήν άλλη πλευρά είναι ό μ ω ς α ν ά γ κ η νά παρατηρηθεί,
δτι δέν ευσταθεί ή ά π ο ψ η ώρισμένων ε ρ ε υ ν η τ ώ ν , σύμ5
65
66
5
67
68
69
65. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς Έφεσ. Όμιλ. 2, 2: PG 62, 19.
66. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί αγίων μαρτύρων 4: PG 50, 653. Βλ. επί­
σης άνωτ. σ. 29, σημ. 32.
67. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς Α ' Τιμ. Όμιλ. 4, 3: PG 62, 525. Πρβλ.
καί Κ. Kalokyris, Wesen und Gehalt der orthodoxen Ikonographie, ΕΕΘΣΠΘ 17
(1972) 8.
68. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς Ματθ. Όμιλ. 52, 3: PG 58, 522: «Ei γαρ τέ­
χνης Ιδιον τό πρός τι χρήσιμον τελευτφν ...».
69. Πρβλ. Δ.Σ. Μπαλάνου, Ή εκκλησιαστική τέχνη καί οί πατέρες τής
Εκκλησίας, Έπετηρϊς τής Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 7 (1930) 134. Γ. Σω­
τηρίου, Ή τέχνη κατά τήν έποχήν τών τριών Ιεραρχών. Σχέσεις τέχνης καί
θρησκείας, Αθήναι 1929, σ. 19. Θεοδ. Ζήση, "Ανθρωπος καί κόσμος ...,
σ. 155.
Δέν θά ήταν, νομίζω, τελείως λανθασμένο, νά αποδοθεί ή κρίση τού Χρυ­
σοστόμου περί τής τέχνης μέ τόν δρο τών Στωικών «άδιάφορον». Είναι γνω­
στόν, δτι ό ίερός Χρυσόστομος ονομάζει τόν πλούτο, τή φτώχεια κλπ. «μέ­
σα», ήτοι αγαθά, τά όποια καθ' έαυτά ούτε καλά ούτε κακά είναι: Είς τό τού
Ήσαΐου, Έ γ ώ Κύριος ό Θεός έποίησα φώς καί σκότος, ποιών είρήνην, καί
κτίζων κακά ... ( Ή σ . 54, 7): PG 56, 149· βλ. καί Th. Nikolaou, Der Neid bei
Johannes Chrysostomus unter Berücksichtigung der griechischen Philosophie,
41
φωνα μέ τήν οποία ό Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ς αρνείται τελείως τις
ε ι κ α σ τ ι κ έ ς τέχνες, επειδή στήν εποχή του εθεωρούντο
ώ ς έκφραση μιας πολυτελούς καί σ π ά τ α λ η ς ζωής.
Α ν τ ι θ έ τ ω ς είναι σ ω σ τ ό , δτι ομιλεί γιά τις εικαστι­
κές τέχνες μέχρις ενός σημείου α μ ε ρ ό λ η π τ α . Δέν διστά­
ζει γι' αυτό νά περιγράψει έργα τ έ χ ν η ς ή τή μέθοδο ερ­
γ α σ ί α ς του ζ ω γ ρ ά φ ο υ λ ε π τ ο μ ε ρ ώ ς , δ τ α ν κυρίως π ρ ό ­
κειται νά εξηγήσει μέ σαφήνεια αυτό, τ ό όποιο θέλει νά
διδάξει στους α κ ρ ο α τ έ ς τ ο υ . Α κ ό μ η πιό θετική καί αμε­
ρόληπτη εμφανίζεται ή σ τ ά σ η του έναντι τ ή ς τέχνης, ό­
ταν συγκρίνει τήν ϊδια τή χριστιανική κοινότητα μ' ένα
οικοδομικό έργο . Ή Ε κ κ λ η σ ί α ώς οικοδομή απαρτί­
ζεται ά π ό τις ψ υ χ έ ς τ ώ ν π ι σ τ ώ ν . Αυτές είναι τ ό σ ο διαφο­
ρετικές καί π ο λ ύ μ ο ρ φ ε ς , δ π ω ς τ ά τ μ ή μ α τ α τ ή ς ο ι κ ο δ ο ­
μής: μερικές ομοιάζουν μέ τ ό χ ρ υ σ ό , πού στολίζει τ ή ν ο­
ροφή, άλλες μέ τ ά α γ ά λ μ α τ α , ά λ λ ε ς μέ τις κ ο λ ώ ν ε ς καί
άλλες μέ ά λ λ α τ μ ή μ α τ α τ ή ς ο ι κ ο δ ο μ ή ς . Είναι αξιοση­
μείωτο έ δ ώ , δτι τ ά α γ ά λ μ α τ α μνημονεύονται π ο λ λ έ ς φο­
ρές καί χωρίς αμφιβολία θετικά. Έ ά ν έν π ρ ο κ ε ι μ έ ν φ είχε
70
71
72
Bonn 1969, σ. 82. Παρομοίως αξιολογεί π.χ. διάφορα αφιερώματα χριστιανών
πρός τούς ναούς, δηλ. έργα τέχνης, όπως χρυσά ποτήρια, καλύμματα θυσια­
στηρίων κλπ. Δέν απαγορεύει βεβαίως στους ακροατές του νά συναγωνίζον­
ται σέ τέτοιες προσφορές, όμως τούς προτρέπει ταυτόχρονα νά μήν παραμε­
λούν τά έργα χριστιανικής αγάπης* είναι σημαντικώτερα: Ιωάννου Χρυσο­
στόμου, Είς Ματθ. Όμιλ. 50, 3-4: PG 508-509. Βλ. επίσης άνωτ. σ. 29, σημ.
32.
70. Πρβλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Πρός τούς έγκαταλείψαντας τήν σύναξιν τής Εκκλησίας, καί είς τό μή παρατρέχειν τάς έπιγραφάς τών θείων
Γραφών, καί είς τό επίγραμμα τού βωμού, καί είς τούς νεοφώτιστους 3: PG
51, 71.
71. Πρβλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς τό Άποστολικόν Ρητόν, Ού θέλω
ημάς άγνοεΐν ..., 4: PG 51, 247. Είς τό «Άσπάσασθε Πρίσκιλλαν καί 'Ακύλαν» καί τά έξης 4: PG 51, 193. Είς Ματθ. Ό μ ι λ . 78, 4: PG 58, 716. Είς τήν Α '
Κορ. Όμιλ. 43, 4: PG 61, 372.
72. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Είς Έφεσ. Όμιλ. 10, 2: PG 61, 77-78.
42
ύ π ' δψιν του α γ ά λ μ α τ α μέσα στους ν α ο ύ ς , παραμένει
αμφίβολο .
Γιά δημιουργήματα χριστιανικής π ρ ο ε λ ε ύ σ ε ω ς ομι­
λεί ό μέγας Ι ε ρ ά ρ χ η ς μέ βεβαιότητα σ τ ό λ ό γ ο του γιά
τό Μελέτιο Α ν τ ι ο χ ε ί α ς . Οί χριστιανοί τ ή ς π ό λ ε ω ς ή­
σαν τ ό σ ο πολύ αφοσιωμένοι στόν ε π ί σ κ ο π ο τ ο υ ς , ώστε
δχι μόνο δ ι α ρ κ ώ ς έ σ κ έ π τ ο ν τ ο τό δ ν ο μ ά του καί τό είχαν
κλείσει στις ψυχές τους, α λ λ ά επίσης πολλοί είχαν ζω­
γραφίσει τήν εικόνα του « π α ν τ α χ ο ύ » · έτσι είχαν διπλή
παρηγοριά γιά τό θάνατο του: μέ τό νά άκούουν δ ι α ρ κ ώ ς
τό δνομά του ά φ ' ενός καί νά βλέπουν απεικονισμένο
τόν τύπο τοΰ σ ώ μ α τ ο ς του ά φ ' έτερου. "Οτι τέτοιες απει­
κονίσεις είχαν τοποθετηθεί καί εντός τοΰ ναού, μπορεί
κανείς νά τό υποθέσει βάσει τής λ έ ξ ε ω ς « π α ν τ α χ ο ύ » ·
π α ρ δ λ α αυτά ό μ ω ς παραμένει ά ν α π ό δ ε ι κ τ ο καί αβέ­
βαιο. Μέ απόλυτη βεβαιότητα πιστοποιείται π ά ν τ ω ς έδώ
ή συνήθεια τής ε π ο χ ή ς , νά ζωγραφίζουν οί άνθρωποι ει­
κόνες στους τοίχους τών σπιτιών τους. Τό έθιμο αυτό
λαμβάνει ό Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ς ώ ς αφορμή σ τ ό λόγο του γιά
τούς μ ά ρ τ υ ρ ε ς καί παρακινεί τούς α κ ρ ο α τ έ ς του νά ζω­
γραφίσουν «στους τοίχους» τοΰ νοΰ τούς β α σ α ν ι σ μ ο ύ ς ,
73
7 4
5
75
73. Ένώ ό Η. Koch (Die altchristliche Bilderfrage ..., σ. 67) βάσει αύτοϋ τού
χωρίου ισχυρίζεται, δτι δ Χρυσόστομος «γνωρίζει αγάλματα μέσα στό ναό», ό
W. Elliger (Die Stellung der alten Christen zu den Bildern ..., σ. 73-74) αρνείται
κάτι τέτοιο.
74. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Όμιλία εγκωμιαστική είς τόν έν άγίοις Πατέ­
ρα ημών Μελέτιον άρχιεπίσκοπον Αντιοχείας ..., 1: PG 50, 516: «Ού πρός τό
δνομα δέ τοσούτον έπάθατε μόνον, άλλά καί πρός αυτόν του σώματος τόν τύ­
πον. "Οπερ γοϋν έν όνόμασιν έποιήσατε, τούτο καί έπί τής εικόνος έπράξατε
τής εκείνου. Καί γάρ καί έν δακτυλίων σφενδόναις, καί έν έκτυπώμασι, καί έν
φιάλαις, καί έν θαλάμων τοίχοις, καί πανταχού τήν είκόνα τήν άγίαν έκείνην
διεχάραξαν πολλοί, ώς μή μόνον άκούειν τής αγίας προσηγορίας εκείνης, άλ­
λά καί όράν αυτού πανταχού τοΰ σώματος τόν τύπον καί διπλήν τινα τής α­
ποδημίας έχειν παραμυθίαν».
75. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί αγίων μαρτύρων 3: PG 50, 712.
43
τούς οποίους υ π έ σ τ η σ α ν οί μάρτυρες.
Είναι α ρ κ ε τ ά σαφές, τί επεδίωκε ό ιερός Π α τ ή ρ μέ
τέτοιες συμβουλές. Σ κ ο π ό τ ή ς ζωής του είχε θέσει τήν α­
γωγή τ ή ς ανθρώπινης ψ υ χ ή ς και τ ή ν προετοιμασία τ η ς
γιά τή ζωή έν Χ ρ ι σ τ ώ . Δ έ ν έκουράζετο νά τονίζει καί νά
εξαίρει συνεχώς τ ό ν ένα αυτό σ κ ο π ό . Ή τέχνη ύ π ε τ ά σ σετο ο π ω σ δ ή π ο τ ε γι' αυτόν σ τ ό σ κ ο π ό αυτό. Τ ή ν εν­
νοούσε κ α τ ά κ ά π ο ι ο ν τ ρ ό π ο ώ ς π α ι δ α γ ω γ ι κ ό μέσο, τ ό ό­
ποιο είναι χρήσιμο όχι μόνον γιά τήν αγωγή τ ώ ν ενηλί­
κ ω ν πιστών, ά λ λ ά και τ ώ ν παιδιών. Αυτό διαφαίνεται, ό­
ταν στή μελέτη του «Περί κ ε ν ο δ ο ξ ί α ς καί π ώ ς δει τούς
γ ο ν έ α ς άνατρέφειν τ ά τ έ κ ν α » συγκρίνει, ό π ω ς ό Μ . Βα­
σίλειος, τό δ ύ σ κ ο λ ο έργο τ ή ς α ν α τ ρ ο φ ή ς τ ώ ν παιδιών μέ
τή μέθοδο ε ρ γ α σ ί α ς τ ώ ν ζωγράφων: « " Ο π ω ς β λ έ π ο μ ε
τούς ζωγράφους νά επεξεργάζονται τις εικόνες καί τ ά α­
γ ά λ μ α τ α τους μέ μεγάλη ακρίβεια, έτσι πρέπει ό καθέ­
ν α ς ά π ό μ α ς , τούς π α τ έ ρ ε ς καί τις μητέρες, νά φροντίζει
αυτά τά θαυμάσια α γ ά λ μ α τ α (τά παιδιά). Τ ο π ο θ ε τ ώ ν τ α ς
οί ζωγράφοι τούς π ί ν α κ ε ς τους ε π ά ν ω σ τ ό κ α β α λ έ τ τ ο ,
ζωγραφίζουν εκεί ε π ά ν ω κάθε ήμερα σύμφωνα μέ όλους
τ ο ύ ς κανόνες τ ή ς τέχνης. Τό ϊδιο κάνουν καί οί γ λ ύ π τ ε ς
μέ τό νά α π ο μ α κ ρ ύ ν ο υ ν τ ό περιττό ά π ό τό μ ά ρ μ α ρ ο καί
νά προσθέτουν αυτό πού λείπει. Αυτό ισχύει καί γιά σ α ς :
ό π ω ς οί κ α τ α σ κ ε υ α σ τ έ ς α γ α λ μ ά τ ω ν , νά συγκεντρώνετε
7 6
76. Bas. Exarchos (Hg.), Joh. Chrysostomus, Über Hoffart und
Kindererziehung, München 1952, σ. 47. Πρβλ. επίσης Joh. Chrysostomus, über
Hoffart und Kindererziehung ..., επιμέλεια καί μετάφρ. στά Γερμανικά άπό
τόν J. Ghagla, Paderborn 1968, σ. 13. Έ ν ώ τά επιχειρήματα του S. Haidacher
(Des Hl. Chrysostomus Büchlein über Hoffart und Kindererziehung, Freiburg
1907, σ. 19-21) απέδειξαν σέ μεγάλο βαθμό τή γνησιότητα τού έργου, ή αναθε­
ώρηση τους άπό τόν Δ. Ν. Μωραΐτη [Ιωάννου Χρυσοστόμου παιδαγωγικά,
Περί κενοδοξίας και όπως δει τούς γονέας άνατρέφειν τά τέκνα (Βιβλιοθήκη
Παπύρου 96), Αθήναι 1940, σ. 4-19] είναι σέ πολλά σημεία ανεπαρκής. Πρβλ.
καί Bas. Exarchos (Hg.), Joh. Chrysostomus, Über Hoffart..., σ. 9-32.
44
δλη σ α ς τήν π ρ ο σ π ά θ ε ι α στό νά π λ ά σ σ ε τ ε τά θαυμάσια
α γ ά λ μ α τ α σ α ς γιά τό Θεό* α π ο μ α κ ρ ύ ν ε τ ε τό π ε ρ ι τ τ ό καί
προσθέστε αυτό πού λείπει. Φροντίστε, ώ σ τ ε καθημερινά
νά καλλιεργείτε κάθε φυσικό π ρ ο σ ό ν καί νά αφαιρείτε
κάθε φυσικό ε λ ά τ τ ω μ α » .
Ό Τ. S. Eliot γράφει στό κ ε φ ά λ α ι ο « Ή ε ν ό τ η τ α τού
ευρωπαϊκού πολιτισμού» τοΰ βιβλίου του « Σ υ μ β ο λ έ ς
στήν έννοια τοΰ πολιτισμοΰ (Kultur)» : « Σ τ ή χριστιανι­
κή μ α ς κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά χ ρ ω σ τ ά μ ε κάτι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ά π ό τή
θρησκευτική α π λ ώ ς π ί σ τ η . Μέσα σ αυτή εμπερικλείε­
ται ή ανάπτυξη τών τεχνών μ α ς » . Ά π ό τή σ κ ο π ι ά τοΰ
λογοτέχνη δέν ε κ π λ ή σ σ ε ι αυτή ή δ ι α π ί σ τ ω σ η . "Οτι ό μ ω ς
γιά τή σωστή τ η ς κ α τ α ν ό η σ η απαιτείται κάτι π ο λ ύ πε­
ρισσότερο ά π ό ποίηση καί λυρισμό, ελπίζω νά διελεύκανα κ ά π ω ς μέ τά όσα εξέθεσα. Ή θετική σ τ ά σ η τοΰ χρι­
στιανισμού απέναντι στήν τέχνη χ ρ ε ι ά σ θ η κ ε νά α π ο κ τ η ­
θεί μέ αγώνες - μ' δλη τή σημασία τής λ έ ξ ε ω ς - , αν καί
θά έπρεπε νά ή τ α ν κάτι τό α υ τ ο ν ό η τ ο . Καί δ τ α ν στις ή­
μερες μ α ς συχνά γίνεται λ ό γ ο ς γιά τό δτι ό ε υ ρ ω π α ϊ κ ό ς
πολιτισμός σχηματίζει μία ε ν ό τ η τ α , ή οποία εκτείνεται
ά π ό τήν ελληνική α ρ χ α ι ό τ η τ α μέχρι σ ή μ ε ρ α , δέν έχομε
πάντοτε συνείδηση τής πορείας, πού α κ ο λ ο ύ θ η σ ε αυτός
ό πολιτισμός. Α γ ν ο ο ύ μ ε συνήθως τή ρηξικέλευθη συμ­
βολή ενός Κλήμεντος Ά λ ε ξ α ν δ ρ έ ω ς ή ενός Αυγουστίνου
ή ιδιαιτέρως τών Τριών Τ ε ρ α ρ χ ώ ν . Ό δ ρ ό μ ο ς άγει γιά
π ο λ λ ο ύ ς ά π ό τό Φειδία καί τόν Π ρ α ξ ι τ έ λ η κ α τ ευθείαν
στό Μιχαήλ "Αγγελο ή τόν Τιτζιάνο. ' Α λ λ ά είναι τό έργο
τών τελευταίων νοητό χ ω ρ ί ς τή θετική σ τ ά σ η έναντι τής
τέχνης ώρισμένων διανοουμένων τής π ρ ώ ι μ η ς χριστιανι77
5
5
77. Τ. S. Eliot, Beiträge zum Begriff der Kultur, μετάφρ. G. Hensel, BerlinFrankfurt/M. 1949, σ. 164. Σχετικά μέ τήν πολύμορφη συμβολή και επιρροή
τού ελληνικού πολιτισμού πρβλ. Μ. Huxley, The root of Europe. Studies in the
diffusion of Greek culture, London 1952.
45
κ ή ς εποχής; Α ν ε ξ α ρ τ ή τ ω ς ά π ό τήν α π ά ν τ η σ η , πού θά
δ ώ σ ο μ ε σέ μία τέτοια ε ρ ώ τ η σ η , ή εξέλιξη κ α τ ά τόν 4ο
αιώνα μ.Χ. μας δείχνει, ότι έδώ έχει τεθεί ένα ο ρ ό σ η μ ο .
Μόνον μέ τή βοήθεια τέτοιων ο ρ ό σ η μ ω ν , πιστεύω, κατέ­
στη δυνατόν α ρ γ ό τ ε ρ α , σέ δ ι ά σ τ η μ α μόλις δύο αιώνων,
νά συναγωνισθούν οί α ρ χ ι τ έ κ τ ο ν ε ς Ά ν θ έ μ ι ο ς και Ι σ ί δ ω ­
ρος τούς αρχαίους "Ελληνες συναδέλφους τους Ι κ τ ί ν ο
καί Καλλικράτη καί νά διαδεχθεί τόν Παρθενώνα ό περικ α λ λ ή ς ν α ό ς τής Α γ ί α ς τού Θεού Σοφίας.
Β ' . ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΑΟΠΚΩΝ ΕΡΙΔΩΝ
ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΣΤ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ Σ Υ Ν Ο Δ Ο
Α φ ο ρ μ ή γιά τό άρθρο αυτό έ λ α β α ά π ό τό γ ε γ ο ν ό ς ,
ότι γιά πολλούς θεολόγους, Ιστορικούς, βυζαντινολόγους
και άλλους ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς οί χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς έριδες τελειώ­
νουν μέ τήν Σ Τ ' Οικουμενική Σύνοδο (680-681) καί συνε­
π ώ ς , σύμφωνα μέ τήν ά π ο ψ η αυτή, ή Ζ' Οικουμενική
Σύνοδος (787) ουδεμία σχέση έχει έξ έ π ό ψ ε ω ς αντικειμέ­
νου π ρ ό ς τις προηγούμενες έξι.
Ή ευρύτατα διαδεδομένη αυτή γνώμη παραγνωρίζει
δ μ ω ς τήν πληθύν υλικού, πού υπάρχει, και τήν ά π τ ή συν­
έχεια τών χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων, δ π ω ς εξάγεται ευκό­
λ ω ς έκ τοΰ υλικού αύτοΰ.'Ιδιαιτέρως παραθεωρεΐ ή ά π ο ­
ψη αυτή τήν άμεση θεματική σ χ έ σ η , α κ ρ ι β ώ ς ειπείν, τό
χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ή ς Ζ' Οικουμενικής Συνόδου.
Σ τ ό χ ο ς τοΰ π α ρ ό ν τ ο ς άρθρου είναι άφ' ενός ή αναί­
ρεση τής ώ ς άνω α π ό ψ ε ω ς καί ά φ έτερου ή κ α τ ο χ ύ ρ ω σ η
τ ή ς θεματικής συνέχειας τ ώ ν χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων καί
τ ή ς σ π ο υ δ α ι ό τ η τ α ς τοΰ χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ο ΰ δ ό γ μ α τ ο ς καί με­
τ ά τήν Σ Τ ' Οικουμενική Σύνοδο. Ή έρευνα τοΰ θ έ μ α τ ο ς
καί ή κριτική επεξεργασία τοΰ ύλικοΰ, πού είναι σ χ ε τ ι κ ό
μέ τήν περίοδο τ ή ς Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς , μπορεί σήμερα νά γί­
νει χωρίς τόν κίνδυνο νά κατηγορηθεί κ ά π ο ι ο ς , «δτι σκέ­
π τ ε τ α ι ε ι κ ο ν ο κ λ α σ τ ι κ ά » , δ π ω ς φοβείται ό Hans-Georg
Beck . Αρκεΐ φυσικά ν ' αντιληφθεί καί ερμηνεύσει τις
π η γ έ ς σ ω σ τ ά καί αντικειμενικά. Τούτο ό μ ω ς παραμένει
5
1
9
1. H.-G. Beck, Von der Fragwürdigkeit der Ikone, München 1975, σ. 4 έξ.
48
μια π ρ ο σ π ά θ ε ι α , π ο ύ πρέπει π ά ν τ ο τ ε νά κ α τ α β ά λ λ ε τ α ι ,
γιατί είναι καθεαυτή σ η μ α ν τ ι κ ή και α ξ ι ό λ ο γ η .
7. Ή ΣΤ' Οικουμενική
τής
Χριστολογίας;
Σύνοδος
κατακλείδα
Ή ά π ο ψ η , δτι τ ό χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό π ρ ό β λ η μ α ευρίσκει
τήν ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η του και λύεται ο ρ ι σ τ ι κ ά μέ τήν Σ Τ ' Οι­
κουμενική Σύνοδο καί δτι ή Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α καί ή Ζ ' Οικου­
μενική Σ ύ ν ο δ ο ς δέν ανήκουν θ ε μ α τ ι κ ά μαζί μέ τ ι ς προη­
γηθείσες χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς έριδες, είναι, δ π ω ς π ρ ο ε λ έ χ θ η ,
πολύ δ ι α δ ε δ ο μ έ ν η . Ή δ ι ά δ ο σ η τ ή ς α π ό ψ ε ω ς α υ τ ή ς δέν
περιορίζεται στους π ο λ λ ο ύ ς καί όλιγώτερον ειδικούς, άλ­
λα τήν συναντά κανείς καί σέ κ α λ ά π λ η ρ ο φ ο ρ η μ έ ν ο υ ς
καί γ ν ω σ τ ο ύ ς ερευνητές. Ι δ ο ύ μερικά π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α :
Τέλη τού π ε ρ α σ μ έ ν ο υ αιώνα ό A d o l f von Harnack εί­
χε υποστηρίξει, δτι « τ ό δ ό γ μ α , π ο ύ ή δ η ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε
κ α τ ά τήν Ε ' Οικουμενική Σύνοδο καί δ χ ι μόνον ανακι­
νήθηκε, άλλά καί - ε π ι κ ι ν δ ύ ν ω ς - π α ρ ε β λ ά φ θ η κ α τ ά
τήν Σ Τ ' Οικουμενική Σύνοδο, έγινε τ ε λ ι κ ά αντικείμενο
τ ή ς λατρείας (Cultus, δ η λ α δ ή τ ώ ν ε ί κ ο ν ο μ α χ ι κ ώ ν ερί­
δων) καί τ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς (τ.έ. τ ώ ν σ χ ο λ α σ τ ι κ ώ ν ερευνών
Ι ω ά ν ν ο υ τοΰ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ ) » , δ π ω ς γράφει χ α ρ α κ τ η ρ ι ­
σ τ ι κ ά . Δέν π ρ ό κ ε ι τ α ι ενταύθα μόνον γιά τή γ ν ω σ τ ή θεω­
ρία τοΰ μεγάλου αυτού ιστορικού περί «εξελληνισμού»
καί «νοθεύσεως» τ ή ς χριστιανικής αλήθειας ύ π ό τ ώ ν
Π α τ έ ρ ω ν τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς , άλλά καί γιά τή γ ε ν ι κ ώ τ ε ρ η
π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ή ά π ο ψ η , σύμφωνα μέ τ ή ν οποία β α σ ι κ ά
μόνον ή οικουμενικότητα τό π ο λ ύ τ ώ ν τ ε σ σ ά ρ ω ν π ρ ώ ­
των Οικουμενικών Συνόδων γίνεται α π ο δ ε κ τ ή . Έ π ί πλέ2
2. Α. ν. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte, Bd 2, (Nachdruck der 4.
Aufl., Tübingen 1909), Darmstadt 1983, σ. 435.
49
ον διαφαίνεται σ τ ά λόγια αυτά του Harnack ή τ ά σ η , πού
δ ι α κ α τ έ χ ε ι τή Δύση ά π ό τήν εποχή τοΰ Μεγάλου Κα­
ρόλου, καί πού ε π ι γ ρ α μ μ α τ ι κ ά συνοψίζει ό Alfred Adam
είς τ ο ύ ς λόγους, ότι δ η λ α δ ή «τό ζήτημα τ ώ ν εικόνων δέν
συνδυάσθηκε ένταΰθα (τ.έ. στή Δύση) μέ τό χριστολογικ ό δ ό γ μ α » . Οί α π ο φ ά σ ε ι ς τ ή ς Ζ ' Οικουμενικής Συνό­
δου αναφέρονται γιά τή δυτική θεολογία α π λ ώ ς σέ θέμα­
τα τ ά ξ ε ω ς καί λ α τ ρ ε ί α ς καί όχι π ί σ τ ε ω ς . Σ τ ό σημείο αυ­
τό πρέπει νά διερωτηθεί κανείς, αν είναι επιτρεπτή καί ι­
διαιτέρως δυνατή μιά τέτοια διάκριση μεταξύ θ ε μ ά τ ω ν
π ί σ τ ε ω ς καί λ α τ ρ ε ί α ς , μέ τήν οποία συνήθως μερικοί δυ­
τικοί θεολόγοι νομίζουν, ότι διευκρινίζουν καί α π α ν τ ο ύ ν
στό ε ρ ώ τ η μ α , γιατί έχει ατονήσει ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν ει­
κ ό ν ω ν στις δυτικές Ε κ κ λ η σ ί ε ς . Μ ή π ω ς μέ τή διάκριση
αύτη αναποδογυρίζεται έκ θεμελίων καί διαστρεβλώνε­
ται ή αλήθεια, πού εκφράζει ή γ ν ω σ τ ή καί καθιερωμένη
έ κ φ ρ α σ η «lex orandi lex credendi»;
Ή γ ν ώ μ η , ότι μέ τήν Σ Τ ' Οικουμενική Σύνοδο τε­
λειώνουν οί χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς έριδες, ε κ π ρ ο σ ω π ή θ η κ ε πιό
συγκεκριμένα ά π ό τ ό ν Reinhoid Seeberg: « Ή Σ Τ ' Οικου­
μενική Σύνοδος», γράφει, «δέν αποτελεί μόνον εξωτερι­
κ ά , ά λ λ ά καί σύμφωνα μέ τήν εσωτερική δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τ ή ς
εξελίξεως τήν κ α τ α κ λ ε ί δ α τ ώ ν χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν α γ ώ ν ω ν
τής α ρ χ α ί α ς Ε κ κ λ η σ ί α ς . Ή τ α ν μιά α ν α γ κ α ί α συνέπεια
τοΰ δ ό γ μ α τ ο ς τ ή ς Χ α λ κ η δ ό ν α ς καί σήμαινε τ α υ τ ό χ ρ ο ν α
μιά περίοδο πέραν τοΰ δ ό γ μ α τ ο ς αυτού: ή τ α ν δ μ ω ς καί ή
κ α τ α κ λ ε ί δ α σύνολης τ ή ς ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή ς γ ρ α μ μ ή ς . . . » .
Μέ ιδιαίτερη έμφαση ε κ π ρ ο σ ω π ε ί τήν ά π ο ψ η αυτή
καί ό γ ν ω σ τ ό ς βυζαντινολόγος Hans-Georg Beck, ό
ό π ο ι ο ς λέγει έπί τοΰ προκειμένου: «Μέ τή Σύνοδο αυτή
3
4
5
3. Α. Adam, Lehrbuch der Dogmengeschichte, Bd 1, Gütersloh 1985, σ. 372.
4. R. Seeberg, Lehrbuch der Dogmengeschichte, Bd 2, (Nachdruck der 3.
Aufl., Leipzig 1923), Darmstadt 1974, σ. 300.
50
(δηλ. τήν Σ Τ ' Οικουμενική) τελειώνει ή εξέλιξη τ ή ς βυ­
ζαντινής χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ί α ς . "Αν ή Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α χρησιμοποιεί
αργότερα τ ό χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό επιχείρημα, αυτό μένει άνευ
σ η μ α σ ί α ς » . Καί σ' ένα ά λ λ ο έργο του π α ρ α τ η ρ ε ί : «Κατά
π λ ή ρ ω ς αδιανόητο τ ρ ό π ο - δ έ ν γνωρίζομε, ποιά πλευρά
έκανε τήν α ρ χ ή - άνήχθη τό θέμα τ ή ς π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς
τών εικόνων σέ χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό ζήτημα κ α ί σύμφωνα μέ
αυτό επιρρίπτει ό ένας στόν άλλο τή μομφή τ ο ΰ νεστοριανισμοΰ ή τοΰ μονοφυσιτισμοΰ καί ο π ο ι α σ δ ή π ο τ ε άλ­
λης π α λ α ι ό τ ε ρ η ς αίρέσεως, πού αναφέρεται σέ σχετι­
κούς κ α τ α λ ό γ ο υ ς . Ή ψ ε υ τ ο χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή αυτή επιχειρη­
ματολογία . . . » . Α ρ κ ο ύ ν , νομίζω, τ ά π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α αυ­
τά ξένων ερευνητών.
Ε κ π λ η κ τ ι κ ό καί κ ά π ω ς α κ α τ α ν ό η τ ο τυγχάνει τό
γεγονός, ότι τήν ά π ο ψ η αυτή π α ρ έ λ α β α ν καί ε κ π ρ ο σ ω ­
πούν καί δικοί μ α ς ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ί ιστορικοί, χωρίς,
φαίνεται, νά ανατρέξουν στις πηγές ή κ α ί α π λ ώ ς νά βα­
σανίσουν τό ζήτημα. Ι δ ο ύ επίσης μερικά π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α :
Ό Φιλάρετος Βαφείδης , πραγματευόμενος στό Β '
Κεφάλαιο τ ή ς « Ε π ί τ ο μ ο υ Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς »
του τις αιρέσεις καί τά σ χ ί σ μ α τ α τ ή ς περιόδου 323-700,
δέν συσχετίζει τήν Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α μέ τις χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς
5
6
7
5. H.-G. Beck, Geschichte der orthodoxen Kirche im byzantinischen Reich,
Göttingen 1980, σ. 60.
6. H.-G. Beck, Das byzantinische Jahrtausend, München 1978, σ. 184.
Πρβλ. καί Klaus Wessel, Dogma und Lehre in der orthodoxen Kirche von Byzanz, έν: Carl Andresen (Hg.), Handbuch der Dogmen - und Theologiegeschi­
chte, Bd 1, Göttingen 1982, σ. 285: «Die christologischen Kämpfe, die die Kirche
mehr als zwei Jh.e hindurch in Atem gehalten hatten, waren mit den Beschlüssen
des 6. ökumenischen Konzils i . J. 680-681 ... zu Ende gegangen». Sebastian
Brock, Iconoclasm and the Monophysits, έν: A. Bryer - J. Herrin (ed.), Iconoclasm, Birmingham 1977, σ. 57: «the real ... issue underlying the whole Icono­
clast controversy has nothing at all to do with Christology ...».
7. Φ. Βαφείδου, Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία. Ά π ό του Κυρίου η­
μών Ίησοο Χρίστου, μέχρις αλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως (1-1453
μ.Χ.), Κωνσταντινούπολις 1884, σ. 84-108.
51
5
8
αιρέσεις καί τήν εξετάζει α ν ε ξ ά ρ τ η τ α ά π α υ τ έ ς .
Χωρίς ουδεμία συσχέτιση μέ τις χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς αιρέ­
σεις καί σέ ξεχωριστά κεφάλαια παρουσιάζουν τήν Εικο­
ν ο μ α χ ί α π.χ. καί οί Βασίλειος Σ τ ε φ α ν ί δ η ς καί Βλάσιος
Φ ε ι δ ά ς . Περισσότερο σ α φ ή ς π ρ ό ς τήν κατεύθυνση τ ώ ν
π α ρ α π ά ν ω γνωμών, ήτοι ότι ή Σ Τ ' Οικουμενική Σ ύ ν ο δ ο ς
αποτελεί τήν κ α τ α κ λ ε ί δ α τ ώ ν χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων, εί­
ναι ό Ι ω ά ν ν η ς Καλογήρου, ό ό π ο ι ο ς ομιλεί ε κ π ε φ ρ α σ μ έ ­
να περί « ο λ ο κ λ η ρ ώ σ ε ω ς τού Χριστολογικοΰ Δ ό γ μ α τ ο ς
μέ τήν διά τ ή ς Σ Τ ' Οικουμενικής Συνόδου πλήρη διασάφησιν καί προβολήν τ ώ ν στοιχείων καί τ ή ς ανθρωπινής
φύσεως τού Κυρίου, ήτοι τ ή ς καί ώ ς άνθρωπου θελήσεως
καί ενεργείας α υ τ ο ύ » καί αφιερώνει μ ά λ ι σ τ α έ π ' αυτού
είδικήν π ρ α γ μ α τ ε ί α ν . Τ έ λ ο ς ό Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Σ. Μ π α λ ά ν ο ς
ισχυρίζεται μέ βάση τήν ίδια γ ν ώ μ η , ότι ό Θ ε ό δ ω ρ ο ς
Στουδίτης « π ρ ο σ δ ώ σ α ς χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή ν χροιάν είς τ ό ζή9
10
11
12
8. Φ. Βαφείδου, Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία, σ. 152 έξ.
9. Β. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία άπ' αρχής μέχρι σήμερον, Α ­
θήναι 1959, σ. 246 έξ., δπου γίνεται λόγος περί τής ΣΤ' Οικουμενικής Συνό­
δου, καί σ. 253 έξ., ένθα πραγματεύεται τόν «Παυλικιανισμόν καί τήν Είκονομαχίαν».
10. Βλ. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. I I . Ά π ό τής Εικονομαχίας
μέχρι τής Αλώσεως (726-1453), Αθήναι 1977, σ. 7 έξ. Τον αύτοϋ, Αποδοχή
καί συναρίθμησις τής Ζ ' Οικουμενικής Συνόδου εις τήν Άνατολήν καί τήν
Δύσιν, έν: Dam. Papandreou, (Hg.) L' Icöne dans la Theologie et Γ Art, σ. 70: « Ή
Ζ ' Οίκουμενική σύνοδος (787) συνεκλήθη διά τήν άντιμετώπισιν ενός εκκλη­
σιαστικού ζητήματος, τό όποιον έν τή εξελίξει του προσέλαβε σοβαρός θεολο­
γικός καί σωτηριολογικάς διαστάσεις. Ώ ς γνωστόν, τό απλούν ζήτημα τής
τιμής τών ίερών εικόνων συνεδέθη προοδευτικώς πρός τήν χριστολογίαν ...».
11. 7. Καλογήρον, Ιστορία τών Δογμάτων, τ. I I , Θεσσαλονίκη 1985, σ.
446.
12. 7. Καλογήρον, Ή ΣΤΌίκουμενική Σύνοδος (7 Νοεμβρίου 680-16 Σε­
πτεμβρίου 681). Ή τελική δογματική άποτύπωσις τής χριστολογικής αλη­
θείας κατά τού μονοθελητισμού καί τού μονοενεργητισμού, (Άνάτυπον έκ
τής ΕΕΘΣΠΘ 26), Θεσσαλονίκη 1981.
2
52
τημα τών εικόνων έ δ ω κ ε ν εις αυτό δ ο γ μ α τ ι κ ό ν χ α ρ α κ τ ή ­
ρα»
π ρ ά γ μ α πού σημαίνει, ότι γιά τό Μ π α λ ά ν ο τ ό ζή­
τ η μ α τών εικόνων δέν έχει οίκοθεν δ ο γ μ α τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ­
ρα, ά λ λ ' εκ τ ώ ν υστέρων τόν α π έ κ τ η σ ε .
"Ας δούμε ό μ ω ς έν συνεχεία κ α τ ά π ό σ ο ν ή ά π ο ψ η
αυτή, ότι ή Χριστολογία ο λ ο κ λ η ρ ώ ν ε τ α ι μέ τήν Σ Τ ' Οι­
κουμενική Σύνοδο, ευσταθεί, και ιδιαιτέρως, αν τό υλι­
κ ό , πού υπάρχει, καί ή εσωτερική συνέπεια καί αλληλου­
χία τών χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων επιτρέπουν κ ά π ο ι ο ά λ λ ο
συμπέρασμα .
1 3 ,
14
2. Ή Χριστολογία
ώς το κεντρικό πρόβλημα
τής
θεολογίας τής εικόνας και ή θεματική ενότητα
τών
επτά Οικουμενικών
Συνόδων
Ή σχέση Χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ί α ς καί θεολογίας τ ή ς ε ι κ ό ν α ς
θά ή τ α ν δυνατόν ν ' αναζητηθεί ήδη στήν Καινή Δ ι α θ ή κ η ,
δπου ό Χριστός καλείται «είκών τοΰ Θεού» ( Β ' Κορ 4,4·
Κολ 1,15), καί ιδιαιτέρως στό γ ε γ ο ν ό ς αυτό κ α θ ε α υ τ ό τής
ε ν α ν θ ρ ω π ή σ ε ω ς τού Υιού καί Λόγου τού Θεού. Τό γεγο­
νός αυτό αποτελεί όχι μόνον απόδειξη τ ή ς ά φ α τ η ς φι­
λ α ν θ ρ ω π ί α ς τού Θεού, ά λ λ ά καί τή βάση τού αυθεντικού
θεολογικού λόγου. Θεολογούμε αυθεντικά, διότι ό Θ ε ό ς
κατέστησε τούτο δυνατόν μέ τήν ε ν σ ά ρ κ ω σ η τού Λόγου
καί « έ π ' έ σ χ α τ ο υ τ ώ ν ήμερων τούτων έ λ ά λ η σ ε ν ήμΐν έν
υίώ» ( Έ β ρ 1,2). Καί εικονογραφούμε επίσης αυθεντικά,
δηλαδή χωρίς νά νοθεύομε τή χριστιανική α π ο κ ά λ υ ψ η ,
επειδή, ό π ω ς σ ω σ τ ά καί λ α κ ω ν ι κ ά ορίζει ό άγιος Τ ω ά ν 13. Δ.Σ. Μπαλάνου, Οί βυζαντινοί Εκκλησιαστικοί Συγγραφείς άπό του
800 μέχρι τό 1453, Αθήναι 1952, σ. 24-25.
14. Τό σχετικό υλικό ευρίσκει ό ενδιαφερόμενος καί σέ άλλες μελέτες
μου, πού αναφέρονται στό ζήτημα τής θεολογίας τών εικόνων βλ. κατάλογο
κατ. σ. 178*έξ.
53
νης ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς , «δυνάμεθα ποιεΐν ε ι κ ό ν α ς π ά ν τ ω ν
τ ώ ν σ χ η μ ά τ ω ν , ων ε ΐ δ ο μ ε ν » . Α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τ ό ν υγιή
αυτόν κανόνα ή α ρ χ α ί α Ε κ κ λ η σ ί α πολύ πιό πριν ά π ό
τόν ιερό Δ α μ α σ κ η ν ό (ήδη ά π ό τόν τρίτο αιώνα) άρχισε
νά κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε ι εικόνες και τοΰ ιδίου τοΰ Χρίστου. Θε­
ο λ ο γ ι κ ά κ α τ ο χ υ ρ ώ θ η κ ε ή π ρ ά ξ η αυτή τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς ι­
διαίτερα μέ τό έργο τ ώ ν μεγάλων ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν Π α τ έ ­
ρων τοΰ τετάρτου αιώνα και τή θετική τους σ τ ά σ η απέ­
ναντι στή χριστιανική τ έ χ ν η .
Τ ό νευραλγικό σημείο σ χ έ σ ε ω ς Χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ί α ς και
θεολογίας τ ή ς ε ι κ ό ν α ς είχε θίξει μέ κριτική διάθεση ήδη
ό Εύσέβιος Καισαρείας. Στήν π α ρ ά κ λ η σ η τ ή ς Κωνστάν­
τιας, αδελφής τού Μεγάλου Κωνσταντίνου, νά τ ή ς στεί­
λει κ ά π ο ι α «εικόνα τού Χρίστου», ά ν τ ε ρ ω τ ά ό Εύσέβιος:
«[Ποίαν τοΰ Χριστού εικόνα επιζητείς;] Π ό τ ε ρ ο ν τήν α­
ληθή και ά μ ε τ ά λ λ α κ τ ο ν καί φύσει τούς αυτού χ α ρ α κ τ ή ­
ρας φ έ ρ ο υ σ α ν ή ταύτην, ην δι' η μ ά ς άνείληφεν, τ ή ς τοΰ
δούλου μορφής περιθέμενος τό σ χ ή μ α ; » . Π ρ ό κ ε ι τ α ι γιά
τό « π ε ρ ι γ ρ α π τ ό ν » ή « ά π ε ρ ί γ ρ α π τ ο ν » τοΰ Ι η σ ο ύ Χρι­
στού. Είδικώτερα γιά τ ό συγκεκριμένο ζήτημα, αν είναι
δ υ ν α τ ό ν ν ' άπεικονίσομε τόν Ι η σ ο ύ Χριστό γενικώτερα
ή αν Τ ό ν άπεικονίζομε καί κ α τ ά τή θεότητα ή μόνον κα­
τά τ ή ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Τήν α π ά ν τ η σ η σ τ ό κ α θ α ρ ά χ ρ ι σ τ ο ­
λ ο γ ι κ ό αυτό π ρ ό β λ η μ α έδωσε ή Ζ ' Οικουμενική Σύνο­
δ ο ς . Τήν π ρ ο ε τ ο ί μ α σ α ν ό μ ω ς καί τήν π ρ ο κ α θ ώ ρ ι σ α ν οί
15
16
17
15. Ιωάννου Δαμάσκηνου, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς άγιας εικόνας
Γ ' , 24: Kotier I I I , 131, 21-22.
16. Πρβλ. Th. Nikolaou, Die Kunst und ihr erzieherischer Wert bei den Drei
Hierarchen (Basileios d. Gr., Gregor v. Nazianz und Joh. Chrysostomos), (Son­
derdruck aus Θεολογία), Athen 1979. Βλ. άνωτ. σ. 13 έξ.
17. Εύσεβίου, Επιστολή πρός Κωνσταντίαν τήν βασίλισσαν: ΒΕΠ 29,
172, 18 έξ. Βλέπε καί Mansi 13, στ. 177 Ε έξ. Πρβλ. 5/. Gero, The true image
of Christ: Eusebius' letter to Constantia reconsidered, The Journal of Theologi­
cal Studies 32 (1981) 460-470. Βλ. κατ. σ. 106 καί σημ. 87.
54
προηγούμενες έξι Οικουμενικές Σύνοδοι.
Ή Α ' Οικουμενική Σ ύ ν ο δ ο ς (Νίκαια 325) α π ο φ ά ν θ η ­
κε υπέρ τ ή ς θ ε ό τ η τ α ς τοΰ Ι η σ ο ύ Χριστού, οί δέ έντονες
θεολογικές συζητήσεις τού τ ε τ ά ρ τ ο υ αιώνα διελεύκαναν
όχι μόνον τό ζήτημα τοΰ ομοουσίου τοΰ Υίοΰ τοΰ Θεού
μέ τόν Π α τ έ ρ α , ά λ λ ά καί σ υ γ κ α θ ώ ρ ι σ α ν τήν α π ό φ α σ η
τ ή ς Β ' Οικουμενικής Συνόδου (Κωνσταντινούπολις 381)
σ χ ε τ ι κ ά μέ τή θεότητα τοΰ Α γ ί ο υ Π ν ε ύ μ α τ ο ς . Α κ ρ ι β ώ ς
ή αποσαφήνιση τοΰ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς τής θ ε ό τ η τ α ς τοΰ Μησοΰ καί ιδιαιτέρως τής ε ν α ν θ ρ ω π ή σ ε ω ς τοΰ Λόγου τοΰ
Θεού ώ δ ή γ η σ α ν τόν Ά π ο λ λ ι ν ά ρ ι ο Λ α ο δ ι κ ε ί α ς σ τ ό ερώ­
τημα, ποιά ανθρώπινα σ υ σ τ α τ ι κ ά ανέλαβε ό ένανθρωπήσ α ς Λ ό γ ο ς καί είδικώτερα ποιά ή σχέση θ ε ό τ η τ α ς καί
α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς στόν Ι η σ ο ύ Χ ρ ι σ τ ό . Στή λύση τοΰ ζητή­
μ α τ ο ς αυτού συνέβαλαν κυρίως οί μεγάλοι θεολόγοι τής
Ά ν τ ι ο χ ε ι α ν ή ς καί τ ή ς Ά λ ε ξ α ν δ ρ ε ι α ν ή ς σ χ ο λ ή ς .
Ή θεολογική π ρ ο ε ρ γ α σ ί α τ ώ ν συγγραφέων αυτών
κ α τ έ σ τ η σ ε δυνατή τήν α π ό φ α σ η τ ή ς Γ ' Οικουμενικής
Συνόδου ( Έ φ ε σ ο ς 431), σύμφωνα μέ τήν οποία ό μ ο λ ο γοΰμεν τόν Κύριον η μ ώ ν Ί η σ ο ΰ ν Χριστόν «Θεόν τέλειον
καί άνθρωπον τέλειον έκ ψυχής λ ο γ ι κ ή ς καί σ ώ μ α τ ο ς ...
όμοούσιον τ ω Π α τ ρ ί τόν αυτόν κ α τ ά τήν θεότητα, καί όμοούσιον ήμΐν κ α τ ά τήν ανθρωπότητα* δύο γ ά ρ φύσεων
ένωσις γέγονε* δι ο ένα Χριστόν, ένα Υίόν, ένα Κύριον
ό μ ο λ ο γ ο ΰ μ ε ν » . Είναι αληθές, ότι γινόταν μέν ενταύθα
λ ό γ ο ς γιά τήν «ένωσιν δύο φύσεων», ό μ ω ς δέν καθωριζόταν ό τ ρ ό π ο ς ε ν ώ σ ε ω ς . Ά ν τ ι ο χ ε ι α ν ο ί καί Ά λ ε ξ α ν δ ρ ε ι α νοί θεολόγοι μ π ο ρ ο ύ σ α ν νά ερμηνεύσουν τήν ένωση αυτή
σύμφωνα μέ τις δ ι κ έ ς τους θεολογικές αντιλήψεις* ώ ς έ­
νωση μιας π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς ενέργειας τ ώ ν δύο π ρ ο σ ώ π ω ν έν
Χριστώ ( Ά ν τ ι ο χ ε ι α ν ο ί ) ή ώ ς ένωση τοΰ ενός θείου Λόγου
5
18
18. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 154-155.
55
( Ά λ ε ξ α ν δ ρ ε ι α ν ο ί ) . Τήν ασάφεια αυτή διευκρίνισε ό δρος
τ ή ς Δ ' Οικουμενικής Συνόδου ( Χ α λ κ η δ ό ν α 451), ό ό­
ποιος επανέλαβε τήν α π ό φ α σ η τ ή ς Γ ' Οικουμενικής Συν­
όδου και πέραν αυτής καθώρισε, δτι ομολογούμε «ένα
και τόν αυτόν Χριστόν, υίόν, κύριον, μονογενή, έν δύο
φύσεσιν άσυγχύτως, ά τ ρ έ π τ ω ς , αδιαιρέτως, ά χ ω ρ ί σ τ ω ς
γνωριζόμενον, ούδαμοΰ τ ή ς τ ώ ν φύσεων δ ι α φ ο ρ ά ς άνηρημένης διά τήν ένωσιν, σωζόμενης δέ μ ά λ λ ο ν τ ή ς ιδιό­
τ η τ ο ς έ κ α τ έ ρ α ς φύσεως καί είς έν π ρ ό σ ω π ο ν καί μίαν ύπ ό σ τ α σ ι ν συντρεχούσης, ούκ είς δύο π ρ ό σ ω π α μεριζόμενον ή διαιρούμενον, άλλ' ένα καί τόν αυτόν υίόν μονογε­
νή, Θεόν Λόγον, Κύριον Ί η σ ο ΰ ν Χ ρ ι σ τ ό ν » .
Ή α π ό φ α σ η αυτή τής Δ ' Οικουμενικής Συνόδου δέν
ανανέωσε «τήν δ ι δ α σ κ α λ ί α ν τού Νεστορίου», δπως γ ρ ά ­
φει τό Χρονικό τοΰ Π α τ ρ ι α ρ χ ε ί ο υ Α λ ε ξ α ν δ ρ ε ί α ς τών
Μ ο ν ο φ υ σ ι τ ώ ν , άλλά τήν πίστη τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς « κ α θ ά περ άνωθεν οί προφήται περί αυτού καί αυτός η μ ά ς ό Κύ­
ριος Ι η σ ο ύ ς Χ ρ ι σ τ ό ς έξεπαίδευσε καί τό τών Π α τ έ ρ ω ν
ήμΐν π α ρ α δ έ δ ω κ ε Σ ύ μ β ο λ ο ν » . Σύμφωνα μέ τήν α π ό φ α ­
ση αυτή στό π ρ ό σ ω π ο τοΰ Ί η σ ο ΰ Χριστού έχουν ενωθεί
καί συνυπάρχουν τ ό σ ο ή τέλεια θεότητα, όσο καί ή τέ­
λεια α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Πρέπει νά τονισθεί ιδιαιτέρως ή π λ ή ­
ρης α ν θ ρ ω π ό τ η τ α τοΰ Κυρίου μέ βάση τήν α π ό φ α σ η αυ­
τ ή , διότι εντελώς αντίθετα π ρ ό ς τή γνώμη τοΰ α ν ω τ έ ρ ω
Χρονικού ώρισμένοι σύγχρονοι θεολόγοι π ρ ο π α γ α ν δ ί ­
ζουν τή λεγομένη «Χριστολογία έκ τών κ ά τ ω » καί ομι­
λούν γιά τήν «ατέλεια καί μονομέρεια» τ ή ς έν λ ό γ ω α π ο ­
φ ά σ ε ω ς καί δτι χρειάζεται διόρθωση, διότι δήθεν δέν το­
νίζει ε π α ρ κ ώ ς τήν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Π ρ ό κ ε ι τ α ι δμως γιά
19
20
21
22
19. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 175.
20. PO 1, 443.
21. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 175.
22. Πρβλ. Arno Schilson - Walter Kasper, Christologie im Präsens. Kritische
Sichtung neuer Entwürfe, Freiburg-Basel-Wien 1980, σ. 115-116.
4
56
δυό δ ν τ ω ς α κ ρ α ί ε ς α π ό ψ ε ι ς , πού τις διακρίνει πραγματι­
κή καί όχι υποθετική μονομέρεια καί π α ρ α θ ε ω ρ ο ΰ ν τήν
απόφαση καθεαυτή.
Π ρ ό ς τις χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς αυτές α π ο φ ά σ ε ι ς α ν τ α π ο ­
κρίνονται μέ συνέπεια καί όσα έ δ ο γ μ ά τ ι σ α ν οί Ε ' και
Σ Τ ' Οικουμενικές Σύνοδοι. Στις χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς αιρέσεις
τού Μονοθελητισμού καί τού Μονοενεργητισμού αντέτει­
νε ή Σ Τ ' Οικουμενική Σ ύ ν ο δ ο ς - α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς επακρι­
βώς τή δ ι δ α σ κ α λ ί α γιά τήν ένωση τ ώ ν δύο φύσεων - , ότι
κηρύττομε «καί δύο φ υ σ ι κ ά ς θελήσεις, ήτοι θελήματα,
έν αύτώ και δύο φ υ σ ι κ ά ς ενεργείας α δ ι α ι ρ έ τ ω ς , άτρέπ τ ω ς , ά μ ε ρ ί σ τ ω ς , ά σ υ γ χ ύ τ ω ς » · τό ανθρώπινο θέλημα όχι
μόνον δέν άντιπίπτει καί δέν άντιπαλαίει, ά λ λ ά καί υπο­
τ ά σ σ ε τ α ι « τ ω θείφ αυτού καί πανσθενεΐ θελήματι»· ούτε
κ α τ α ρ γ ή θ η κ ε μετά τή θέωσή του, « σ έ σ ω σ τ α ι δέ μάλ­
λον»* ομοίως ομολογείται καί ή ανθρώπινη ενέργεια τού
Χριστού, πού αντιστοιχεί στήν ανθρώπινη φύση του, διό­
τι «ενός καί τού αυτού τά τε θ α ύ μ α τ α καί τά πάθη γινώσ κ ο μ ε ν κ α τ ά λ λ ο καί ά λ λ ο τών έξ ων έστι φύσεων, και
έν αίς τό είναι έχει ...* ένα τ ή ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ ο ς καί μετά
τήν σ ά ρ κ ω σ ι ν τόν Κύριον η μ ώ ν Ί η σ ο ΰ ν Χριστόν, τόν άληθινόν Θεόν η μ ώ ν , είναι πιστεύοντες, φαμέν δύο αυτού
τ ά ς φύσεις έν τή μιά αυτού δ ι α λ α μ π ο ύ σ α ς ύποστάσει, έν
ή τά τε θαύματα καί τά π α θ ή μ α τ α δι' ό λ η ς αυτού τής οι­
κ ο ν ο μ ι κ ή ς α ν α σ τ ρ ο φ ή ς ού κ α τ ά φ α ν τ α σ ί α ν , ά λ λ ά αλη­
θώς έπεδείξατο, τής φυσικής έν αυτή τή μια ύποστάσει
δ ι α φ ο ρ ά ς γνωριζομένης τ ω μετά τ ή ς θατέρου κοινωνίας
έ κ α τ έ ρ α ν φύσιν θέλειν τε καί ένεργεΐν τά ί δ ι α » .
5
23
Πρέπει νά επαναληφθεί ενταύθα, ότι αί α π ο φ ά σ ε ι ς
αυτές δέν έ δ ω σ α ν ευθέως α π ά ν τ η σ η στό ζήτημα τής εικ ο ν ο γ ρ α φ ή σ ε ω ς ή μή τού Τησού Χριστού, ό π ω ς τό έθεσεν ό Εύσέβιος. Ά π ε σ α φ ή ν ι σ α ν ό μ ω ς τό α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ς
23. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 223-224.
57
σ η μ α σ ί α ς σημείο τ ή ς σ χ έ σ ε ω ς μεταξύ θείας καί ανθρω­
πινής φύσεως τοΰ Χριστού καί π ρ ο ε τ ο ί μ α σ α ν τοιουτο­
τ ρ ό π ω ς τ ό έδαφος γιά τήν α π ό φ α σ η τ ή ς Ζ ' Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς
Συνόδου, τ ή ς ο π ο ί α ς ή σ ύ γ κ λ η σ η απέβη α ν α γ κ α ί α γιά
χριστολογικούς π ρ ω τ ί σ τ ω ς λόγους. Διότι τ ό π ρ ό β λ η μ α
τ ή ς είκονογραφήσεως τοΰ Ί η σ ο ΰ ά π η σ χ ό λ η σ ε τή θεολο­
γία καί μετά τόν Εύσέβιο. Ά π τ ή απόδειξη τού γ ε γ ο ν ό τ ο ς
αυτού αποτελεί ό Ύ π ά τ ι ο ς Ε φ έ σ ο υ ( α ' ήμισυ τοΰ έ κ τ ο υ
αιώνα) στήν α π ά ν τ η σ η του π ρ ό ς τ ό ν Ι ο υ λ ι α ν ό Ά τ ρ α μ υ τίου. Δέν γνωρίζομε τήν κριτική τοΰ Ι ο υ λ ι α ν ο ύ σ χ ε τ ι κ ά
μέ τις εικόνες, μπορούμε ό μ ω ς μέ βάση τήν α π ά ν τ η σ η
τού Ύ π α τ ί ο υ νά τήν ε ί κ ά σ ο μ ε καί νά ύποστηρίξομε μέ
βεβαιότητα, ότι ό Ι ο υ λ ι α ν ό ς είχε επικρίνει τις εικόνες
καί ιδιαίτερα είχε αναφερθεί σ τ ό « π ε ρ ι γ ρ α π τ ό ν » ή μή τ ή ς
θεότητας. Καί τούτο διότι ό Ύ π ά τ ι ο ς διευκρινίζει κ α τ '
α ρ χ ή ν , ότι ή ουσία τοΰ Θεού δέν περιγράφεται («τήν
θείαν μέν, ήτις ποτέ έστιν, ούσίαν ούδενί τ ώ ν ό ν τ ω ν όμοίαν ή ταύτην ή ϊσην όμολογοΰμεν ή άναγράφομεν»),
καί συνεχίζει: «τήν ά ρ ρ η τ ο ν δέ καί ά π ε ρ ί λ η π τ ο ν είς η μ ά ς
τοΰ θεού φιλανθρωπίαν καί τ ά ς ιεράς τ ώ ν αγίων ε ι κ ό ν α ς
έν γ ρ ά μ μ α σ ι μέν ήμεΐς ίεροΐς άνευφημεΐσθαι διατυποΰμεν, ουδεμία πλάσει τ ό έ φ ' ήμΐν ή γραφή κ α θ ά π α ξ ή δ ό μενοι. συγχωροΰμεν δέ τοις ά π λ ο υ σ τ έ ρ ο ι ς αύτοΐς ύ π ά ρ χουσιν υπέρ συμφυούς αυτών α ν α γ ω γ ή ς καί όψει τή αύ­
τοΐς συμμέτρω τά τοιαύτα έν Ε ι σ α γ ω γ ή ς τ ρ ό π ω μανθάν ε ι ν » . Καί δικαιολογεί μέν τήν εικονογραφία γιά τούς
« α π λ ο ύ σ τ ε ρ ο υ ς » , ό μ ω ς οί π ρ ώ τ ε ς λέξεις πιστοποιούν τη
σταθερή συνήθεια τ ή ς ε π ο χ ή ς ν ' άναζωγραφίζεται τό μυ­
στήριο τ ή ς ε ν α ν θ ρ ω π ή σ ε ω ς καί αφήνουν νά εννοηθεί, ότι
π ρ ό ς τή συνήθεια αυτή σ τ ρ ε φ ό τ α ν ή κριτική τοΰ Ί ο υ λ ι α 24
24. F. Diekamp, Analecta patristica. Texte und Abhandlungen zur griechi­
schen Patristik, (Orientalia Christiana Analecta 117), Roma 1938, σ. 127-128· βλέ­
πε και σ. 117.
58
νου. "Οτι κ α τ ά τήν ε π ο χ ή αυτή (δηλαδή ά π ό τ ό ν π έ μ π τ ο
έ ω ς τόν έ β δ ο μ ο αιώνα), ο π ό τ ε οί χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς έριδες
ευρίσκονται σέ ένταση καί επιλύονται σέ μεγάλη έ κ τ α ­
ση, ά π ό τή μιά πλευρά* διαδίδεται ευρέως καί εντείνεται
ή εικονογράφηση τού π ρ ο σ ώ π ο υ τοΰ Ι η σ ο ύ Χ ρ ι σ τ ο ύ
καί κ α τ ' άναλογίαν ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν , κι ά π ό
τήν άλλη πλευρά «δέν έσίγησεν ή μομφή τ ή ς είδωλολατρείας κ α τ ά τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν » , αποτελεί βέβαιη ιστορική
πραγματικότητα.
Βέβαιο δέον νά θεωρηθεί καί τό γεγονός, ότι ή κριτι­
κή στρεφόταν κυρίως κ α τ ά τής ε ι κ ό ν α ς τοΰ Χρίστου.
Σοβαρή μέν ένδειξη τοΰ γ ε γ ο ν ό τ ο ς αυτού αποτελεί ό 4ος
κ α ν ό ν α ς τ ή ς συνόδου τοΰ Λ α τ ε ρ α ν ο ΰ τό 649, απόδειξη
δέ αδιαμφισβήτητη ό 82ος κ α ν ό ν α ς τ ή ς Π ε ν θ έ κ τ η ς (691).
Στή σύνοδο τού Λ α τ ε ρ α ν ο ΰ τ ά ενδιαφέροντα είναι
κ α θ α ρ ώ ς χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό , θίγεται ό μ ω ς καί τό θέμα τ ή ς είκ ο ν ο γ ρ α φ ή σ ε ω ς τοΰ Χρίστου έ σ τ ω καί εμμέσως. Ό 4ος
κ α ν ό ν α ς , πού συνοψίζει τή Χριστολογία μέχρι τ ή ς επο­
χής αυτής, χρησιμοποιεί τούς χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ο ύ ς γιά τή
θεολογία τ ή ς ε ι κ ό ν α ς τού Χριστού όρους: circumscriptum
corpore, incircumscriptum deitate . Τ ό σ ο οί όροι αυτοί,
25
26
27
28
25. Πρβλ. τό ποικίλο υλικό, πού συγκέντρωσε ό Ε. ν. Dobschütz, Christusbilder. Untersuchungen zur christlichen Legende, (Texte und Untersuchungen
18), Leipzig 1899.
26. Πρβλ. Ernst Kitzinger, The Cult of Images in the Age before Iconoclasm,
Dumbarton Oaks Papers 8 (1954) 95-115.
27. H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich,
München 21977, σ. 297.
28. Η. Denzinger - Λ. Schönmetzer (Hgg.J, Enchiridion Symbolorum
Freiburg u.a.: Herder 1 965, σ. 172 (504). Αντιπαρατίθεται έδώ τό κείμενο του
κανόνα καί τό κείμενο Γρηγορίου του Θεολόγου (Επιστολή πρός Κληδώνιον:
ΒΕΠ 60, 262):
«passibilem came,
«παθητόν σαρκί,
et impassibilem deitate,
απαθή θεότητι,
circumscriptum corpore,
περιγραπτόν σώματι,
3 6
59
δ σ ο και το συναφές κείμενο π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι μέν σ χ ε δ ό ν αύτολεξεί α π ό τόν άγιο Γρηγόριο τό Θ ε ο λ ό γ ο , έχουν π ρ ο σ ­
αρμοσθεί δ μ ω ς ε λ α φ ρ ώ ς π ρ ό ς τις περαιτέρω φ ρ α σ τ ι κ έ ς
χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς εξελίξεις. Έ ν φ δ η λ α δ ή ό άγιος Γρηγόριος
ομιλεί περί του Κυρίου ώ ς του « π ε ρ ι γ ρ α π τ ο ϋ σώματι, α­
περίγραπτου πνεύματι», ή Σύνοδος έχρησιμοποίησε τήν
έ κ φ ρ α σ η « ά π ε ρ ί γ ρ α π τ ο ν θεότητι», ήτοι κ α τ άναλογίαν
π ρ ό ς τήν ορολογία, πού χρησιμοποιεί καί ή θεολογία τ ή ς
εικόνας.
5
Ή σχέση Χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ί α ς καί θεολογίας τής ε ι κ ό ν α ς
εκφράζεται ευκρινέστερα στόν προμνημονευθέντα 82ο
κ α ν ό ν α τ ή ς Π ε ν θ έ κ τ η ς , τοΰ οποίου τό κείμενο έχει ώ ς έ­
ξης: «"Έν τισι τών σ ε π τ ώ ν εικόνων γραφαΐς, α μ ν ό ς δακ τ ύ λ φ τοΰ Π ρ ο δ ρ ό μ ο υ δεικνύμενος έ γ χ α ρ ά τ τ ε τ α ι , ο ς είς
τύπον παρελήφθη τ ή ς χ ά ρ ι τ ο ς , τόν άληθινόν ήμΐν διά νό­
μου προϋποφαίνων άμνόν Χριστόν τόν Θεόν η μ ώ ν . Τούς
ούν παλαιούς τύπους, καί τ ά ς σ κ ι ά ς , ώ ς τ ή ς αληθείας
σύμβολα τε καί π ρ ο χ α ρ ά γ μ α τ α , τή ε κ κ λ η σ ί α π α ρ α δ ε δ ο μένους κ α τ α σ π α ζ ό μ ε ν ο ι , τήν χάριν προτιμώμεν, καί τήν
άλήθειαν, ώ ς π λ ή ρ ω μ α νόμου ταύτην ύποδεξάμενοι. Ώ ς
incircumscriptum deitate,
eundem inconditum et conditum,
terrenum et caelestem,
visibilem et intellegibilem,
capabilem et incapabilem,
ut toto homine eodemque et Deo
totus homo reformaretur,
qui sub peccato cecidit ...».
άπερίγραπτον πνεύματι,
τόν αυτόν
έπίγειον και ούράνιον,
όρώμενον καί νοούμενον
χωρητόν καί άχώρητον,
ϊν' δλω άνθρώπω τω αύτώ καί θεώ
όλος άνθρωπος άναπλασθή,
πεσών ύπό τήν άμαρτίαν».
Πρβλ. καί Γρηγορίου Νύσσης, Αντιρρητικός πρός τά Άπολλιναρίου 18:
PG 45, 1160 Α: «θεός ... απερίγραπτος ... έν ανθρωπινή περιγραφή έωρατο».
Παμφίλον Ίερομ., Πανοπλία δογματική 6,1: Λ. May, Nova bibliotheca patrum,
2, Roma 1844, σ. 615: «ό Χριστός περιγραπτός μέν έστι κατά τό σώμα, απερί­
γραπτος δέ κατά τήν θεότητα». Ιωάννου Δαμασκηνού, Όμιλ. 4, 29: PG 96,
632 Α.
60
αν ούν τ ό τέλειον κ α ν ταΐς χ ρ ω μ α τ ο υ ρ γ ί α ι ς , έν ταΐς α­
π ά ν τ ω ν όψεσιν ύπογράφηται, τόν του αΐροντος τ ή ν άμαρτίαν του κ ό σ μ ο υ άμνοΰ, Χρίστου του Θεού η μ ώ ν , κα­
τά τόν άνθρώπινον χαρακτήρα καί έν ταΐς είκόσιν ά π ό
του νυν, άντί του π α λ α ι ο ύ άμνου, άναστηλουσθαι όρίζομ ε ν δι αύτοϋ τ ό τ ή ς τ α π ε ι ν ώ σ ε ω ς υ ψ ο ς τού Θεού Λ ό γ ο υ
κ α τ α ν ο ο ΰ ν τ ε ς καί π ρ ο ς μνήμην τ ή ς έν σ α ρ κ ί π ο λ ι τ ε ί α ς ,
τού τε π ά θ ο υ ς αυτού καί τού σωτηρίου θανάτου, χειραγωγούμενοι, καί τ ή ς εντεύθεν γενομένης τ ω κ ό σ μ φ ά π ο λυτρώσεως» .
Μέ βάση τ ό ν κ α ν ό ν α αυτόν είναι δ υ ν α τ έ ς οί έ ξ η ς
διαπιστώσεις:
1. Καί μόνη ή ύ π α ρ ξ η τού κ α ν ό ν α αυτού αποδεικνύει
π ρ ώ τ ο ν , ότι τ ό χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό ζήτημα συνέχισε έξ έ π ό ψ ε ω ς περιεχομένου, ήτοι μέ ποιά μορφή είναι ό Ι η σ ο ύ ς
Χριστός « π ε ρ ι γ ρ α π τ ό ς » , ν α π α σ χ ο λ ε ί τούς θεολογικούς
κύκλους καί μετά τήν Σ Τ ' Οικουμενική Σύνοδο καί δεύ­
τερον, ότι ή Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α καί ή θεολογία τ ή ς ε ι κ ό ν α ς ευ­
ρίσκονται σέ άμεση χρονική σχέση π ρ ό ς τή Χ ρ ι σ τ ο λ ο γία.
2. " Ο π ω ς οί κ α ν ό ν ε ς π ο ύ προηγούνται, ά λ λ ά καί αυ­
τοί πού ακολουθούν, έτσι και ό έν λ ό γ φ κ α ν ό ν α ς ρυθμί­
ζει κ ά π ο ι ο επίκαιρο καί ε π ί μ α χ ο θέμα, γιά τ ό όποιο είχε
δοθεί συγκεκριμένη α φ ο ρ μ ή . Ή αφορμή ή τ α ν τό γ ε γ ο ­
νός, δτι ό Χ ρ ι σ τ ό ς έζωγραφίζετο σέ μερικές εικόνες ώ ς
αμνός, έπί τού οποίου ό Β α π τ ι σ τ ή ς Ι ω ά ν ν η ς έδειχνε μέ
τό δ ά κ τ υ λ ο τ ο υ . "Οτι ε π ρ ό κ ε ι τ ο γιά δυτική συνήθεια,
στήν οποία ό κ α ν ό ν α ς αναφέρεται, ό π ω ς υποστηρίζει ό
Σ τ ε φ α ν ί δ η ς , δέν π ρ ο κ ύ π τ ε ι ά π ό τ ό περιεχόμενο τοΰ κ α ­
νόνα. Α ν τ ι θ έ τ ω ς ό κ α ν ό ν α ς αφήνει νά εννοηθεί, ότι ή
5
29
9
30
29. Άμ. ^Αλιβιζάτου, Οί ίεροι κανόνες και οί εκκλησιαστικοί νόμοι, Α θ ή ­
ναι 1949, σ. 109-110.
30. Β. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, σ. 249.
2
61
συνήθεια αυτή ή τ α ν και στήν Α ν α τ ο λ ή γ ν ω σ τ ή καί τήν
ήξεραν οί συνελθόντες ε π ί σ κ ο π ο ι .
3. "Αν σκεφθούμε τήν εύρεΐα διάδοση καί αυτονόητη
κ α τ α σ κ ε υ ή εικόνων του Χρίστου κ α τ ά τ ή ν εποχή αυτή,
επιτρέπεται, νομίζω, ή υπόθεση, οτι τήν κ α τ α σ κ ε υ ή εικό­
νων του Χρίστου μέ συμβολικό περιεχόμενο πρέπει νά
έντοπίσομε σέ κ ύ κ λ ο υ ς , πού είχαν χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς επιφυ­
λάξεις. Αυτό, πού τούς π α ρ α κ ι ν ο ύ σ ε στήν π ρ ά ξ η αυτή,
δέν ή τ α ν ή ριζική α π ό ρ ρ ι ψ η τ ώ ν εικόνων ή ή π ρ ο σ κ ύ ν η ­
ση τους, άλλά τό χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό π ρ ό β λ η μ α τ ή ς α ν α π α ρ α ­
σ τ ά σ ε ω ς τού Χριστού ώ ς άνθρωπου. Τή λύση τού ζητή­
μ α τ ο ς αυτού β ρ ή κ α ν στήν τυπολογική εικονογράφηση
Του. " Ο π ω ς φαίνεται, δέν α π έ ρ ρ ι π τ α ν τήν εικονογράφη­
ση τοΰ Ί η σ ο ΰ μόνον κ α τ ά τή θεότητα, άλλά καί κ α τ ά τήν
α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . ' Α π ό χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή ά π ο ψ η τό π ρ ό β λ η μ α
αυτό πρέπει νά συνδυασθεί μέ κ α θ α ρ ώ ς μονοφυσιτικές
αντιλήψεις .
4. Ή Σύνοδος ύπεγράμμισε μέν τή μόνιμη σημασία
τών π α λ α ι ο δ ι α θ η κ ι κ ώ ν συμβόλων στή ζωή τ ή ς Ε κ κ λ η ­
σίας, ώρισε ό μ ω ς τ α υ τ ο χ ρ ό ν ω ς στόν έν λ ό γ φ κ α ν ό ν α , ό­
τι «τήν χάριν προτιμώμεν, καί τήν άλήθειαν, ώ ς π λ ή ρ ω ­
μα νόμου ταύτην ύποδεξάμενοι». Στή σωστή αυτή θεο­
λογική τοποθέτηση βασίζεται, ό τ α ν ορίζει τήν α ν α σ τ ή ­
λωση «τού αϊροντος τήν ά μ α ρ τ ί α ν τοΰ κόσμου άμνοΰ,
Χριστού τοΰ Θεού η μ ώ ν , κατά τόν ανθρώπινον χαρακτή­
ρα καί έν ταΐς είκόσιν άπό τοΰ νΰν, αντί τοΰ παλαιού ά­
μνοΰ». Τήν α π ό φ α σ η αυτή αιτιολογεί ώ ς έξης: Διά τ ή ς
είκονογραφήσεως αυτής κ α τ α ν ο ο ύ μ ε «τό τ ή ς ταπεινώσεω ς ΰψος τού Θεού Λόγου» καί χειραγωγούμεθα « π ρ ό ς
31
31. "Εχει δίκαιο, φαίνεται, ή Leslie Barnard, The Theology of Images, έν: A.
Bryer - J. Herrin, Iconoclasm, σ. 12, δταν υποθέτει:«It is possible that members of
the Council had in view quasi-Monophysite elements in the Church which tended
to exalt Christ's divine nature in contrast to his humanity».
62
μνήμην τής έν σ α ρ κ ί πολιτείας, του τε π ά θ ο υ ς αύτοϋ και
τοΰ σωτηρίου θανάτου, ... καί τ ή ς έντεϋθεν γ ε ν ο μ έ ν η ς τ φ
κ ό σ μ ω ά π ο λ υ τ ρ ώ σ ε ω ς » . Ή εικονική τοΰ Κυρίου αναπα­
ράσταση «κατά τόν άνθρώπινον χαρακτήρα» είναι σύμ­
φωνα μέ τον κανόνα αυτό ουσιαστικό καί σταθερό στοι­
χείο τής χριστολογικής ομολογίας. Δ ι α τ ρ α ν ώ ν ε ι καί άνομολογεΐ τήν πίστη στήν π ρ α γ μ α τ ι κ ή , ιστορική εναν­
θρώπηση καί τή σωτηρία, πού προήλθε ά π ό τό γ ε γ ο ν ό ς
αυτό.
"Οτι οί α π ο φ ά σ ε ι ς τής Σ Τ ' Οικουμενικής Συνόδου,
ά λ λ ά καί ό κ α ν ό ν α ς τ ή ς Π ε ν θ έ κ τ η ς δέν α π ε τ έ λ ε σ α ν τήν
κ α τ α κ λ ε ί δ α τών χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων καί ότι αυτές
συνεχίσθηκαν καί μετά τ α ύ τ α , αποδεικνύουν σ α φ ώ ς καί
τά γεγονότα επί Φιλιππικοΰ Βαρδάνη (711-712), ό τ α ν
δ η λ α δ ή ό Μ ο ν ο θ ε λ η τ ι σ μ ό ς επανεμφανίσθηκε καί, ό π ω ς
φαίνεται, υπήρξε έπί πλέον καί μία π ρ ώ τ η ε ί κ ο ν ο μ α χική κίνηση. Ό Π α τ ρ ι ά ρ χ η ς Γ ε ρ μ α ν ό ς Α ' (715-730), ό ό­
ποιος όμιλεΐ μέ συντομία σ τ ό έργο του « Λ ό γ ο ς διηγηματ ι κ ό ς περί τε τών αγίων συνόδων καί τών κ α τ ά καιρούς
ανέκαθεν τ ω ά π ο σ τ ο λ ι κ ώ κηρύγματι άναφυεισών αιρέσε­
ω ν » γιά τά γ ε γ ο ν ό τ α αυτά, τά αξιολογεί ώ ς μία ανοικτή
προσπάθεια α ν α τ ρ ο π ή ς τών χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν α π ο φ ά σ ε ω ν
τής Σ Τ ' Οικουμενικής Συνόδου. Στήν αξιολόγηση αυτή
3 2
32. 38: PG 98, 76 AB. Τό πόνημα αυτό έγράφη ολίγον μετά τό έτος 727, ή­
τοι ολίγον μετά τήν έναρξη τής Εικονομαχίας. Υπέρ τής απόψεως αυτής
τάσσονται τόσον ό Η. G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantini­
schen Reich, σ. 474, δσον και ό J. Meyendorff, Byzantine Theology, New York
1976, σ. 45. Αντιθέτως ό Cyril Mango, Historical Introduction, έν: A. Bryer - J.
Herrin, Iconoclasm, σ. 3, τοποθετεί τή συγγραφή μετά τό 730 και οδηγείται έτσι
στό συμπέρασμα, δτι ό Λέων Γ' δέν προέβη σέ περαιτέρω εικονοκλαστικές ε­
νέργειες, γιά τό λόγο, ότι ό Πατριάρχης Γερμανός δέν τις μνημονεύει. Ακρι­
βώς όμως τό γεγονός αυτό, δτι δηλαδή ό Γερμανός δέν αναφέρει ευρείες εικο­
νοκλαστικές ενέργειες του Αυτοκράτορα, αποδεικνύει, νομίζω, τή συγγραφή
τοΰ έργου πριν άπό τό 730, ήτοι πριν άπό τήν απομάκρυνση του άπό τόν πα­
τριαρχικό θρόνο.
63
προβαίνει μόνον π α ρ ε π ι π τ ό ν τ ω ς και επισημαίνει κυρίως
τό γεγονός, ότι πίσω ά π ό τήν ε ί κ ο ν ο μ α χ ι κ ή « ά κ ο σ μ ί α
καί α τ α ξ ί α » , πού είχε στό μεταξύ ενσκήψει, δρούσαν ό
ε π ί σ κ ο π ο ς Ν α κ ω λ ε ί α ς Κωνσταντίνος «καί έτεροι τού ιε­
ρατικού κ α τ α λ ό γ ο υ » , καί ότι ό Κωνσταντίνος, «άνήρ
ούκ έλλόγιμος ... καινουργεΐν π α ρ ά τά ί ε ρ ο π ρ ε π ώ ς ε κ π ε ­
φρασμένα παρεδογμάτιζε, καί ταΐς π α τ ρ ι κ α ΐ ς κατεξανίστασθαι π α ρ α δ ό σ ε σ ι ν άνθωπλίζετο». "Αν καί είναι ασφα­
λώς δ ύ σ κ ο λ ο νά περιορίσομε τά αίτια τής Εικονομαχί­
ας μόνον στή δ ρ ά σ η αυτή ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν καί θεολογι­
κών κυρίως κ ύ κ λ ω ν , ό μ ω ς ό π α ρ ά γ ο ν τ α ς αυτός μένει
β α σ ι κ ό ς καί α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο ς καί εξηγεί τήν ένταση τής
Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς , πού ε π ε κ ρ ά τ η σ ε ά π ό π ρ ώ τ η ς αρχής.
Αυτό ό μ ω ς , πού μάς ενδιαφέρει στήν π α ρ ο ύ σ α συνά­
φεια, είναι οί θεολογικές ενστάσεις καί αντιρρήσεις τών
κ ύ κ λ ω ν αυτών. Έ κ τ ο ς τής μομφής τής ε ί δ ω λ ο λ α τ ρ ε ί α ς ,
ή οποία ε κ φ ρ α ζ ό τ α ν μέ τήν κ α τ α σ κ ε υ ή καί ιδιαίτερα τήν
προσκύνηση τών εικόνων, είχαν οί έν λ ό γ ω κύκλοι χριστολογικές αντιρρήσεις. Αυτός είναι ό λόγος, γιά τόν ό­
ποιο ό π α τ ρ ι ά ρ χ η ς Γ ε ρ μ α ν ό ς παρατηρεί σ χ ε τ ι κ ώ ς : «Τοΰ
δέ Κυρίου ημών Ι η σ ο ύ Χριστού, κ α τ ά τον άνθρώπινον
χ α ρ α κ τ ή ρ α άναστηλουμένου, ήγουν κ α τ ά τήν ό ρ α τ ή ν
αυτού θεοφάνειαν, παρειλήφαμεν είς διηνεκή μνήμην τ ή ς
έ ν σ ά ρ κ ο υ πολιτείας, τοΰ τε πάθους αυτού καί τού σ ω τ η ­
ρίου θανάτου, καί τ ή ς εντεύθεν γενομένης τ ω κ ό σ μ φ άπολυτρώσεως, δι αυτού τό τ ή ς τ α π ε ι ν ώ σ ε ω ς ϋψος κ α τ α ν ο ο ΰ ν τ ε ς » . Περιττεύει ίσως ή υπόδειξη, δτι τό χωρίο
αυτό αποτελεί σ χ ε δ ό ν επί λέξει ε π α ν ά λ η ψ η τοΰ 82ου κα­
νόνα τής Π ε ν θ έ κ τ η ς καί τόν επεξηγεί μάλιστα σ' ένα
κεντρικό σημείο, ότι δ η λ α δ ή ή εικονογράφηση τοΰ Ι η ­
σού διαδηλώνει «τήν ό ρ α τ ή ν αυτού θεοφάνειαν». Μεγα5
33
33. Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως,
80 Α.
Λόγος διηγηματικός ..., 41: PG 98,
64
λύτερης σ π ο υ δ α ι ό τ η τ α ς είναι α σ φ α λ ώ ς τό γ ε γ ο ν ό ς , ότι ή
απαρχή τ ή ς Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς συνδυάζεται ε κ π ε φ ρ α σ μ έ ν α
μέ χριστολογική π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή καί ό λ ω ς ιδιαιτέρως μέ
τις προηγηθείσες χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς α π ο φ ά σ ε ι ς . Σ τ ό συνδυα­
σμό αυτό προβαίνει ό Γ ε ρ μ α ν ό ς όχι άφ' έαυτου, άλλά α­
π α ν τ ώ ν τ α ς σέ ενστάσεις καί αντιρρήσεις ε ι κ ο ν ο κ λ α σ τ ι ­
κών ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν κ ύ κ λ ω ν . Τις ενστάσεις αυτές τις
συγκαταλέγει π ρ ο φ α ν ώ ς στίς «αίρέσεις» καί εκθέτει συν­
τ ό μ ω ς τις π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς κύριες αίρέσεις («αιρέσεων κ ε φ ά ­
λας») άφ' ενός καί τις έξι Οικουμενικές Συνόδους καί τή
δ ι δ α σ κ α λ ί α , πού ώρισαν, άφ έτερου. Α ξ ί ζ ε ι νά σημειω­
θεί, ότι τονίζει τή θεματική ενότητα τ ώ ν έν λ ό γ φ Συνό­
δων καί τις χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι ε π ι τ υ χ ώ ς «άλυσιν, ώ σ π ε ρ ει­
πείν, καί σειράν ά δ ι ά σ π α σ τ ο ν , α λ λ ή λ ω ν έχομένην καί
έ κ κ ρ ε μ α μ έ ν η ν » . Τή χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή σχέση τ ή ς Ε ι κ ο ν ο ­
μ α χ ί α ς μνημονεύει ό π α τ ρ ι ά ρ χ η ς Γ ε ρ μ α ν ό ς καί σέ ά λ λ α
έργα τ ο υ .
5
34
35
Τήν Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α συνδέουν κι άλλες μαρτυρίες μέ
τις χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς έριδες καί π ρ ο ε κ τ ά σ ε ι ς τού δ ό γ μ α τ ο ς
τής Χ α λ κ η δ ό ν α ς . Ό π ά π α ς Γρηγόριος Β ' σέ ε π ι σ τ ο λ ή
του π ρ ό ς τόν π α τ ρ ι ά ρ χ η Γερμανό, τ ή ς ο π ο ί α ς ό μ ω ς ή
γνησιότητα αμφισβητείται, παραθέτει επίσης τόν 82ο κ α ­
νόνα τής Π ε ν θ έ κ τ η ς , χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι τούς ε ί κ ο ν ο κ λ ά σ τ ε ς
«χριστομάχον φρύαγμα» καί π α ρ α τ η ρ ε ί επί π λ έ ο ν σχετι­
κά, «ει μή έ σ α ρ κ ώ θ η ό Κύριος, μή τυπούσθω ή κ α τ ά σ ά ρ -
34. Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως,
98, 81 Α έξ. ιδιαιτέρως 84 C.
Λόγος διηγηματικός ..., 43 έξ.: PG
35. Πρβλ. Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως,
Επιστολή Β' πρός Ίωάννην
έπίσκοπον Συνάδων: PG 98, 157 Β έξ. Επιστολή Γ' πρός Κωνσταντινον έπίσκοπον Νακωλείας: PG 98, 165 Β. Επιστολή Δ ' πρός Κωνσταντινον ... : PG
98, 173 Β: «Τό δέ του Κυρίου τής κατά σάρκα ιδέας έν είκοσι τυποϋσθαι τόν
χαρακτήρα, εις έλεγχον μέν έστι τών φαντασία και ούκ άληθεία άνθρωπον
αυτόν γενέσθαι ληρωδούντων αιρετικών ...».
65
36
κ α αγία είκών α ύ τ ο ϋ » . Καί ή διήγηση, δτι άνθρωποι τοΰ
Λ έ ο ν τ ο ς α π ο μ ά κ ρ υ ν α ν «τήν τοΰ κυρίου εικόνα τ ή ν έπί
τ ή ς μ ε γ ά λ η ς Χ α λ κ ή ς π ύ λ η ς » , δεικνύει τή χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή
δ ι ά σ τ α σ η τ ή ς Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς ευθύς έξ α ρ χ ή ς .
37
Περισσότερο σ α φ ή ς είναι έπί τοΰ προκειμένου ό Ι ω ­
άννης ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς στους τρεις Λόγους του « Π ρ ό ς
τούς δ ι α β ά λ λ ο ν τ α ς τ ά ς αγίας ε ι κ ό ν α ς » . Ή μαρτυρία του
π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι ω σ α ύ τ ω ς ά π ό τήν άρχή τ ή ς Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς
καί αποδεικνύει, δτι οί ε ί κ ο ν ο κ λ ά σ τ ε ς π ρ ο έ β α λ α ν κυ­
ρίως χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό επιχειρήματα. Τούτο π ρ ο κ ύ π τ ε ι σα­
φ ώ ς έ κ τοΰ έξης χωρίου τοΰ Α ' Λόγου: «Ού π ρ ο σ κ υ ν ώ
τή κτίσει π α ρ ά τόν κ τ ί σ α ν τ α , ά λ λ ά π ρ ο σ κ υ ν ώ τ ό ν κτίστην κτισθέντα τό κ α τ ' έμέ καί είς κτίσιν ά τ α π ε ι ν ώ τ ω ς
καί ά κ α θ α ι ρ έ τ ω ς κ α τ ε λ η λ υ θ ό τ α , ϊνα τήν έμήν δ ο ξ ά σ η
φύσιν καί θείας κοινωνόν ά π ε ρ γ ά σ η τ α ι φύσεως. Σ υ μ π ρ ο σ κ υ ν ώ τ ω βασιλεΐ καί θεώ τήν άλουργίδα τοΰ σ ώ μ α τ ο ς
ούχ ώ ς ίμάτιον ο ύ δ ' ώ ς τ έ τ α ρ τ ο ν π ρ ό σ ω π ο ν (άπαγε) ά λ λ '
ώ ς όμόθεον χ ρ η μ α τ ί σ α σ α ν καί γενομένην, δπερ τ ό χρΐσαν, α μ ε τ ά β λ η τ ο ς * ού γ ά ρ θεότης ή φύσις γέγονε τ ή ς
σ α ρ κ ό ς , ά λ λ ώ σ π ε ρ ό λ ό γ ο ς σ α ρ ξ ά τ ρ έ π τ ω ς γέγονε μείν α ς , δ π ε ρ ην, ούτω καί ή σαρξ λ ό γ ο ς γέγονεν ούκ άπολέσ α σ α τ ο ΰ θ ' , δπερ έστί, ταυτιζομένη δέ μ ά λ λ ο ν π ρ ό ς τόν
λ ό γ ο ν κ α θ ύπόστασιν. Διό θαρρών εικονίζω θεόν τόν
άόρατον ούχ ώς άόρατον, άλλ' ώς όρατόν δι ήμας γενόμενον μεθέξει σαρκός τε και αίματος. Ού τήν άόρατον ει­
κονίζω θεότητα, άλλ εικονίζω θεου τήν όραθεΐσαν σάρ­
κ α » . Ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς απορρίπτει τήν υπόνοια ενός ό5
5
5
5
38
36. Γρηγορίου Ρώμης, Επιστολή πρός Γερμανόν πατριάρχην Κωνσταντι­
νουπόλεως: PG 98, 149 D έξ.
37. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ed. C. de Boor, Lipsiae 1883, σ. 405.
38. Ιωάννου Δαμάσκηνου, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας εικόνας
Α ' , 4: Kotier I I I , 77-78. Βλέπε και Γ ' , 6: Kotier I I I , 77-78. Πρβλ. σχετικά και
κατ. σ. 109 έξ.
66
ποιουδήποτε χωρισμού τ ή ς σ ά ρ κ α ς του Ί η σ ο υ α π ό τή
θεία Του φύση. Α υ τ ό , π ο ύ π ρ ω τ ί σ τ ω ς α π ο ρ ρ ί π τ ε ι καί θε­
ωρεί βλασφημία, είναι ή α π ο μ ό ν ω σ η κ α ί τ ρ ό π ο ν τινά αυ­
τονόμηση τ ή ς σ ά ρ κ α ς , ώ σ τ ε νά είναι δ υ ν α τ ό ν νά π ρ ο σ ­
τεθεί ώ ς « τ έ τ α ρ τ ο ν π ρ ό σ ω π ο ν » στήν Α γ ί α Τ ρ ι ά δ α . Τ ή ν
ά π ο ψ η αυτή είχε ήδη εκφράσει καί απορρίψει ό Θ ε ο δ ώ ρ η τ ο ς . Ή συνάφεια τοΰ κειμένου τοΰ Δ α μ ά σ κ η ν ο υ φα­
νερώνει, δτι σ τ ό σημείο αυτό κ α τ α π ο λ ε μ ε ί τήν εικονο­
κ λ α σ τ ι κ ή μομφή περί ε ί δ ω λ ο λ α τ ρ ε ί α ς , ή οποία αφορού­
σε κ α τ ' ιδιάζοντα τ ρ ό π ο τήν εικόνα τοΰ Χριστού καί τήν
α ν α π α ρ ά σ τ α σ η Του « κ α τ ά τ ό ν άνθρώπινον χ α ρ α κ τ ή ­
ρ α » . Μέ τήν α π ό ρ ρ ι ψ η τ ή ς ε ν σ τ ά σ ε ω ς αυτής τ ώ ν είκον ο μ ά χ ω ν , δτι ή εικονογράφηση «τής όραθείσης σ α ρ κ ό ς
τοΰ θεοΰ» δέν σημαίνει π ρ ο σ θ ή κ η ενός « τ ε τ ά ρ τ ο υ π ρ ο σ ­
ώπου» στήν Α γ ί α Τ ρ ι ά δ α , αποδεικνύεται σ α φ ώ ς , δτι τ ό
θέμα αυτό τ ό είχαν θίξει οί ε ί κ ο ν ο μ ά χ ο ι στήν ά ρ χ ή τ ή ς
Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς καί μ ά λ λ ο ν γιά λόγους, π ο ύ π ρ ο σ έ κ λ ι ν α ν
στό Μονοφυσιτισμό' διέβλεπαν δ η λ α δ ή στήν εικονογρά­
φηση αλλοίωση τ ή ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ α ς κ α ί τ ή ς θείας φύσε­
ω ς . Υ π έ ρ τ ή ς γ ν ώ μ η ς αυτής συνηγοροΰν καί ά λ λ α εδά­
φια τ ώ ν Λ ό γ ω ν τ ο υ .
39
40
4 1
39. Θεοόωρήτου, Επιστολή 146: PG 83, 1393 Β. Πρβλ. κα\ Λ. Grillmeier,
Die theologische und sprachliche Vorbereitung der christologischen Formel von
Chalkedon, έν: Α. Grillmeier - Η. Backt (Hgg.), Das Konzil von Chalkedon, τ. 1,
Würzburg 1979, σ. 190.
40. Ό Δαμασκηνός καταπολεμεί καί σέ άλλα χωρία τών έργων του τήν
εικονοκλαστική αυτή άποψη, πού αναφέρεται στή Χριστολογία· πρβλ. π.χ.
Έκθεσις ακριβής τής ορθοδόξου πίστεως, 52: Kotier I I , 127 έξ. 54: Kotier I I ,
129. "Αξιον μνείας είναι τό γεγονός, δτι τά χωρία αυτά ευρίσκονται σέ καθα­
ρώς χριστολογική συνάφεια.
41. Ιωάννου Δαμασκηνού, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας εικόνας
Α ' , 8 καί Γ ' , 8: Kotier I I I , 80 έξ. Α ' , 16: Kotier I I I , 89. A ' , 17: Kotier I I I , 93:
«καί αισθητώς τόν αυτού χαρακτήρα τού σαρκωθέντος, φημί, θεού λόγου
προτίθεμεν άπανταχή». Α ' , 18: Kotier I I I , 93 έξ. Βλέπε καί Βίος Βαρλαάμ καί
Ίωάσαφ: PG 96, 1032 Β.
5
67
Τή γνώμη αυτή ενισχύει και τ ό γεγονός, ότι ό αυτο­
κ ρ ά τ ο ρ α ς Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς ό Ε ' κ α θ ώ ς επίσης ή σ ύ ν ο δ ο ς
τής Τέρειας (754) έ χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν μέ ιδιαίτερο ζήλο τ ό
« χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό » αυτό επιχείρημα. Ή δύναμη τοΰ επιχει­
ρ ή μ α τ ο ς αυτού γιά τ ο ύ ς ε ί κ ο ν ο μ ά χ ο υ ς εμπεριέχεται σ τ ό ν
έξης συλλογισμό: ή περιγράφομε μέ τ ό ν ανθρώπινο χ α ­
ρ α κ τ ή ρ α τοΰ Ι η σ ο ύ καί τή θεία φύση, ή οποία ό μ ω ς δέν
περιγράφεται, ή έπιφέρομε μέ τήν π α ρ ά σ τ α σ η τ ή ς αν­
θρώπινης μόνον σ ά ρ κ α ς χ ω ρ ι σ μ ό «καί γίνεται τούτο τή
όλη θεότητι τ ε τ ρ ά ς » , ήτοι τρία π ρ ό σ ω π α τ ή ς θ ε ό τ η τ α ς
καί ένα τ ή ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς .
Ό Georg Ostrogorsky είχε υποστηρίξει πολύ σ ω σ τ ά
αυτό, πού ά ν ε γ ρ ά ψ α μ ε π α ρ α π ά ν ω , δτι δ η λ α δ ή ό Ι ω ά ν ­
νης Δ α μ α σ κ η ν ό ς αναφέρθηκε στό χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό ζήτημα,
γιατί αυτό π ρ ο β λ ή θ η κ ε ά π ό τούς ε ί κ ο ν ο μ ά χ ο υ ς . Α ν τ ι ­
θέτως ό Paul Alexander θεωρεί τ ό ν ίδιο τ ό Δ α μ α σ κ η ν ό ώ ς
εκείνον, πού π ρ ώ τ ο ς καί ά φ εαυτού έχρησιμοποίησε τ ό
χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό ε π ι χ ε ί ρ η μ α . Ή υπόθεση αυτή τοΰ Alexan­
der, ή οποία κ α τ ά τή γνώμη μου είναι τελείως αυθαίρετη,
αντίκειται σέ τελευταία ανάλυση καί στήν απλή λ ο γ ι κ ή ,
ιδιαίτερα δέ σ τ ό ανεπτυγμένο θεολογικό κριτήριο τοΰ
Δ α μ ά σ κ η ν ο υ . "Αν ύποθέσομε, δτι ή χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή έ ν σ τ α ­
ση περί «τετάρτου π ρ ο σ ώ π ο υ » π ρ ο β λ ή θ η κ ε τ ό π ρ ώ τ ο ν υ­
πό τοΰ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ , καίτοι, ό π ω ς είδαμε, τήν
έχρησιμοποίησαν ό ν τ ω ς οί ε ί κ ο ν ο κ λ ά σ τ ε ς , τότε πρέπει
νά δεχθοΰμε, δτι τ ό οξύ πνεύμα τοΰ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ δέν
42
43
5
44
42. Πρβλ. αποσπάσματα του Κωνσταντίνου Ε ' παρά Νικηφόρφ, Αντιρ­
ρητικός Α ' , 20: PG 100, 236 CD. Α ' , 22: PG 100, 249 Α. Γιά τή σύνοδο βλέπε
Mansi 13, στ. 257-261. 337 C. 341 Α. 357 Ε. Βλέπε καί Β. Γιαννόπουλου, Αί
χριστολογικαΐ αντιλήψεις τών Εικονομάχων, Αθήναι 1975, σ. 122 έξ.
43. G. Ostrogorsky, Studien zur Geschichte des byzantinischen Bilderstreites,
Amsterdam 1964, σ. 22 έξ.
44. P. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinople, Oxford 1958,
σ. 48.
68
μπόρεσε νά ζυγίσει σ ω σ τ ά τό β ά ρ ο ς καί τή σημασία του
ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ ο ς καί ότι δι αύτοϋ κάθε ά λ λ ο ή ωφέλησε
τούς είκονοφίλους. Ή εκ τ ώ ν π ρ ο τ έ ρ ω ν δ ι α π ί σ τ ω σ η , ότι
ένα τέτοιο επιχείρημα θά απέβαινε ένα είδος θεολογικού
« μ π ο ύ μ ε ρ α γ κ » , δέν απαιτεί ιδιαίτερη θεολογική όξύνοια.
Π ά ν τ ω ς έ κ τ ο ς αυτού ομιλούν εναντίον τ ή ς υποθέσεως
τοΰ Alexander καί όλες οί πληροφορίες, πού παρεθέσαμε
μέχρι τ ώ ρ α καί πού επιτρέπουν τό βέβαιο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ,
ότι οί ε ί κ ο ν ο κ λ ά σ τ ε ς συνεκέντρωναν τήν κριτική τους ά­
πό τήν άρχή ό λ ω ς ιδιαιτέρως εναντίον τής ε ι κ ό ν α ς τού
Χρίστου.
"Οτι ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς δέν μπορεί νά είναι ό εφευρέτης
τής χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή ς π ρ ο β λ η μ α τ ο λ ο γ ί α ς π ρ ο κ ύ π τ ε ι καί ά­
πό τό φιλολογικό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ώ ν Λ ό γ ω ν του καί ιδιαιτέ­
ρως τών σ χ ε τ ι κ ώ ν χωρίων. Ό χ α ρ α κ τ ή ρ α ς αυτών είναι
απολογητικός καί π ο λ ε μ ι κ ό ς , διότι αντικρούει επιχειρή­
ματα τών α ν τ ι π ά λ ω ν . Τό γ ε γ ο ν ό ς δτι ό ιερός συγγραφέας
δίδει πληροφορίες, τί δέν κάνει ή δέν εννοεί πιό συγκε­
κριμένα, αίρει κάθε αμφιβολία ώ ς π ρ ό ς τό γεγονός, δτι
αναιρεί ενστάσεις, πού π ρ ο έ β α λ α ν οί ε ί κ ο ν ο μ ά χ ο ι .
"Οτι οί χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς έριδες δέν έληξαν μέ τήν Σ Τ '
Οικουμενική Σύνοδο καί συνεχίσθηκαν ά δ ι α κ ό π ω ς καί
μετά ταύτα καί δτι ιδιαιτέρως οί ε ί κ ο ν ο μ ά χ ο ι συνέδεαν
τό ζήτημα τ ώ ν εικόνων μέ τή χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ί α , προκύπτει
καί ά π ό τις εργασίες καί τις α π ο φ ά σ ε ι ς τ ή ς Ζ ' Οικουμε­
νικής Συνόδου (Νίκαια 787). Ά π ό τις α π ο φ ά σ ε ι ς αυτές
εξάγεται ά β ι ά σ τ ω ς καί τό γεγονός, δτι οί ε ι κ ο ν ο κ λ α σ τ ι ­
κές ενέργειες τού α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α Δ έ ο ν τ ο ς Γ ' τελούσαν
κυρίως ύπό τήν επίδραση έ κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν - θ ε ο λ ο γ ι κ ώ ν
κ ύ κ λ ω ν . Γι' αυτό σ τ ά Π ρ α κ τ ι κ ά τ ή ς Συνόδου αναθεμα­
τίζονται μεταξύ ά λ λ ω ν ευθέως καί οί, ό π ω ς χ α ρ α κ τ η ­
ρίζονται, «αιρετικοί» Ι ω ά ν ν η ς Ν ι κ ο μ ή δ ε ι α ς καί Κων­
σταντίνος Ν α κ ω λ ε ί α ς , διότι «έξουδένωσαν τήν εικόνα
5
69
τοϋ Κυρίου καί τ ώ ν Ά γ ι ω ν αύτοϋ ... Εϊ τις Χριστόν τόν
Θεόν ημών π ε ρ ι γ ρ α π τ ό ν ούχ ομολογεί κ α τ ά τό άνθρώπινον, ανάθεμα έ σ τ ω » . Είς δέ τόν δρον τής Συνόδου, α­
φού οι Π α τ έ ρ ε ς αναθεματίσουν εκ νέου τούς αίρεσιάρχες
ά π ό Α ρ ε ί ο υ μέχρι καί αυτών, πού ά π ε κ ή ρ υ ξ ε ή Σ Τ ' Οι­
κουμενική Σύνοδος, καί διακηρύξουν, δτι φυλάσσουν
« ά π ά σ α ς τ ά ς έ κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ά ς εγγράφως ή ά γ ρ ά φ ω ς τεθεσπισμένας ήμΐν π α ρ α δ ό σ ε ι ς ά κ α ι ν ο τ ο μ ή τ ω ς » , συνεχί­
ζουν: Τών π α ρ α δ ό σ ε ω ν αυτών «μία έστί καί ή τ ή ς εικονι­
κ ή ς ά ν α ζ ω γ ρ α φ ή σ ε ω ς έ κ τ ύ π ω σ ι ς , ώ ς τή ιστορία τοϋ
ευαγγελικού κ η ρ ύ γ μ α τ ο ς συνάδουσα, π ρ ό ς πίστωσιν τ ή ς
αληθινής καί ού κ α τ ά φ α ν τ α σ ί α ν τοϋ Θεοϋ Λόγου εναν­
θ ρ ω π ή σ ε ω ς , καί είς όμοίαν λυσιτέλειαν ήμΐν χ ρ η ­
σιμεύουσα* τά γ ά ρ α λ λ ή λ ω ν δ η λ ω τ ι κ ά α ν α μ φ ι β ό λ ω ς
καί τ ά ς αλλήλων έχουσιν έ μ φ ά σ ε ι ς » . Ή εικονογράφη­
ση τού έ ν α ν θ ρ ω π ή σ α ν τ ο ς Θεοϋ καί Λόγου συμφωνεί λοι­
πόν μέ τό κήρυγμα τοϋ Ευαγγελίου καί έχει α υ σ τ η ρ ώ ς
δ ο γ μ α τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α , διότι πιστοποιεί τήν π ρ α γ μ α τ ι κ ή
καί δχι τυχόν φαινομενική ε ν σ ά ρ κ ω σ η τοΰ Ί η σ ο ϋ Χρι­
στού. Ή εικονογράφηση αυτή είναι συνέπεια τής π λ ή ­
ρους α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς τοΰ Ί η σ ο ϋ κι αυτό σημαίνει τοϋ χρισ τ ο λ ο γ ι κ ο ϋ δ ό γ μ α τ ο ς τ ή ς Χ α λ κ η δ ό ν α ς καί τών λοιπών
δύο ( Ε ' καί Σ Τ ' ) Οικουμενικών Συνόδων. Γιά τό λ ό γ ο
αυτό ορίζει ή Σύνοδος «σύν άκριβεία π ά σ η καί έμμελεία»
π ρ ώ τ α ά π ' δ λ α τήν «τού Κυρίου καί Θεοϋ καί Σ ω τ ή ρ ο ς
η μ ώ ν Ί η σ ο ϋ Χρίστου ε ι κ ό ν α » καί κ α τ ό π ι ν τής π α ν α γ ί α ς
45
46
45. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 241. Πρβλ. καί Mansi 13, στ. 400 BC.
416 CD. 397-400. 413-414. Βλ. επίσης τ. 13, στ. 24 Ε έξ. 40 Ε έξ. 101 Α έξ. 157
έξ. 205 έξ. 1123 Α.
46. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 240. Βλ. καί Mansi 13, στ. 373-380.
Πρβλ. καί ΤΗ. Nikolaou, Die Entscheidungen des siebten ökumenischen Konzils
und die Stellung der Orthodoxen Kirche zu den Bildern, έν: j Του αύτοϋ (Hg.),
Bild und Glaube, OFo 1 (1987), τεύχος 2 (σ. 210 έξ.).
70
αύτοϋ Μ η τ ρ ό ς , « τ ή ς αγίας Θ ε ο τ ό κ ο υ , τιμίων τε αγγέλων
καί π ά ν τ ω ν αγίων καί οσίων ανδρών.»
Περιορίζομαι στις μαρτυρίες αυτές καί δέν επεκτεί­
νομαι καί στό έργο τού π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ Νικηφόρου (806-815)
καί τοϋ αγίου Θ ε ο δ ώ ρ ο υ τοΰ Στουδίτου (+ 826) π ρ ώ τ ο ν ,
διότι μέ τις μαρτυρίες τοΰ τελευταίου ά σ χ ο λ ο ΰ μ α ι σέ άλ­
λη ειδική μ ε λ έ τ η , δεύτερον, διότι ή χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή διά­
σταση τ ή ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τους γιά τή θεολογία τ ώ ν εικό­
νων τυγχάνει ευρύτερα γ ν ω σ τ ή καί αναμφισβήτητη καί,
τρίτον, διότι αυτό, πού ήθελα νά τ ε κ μ η ρ ι ώ σ ω , ήταν τό
γεγονός, δτι οί χριστολογικές έριδες συνεχίσθηκαν χωρίς
οποιαδήποτε διακοπή και μετά τήν Σ Τ ' Οικουμενική
Σύνοδο και δτι ή Εικονομαχία και ή Ζ' Οικουμενική Σύν­
οδος αποτελούν τόν επίλογο τοΰ χριστολογικοΰ δόγμα­
τος.
"Ολα αυτά, νομίζω, α π ο δ ε ί χ θ η κ α ν μέ δ σ α στοιχεία
π α ρ α τ έ θ η κ α ν στή μελέτη αυτή. Καί είναι μέν δυνατόν νά
υποστηρίξει κ ά π ο ι ο ς ηθελημένα, δτι ή είκονόφιλη π α ρ ά ­
ταξη ( π α τ ρ ι ά ρ χ η ς Γ ε ρ μ α ν ό ς , Ι ω ά ν ν η ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς
κ λ π . ) κατέφυγε ή ίδια στό χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ή ς
θεολογίας τ ώ ν εικόνων, άν καί δέν έ χ ο μ ε σ χ ε τ ι κ έ ς μ α ρ ­
τυρίες. " Ο μ ω ς είναι επίσης δυνατόν νά λ ά β ο μ ε πιό σοβα­
ρά τις πηγές, πού μας έχουν διασωθεί. Καί ακριβώς στήν
τελευταία αυτή π ε ρ ί π τ ω σ η ή έ π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό τ η τ α τών π ο ­
ρισμάτων είναι έξ ίσου, αν δχι σέ μεγαλύτερο βαθμό, δε­
δομένη.
Κ α τ α κ λ ε ί ο ν τ α ς καί συνοψίζοντας τήν π α ρ ο ύ σ α ενό­
τητα, α ς τονισθεί, άφ' ενός μέν δτι τό χριστολογικό επι­
χείρημα προήλθε άπό τούς εικονοκλάστες ώς συνέπεια
και συνέχεια τών χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων καί ιδιαιτέρως
τής αντιδράσεως τους κατά τ ώ ν α π ο φ ά σ ε ω ν τής ΣΤ' Οι­
κουμενικής Συνόδου, άφ' έτερου δέ δτι παρέμεινε βασικό καί
47
47. Βλέπε κατ. σ. 180.
71
α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ς σ η μ α σ ί α ς καί γιά τις δύο π α ρ α τ ά ξ ε ι ς μέ­
χρι τέλους τής Ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς . Ά π ό τή σ κ ο π ι ά τής εξελί­
ξεως αυτής οί χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ έ ς έριδες αναφέρονται δχι μό­
νον ειδικώς στό θέμα τ ή ς ενώσεως τών δύο φύσεων έν
Χ ρ ι σ τ ώ καί τις δύο θελήσεις καί ενέργειες, πού συνά­
π τ ο ν τ α ι μέ τις δύο αυτές φύσεις, ά λ λ ά καί στό ζ ή τ η μ α
τοΰ « π ε ρ ι γ ρ α π τ ο ΰ » , ήτοι τής απεικονίσεως « κ α τ ά τόν
άνθρώπινον χ α ρ α κ τ ή ρ α » τοΰ δ ν τ ω ς έ ν σ α ρ κ ω θ έ ν τ ο ς Λό­
γου τοΰ Θεοΰ. Ή Εικονομαχία συνδέεται γι' αυτό άρρη­
κτους μέ τις χριστολογικές έριδες. Ή Χριστολογία α π ο ­
τελεί δ η λ α δ ή τή λυδία λίθο καί τής θεολογίας τής εικό­
νας, ήτοι αυτής τ ή ς σ ω τ η ρ ί α ς τοΰ άνθρωπου. Ό άνθρω­
π ο ς σώθηκε π λ ή ρ ω ς , διότι ή α ν θ ρ ω π ό τ η τ α τοΰ Κυρίου ή ­
ταν τέλεια καί περιελάμβανε συνεπώς καί τή δ υ ν α τ ό τ η τ α
τής απεικονίσεως τ η ς . Οί α π ο φ ά σ ε ι ς τής Ζ ' Οικουμενι­
κής Συνόδου έχουν γι αυτό άμεση καί ά π τ ή θεματική ε­
νότητα μέ τις προηγηθείσες έξι Οικουμενικές Συνόδους.
Ά ν ή Ό ρ θ ό δ ο ξ η Ε κ κ λ η σ ί α είναι ή Ε κ κ λ η σ ί α τών έ π τ ά
Οικουμενικών Συνόδων, αυτό οφείλεται έ κ τ ο ς τών άλ­
λων καί στό γεγονός, δτι οί έ π τ ά αυτές Σύνοδοι α π ο τ ε ­
λούν ένα αδιαίρετο σύνολο καί τήν πεμπτουσία τ ή ς χρι­
στιανικής πίστεως καί αλήθειας. Δ ι κ α ί ω ς συγκρίνονται
καί συνεξισώνονται γι' αυτό ύπό τής Συνόδου έπί ιερού
Φωτίου (879-880) μέ τή δ ι δ α σ κ α λ ί α τοΰ ιδίου τοΰ Ί η σ ο ΰ
καί τήν π α ρ ά δ ο σ η τ ώ ν αγίων Α π ο σ τ ό λ ω ν : «Τοΰ Κυρίου
καί Σ ω τ ή ρ ο ς ημών Ί η σ ο ΰ Χρίστου τήν σεπτήν καί θείαν
δ ι δ α σ κ α λ ί α ν τοις τής διανοίας κ ό λ π ο ι ς ά δ ι σ τ ά κ τ φ γνώ­
μη καί πίστεως τεθεμελιωμένην κ α θ α ρ ό τ η τ ι , καί τ ώ ν αυ­
τού αγίων μαθητών καί α π ο σ τ ό λ ω ν τ ά ς ιεράς δ ι α τ ά ξ ε ι ς
καί τ ο ύ ς κανονικούς τύπους α π λ α ν έ σ τ α τ η κρίσει συνεξισοΰντές τε καί συνδιασώζοντες, ναι δή καί τών αγίων
καί οικουμενικών έ π τ ά συνόδων, ώ ς τοΰ αυτού καί ενός
Α γ ί ο υ Π ν ε ύ μ α τ ο ς ταΐς έπιπνοίαις ίθυνομένων τε καί
5
72
ενεργούμενων, τό κήρυγμα και τούς κ α ν ο ν ι κ ο ύ ς θεσμούς
ά π α ρ α τ ρ ώ τ ο υ ς τε και ά κ α π η λ ε ύ τ ο υ ς ε ι λ ι κ ρ ι ν έ σ τ α τ η τε
και ά κ λ ο ν ή τ φ δόξη τιμώντες και σ υ ν δ ι α φ υ λ ά τ τ ο ν τ ε ς , άποβαλλόμεθα μέν οΰς έ ξ ε κ κ λ η σ ί α σ α ν , σ τ έ ρ γ ο μ ε ν δέ και
α π ο δ ο χ ή ς άξιους έχομεν οΰς οία δή ο μ ό δ ο ξ ο υ ς ή καί τής
ευσέβειας κ α θ η γ η τ ά ς τιμήν καί σ έ β α ς δσιον οφειλόμε­
νους ά π έ φ η ν α ν » .
48
48. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 268' βλ. και σ. 269. Πρβλ. επίσης
Johan Meijer, A Successful Council of Union. A Theological Analysis of the
Photian Synod of 879-880, (Ανάλεκτα Βλατάδων 23), Θεσσαλονίκη 1975, σ.
267. Βλέπε και Θεοδώρου Στουδίτου, "Ελεγχος καί Ανατροπή τών άσεβων
ποιημάτων, 30: PG 99, 472 έξ. Φωτίου, Επιστολή Α' ή πρός τόν Πάπαν Νικό­
λα ον Α' ένθρονιστική, 5: Βαλέττα, Φωτίου Έπιστολαί, Αονδίνον 1864, σ. 140142. Mansi 13, στ. 349 Ε: «ΕΓ τις ού παραδέχεται τήν καθ' ήμας άγίαν ταύτην και οικουμενικήν έβδόμην σύνοδον ... ανάθεμα έστω άπό τού πατρός και
του υίοϋ και του αγίου πνεύματος, και τών αγίων οίκουμενικών έπτά συνό­
δων».
Γ . Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ
ΩΣ Π Α Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΥΣΕΒΕΙΑΣ
Τ Η Σ Α Ν Α Τ Ο Λ Ι Κ Η Σ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ
ΙΩΑΝΝΗ ΤΟ Δ Α Μ Α Σ Κ Η Ν Ο
Ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν εικόνων, ή οποία κ α τ α λ α μ β ά ν ε ι
μία ξ ε χ ω ρ ι σ τ ή θέση στή θεολογία καί ευσέβεια τ ή ς Α ν α ­
τ ο λ ι κ ή ς Ό ρ θ ο δ ό ξ ο υ Ε κ κ λ η σ ί α ς , είναι ένα κ ε φ ά λ α ι ο τ ή ς
θ ε ο λ ο γ ί α ς , τ ό όποιο συχνά π α ρ α ν ο ή θ η κ ε καί έχει οδηγή­
σει σέ σ φ ο δ ρ έ ς φιλονικίες καί βαθιές αντιθέσεις. Οί π λ η ­
ροφορίες κ α ί οί θεολογικές γ ν ώ μ ε ς , οί όποιες κ υ κ λ ο φ ο ­
ρούν σ χ ε τ ι κ ά μέ τ ό θέμα ακόμη καί σήμερα - ι δ ι α ί τ ε ρ α
στή Δ ύ σ η - χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ι συχνά ά π ό ανακρίβεια καί
ε π ι π ο λ α ι ό τ η τ α . "Οχι μόνον εφημερίδες, οί όποιες απευ­
θύνονται σ ' έ ν α π λ α τ ύ κοινό καί ί σ ω ς γι' αυτό δέν προσέ­
χουν λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς καί ακρίβεια, ά λ λ ' επίσης καί ειδικά
λ ε ξ ι κ ά κ ά ν ο υ ν τ ό λ ά θ ο ς , ν ά παρουσιάζουν γενικεύσεις
καί υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ έ ς γ ν ώ μ ε ς ώ ς τή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ή ς Ε κ ­
κ λ η σ ί α ς . " Α ς αναφερθούν έ δ ώ έν συντομία δύο π α ρ α ­
δ ε ί γ μ α τ α . Τ ό π ρ ώ τ ο π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι ά π ό μία εφημερίδα,
στήν ο π ο ί α δ ι α β ά ζ ο μ ε : « Α π ε ν α ν τ ί α ς μέ τήν απεικόνιση
θείων κ α ί αγίων π ρ ο σ ώ π ω ν καί σ κ η ν ώ ν δημιουργούν
(δηλ. οί εικόνες) κατά μαγικό τ ρ ό π ο καί μία θαυματουρ­
γική σ χ έ σ η α ν ά μ ε σ α στόν ανίερο ενταύθα κ ό σ μ ο κ α ί στή
μ ε τ α μ ο ρ φ ω μ έ ν η σφαίρα τοΰ έ π έ κ ε ι ν α » . Τ ό δεύτερο εί­
ναι π α ρ μ έ ν ο ά π ό ένα θεολογικό Λεξικό καί αναφέρει:
1
1. R. Pfaff-Giesberg, Die Ikone - sichtbarer Inbegriff des Göttlichen, έν:
General-Anzeiger (Bonn) 10./11.8.1974, σ. I I I (ή υπογράμμιση έγινε άπό
έμενα).
74
«Σέ αντίθεση μέ τή Λειτουργία στή Ρ ω μ α ι ο κ α θ ο λ ι κ ή
Ε κ κ λ η σ ί α οί εικόνες είναι αναγκαίες γιά τήν τέλεση τ ή ς
Λειτουργίας στήν Α ν α τ ο λ ι κ ή Ε κ κ λ η σ ί α » . Μία διαφω­
τιστική α π ά ν τ η σ η καί τ ο π ο θ έ τ η σ η σ αυτά τά σημεία α­
κολουθεί πιό κ ά τ ω .
Σ κ ο π ό ς αυτής τ ή ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς είναι π ρ ώ τ ο ν ν ανα­
πτύξει μία, ό σ ο τό δυνατόν, ξ ε κ ά θ α ρ η καί βραχεία επι­
τομή τής αυθεντικής δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ή ς Ό ρ θ ο δ ό ξ ο υ Ε κ ­
κ λ η σ ί α ς περί τ ώ ν εικόνων καί δεύτερον νά κ α τ α σ τ ή σ ε ι
γ ν ω σ τ ό καί προσιτό ένα μέρος βιωμένης θεολογίας καί
ευσέβειας. Βάση τ ή ς μελέτης αποτελεί τό έργο τοΰ οι­
κουμενικού δ ι δ α σ κ ά λ ο υ καί αγίου Ι ω ά ν ν ο υ τοΰ Δ α μ α ­
σκηνού (*περί τό 675, + περί τό 749), τοΰ οποίου ή π ρ ο σ ­
φορά σ' αυτό τόν τ ο μ έ α είναι α ν υ π έ ρ β λ η τ η ς καί διαρ­
κούς σ η μ α σ ί α ς καί τόν όποιον ό Η . Menges, πού έχει α­
σχοληθεί κ α τ ' εξοχήν μέ τή δ ι δ α σ κ α λ ί α του περί τών ει­
κόνων, δίκαια τ ό ν ονομάζει «τό δ ι α σ η μ ό τ ε ρ ο α π ο λ ο γ η τ ή
τ ώ ν εικόνων τ ή ς κ α θ ο λ ι κ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς μέχρι σ ή μ ε ρ α » .
Ό Ι ω ά ν ν η ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς αφιέρωσε σ' αυτό τό θέμα
τρεις π ρ α γ μ α τ ε ί ε ς (PG 94, 1232-1420) καί ένα κ ε φ ά λ α ι ο
τοΰ έργου του « Έ κ θ ε σ ι ς α κ ρ ι β ή ς τής ό ρ θ ο δ ό ξ ο υ πίστε­
ω ς » (4, 16 [89]: PG 94, 1168-1176) . Τ α υ τ ό χ ρ ο ν α θά ρίξο2
5
3
5
4
5
2. Κ. Onasch, Ikone, έν: Ε. Fahlbusch (Hg.), Taschenlexikon Religion und
Theologie, τ. 2, Göttingen 1971, σ. 73 (ή υπογράμμιση έγινε άπό έμενα).
3. Πρβλ. κατ. σ. 102 καί σ. 115.
4. Η. Menges, Die Bilderlehre des hl. Johannes von Damaskus, Kallmütz
1937, σ. 8· βλ. επίσης σ. 186: «Johannes von Damaskus (sc. ist) der Bildervertei­
diger κατ' εξοχήν». Πρβλ. Β. Altaner - Α. Stuiber, Patrologie. Leben, Schriften
und Lehre der Kirchenväter, Freiburg-Basel-Wien 71966, σ. 527: «Damit (δηλ. μέ
τούς τρεις περί εικόνων λόγους του) schuf J.(ohannes) die Grundlage für alle
späteren Erörterungen über die Bilder- und Reliquienverehrung.»
5. Σύμφωνα μέ τήν επικρατούσα γνώμη οί τρεις περί εικόνων λόγοι συνεγράφησαν μεταξύ τών ετών 726 (πρώτο διάταγμα τού Αυτοκράτορα Λέοντα
Γ' κατά τών εικόνων) καί 731, ένώ τό σχετικό κεφάλαιο άπό τό έργο «Έκθεσις ακριβής τής όρθοδόξου πίστεως» καθώς καί ολόκληρο τό έργο τοποθε-
75
με σέ διάφορα σημεία τ ή ς μελέτης αυτής μιά σύντομη
ματιά στήν εξέλιξη ώ ς π ρ ό ς τό θέμα μ α ς , πριν ά π ό τόν
Ι ω ά ν ν η τό Δ α μ α σ κ η ν ό .
1. Ή σημασία τής π α ρ α δ ό σ ε ω ς
Ή π α ρ α δ ε δ ο μ έ ν η δ ι δ α σ κ α λ ί α αποτελεί γιά τήν Ό ρ θόδοξη Ε κ κ λ η σ ί α ένα ά π ό τούς πλέον α π α ρ α ί τ η τ ο υ ς
καί σταθερούς θεμέλιους στύλους τ ή ς π ί σ τ ε ω ς τ η ς , μάλ­
λον δέ καί τής υ π ά ρ ξ ε ω ς καί αυτοσυνειδησίας τ η ς . Δέν
είναι κ α θ ό λ ο υ σ ύ μ π τ ω σ η τό ότι ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς υ π ο γ ρ α μ ­
μίζει ιδιαίτερα αυτή τή σχέση π ρ ό ς τήν π α ρ α δ ε δ ο μ έ ν η δι­
δ α σ κ α λ ί α καί γ ε ν ι κ ώ ς ανάγει σέ π ρ ό γ ρ α μ μ α του, ότι δέν
θέλει νά πει τίποτε δ ι κ ό τ ο υ .
6
τοϋνται χρονολογικά αργότερα (μετά τό 743;). Ή έρευνα δέν έχει εκφράσει
τόν τελευταίο λόγο έπ' αύτοϋ. Σημαντικά στοιχεία γιά τή χρονολόγηση παρα­
θέτει ό Β. Kotier, Die Schriften des Johannes von Damaskos, Byz. Institut der
Abtei Scheyern (Hg.), τ. 2 (Patristische Texte und Studien 12), Berlin-New York
1973, σ. XXV-XXVII. "Αλλες πραγματείες και τμήματα έργων, τά όποια δη­
μοσιεύθηκαν στήν PG (95, 228 CD. 309-344. 345-385. 435 C - 438. 96, 1348 C 1361) μέ τό όνομα τοϋ Ιωάννου Δαμασκηνού και έχουν τις εικόνες ώς αντι­
κείμενο, δέν προέρχονται άπό αυτόν. "Οταν έγράφη τό άρθρο αυτό δέν είχε
εκδοθεί ακόμη ό τρίτος τόμος τής κριτικής εκδόσεως τών συγγραμμάτων του
άπό τόν Β. Kotter (Berlin 1975), πού περιέχει τις τρεις πραγματείες περί εικό­
νων. Γι' αυτό καί οί παραπομπές έγιναν τότε άπό τόν J. Ρ. Migne, PG 95, δια­
τηρήθηκαν δέ καί τώρα καί γιά τό λόγο, δτι ή έκδοση αυτή είναι πιό ευπρόσι­
τη (οί αριθμοί τών παραπομπών σημαίνουν: Λόγος μέ ροομαϊκούς αριθμούς,
Κεφάλαιο, Στήλη). Τό κεφάλαιο περί εικόνων τού έργου «Έκθεσις ακριβής
...» παρατίθεται άπό τήν έκδοση τού Kotter (= Kotter I , καθώς επίσης Kotter
II).
6. Πηγή γνώσεως. Κεφάλαια φιλοσοφικά 2, 9: Kotter I , 55: «έρώ τοιγαροϋν έμόν ουδέν». Βλ. επίσης Προοίμιον 60-62: Kotter I , 53: «έρώ δέ έμόν μέν,
ώς έφην, ουδέν, τά δέ τοις έγκρίτοις τών διδασκάλων πεπονημένα είς έν συλλεξάμενος, όση δύναμις, συντετμημένον τόν λόγον ποιήσομαι ...». Πρβλ. καί
Μαξίμου Όμολογητοϋ, Περί κοινού καί ιδίου ..., Έ π . 15: PG 91, 544 D: «έμόν
μέν ουδέν έρώ παντελώς* ö δέ παρά τών Πατέρων έδιδάχθην, φημί, μηδέν πα-
76
Δι' αυτών δέν ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι μόνον μία π α ρ α δ ο σ ι α κ ή
αρχή, ά λ λ ά πολύ περισσότερο επικυρώνεται μία θεολογι­
κή τ ο π ο θ έ τ η σ η , ή οποία διαβλέπει ένα π ο ι ο τ ι κ ό κριτήριο
τής Ό ρ θ ο δ ο ξ ί α ς στήν ομοφωνία καί συνέχεια μέ τήν έξ
α ρ χ ή ς π α ρ α δ ο θ ε ί σ α π ί σ τ η . Γι' αυτό τό λόγο τό σ ώ μ α
Χριστού είναι έξ έ π ό ψ ε ω ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς δ ι τ τ ή ς σ η μ α σ ί α ς :
«ό τού Θεού λ ό γ ο ς καί ή τής Ε κ κ λ η σ ί α ς άνωθεν κ ε κ ρ α τηκυΐα π α ρ ά δ ο σ ι ς » . Αυτή ή διπλή όψη τής μιας χρι­
στιανικής αλήθειας πηγάζει ά π ό τό γ ν ω σ τ ό γεγονός, κ α ­
τά τό όποιο «οί α υ τ ό π τ ε ς μ ά ρ τ υ ρ ε ς καί υπηρέτες τοΰ Λό­
γου π α ρ έ δ ω σ α ν τόν ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ό θεσμό δχι μόνον
γ ρ α π τ ώ ς , ά λ λ επίσης καί μέ ά γ ρ α φ ε ς π α ρ α δ ό σ ε ι ς » .
Μαζί μέ τον Ι ω ά ν ν η τό Δ α μ α σ κ η ν ό μπορούμε κι ε­
μείς νά πούμε, π ώ ς οί ά γ ρ α φ ε ς π α ρ α δ ό σ ε ι ς δέν πρέπει νά
έρχονται σέ αντίθεση μέ τή γ ρ α π τ ή Π α ρ ά δ ο σ η , δηλ. τήν
'Αγία Γ ρ α φ ή , δέν χρειάζονται ό μ ω ς κ ά π ο ι α συγκεκριμέ­
νη έ κ φ ρ α σ η τ ή ς Γραφής γιά νά κ α τ ο χ υ ρ ώ σ ο υ ν τήν εγκυ­
ρότητα τους. Αυτό π ρ ο κ ύ π τ ε ι σ α φ έ σ τ α τ α ά π ό τό α κ ό ­
λουθο επιχείρημα: «Πού έχεις βρει μέσα στήν Π α λ α ι ά
Διαθήκη ή στό Ευαγγέλιο αύτολεξεί τ ο ύ ς όρους Τριάδα ή
όμοούσιον ή μία φύσις τ ή ς θεότητος ή κ α τ ά λέξη τρεις υ­
π ο σ τ ά σ ε ι ς ή μία υ π ό σ τ α σ η τοΰ Χριστού ή κ α τ ά γ ρ ά μ μ α
δύο φύσεις; Ά φ ο ΰ οί άγιοι Π α τ έ ρ ε ς κ α θ ώ ρ ι σ α ν αυτές τις
δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς βάσει τ ώ ν ταυτοσήμων λέξεων τής Γραφής,
εμείς τις δεχόμεθα καί άναθεματίζομε εκείνους, οί όποιοι
7
5
8
ραμείβων τής αύτ<5ν έπί τούτοις διδασκαλίας». Περί διαφόρων αποριών: PG
91, 1301 Β.
7. I , 1 (1232 Α).
8. I I I , 16 (1301 C). Πρβλ. I , 23 (1256 BC), δπου ό Ιωάννης αποδίδει ένα
τμήμα τοϋ έργου Περί Αγίου Πνεύματος τοϋ Μεγάλου Βασιλείου (27: ΒΕΠ 52,
286 έξ.) καί αναπτύσσει τή διδασκαλία περί παραδόσεως. Βλ. σχετικά καί Ε.
Κωνσταντινίδη, Παράδοση καί ανανέωση κατά τή διάρκεια τής εικονομα­
χίας, έν: Παράδοση καί ανανέωση ... (Θεολογικές μελέτες 2), Αθήναι 1972,
σ. 105 "έξ.
77
9
δέν τις α π ο δ έ χ ο ν τ α ι » . Πρέπει νά σεβόμεθα καί νά δ ε χ ό ­
μεθα τήν π α ρ α δ ε δ ο μ έ ν η πίστη ώ ς "Ολον, ώ ς σύνολο,
διότι, ό π ω ς παρατηρεί σ ένα ά λ λ ο χ ω ρ ί ο , μία δ ι α ρ κ ή ς ,
α κ ό μ η καί α σ ή μ α ν τ η μεταβολή τ ή ς π α ρ α δ ό σ ε ω ς είναι ό­
π ω ς μέ τις πέτρες ενός σπιτιού: Έ ά ν κ ά π ο ι ο ς αφαιρεί τή
μιά π έ τ ρ α μετά τήν ά λ λ η , τότε δημιουργείται μέ σιγουριά
ό κίνδυνος νά γκρεμισθεί σ υ ν τ ό μ ω ς ο λ ό κ λ η ρ ο τ ό οικο­
δ ό μ η μ α . Καί κάτι α κ ό μ η πρέπει έ δ ώ ν ' αναφερθεί: Έ ά ν
πιό π ά ν ω έγινε α ν α φ ο ρ ά στήν Π α ρ ά δ ο σ η καί τ ό Λ ό γ ο ώ ς
τή διπλή όψη τ ή ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς αλήθειας, δέν πρέπει αυ­
τό νά εννοηθεί δ ι α ρ χ ι κ ά . Μιά τέτοια κ α τ α ν ό η σ η θά ή τ α ν
γιά τήν α ν α τ ο λ ι κ ή θεολογία α π ο λ ύ τ ω ς απορριπτέα* ή ε­
ν ό τ η τ α τ ώ ν πηγών τ ή ς Ά π ο κ α λ ύ ψ ε ω ς είναι γι αυτήν
θεμελιώδης .
5
10
5
11
2. Γραφή και Π α ρ ά δ ο σ η περι τ ώ ν εικόνων
α' Ή απαγόρευση
τών εικόνων
στήν Παλαιά
Διαθήκη
Ό Ι ω ά ν ν η ς ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς γνωρίζει φυσικά τ ή ν α­
παγόρευση τ ή ς Π . Δ ι α θ ή κ η ς γιά τις εικόνες, ή οποία τόν
9. I I I , 1 1 (1333 BC). Πρβλ. I I , 16 (1301 CD). Βλ. επίσης καί κατ. σ. 84,
σημ. 31.
10. I , 1 (1284 Α).
11. Βλ. σχετικά καί Ν. Nissiotis, Die Theologie der Tradition als Grundlage
der Einheit, έν: /. R. Nelson - W. Pannenberg (Hgg.J, Um Einheit und Heil der
Menschheit, Frankfurt 1973, σ. 201-211. Τήν ίδια ενότητα τών πηγών τής 'Αποκαλύψεως μαρτυρεί καί ό θεολογικός τρόπος εργασίας του Δαμασκηνού στις
πραγματείες του περί τών εικόνων οί πραγματείες αυτές αποδεικνύουν μία
«πρωτότυπη παρουσίαση τών αληθειών τής πίστεως», στήν οποία λαμβάνον­
ται ύπ' όψιν έξ ίσου καί οί δύο πηγές τής Άποκαλύψεως, ένώ σέ άλλα έργα
τοϋ 'Αγίου χρησιμοποιούνται χωρία καί απανθίσματα τών Πατέρων συχνότε­
ρα ά π ' δ,τι χωρία τής Γραφής. Γιά τό θεολογικό τρόπο εργασίας τοϋ Δαμα­
σκηνού βλ. Β. Studer, Die Theologische Arbeitsweise des Johannes von Damas­
kus, (Studia Patristica et Byzantina 2), Ettal 1956, σ. 126 έξ.
78
1 2
α π α σ χ ο λ ε ί σέ α ρ κ ε τ ά σημεία τ ώ ν σ υ γ γ ρ α μ μ ά τ ω ν τ ο υ .
Πρέπει δ μ ω ς νά σημειωθεί, δτι αυτή ή απαγόρευση είχε
χάσει σέ μεγάλο βαθμό τήν ισχύ τ η ς α κ ό μ η καί σέ ιου­
δαϊκούς κ ύ κ λ ο υ ς , ιδίως στήν όψιμη ιουδαϊκή φιλολο­
γ ί α . Βεβαίως ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς δέν γνωρίζει τή λεπτομέ­
ρεια αυτή. Ή άπλή του ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ο λ ο γ ί α , ή οποία επι­
δοκιμάζεται καί στή σημερινή θεολογική έρευνα, βασίζε­
ται άφ' ενός στό γ ε γ ο ν ό ς , ότι συναντάμε απεικονίσεις
καί στήν Π α λ α ι ά Δ ι α θ ή κ η , καί άφ' έτερου σέ σκέψεις
θεολογικοερμηνευτικής υφής.
13
14
12. Πρβλ. I , 5-8 (1236 C - 1237 C). I , 15 (1244 C - 1245 A). I , 16 (1248 Β). I ,
20 (1252 AB). I , 26 (1257 C). I I , 7-10(1288 D - 1293 C). I I , 11 (1296 A). I I , 20-22
(1308 Α - 1309 Β). I I I , 4-11 (1321 Α - 1333 G). Τά σπουδαιότερα χωρία τής Πα­
λαιάς Διαθήκης, πού αναφέρει στά παραπάνω κεφάλαια μέ τήν έννοια αυτή,
είναι: Έ ξ 20, 4 έξ. Δευτ 4, 14 έξ. 5, 8 έξ. (Τουναντίον λείπουν τά χωρία Έ ξ 20,
23. Λευϊτ 26, 1. Δευτ 27, 15).
13. Πρβλ. Η. L . Strack - Ρ. Billerbeck, Kommentar zum Neuen Testament aus
Talmud und Midrasch, IV, 1, München 1928, σ. 385-394. Σύμφωνα μέ τή μελέτη
αυτή θεωρούσαν οί ραββΐνοι σοφοί, κατά παρέκκλιση άπό τήν αυστηρότερη
γνώμη τού Ιουδαίου ίστορικού Ίωσήπου (* 37, + γύρω στό 95 μ.Χ.) «τήν εικο­
νική παράσταση ζώων ώς επιτρεπτή ..., έάν ή μορφή τοϋ ζώου δέν αποτελού­
σε σύμβολο τής θεότητας» (σ. 386), ένώ ή Mischna δίδει οδηγίες γιά τήν περί­
πτωση, πού ειδωλολατρικά εικονικά έργα περιέλθουν στήν ιδιοκτησία ενός
Ισραηλίτη: ή χρήση ειδωλολατρικών εικονικών έργων καί αντικειμένων δέν
επιτρέπεται στους Ισραηλίτες, έκτος έάν «κάποιος εθνικός άπό μόνος του άποκαθιέρωσε τό ειδωλολατρικό αντικείμενο καί εξουθένωσε τήν ειδωλολατρι­
κή του σημασία. Αυτό μπορούσε νά συμβεί ξυλοκοπώντας τό αντικείμενο ή
αποκόπτοντας ένα κομμάτι άπ' αυτό ή πωλώντας αυτό σ' ένα Ισραηλίτη.
Κατ' αυτό τόν τρόπο έχανε τό αντικείμενο τόν ειδωλολατρικό του χαρακτήρα
καί ήταν δυνατόν νά χρησιμοποιηθεί στή συνέχεια (άπό ένα Ισραηλίτη)» (σ.
387-388* βλ. καί σ. 394). Πρός κατανόηση τής μωσαϊκής απαγορεύσεως τών
εικόνων στόν Ιουδαϊσμό βλ. καί G. ν. Rad - G. Kittel, είκών, έν: THWNT2, σ.
378-384. Β. Baumstark, Bild I Qudisch), έν: RAC 2, στ. 287-302 (πρβλ. καί τή
βιβλιογραφία, στ. 300-302).
14. Ώ ς απεικονίσεις αναφέρει μεταξύ άλλων: τά Χερουβείμ (Έξ 25, 18.
36, 37. 37, 6-7), πρβλ. I , 15 (1244 C). 16 (1248 AB). I I , 9 (1292 C). 14 (1300 AB).
22 (1308 D). III, 9 (1329 BC). Έκθεσις ακριβής ..., 89, 12: Kotter I I , 206· τήν κι­
βωτό τής διαθήκης (Έξ 35, 4-11), πρβλ. I , 15 (1244 C). 17 (1248 C). I I , 14
79
Βασική είναι κ α τ ' αρχήν ή πεποίθηση του, δτι ό ί­
διος αληθινός Θ ε ό ς ενεργεί τ ό σ ο στήν Π α λ α ι ά δ σ ο καί
στήν Καινή Διαθήκη κ α θ ώ ς επίσης καί στήν Ε κ κ λ η σ ί α .
Συνεπώς πρέπει νά ζητείται ή α κ ρ ι β ή ς σημασία κάθε χ ω ­
ρίου τ ή ς Γραφής, ήτοι αυτής τ ή ς ενέργειας. Ή συνεπής
συνέχεια καί ενότητα τ ή ς ενέργειας του Θεοϋ σ τ ό έργο
τ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς Του αποκλείει κάθε π ρ α γ μ α τ ι κ ή αντί­
φ α σ η . Οί λόγοι του α π ο σ τ ό λ ο υ Π α ύ λ ο υ «τό γ ρ ά μ μ α άποκτείνει, τό δέ πνεύμα ζωοποιεΐ» ( Β ' Κορ 3, 6 ) , δι­
καιώνουν τήν έρευνα καί αναζήτηση τοΰ «νοός τ ή ς Γρα­
φ ή ς » καί «τοϋ π ν ε ύ μ α τ ο ς , τό όποιον κρύβεται κ ά τ ω ά­
π ό τό γ ρ ά μ μ α » .
Ή απαγόρευση τ ώ ν εικόνων στήν Π α λ α ι ά Δ ι α θ ή κ η
α π ο σ κ ο π ο ύ σ ε στό νά προστατεύσει τούς Ι σ ρ α η λ ί τ ε ς ά­
π ό τήν είδωλολατρεία, ή όποια είναι, δ π ω ς σημειώνει ό
Γρηγόριος ό Θ ε ο λ ό γ ο ς , «τό π ά ν τ ω ν έ σ χ α τ ο ν τ ώ ν κ α ­
κ ώ ν καί π ρ ώ τ ο ν » καί ή μετάθεση «τής π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς
ά π ό τοΰ π ε π ο ι η κ ό τ ο ς έπί τ ά κ τ ί σ μ α τ α » . "Οτι αυτό ή τ α ν
τ ό πνεύμα τ ή ς α π α γ ο ρ ε ύ σ ε ω ς π ρ ο κ ύ π τ ε ι ά π ό τό Έ ξ 32, 1
15
16
17
1 8
19
(1300 Β). 22 (1308 CV τή ράβδο (Έξ 17, 5), πρβλ. I , 15 (1244 D). 16 (1248 C). I I ,
14 (1300 Β). I l l , 22 (1341 C). 23 (1341 D)* τή στάμνα μέ τό Μάννα (Έξ 16, 33),
πρβλ. I , 17 (1248 C). I I I , 22 (1341 C). 23 (1341 D)* τό ίλαστήριο (Έξ 25, 17),
πρβλ. I , 15 (1244 D)- τό άγίασμα (Έξ 25, 8 έξ. κλπ.), πρβλ. I , 15 (1244 D - 1245
A). I I , 14 (1300 Α). 22 (1308 C - 1309 Α). I I I , 9 (1329 Β). 11 (1333 C). Έκθεσις
ακριβής ..., 89, 9 έξ.: Kotter I I , 206* τά λιοντάρια, βόδια καί Χερουβείμ (Α'
Βασ 7, 29), πρβλ. I , 20 (1252 A). I I , 15 (1301 Β). "Ολες αυτές οί παραστάσεις
στήν Παλαιά Διαθήκη είναι «πρός ύπόμνησιν»· δέν έθεωρήθησαν θεοί, άλλά
ώς αυτό πού οδηγεί στήν ανάμνηση τής θεϊκής ενέργειας: I , 17 (1248 D).
15. Πρβλ. I I , 7 (1289 Α), δπου παίρνει αφορμή άπό τό λόγο τοϋ Χριστού
πρός τούς Ιουδαίους: «ερευνάτε τάς γραφάς» (Ίω 5, 39) καί τονίζει: «Αδύνα­
τον, ώ αγαπητοί, Θεόν ψεύσασθαι. Είς γάρ έστι Θεός, είς νομοθέτης Παλαιάς
καί Καινής Διαθήκης». Τό ίδιο επαναλαμβάνει: I I I , 4 (1321 BC).
16. Πρβλ. I , 5 (1236 D). I I I , 7 (1325 C).
17. I I , 7 (1288 D). Πρβλ. I I I , 7 (1325 C).
18. 1, 5 (1236 D). Πρβλ. I I , 8 (1289 Α). 10 (1293 AB).
19. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 38, 13: ΒΕΠ 60, 69.
80
έξ.: "Οταν ό Μ ω ϋ σ ή ς άνέβη στό όρος Σινά, ό π ο υ ό Θεός
του π α ρ έ δ ω κ ε τις π λ ά κ ε ς του νόμου, σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ θ η κ α ν οι
Ι σ ρ α η λ ί τ ε ς γύρω ά π ό τόν Α α ρ ώ ν και ά π ή τ η σ α ν : « Ά ν ά στηθι καί ποίησον ήμΐν θεούς, οϊ π ρ ο π ο ρ ε ύ σ ο ν τ α ι η μ ώ ν
ό γάρ Μωϋσής ούτος ό ά ν θ ρ ω π ο ς , δς έξήγαγεν η μ ά ς εκ
γής Αιγύπτου, ούκ οϊδαμεν τί γέγονεν α ύ τ ώ » . Ταυτο­
χ ρ ό ν ω ς είναι ή α π α γ ό ρ ε υ σ η αυτή μία σ α φ ή ς α π ό δ ε ι ξ η , δ­
τι ό λ α ό ς τοΰ Ι σ ρ α ή λ ή τ α ν « π ρ ό ς ε ί δ ω λ ο λ α τ ρ ε ί α ν εύόλισθος»* ένας κίνδυνος, ό ό π ο ι ο ς γιά τούς Χριστιανούς εί­
ναι τελείως α ν ύ π α ρ κ τ ο ς .
Τό χ ρ ο ν ι κ ό περιορισμό τής α π α γ ο ρ ε ύ σ ε ω ς τ ώ ν εικό­
νων στήν Π ε ν τ ά τ ε υ χ ο διαφωτίζει ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς π α ρ α ­
π έ μ π ο ν τ α ς ά φ ενός στό ρόλο τού νόμου - δέν ήταν ει­
κόνα, άλλά ή «σκιά μιας ε ι κ ό ν α ς » (πρβλ. Έ β ρ 10, I ) καί ά φ ' έτερου στις εντολές τ ή ς Π α λ α ι ά ς Δ ι α θ ή κ η ς , οί ό­
ποιες έ χ α σ α ν τήν ισχύ τους μετά τήν ε ν σ ά ρ κ ω σ η τοΰ
Χριστού. Μεταξύ τών ε ν τ ο λ ώ ν αυτών απαριθμεί κυρίως
τήν περιτομή καί τήν εντολή τοΰ Σ α β β ά τ ο υ καί μέ τά λό­
για τοΰ α π ο σ τ ό λ ο υ Π α ύ λ ο υ προσάγει τό ε π ι χ ε ί ρ η μ α , δτι
ή ε κ π λ ή ρ ω σ η τοΰ νόμου δέν φέρει στό χριστιανό κανένα
δφελος καί δτι όποιος θέλει νά δικαιωθεί διά τοΰ νόμου
εκπίπτει τής χ ά ρ ι τ ο ς (Γαλ 5, 2 - 4 ) . Φυσικά θά μποροΰσε κ ά π ο ι ο ς ν άντείπει, δτι αυτές οί εντολές κ α τ α ρ γ ή θ η ­
καν αναμφισβήτητα στήν Καινή Δ ι α θ ή κ η , ά λ λ ' δσον
άφορα τήν απαγόρευση τ ώ ν εικόνων, τ ί π ο τ ε τό σαφές
δέν εκφράζεται. Τί έχει νά απαντήσει σ' αυτό ό ά π ο λ ο γ η 2 0
21
5
2 2
23
5
20. Πρβλ. I I , 8 (1289 CD έξ.). I I I , 5 (1324 AB).
21. Πρβλ. I , 8 (1237 CD). (1277 AB). I I , 20 (1308 BC). I I I , 8 (1328 BC).
22. I , 15 (1244 D - 1245 Α): Ό νόμος ήταν «εικόνος προσκίασμα» καί
«προχάραγμα».
23. I , 16 (1248 Β). Πρβλ. επίσης I I , 14 (1300 C D ) , ^ o u μνημονεύει επιπρό­
σθετα τήν απαγόρευση εορτασμού τού Πάσχα έκτος τών ορίων τής Ιερουσα­
λήμ καί τόν άνδραδελφικό γάμο (Δευτ 25, 5 έξ.). Περί τής μή ισχύος τοϋ γά­
μου βλ. καί I , 21 (1253 CD).
81
τ ή ς τών ε ι κ ό ν ω ν ;
β'
σεως
στου
Ή Καινή Διαθήκη και ή κατάργηση τής
τών εικόνων βάσει τής ενανθρωπήσεως
απαγορεύ­
του Χρί­
Έ κ τ ώ ν π ρ ο τ έ ρ ω ν πρέπει νά τονισθεί, δτι ό Δ α μ α ­
σ κ η ν ό ς είναι τ ή ς γ ν ώ μ η ς , δτι « π ρ ώ τ ο ς ό ίδιος ό Θεός
έδημιούργησε καί έδειξε ε ι κ ό ν ε ς » . "Οτι συνεπώς καί ή
Καινή Δ ι α θ ή κ η δ ι ά κ ε ι τ α ι εύνοϊκώς έναντι τ ή ς κ α τ α σ κ ε υ ­
ή ς εικόνων καί π ρ ο δ ι α γ ρ ά φ ε ι τήν π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τους, εί­
ναι γι' αυτόν α υ τ ο ν ό η τ ο . Καίτοι ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς π ρ ο σ π α ­
θεί ν ' α π ο δ ε ί ξ ε ι αυτή τήν ά π ο ψ η , δ μ ω ς ένας τέτοιος ι­
σ χ υ ρ ι σ μ ό ς πρέπει νά θεωρηθεί α β ά σ ι μ ο ς στά πλαίσια τής
σημερινής έ ρ ε υ ν α ς . Π ρ ό ς κ α τ α ν ό η σ η τ ώ ν επιχειρημάτων
του πρέπει νά ληφθεί μ ο λ α τ α ύ τ α ύ π ' όψιν, δτι ό δ ρ ο ς «ει­
κ ό ν α » σ τ ά π α ρ α π ά ν ω χ ω ρ ί α χρησιμοποιείται μέ γενική
24
25
24. II, 20 (1308 Α). Πρβλ. επίσης καί L . Ouspensky, Sinn und Sprache der I konen, έν: L . Ouspensky - WL Lossky, Der Sinn der Ikonen, Bern 1952, σ. 28, δ­
που αναφέρεται, δτι τό σχέδιο σωτηρίας είναι «στή συνείδηση τής Εκκλησίας
... οργανικά συνδεδεμένο μέ τήν εικόνα» καί δτι γι' αυτό ή σχετική διδασκα­
λία τής Ε κ κ λ η σ ί α ς δέν είναι απλώς ένα «συμπλήρωμα».
25. Πρβλ. I I I , 11 (1333 C): 'Από τή συνομιλία τοϋ Ίησοϋ μέ τούς μαθητές
τών Φαρισαίων καί τούς Ήρωδιανούς σχετικά μέ τό θέμα τών φόρων καί ι­
διαίτερα άπό τά λόγια τού Χριστού «'Απόδοτε ούν τά Καίσαρος Καίσαρι καί
τά τοϋ Θεοϋ τ φ Θεώ» (Μτ 22, 16-21) συνάγει τό συμπέρασμα: «'Αφοϋ ή εικό­
να είναι τοϋ καίσαρος, ανήκει στόν καίσαρα, δώστε την λοιπόν στόν
καίσαρα* καί τήν εικόνα τοϋ Χριστού δώστε την στό Χριστό, γιατί είναι τοϋ
Χρίστου». "Οτι δμως ό Χριστός δέν ώρισε τοιουτοτρόπως τήν κατασκευή ει­
κόνων καί τή λατρεία τους, αυτό δέν χρειάζεται καθόλου ν' αναφερθεί. Τό ίδιο
ισχύει επίσης στό I I , 20 (1305 Β-1308 Α), δπου τά χωρία Μτ 13,16-17 καί Α'
Κορ 13,12 λαμβάνονται ώς βάση καί ύπερ-επεξηγοΰνται. Ό Η. Menges, Die
Bilderlehre des hl. Johannes von Damaskus, σ. 133, σημειώνει, δτι ό δρος «εί­
κών» σ' αυτά τά χωρία «πρέπει νά εννοηθεί στήν πιο πλατειά του έννοια».
Είναι όμως αξιοσημείωτο, δτι ό Δαμασκηνός είναι ό π'ρώτος πού αναλαμβά­
νει τήν προσπάθεια νά δικαιολογήσει τήν ύπαρξη τών εικόνων μέ βάση τις
μαρτυρίες τής Καινής Διαθήκης.
82
έννοια και δτι στήν π ρ ο σ π ά θ ε ι α του αυτή δέν εννοεί ε ι κ ό ­
νες, πού χρησιμεύουν στή λατρεία. Ε π ο μ έ ν ω ς ή δλη επι­
χειρηματολογία έχει λίγη α π ο δ ε ι κ τ ι κ ή ισχύ γιά τό θέμα
μ α ς . Α υ τ ό ό μ ω ς π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι κυρίως ά π ό τό γεγονός, δτι
καί στήν Καινή Διαθήκη - α φ ή ν ο ν τ α ς κ α τ ά μέρος τή
χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ή καί α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ι κ ή σημασία τού δρου ει­
κ ό ν α - ή απαγόρευση τ ώ ν εικόνων δέν γίνεται ά μ ε σ ο
αντικείμενο δ ι α π ρ α γ μ α τ ε ύ σ ε ω ς καί ούτε καταργείται μέ
σαφήνεια. Π α ρ δ λ α αυτά ή επιχειρηματολογία τού Δ α ­
μ α σ κ η ν ο ύ δέν είναι ανάξια συζητήσεως καί γιά τήν ε π ο ­
χή του αποδεικνύεται ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α .
Τ ό κύριο επιχείρημα τού αγίου Ι ω ά ν ν ο υ τοΰ Δ α μ α ­
σ κ η ν ο ύ δέν συνίσταται δ μ ω ς μόνον σέ κ α ι ν ο δ ι α θ η κ ι κ ά
χωρία, ά λ λ ά σέ δ,τι αποτελεί τό θεμέλιο τής ίδιας τ ή ς
2 6
5
27
26. Ώ ς γνωστόν ό Χριστός ονομάζεται σέ δύο χωρία (Β' Κορ 4,4. Κολ
1,15) «είκών Θεού». Βλ. καί άνωτ. σ. 22 έξ., σημ. 20. Μοΰ φαίνεται κι έμενα
πιθανόν, «δτι αυτός ό χαρακτηρισμός προέρχεται προδήλως άπό τόν ελληνι­
στικό χριστιανισμό, ό όποιος τόν μεταβίβασε πρό τοϋ Παύλου στό Χριστό
καί δτι ό Παύλος τόν βρήκε στόν ελληνιστικό ιουδαϊσμό, δπου άνεφέρετο στό
'Λόγο'» [ Fr. W. Ehester, Eikon im Neuen Testament, (Beihefte zur Zeitschrift
für Neutestamentliche Wissenschaft 23), Berlin 1958, σ. 152]. Επίσης καί ό άν­
θρωπος ονομάζεται «είκών Θεοϋ» (Α' Κορ 11,7), κάτι πού πρέπει νά εννοηθεί
ώς «φυσική ιδιότητα» τοϋ άνθρωπου· σέ συνάφεια δέ μέ τό χωρίο Γεν 1,27
προσαγορεύεται ό άνθρωπος «είκών Θεοϋ» σέ σχέση μέ τό «καθ' όμοίωσιν»:
Κολ 3,10. Βλ. σχετικά περισσότερα στήν προαναφερθείσα εργασία τοϋ Elte­
ster, σ. 153 έξ. καί 157 έξ. Λεπτομερέστερη βιβλιογραφία βλ. σ. XI έξ. Αυτοί
οί χαρακτηρισμοί είναι φυσικά γνωστοί στό συγγραφέα μας. Βλ. I I , 15 (1301
Β). I I , 20 (1308 Α). Τό χωρίο Ρωμ 1,23 έξ., στό όποιο παραπέμπει ό Ιωάννης
(πρβλ. I I I , 9: 1329 C), δέν πρέπει νά εκληφθεί ώς απαγόρευση τών εικόνων,
άλλ' έχει ώς στόχο απλώς καί μόνον τήν περίπτωση, κατά τήν οποία ή ίδια ή
εικόνα κατανοείται ώς Θεός.
27. Βλ. περισσότερα Η. Menges, Die Bilderlehre des hl. Johannes von Da­
maskus, σ. 133-145. Αξιοπρόσεκτο είναι τό συμπέρασμα αυτής τής έρευνας:
«Στήν εκλογή τών βιβλικών χωρίων είναι ό Ιωάννης απαράμιλλος. Δέν πρέ­
πει νά λησμονούμε, δτι είχε ώς πηγή του τόν Λεόντιο, τόν όποιο καί έξήντλησε τελείως. Ή δύναμη τών αποδείξεων του έγκειται στό δτι στηρίζει καί ενι­
σχύει τήν αρνητική απόδειξη τής Γραφής».
83
Καινής Δ ι α θ ή κ η ς : στήν ενανθρώπηση τοΰ Χρίστου. Διά
τής Ά π ο κ α λ ύ ψ ε ω ς άπεσαφηνίσθη ό ν τ ω ς τό τί επιτρέ­
πεται ν ' α π ε ι κ ο ν ι σ θ ε ί . Αυτό σημαίνει, δτι ή ενανθρώπη­
ση τοΰ Χ ρ ί σ τ ο υ αποτελεί τή θεολογική βάση κ α τ α σ κ ε υ ή ς
εικόνων. Ό α ό ρ α τ ο ς Υίός τοΰ Θεοΰ, τό δεύτερο π ρ ό σ ω ­
πο τής Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ ο ς , έγινε ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ ό ς χάριν τών
ανθρώπων. Ή ιστορία τής σ ω τ η ρ ί α ς γνωρίζει μ αυτό τό
γεγονός μία α λ λ α γ ή μ ο ν α δ ι κ ή ς σ η μ α σ ί α ς . Ή θεολογική
π ρ ο ο π τ ι κ ή , πού ανοίγεται, δέν μπορεί νά εξισωθεί μ' αυ­
τή τής Π α λ α ι ά ς Δ ι α θ ή κ η ς . Δεικνύει επίσης ή ενανθρώπη­
ση τοΰ Χριστού σ α φ ώ ς τή δ υ ν α τ ό τ η τ α κ α τ α σ κ ε υ ή ς εικό­
νων: « Ά λ λ ά έμεΐς (δηλ. οί χριστιανοί σέ αντίθεση μέ
τούς Ι ο υ δ α ί ο υ ς ) δέν ζούμε, γιά νά μιλήσομε θεολογικά,
'ύπό π α ι δ α γ ω γ ό ν ' (Γαλ 3, 25)· σέ μας δόθηκε ή δ υ ν α τ ό τ η ­
τα νά έ χ ο μ ε αποφύγει τήν ε ι δ ω λ ο λ α τ ρ ι κ ή π λ ά ν η , νά έ χ ο ­
με ζήσει π ρ ά γ μ α τ ι μέ τό Θεό (δηλ. τό Χριστό), νά έχομε
γνωρίσει τήν αλήθεια καί νά λατρεύομε μόνον τό Θεό, νά
έχομε εμπλουτίσει τήν τελειότητα τ ή ς θεογνωσίας μ α ς ,
νά έ χ ο μ ε κ α τ α ν τ ή σ ε ι 'είς ά ν δ ρ α τέλειον καί νά έχομε ξε­
περάσει τή ν η π ι ό τ η τ α ( Έ φ 4, 13-14), νά έχομε λάβει ά π ό
τό Θεό τήν ι κ α ν ό τ η τ α νά μποροΰμε νά ξεχωρίζομε (δια­
κριτική έξις) καί νά γνωρίζομε τί τό εικονιζόμενο και τί
δέν δύναται νά α π ε ι κ ο ν ι σ θ ε ί » . Αυτή είναι ή σταθερή πε­
ποίθηση τού Δ α μ α σ κ η ν ο ύ , ή οποία ό ν τ ω ς απορρέει ά π ό
τήν ενανθρώπηση τού Χρίστου.
28
5
5
29
γ' Ή
Παράδοση
Έ ν ώ ή Καινή Διαθήκη ούτε κ α τ α ρ γ ε ί μέ σαφήνεια
τήν π α λ α ι ο δ ι α θ η κ ι κ ή α π α γ ό ρ ε υ σ η τ ώ ν εικόνων ούτε π ρ ο ­
διαγράφει τήν κ α τ α σ κ ε υ ή τους, ή Ε κ κ λ η σ ί α είχε αναμ­
φίβολα ήδη ά π ό τόν 3ο αιώνα σύμβολα καί άπεικονί28. Σχετικά βλ. κατ. σ. 104 έξ.
29. I I I , 8 (1328 BC).
84
3 0
σεις. Αύτη ή π ρ ά ξ η τής Ε κ κ λ η σ ί α ς , ή οποία σ ή μ ε ρ α έ­
χει αποδειχθεί κυρίως μέ α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ά ε υ ρ ή μ α τ α , επι­
τρέπει στόν Ι ω ά ν ν η τό Δ α μ α σ κ η ν ό νά εκφράσει τ ή ν ά­
π ο ψ η , ότι ή κ α τ α σ κ ε υ ή καί ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η εικόνων ή τ α ν
ή δ η ά π ό παλαιά καθημερινή π ρ ά ξ η τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς . Τ ό
γ ε γ ο ν ό ς , ότι α ρ κ ε τ ά σ υ χ ν ά καταφεύγει στήν Π α ρ ά δ ο ­
σ η , μαρτυρεί π ώ ς είναι πεπεισμένος ότι προσκομίζει μία
α δ ι α μ φ ι σ β ή τ η τ η α π ό δ ε ι ξ η . Δέν είναι πρόθεση μου νά
31
30. Υπάρχουν πολλές μελέτες πού ασχολούνται μ' αυτό τό θέμα. Πρβλ.
Ν. Η. Baynes, The Icons before Iconoclasm, The Harvard Theological Review 44
(1951) 93 έξ. και έν: Του αύτοϋ, Byzantine Studies and Other Essays, Oxford
1955, σ. 226-239. Τοϋ αύτοϋ, Idololatry and the Early Church, έν: Τοϋ αύτοϋ,
Byzantine Studies ..., σ. 116-143. W. Elliger, Zur Entstehung und frühen Entwicklung der altchristlichen Bildkunst, Leipzig 1934. Th. Klauser, Studien zur
Entstehung der christlichen Kunst I , JbAC 1 (1958) 20-51· βλ. σ. 21: «Γιά μας
δέν δύναται νά υπάρξει ... καμμία αμφιβολία έπί τοϋ σημείου, δτι ή χριστιανι­
κή τέχνη μέ τή στενή σημασία τοϋ δρου, δηλαδή ή τέχνη πού ανάγει τήν ύπαρ­
ξη καί τό περιεχόμενο της αποκλειστικά σέ χριστιανικά κίνητρα, εμφανίσθη­
κε τό πρώτον μετά τό 200 (μ.Χ.)». Th. Klauser, Erwägungen zur Entstehung der
altchristlichen Kunst, ZKG 76 (1965) 1-11. E. Kitzinger, The Cult of Images in
the Ages before Iconoclasm, Dumbarton Oaks Papers 8 (1954) 85 έξ. βλ. σ. 89:
«There were many modes of representation to which no real objection could be
taken on this score. Decorative and symbolic devices, narrative and didactic ima­
ges - a l l these were relatively harmless, and it was in these guises that art did, in
fact, enter Christian assembly rooms and cemeteries in the third century. Much of
the art of the Roman catacombs betrays a studied attempt to avoid any suspicion
or encouragement of idololatric practices. Nevertheless this first and seemingly
harmless step proved decisive; . Βλ. καί άνωτ. σ. 15 έξ. Ελάχιστα αξιόπιστη
φαίνεται ή θέση τοϋ Ouspensky, ενός άπό τούς καλύτερους γνώστες τής θεο­
λογίας τών εικόνων, σύμφωνα μέ τήν όποια «οί πρώτες εικόνες» προέρχονται
«... άπό τήν εποχή πού ζούσε ό ίδιος ό Χριστός ή άπό τά χρόνια αμέσως με­
τά»: L . Ouspensky, Sinn und Sprache der Ikonen, έν: L . Ouspensky - Wl. Lossky, Der Sinn der Ikonen, σ. 25. "Αλλωστε δέν κατέχομε ούτε αρχαιολογικά
ούτε φιλολογικά τεκμήρια, τά όποια νά δικαιολογούν επιστημονικά αυτό τόν
ισχυρισμό.
1
31. Πρβλ. I , 1 (1232 Α). 2 (1233 Β). 16 (1245 C). 23 (1256 BCD). 25 (1257
BC). (1277 Β). (1281 Α). (1284 A). I I , 6 (1288 C). 12 (1297 Β). 14 (1300 C). 15-16
(1301 Β-1304 Β). 20 (1305 Β). I I I , 1-3 (1320 Α-1321 Α).
85
διεισδύσω βαθύτερα στήν τ ο π ο θ έ τ η σ η τ ή ς αρχαίας Ε κ ­
κλησίας έναντι τ ώ ν εικόνων. Μόνον ώρισμένα σημεία θί­
γονται έν συντομία σέ σχέση π ρ ό ς τό Δ α μ α σ κ η ν ό μέ βά­
ση τά π ο ρ ί σ μ α τ α τ ή ς έρευνας σήμερα:
1. Ή δ ι α π ί σ τ ω σ η τοΰ Η. K o c h καί τοΰ W. Elliger ,
ότι οί ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ί συγγραφείς μέχρι τόν 4ο αιώνα εί­
χαν επιφυλάξεις γιά κάθε είδος ε ι κ α σ τ ι κ ή ς τέχνης, συνε­
χίζει νά ισχύει καί σήμερα. Οί μαρτυρίες ά λ λ ω σ τ ε τ ώ ν
ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν π α τ έ ρ ω ν (συνολικά 119), πού αναφέρει
ό συγγραφέας μ α ς στό τ έ λ ο ς τών λόγων του, π ρ ο έ ρ χ ο ν ­
ται όλες ά π ό μεταγενέστερη εποχή (τό ένωρίτερον ά π ό
τις αρχές τοΰ 4ου α ι ώ ν α ) .
2. Ή διήγηση τοΰ Ά β γ ά ρ ο υ είναι βέβαια πολύ π α ­
λαιότερη. Μ ' αυτή τήν έννοια, δ η λ α δ ή ώ ς «λόγον άνωθεν
είς η μ ά ς δ ε δ ο μ έ ν ο ν » , τή μνημονεύει καί ό Δ α μ α σ κ η ­
νός. Ώ ς π ρ ό ς τό περιεχόμενο ό μ ω ς δέν κ α λ ύ π τ ο ν τ α ι οί
πληροφορίες του ούτε ά π ό τή Δ ι δ α χ ή τοΰ α π ο σ τ ό λ ο υ
Θ α δ δ α ί ο υ ( Ά δ δ α ί ο υ ) , ή οποία αποτελεί π ρ ο έ κ τ α σ η τ ή ς
32
33
34
35
32. Η. Koch, Die altchristliche Bilderfrage nach den literarischen Quellen,
(Forschung zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments, NF 10),
Göttingen 1917.
33. W. Elliger, Die Stellung der alten Christen zu den Bildern in den ersten
vier Jahrhunderten (nach den Angaben der zeitgenössischen kirchlichen Schriftsteller), Leipzig 1930.
34. Πρβλ. I, (1260 A - 1284 A). II (1312 A - 1317 Α). III (1360 A - 1420 C).
Βλ. αυτά τά χωρία τών Πατέρων μέ περισσότερα στοιχεία πηγών (γιά 100 άπ'
αυτά) καί ταξινομημένα άπό τόν Menges, Die Bilderlehre des hl. Johannes von
Damaskus, σ. 151 έξ.
35. I (1261 Β). Πρβλ. "Εκθεσις ακριβής ..., 89, 51 έξ.: Kotier II, 208: Αυτή
ή φράση παρουσιάζει διάφορες παραλλαγές. Χαρακτηριστικές είναι στό ση­
μείο αυτό οί εισαγωγικές λέξεις: «Φέρεται δέ καί τις ίστορία ...». Δέν ήχουν
τόσο γνήσια καί πειστικά, όπως στό άλλο χωρίο (1261 Β). Βλ. επίσης τήν ί­
στορία γύρω άπό τό άγαλμα τής Πανεάδας (III 1373 Α έξ.), τήν οποία παίρνει
άπό τόν Ιωάννη Μαλάλα (Χρονογραφία, 10: PG 97, 364 Β-368 Β) και γιά τήν
οποία ιδιαιτέρως πολύτιμες είναι οί πληροφορίες τοϋ Εύσεβίον, Έ κ κ λ . Ί σ τ ο ­
ρία 7, 18: ΒΕΠ 20, 24.
86
διηγήσεως περί Ά β γ ά ρ ο υ (ή Δ ι δ α χ ή του α π ο σ τ ό λ ο υ
Θαδδαίου έγγραφη γύρω σ τ ό 400) κ α ί στήν ο π ο ί α σέ αν­
τίθεση π ρ ο ς τήν είδηση τοΰ Ε ύ σ ε β ί ο υ γίνεται λ ό γ ο ς γιά
μιά « π ρ ο σ ω π ο γ ρ α φ ί α » . Σύμφωνα μέ τή Δ ι δ α χ ή τ ο ΰ Θ α δ ­
δαίου ή π ρ ο σ ω π ο γ ρ α φ ί α ζ ω γ ρ α φ ή θ η κ ε ά π ό αγγελιοφό­
ρους τοΰ Ά β γ ά ρ ο υ , ένώ κ α τ ά τ ό συγγραφέα μ α ς είναι ό
ίδιος ό Χ ρ ι σ τ ό ς αυτός, πού τήν κ α τ α σ κ ε ύ α σ ε , α π ο τ υ π ώ ­
ν ο ν τ α ς τό π ρ ό σ ω π ο Του. Οί ειδήσεις τοΰ Δ α μ ά σ κ η ν ο υ
προέρχονται ώ ς έκ τούτου ά π ό α κ ό μ η μεταγενέστερη ε­
ποχή.
3. Ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν γιά τό θέμα μ α ς παρουσιάζει ή μνεία
τοΰ Έ π ι φ α ν ί ο υ τ ό σ ο ά π ό π λ ε υ ρ ά ς τ ώ ν ε ί κ ο ν ο μ ά χ ω ν ό σ ο
καί ά π ό μέρους τ ώ ν είκονοφίλων. Σ ή μ ε ρ α , μετά τ ά α π ο ­
τ ε λ έ σ μ α τ α τ ή ς έρευνας τοΰ Κ. H o l l , είναι βέβαιο, ότι ό
Έ π ι φ ά ν ι ο ς διέκειτο εχθρικά έναντι τ ώ ν εικόνων. Ό Ι ω ­
άννης ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς υποστηρίζει ό μ ω ς , δτι ό Έ π ι φ ά ­
νιος δέν ή τ α ν εναντίον τ ώ ν εικόνων κ α ί τ ά κείμενα, τ ά ό­
ποια δήθεν π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι ά π αυτόν, δέν είναι γνήσια* ά π
εναντίας, τονίζει, τό γεγονός ότι ό ν α ό ς του είναι δ ι α κ ο ­
σμημένος μέ εικόνες αποδεικνύει, δτι κι αυτός έφωτίζετο
άπό τ ό ίδιο "Αγιο Πνεύμα κ α ί δέν έ μ ά χ ε τ ο εναντίον τ ώ ν
άλλων Π α τ έ ρ ω ν . Ά λ λ ά α κ ό μ η κι αυτό αν δέν αληθεύει,
ισχύει ή α ρ χ α ί α ελληνική παροιμία: « Έ ν α χελιδό­
νι δέν φέρνει τήν ά ν ο ι ξ η » . Κ α τ ' αυτό τ ό ν τ ρ ό π ο διαδη36
37
3 8
5
5
39
36. Εύσεβίου, Έ κ κ λ . Ιστορία 1, 13: ΒΕΠ 19, 221 έξ. Πρβλ. Θεοδωρήτου
Κύρρου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή 4, 10: PG 83, 428 Β: «Αύδαΐος δέ τις
... άνθρωπόμορφον έφησε τον Θεόν».
37. Κ. Holl, Die Schriften des Epiphanius gegen die Bilderverehrung, έν: Ge­
sammelte Aufsätze zur Kirchengeschichte, I I . Der Osten, Tübingen 1928, σ. 351387. Πρβλ. επίσης τήν αντίθετη άποψη του G. Ostrogorsky, Studien zur Ge­
schichte des byzantinischen Bilderstreites, Amsterdam 1964, σ. 61 έξ. Βλ. και άνωτ. σ. 26.
38. I , 25 (1257 ΑΒΨ). I I , 18 (1304 C-1305 Α). Πρβλ. I (1276 Β). Πρβλ. τό
αυτό επιχείρημα και κατά τήν Ζ ' Οικουμενική Σύνοδο: Mansi 13, στ. 296.
39. Πρβλ. Αριστοφάνους, "Ορνιθες, 1417 (βλ. επίσης Σχόλιον). Άριστο-
87
λώνει τήν αντίληψη του καί γιά τήν Παράδοση* ή Π α ρ ά ­
δοση τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς δέν βασίζεται στή φωνή ενός μονα­
δικού ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ Π α τ έ ρ α , ά λ λ ά ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι στήν
όσο τ ό δυνατόν πιό π λ α τ ι ά ομοφωνία τού συλλόγου τ ώ ν
Πατέρων.
4. Ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς έχει φυσικά ύ π ' όψιν του κ α τ ά
π ρ ώ τ ο ν τήν π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν εικόνων τ ή ς ε π ο χ ή ς του.
Είναι α σ φ α λ ώ ς περιττό νά ειπωθεί, δτι ή εποχή του βρι­
σ κ ό τ α ν ύπό τήν επήρεια τ ή ς τ α χ ε ί α ς εξελίξεως καί ένδυν α μ ώ σ ε ω ς τ ή ς π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς τών εικόνων κ α τ ά τήν πε­
ρίοδο μετά τόν Ι ο υ σ τ ι ν ι α ν ό . Ε π ί σ η ς δέν είναι αναγ­
καία ή μνεία κ α τ α χ ρ ή σ ε ω ν ώ ς π ρ ό ς τήν π ρ ο σ κ ύ ν η σ η
τών εικόνων στήν ε π ο χ ή του, ά π ό τις όποιες διαφορο­
ποιεί καί ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς τή θέση τ ο υ .
40
4 1
τέλους, Η θ ι κ ά Νικομάχεια, Α 77, 1098 a 18. Ό Ιωάννης παραπέμπει γιά τήν
παροιμία αυτή καί γιά τούς λόγους του, δτι «ού νόμος τής Εκκλησίας, τό
σπάνιον» στό Γρηγόριο τό Θεολόγο, Αόγος 39, 14: ΒΕΠ 60, 79. Ή παραπομπή
στό Migne PG 94, 1257, σημ. 90, δτι οί λόγοι αυτοί βρίσκονται στό Λόγο 38:
PG 36, 312 Α - 333, δέν αληθεύει (αυτό επαναλαμβάνεται άνεπικύρωτα καί ά­
πό τόν Menges, Die Bilderlehre des hl. Johannes von Damaskus, σ. 163, καί σημ.
54).
40. Ό Ε. Kitzinger, The Cult of Images before Iconoclasm, Dumbarton
Oaks Papers 8 (1954) 95-115, αποδίδει κατά ενδιαφέροντα καί αντικειμενικό
τρόπο αυτή τήν εξέλιξη βάσει μαρτυριών άπό τή φιλολογία τής αγιογραφίας
καί άπό προσκυνηματικές διηγήσεις* τήν πραγματεύεται δέ άπό τΙς έξης
πλευρές: 1) Μορφές λατρευτικής κατανύξεως, 2) Πίστη σέ μαγικές ιδιότητες
τών εικόνων καί ή εξάπλωση της, 3) Δημόσια χρήση τών εικόνων ώς προστα­
τευτικό ίερό μέσο καί 4) Πίστη σέ είκόνες μυστικής προελεύσεως:
41. Σ' αυτή τή συνάφεια μπορεί ν' αναφερθεί π.χ. ή άρνηση του στήν κα­
τηγορία, δτι οί είκονόφιλοι προσκυνούσαν τήν ύλη τών είκόνων. Αυτή ή κατη­
γορία τών εικονομάχων βασίζεται χωρίς αμφιβολία μόνον στήν εξωτερική έκ­
φραση τής λατρείας (στή γονυκλισία καί τό σταυροκόπημα μπροστά άπό τις
εικόνες καθώς επίσης καί τόν ασπασμό τους: πρβλ. I I , 10: 1293 C. I I I , 9: 1332
Β). Ό Δαμασκηνός έν άναφορφ πρός τή χριστιανική αντίληψη περί ύλης τονί­
ζει, δτι κι αυτή είναι έργο τού Θεού καί κατά συνέπεια κάτι τό καλό ( I , 16:
1245 BC. I I , 13: 1297 BC). Μέ έμφαση απορρίπτει τή μανιχαϊκή τοποθέτηση ώς
πρός τήν ύλη ( I I , 16: 1245 C. I I , 13: 1297 Β. Πρβλ. ακόμη I I , 16: 1301 D.
88
5. Ή χριστιανική π α ρ ά δ ο σ η τ ώ ν εικόνων παρουσιά­
ζει μία ουσιώδη διαφορά ά π ό τή συνήθη α ρ χ α ί α ελληνι­
κή χρήση τ ώ ν α γ α λ μ ά τ ω ν καί εικόνων. Αυτή ή διαφορά
συνίσταται στό ότι οί "Ελληνες θεοποιούσαν τις εικόνες
καί τις μεταχειρίζονταν α ν ά λ ο γ α , π ρ ά γ μ α πού αντιστοι­
χεί σέ π α ρ ό μ ο ι α φαινόμενα καί εξελίξεις, πού έχομε καί
στή λατρεία τ ώ ν Ι σ ρ α η λ ι τ ώ ν . Αυτή ή γενικευμένη κ α ­
τηγορία εναντίον τ ώ ν Ε λ λ ή ν ω ν ισχύει μ ο λ α τ α ύ τ α μόνον
κ ά τ ω ά π ό τή χριστιανική π ρ ο ο π τ ι κ ή , σύμφωνα μέ τήν ο­
ποία μόνον ό Χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ό ς Θ ε ό ς είναι ό αληθινός Θεός.
Βέβαια ό λ α ό ς στήν ελληνική α ρ χ α ι ό τ η τ α , ιδιαίτερα
στήν π ρ ο π λ α τ ω ν ι κ ή ε π ο χ ή , συνέχεε εικόνα καί πρωτότυ­
πο καί συχνά αυτά τά δύο τ α υ τ ί ζ ο ν τ α ν έν τούτοις υπήρ­
χ α ν καί τότε καί π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ έ ς θρησκευτικές ι δ έ ε ς .
Στις ιδέες αυτές αρμόζει ή π λ α τ ω ν ι κ ή έ κ φ ρ α σ η γιά εκεί­
νους τούς θεούς, τούς οποίους οί άνθρωποι βλέπουν μέ
τή βοήθεια α γ α λ μ ά τ ω ν πού «έστησαν π ρ ό ς τιμή τους·
(τά α γ ά λ μ α τ α ) είναι μέν ά ψ υ χ α , ά λ λ ' ό μ ω ς πιστεύομε, ό­
τι ή λατρεία τους γίνεται δ ε κ τ ή ά π ό τούς έμψυχους, ζων­
τανούς θεούς μέ μεγάλη εύνοια καί χ ά ρ η » (Νόμοι X I , 931
α). Κάτω ά π ' αυτή τήν π ρ ο ο π τ ι κ ή καί ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς τό θέ­
μα θρησκειολογικά θά ή τ α ν δυνατόν νά λεχθούν ακόμη
4 2
43
I I I , 9: 1332 Α) και αναφέρει, δτι ή ύλη μας δδηγεΐ στον αυλο Θεό καί κατ' έπέκτασιν ό Θεός λατρεύεται μέσφ τής ύλης ( I I , 14: 1300 BC. 19Q 1305 AB. 23:
1309 C: «πάσα ή καθ' ήμας λατρεία χειροποίητα είσι άγια, δι* ύλης προσάγοντα ημάς τω άύλω Θεώ»). Πιστεύω πώς αυτά τά λόγια τού Δαμασκηνού δέν α­
πευθύνονται μόνον στους είκονοκλάστες, άλλ' επίσης καί σ' εκείνους τούς εϊκονοφίλους χριστιανούς, οί όποιοι συμπεριφέρονται άσυλλόγιστα καί επιφα­
νειακά καί έτσι δημιουργούν τήν εντύπωση, πώς λατρεύουν τήν ύλη. Πρβλ. ε­
πίσης Dem. Savramis, Der abergläubische Mißbrauch der Bilder in Byzanz,
Ostkirchliche Studien 9 (1960) 174-192.
42. Πρβλ. I I , 17 (1304 B). I I I , 5 (1324 AB). Πρβλ. I , 24 (1256 D - 1257 A).
Έκθεσις ακριβής ..., 89, 16 έξ.: Kotter I I , 206.
43. Πρβλ. J. Geffcken, Der Bilderstreit des heidnischen Altertums, Archiv für
Religionswissenschaften 19 (1916-1919) 286-315.
89
μερικά και ίσως θά ή τ α ν δυνατόν νά εξηγηθεί και ή α π ο ­
στροφή τ ή ς χριστιανικής Α ν α τ ο λ ή ς καί του ιδίου του
Δαμάσκηνου
απέναντι στις π λ α σ τ ι κ έ ς π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς .
Α κ ό μ η κι αυτή ή γενική τοποθέτηση τής α ρ χ α ί α ς Ε κ ­
κ λ η σ ί α ς έναντι τών εικόνων, ή εμφάνιση τους σύν τω
χ ρ ό ν φ κ α θ ώ ς επίσης καί ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τους, πρέπει νά
ειδωθούν ο π ω σ δ ή π ο τ ε καί κ ά τ ω ά π ό τό φ ώ ς τών ελληνι­
κ ώ ν ηθών καί εθίμων, δ η λ α δ ή κ ά τ ω ά π ό τή συγκεκριμέ­
νη ε π ί δ ρ α σ η τού ελληνισμού.
44
45
Ή δ ι α π ί σ τ ω σ η , πού κάνει ό W. Elliger στό τ έ λ ο ς
τ ή ς μελέτης του: «Δέν χωράει κ α μ μ ι ά αμφιβολία, ότι ή
εισβολή τών εικόνων (στό Χριστιανισμό) πρέπει νά κρι­
θεί ώ ς α π ο τ έ λ ε σ μ α τ ή ς εθνικοποιήσεως (Ethnisierung),
είδικώτερα τού εξελληνισμού (Hellenisierung)», ενέχει
π ο λ λ ά στοιχεία αλήθειας, αν καί δέν προκύπτει μέ σαφή­
νεια ά π ό τήν εργασία τ ο υ . Ό Elliger ερευνά φιλολογι­
κές μαρτυρίες καί γι' αυτό τό λόγο είχε ε λ ά χ ι σ τ ε ς ευκαι­
ρίες νά εξετάσει ά π ' ευθείας τήν π ρ ά ξ η κ α τ α σ κ ε υ ή ς χρι­
σ τ ι α ν ι κ ώ ν απεικονίσεων καί τής π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ώ ς τους,
πού προηγήθηκε τής θεωρίας καί απετέλεσε λιγώτερο
αντικείμενο θεωρητικών ε ν α σ χ ο λ ή σ ε ω ν . Είναι ό μ ω ς βέ­
βαιο, ότι καί σ χ ε τ ι κ ά μέ τό θέμα μ α ς ή π ρ ά ξ η προηγήθη­
κε τ ή ς θεωρίας καί γι αυτό ή επίδραση τής ελληνικής
α ρ χ α ι ό τ η τ α ς στό Χριστιανισμό είναι ε ύ κ ο λ ώ τ ε ρ ο νά εξα­
κριβωθεί ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς π α λ α ι ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ά α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ά
ε υ ρ ή μ α τ α . Είναι επίσης αναμφισβήτητο γεγονός, ότι
« σ κ η ν ι κ έ ς α ν α π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς έ π ε κ ρ ά τ η σ α ν στήν κ α θ '
4 6
5
44. "Εκθεσις ακριβής ..., 89, 22 έξ.: Kotier I I , 207.
45. W. Eiliger, Die Stellungnahme der alten Christen zu den Bildern in den
ersten vier Jahrhunderten, σ. 95.
46. Ή κατηγορία του «εξελληνισμού» δέν είναι καινούρια. Είχε ήδη χρη­
σιμοποιηθεί άπό τούς είκονοκλάστες. Πρβλ. τήν απόφαση τής Συνόδου στήν
Ιέρεια τού έτους 754: Mansi 13, στ. 273 έξ.
90
δλου εξέλιξη πολύ ε ύ κ ο λ ώ τ ε ρ α » ά π ό τις π ρ ο σ ω π ο γ ρ α ­
φίες .
47
3. Ό εννοιολογικός ορισμός τής εικόνας
Α ρ κ ε τ ά συχνά συναντάει κανείς χριστιανούς τ ή ς
Δύσεως, οί όποιοι χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο υ ν ώ ς εικόνα μόνον μιά
φορητή απεικόνιση ε π ά ν ω σέ ξύλο ή ά λ λ ο υλικό (Tafel­
bild) . Οί τοιχογραφίες καί ά λ λ α π α ρ ό μ ο ι α δέν εννοούν­
ται ώ ς εικόνες. Τ ό σ ο ό μ ω ς ετυμολογικά (άπό τό « έ ο ι κ α »
= φαίνομαι όμοιος, ομοιάζω) όσο καί σύμφωνα μέ τή θε­
ολογία τ ή ς Α ν α τ ο λ ι κ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς ό ό ρ ο ς «είκών»
πρέπει νά εννοηθεί πολύ πιό π λ α τ ι ά .
Χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό ς έπί τού προκειμένου είναι ό ορι­
σμός τής ε ι κ ό ν α ς , τόν όποιο αναφέρει ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς σέ
δύο χωρία τών π ρ α γ μ α τ ε ι ώ ν του: « Ε ί κ ώ ν μέν ούν έστιν
ομοίωμα χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τό π ρ ω τ ό τ υ π ο ν , μετά τοΰ καί τί­
να διαφοράν έχειν π ρ ό ς α υ τ ό » . « Ε ί κ ώ ν μέν ούν έστιν ο­
μοίωμα, καί π α ρ ά δ ε ι γ μ α , καί έ κ τ ύ π ω μ ά τίνος, έν έ α υ τ ώ
δεικνύον τό ε ι κ ο ν ι ζ ό μ ε ν ο ν » .
Έ ά ν έρευνήσομε εγγύτερα αυτό τόν ορισμό, τ ό τ ε θά
έ ξ α κ ρ ι β ώ σ ο μ ε : Ι δ ι α ί τ ε ρ η ς σ η μ α σ ί α ς είναι ή λέξη «ομοίω­
μα», ή οποία παίζει σπουδαίο ρόλο μέσα στήν ιστορία τού
πνεύματος, τ ό σ ο έξ αιτίας τ ή ς διηγήσεως τ ή ς Π α λ α ι ά ς
48
49
50
47. W. Elliger, Die Stellungnahme der alten Christen zu den Bildern in den er­
sten vier Jahrhunderten, σ. 51.
48. Αύτη τή γνώμη διαδίδουν μάλιστα μεγάλα καί δόκιμα θεολογικά λεξι­
κά. Πρβλ. Ν. Lochner, Ikonenmalerei, έν: LThK 5, στ. 618, δπου δημιουργείται
ή εντύπωση, πώς ή εικονογραφία περιλαμβάνει μόνον «τήν περιοχή τής φορη­
τής εικόνας».
49. I , 9 (1224 C). Ό ορισμός τού «πρωτοτύπου» έχει ώς έξης: «πρωτότυ­
πον δέ έστι τό είκονιζόμενον, έξ ού τό παράγωγον γίνε/ται», Έκθεσις ακριβής
...,89, 8-9: Kotter I I , 206.
50. I I I , 16 (1337 A).
91
Δ ι α θ ή κ η ς περί τ ή ς δημιουργίας τοϋ άνθρωπου ό σ ο καί
τ ή ς π λ α τ ω ν ι κ ή ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς περί « ό μ ο ι ώ σ ε ω ς » . Ό ο ρ ό ς
α υ τ ό ς δεικνύει ο π ω σ δ ή π ο τ ε τό β α σ ι κ ώ τ ε ρ ο δ ε σ μ ό ανά­
μεσα σ τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο καί τό εικονιζόμενο. Ό δ ε σ μ ό ς αυ­
τ ό ς είναι κ α τ αρχήν ή σχέση ο μ ο ι ό τ η τ α ς . Ή ομοιότητα
ό μ ω ς δέν είναι μία ο μ ο ι ό τ η τ α τ ή ς ουσίας ούτε επίσης
τ ώ ν ιδιοτήτων τ ή ς ο υ σ ί α ς α ν ά μ ε σ α στό π ρ ω τ ό τ υ π ο καί
σ τ ό ο μ ο ί ω μ α . Είναι μία ο μ ο ι ό τ η τ α , ή οποία χαρακτηρίζει
τό π ρ ω τ ό τ υ π ο ή μέ ά λ λ α λόγια δεικνύει τό π ρ ω τ ό τ υ π ο
μέσα τ η ς , ά φ ' εαυτής. Αυτοί οί δύο προσδιορισμοί (χα­
ρακτηρίζει καί δεικνύει) υποδηλώνουν καί τά περιωρισμένα όρια τής ο μ ο ι ό τ η τ α ς , τ ά όποια διευκρινίζονται καί
ά π ό τήν επεξήγηση, ότι ή εικόνα δέν ομοιάζει μέ τό π ρ ω ­
τότυπο κατά πάντα .
Αυτό σημαίνει, ότι παραμένει τ α υ τ ό χ ρ ο ν α καί μία
δ ι α φ ο ρ ά α ν ά μ ε σ α στό π ρ ω τ ό τ υ π ο καί στήν εικόνα, κάτι
τό ό π ο ι ο αναφέρεται ρητά στόν π ρ ώ τ ο ορισμό. Ή διαφο­
ρά έγκειται κ α τ αρχήν στό ότι π ρ ω τ ό τ υ π ο καί εικόνα
δέν είναι ένα καί τό αυτό π ρ ά γ μ α . Αυτή ή διαφορά μπο­
ρεί νά διαπιστωθεί ό μ ω ς μέ βάση α κ ρ ι β ώ ς τή σχέση
τους. Χ ω ρ ί ς αυτή τή σχέση δέν θά υπήρχε ούτε ομοιότη­
τ α ούτε διαφορά α ν ά μ ε σ α σ' αυτά τ ά δύο.
Έ κ τ ο ς τής σ χ έ σ ε ω ς ο μ ο ι ό τ η τ α ς καί δ ι α φ ο ρ ά ς ανά­
μεσα σ τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο καί στήν εικόνα, ή εικόνα ισχύει α­
ν α μ φ ί β ο λ α ώ ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α τοΰ π ρ ω τ ο τ ύ π ο υ . Τί σημαίνει
ή λέξη «παράδειγμα»; Α σ φ α λ ώ ς δέν χρησιμοποιείται έ­
δ ώ μέ τήν αρχική τ η ς έννοια, πού είναι ακόμη καί σήμε­
ρα συνήθης, διότι σ' αυτή τήν π ε ρ ί π τ ω σ η θά ίσχυε τό
αντίθετο, δ η λ α δ ή τό π ρ ω τ ό τ υ π ο θά ή τ α ν τό π α ρ ά δ ε ι γ μ α
τ ή ς ε ι κ ό ν α ς . Ε π ε ι δ ή ό μ ω ς τό ο μ ο ί ω μ α υποδηλώνει τό
5
51
52
5
51. I I I , 16 (1337 Β).
52. I , 9 (1240 C). I I I , 16 (1337 Α): Ή εικόνα π.χ. του άνθρωπου, ή οποία
αποδίδει τά εξωτερικά του γνωρίσματα, δέν κατέχει τΙς άλλες ψυχικές του
δυνάμεις (ζωή, σκέψη, όμιλία, αίσθηση, κίνηση).
92
π ρ ω τ ό τ υ π ο και τό δεικνύει «έν έαυτώ» , λειτουργεί ώ ς
υπόδειξη, δ η λ α δ ή ώ ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α , σ τ ο χ ώ ρ ο τ ή ς γνώσε­
ως. " Ο π ω ς κ α τ ά τήν π λ α τ ω ν ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α γ ι ά τή γ ν ώ ­
ση τό αισθητό π α ρ α π έ μ π ε ι στήν ιδέα, έτσι λοιπόν υποδη­
λώνει καί ή εικόνα τό εικονιζόμενο. Μέ βάση τ ο ν υποδει­
κνύοντα χ α ρ α κ τ ή ρ α τ η ς πρέπει νά νοηθεί ή εικόνα ώ ς
παράδειγμα τού π ρ ω τ ο τ ύ π ο υ . Ή ελληνική π α τ ε ρ ι κ ή ι­
στορία τού π ν ε ύ μ α τ ο ς έχει χρησιμοποιήσει τ ό ν δ ρ ο π α ­
ροδικά καί μ αυτή τήν έ ν ν ο ι α . Ή εικόνα β ρ ί σ κ ε τ α ι
στήν περίπτωση αυτή « κ α τ αρχήν σέ σ τ ε ν ώ τ α τ η αναφο­
ρά π ρ ό ς τόν θεωροΰντα λόγο, ό ό π ο ι ο ς διαβλέπει σ τ ή ν
εικόνα τό αισθητικό στοιχείο καί παρωθείται ά π ό αυτήν
σέ νέα κάθε φορά αντίληψη μ έ σ φ τ ώ ν α ι σ θ ή σ ε ω ν » . Ό
ιερός Δ α μ α σ κ η ν ό ς τονίζει α κ ρ ι β ώ ς αυτό τό θ ε ω ρ η τ ι κ ό γ ν ω σ τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ή ς ε ι κ ό ν α ς στή θεολογία γενικά
μέ τή δ ι α π ί σ τ ω σ η , ότι σ τ ά δημιουργήματα β λ έ π ο μ ε ασα­
φείς κ α τ ο π τ ρ ι σ μ ο ύ ς τής κ ρ υ φ ι ό τ η τ α ς τοΰ Θ ε ο ΰ .
Έ ν α τρίτο στοιχείο, τ ό όποιο αναφέρεται κυρίως
στό δεύτερο ορισμό, είναι ή σχέση αρχής τ ή ς ε ι κ ό ν α ς
(«έκτύπωμα»). Ή δ υ ν α τ ό τ η τ α υπάρξεως τ ή ς ε ι κ ό ν α ς κ α 5
54
5
55
56
53. Πρβλ. I I I , 17 (1337 BC): «πάσα είκών έκφαντορική τοΰ κρύφιου έστί
καί δεικτική ...». Βλ. επίσης I , 15 (1244 D): Τό άγιαστήριο ώς «υπόδειγμα».
Σ' αυτή τή συνάφεια πρβλ. ακόμη τήν εικόνα ώς «σκιά», πράγμα όμως τό ό­
ποιο ανάγεται κυρίως στό Έ β ρ 8, 5. 10, 1: I , 15 (1244 D - 1245 Α). Πρβλ. καί
Η. Wulms, Eikon. Eine begriffsgeschichtliche Untersuchung zum Piatonismus. 1.
Teil: Philon von Alexandrien, Münster 1935, σ. 13. J. Hirschberger, Geschichte
der Philosophie 1. Altertum und Mittelalter, Basel - Freiburg - Wien 1965, σ. 9495.
54. Πρβλ. Μεθοδίου Όλύμπου, Συμπόσιον ή περί άγνείας 5, 7: ΒΕΠ 18,
47: «τό γαρ έν τω δρει (sc. "Εξ 24,40) παράδειγμα παρενεχθέν, ... ιδέα τις ήν
τής κατά τόν ούρανόν οίκήσεως ακριβής». Λεοντίου Βυζαντίου, Κατά Νεστο­
ριανών 1, 14: PG 86, 1453 Β: «... Καί πώς αν έτι μένοι λεγόμενον παράδειγμα;
Έ σ τ α ι γάρ καί τούτο πρωτότυπον τω άνελλιπεΐ τής όμοιώσεως».
55. Ε. Biser, Bild, έν: Η. Krings, Η. Μ. Baumgartner, Chr. Wild (Hgg.),
Handbuch philosophischer Grundbegriffe, τ. 1, München 1973, σ. 250.
56. I , 11 (1241 Β) μέ βάση τό Ρωμ 1, 20.
8
93
τοχυρώνεται ά π ό τό π ρ ω τ ό τ υ π ο . Τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο υ π ά ρ χ ε ι
μόνο του και α ν ε ξ α ρ τ ή τ ω ς ά π ό τό ο μ ο ί ω μ α , ενώ τό τε­
λευταίο κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε τ α ι καί κατανοείται μόνον σέ σχέ­
ση μέ τό π ρ ω τ ό τ υ π ο ώ ς α π ο τ ύ π ω μ α καί α π ό δ ο σ η αύτου.
Τ ο ι ο υ τ ο τ ρ ό π ω ς δέν είναι κ ά τ ι τό αυθαίρετο, ά λ λ ' ενέχει
α ν α γ κ α σ τ ι κ ά μιά υ π α ρ ξ ι α κ ή σ χ έ σ η .
Ά π ό όσα π α ρ α τ έ θ η κ α ν σέ συνάφεια μέ τόν εννοιο­
λογικό ορισμό τής ε ι κ ό ν α ς , π ρ ο κ ύ π τ ε ι γιά τό θέμα μ α ς ,
ότι ή θεολογία τής ε ι κ ό ν α ς είναι μιά θεολογία τής σχέσε­
ω ς π ρ ό ς τ ό εικονιζόμενο (είτε είναι ό Χ ρ ι σ τ ό ς , είτε ή Θεο μ ή τ ω ρ , είτε οί άγιοι) καί σέ τελική ανάλυση π ρ ό ς τ ό ν
Τ ρ ι α δ ι κ ό Θεό. Τό ζωγραφισμένο ξύλο ή ό άγιογραφισμένος τ ο ί χ ο ς στόν ιερό ναό δέν έχουν κ α μ μ ι ά αξία κ α θ έαυτά, έάν δέν δημιουργούν κ ά π ο ι α σχέση π ρ ό ς τό θείο.
Αυτή ή σχέση εκφράζεται μέ διπλό τ ρ ό π ο : στή γ ν ώ σ η
τοΰ Θεού καί στήν προσευχή. Μέ τόν π ρ ώ τ ο τ ρ ό π ο συνά­
πτεται ο λ ό κ λ η ρ η ή π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή τ ή ς Ά π ο κ α λ ύ ψ ε ω ς
καί ιδιαιτέρως τού ά π ο κ α λ υ π τ ι κ ο ΰ χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ή ς
εικόνας* στήν προσευχή δημιουργεί ή εικόνα εκείνη τή
γέφυρα, ή οποία στή θεολογία είναι γ ν ω σ τ ή ώ ς π ρ ο σ κ ύ ­
νηση τ ώ ν εικόνων καί αποτελεί ένα ά π ό τά σταθερά θε­
μέλια τ ή ς ευσέβειας στήν Α ν α τ ο λ ι κ ή Ε κ κ λ η σ ί α .
5
4. Διάφορα εϊδη εικόνων
Ά π ό τόν εννοιολογικό ορισμό τοΰ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ πε­
ρί ε ι κ ό ν α ς , πού π α ρ ο υ σ ι ά σ θ η κ ε στό προηγούμενο τ μ ή μ α
τής μελέτης, γίνεται α ν τ ι λ η π τ ό , ότι ό συγγραφέας μ α ς
κατανοεί πολύ ευρέως αυτό τόν ορισμό. Αυτό φαίνεται
μέ περισσότερη σαφήνεια κι ά π ό τήν εξέταση τών διαφό­
ρων ειδών τών εικόνων στά κεφ. 18-23 τού τρίτου λόγου
(1337 C - 1344 Α. Π ρ β λ . Α ' 9 - 13: 1240 C - 1244 Α . ) . Ό
94
51
Ι ω ά ν ν η ς αναφέρει έ δ ώ τά ακόλουθα εϊδη
εικόνων :
1. Φυσική, π . χ . ό Χ ρ ι σ τ ό ς είναι ή «φυσική ε ί κ ώ ν »
του Θεοϋ.
2. Παραδειγματική, π. χ. ή προαιώνια, α μ ε τ ά β λ η τ η
βούληση τοϋ Θεού, κ α τ ά τ ή ν οποία τά π ά ν τ α έχουν π ρ ο ­
σχεδιασθεί, πριν δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ο ύ ν αυτές τ ι ς έννοιες τ ώ ν
π ρ ό ς δημιουργία ό ν τ ω ν τις ονομάζει ό Ψευδο-Διονύσιος
« π ρ ο ο ρ ι σ μ ο ύ ς » . Αυτό τ ό είδος ε ι κ ό ν α ς στήν ιστορία
τ ή ς φιλοσοφίας ταυτίζεται μέ τ ή ν « π α ρ α δ ε ι γ μ α τ ι κ ή αι­
τία» (causa exemplaris).
3. Κατά μίμησιν, δ η λ α δ ή ό ά ν θ ρ ω π ο ς , ό ό π ο ι ο ς δ η ­
μιουργήθηκε « κ α τ ε ι κ ό ν α » Θεού.
4. Ύποτυποϋσα, δ η λ α δ ή οί τύποι τ ώ ν ο ρ α τ ώ ν αντι­
κειμένων κ α ί σ ω μ α τ ι κ ώ ν μορφών, οί όποιοι χ ρ η σ ι μ ο ­
ποιούνται στήν Α γ ί α Γραφή κ α ί υ π ο δ η λ ώ ν ο υ ν τ ό Α ό ρ α ­
το καί ' Α τ ύ π ω τ ο , π . χ . ή ύ π ο τ ύ π ω σ η κ α ί , ο ύ τ ω ς ειπείν,
διασαφήνιση τ ή ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ ο ς μέ τ ή ν εικόνα: ήλιος,
φώς, ακτίνα («τύπος τ ώ ν α τ ύ π ώ τ ω ν » ) .
5. Αινιγματώδης, π ο ύ προεικονίζει κ α ί διαγράφει τά
μέλλοντα, π . χ . ή σ τ ά μ ν α μέ τ ό Μ ά ν ν α ( Έ ξ 16, 32 έξ.) ώ ς
π ρ ο τ ύ π ω σ η κ α ί προεικόνιση τ ή ς Θ ε ο τ ό κ ο υ .
6. Προς μνήμην τών γεγονότων. Αυτός ό τ ρ ό π ο ς
έξεικονισμοΰ π α ρ ι σ τ ά ν ε τ α ι είτε γ ρ α π τ ά , δ η λ . περιγράφε­
ται μέ λέξεις, είτε εικονικά «διά θεωρίας αισθητής». Εί­
ναι σαφές ότι τ ό τελευταίο αυτό είδος εικόνων, ή π ρ ό ς
μνήμην εικόνα, συμπεριλαμβάνει κ α ί τ ή ν τεχνητή εικό­
να. Γι αυτό γράφει ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς σ τ ό τ έ λ ο ς τ ή ς σχετι58
5
5
57. Πρβλ. περισσότερα στόν Menges, Die Bilderlehre des hl. Johannes von
Damaskus, σ. 44-60.
58. Ψευδό-Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί θείων ονομάτων 5: PG 3, 816 Α
έξ. Επειδή ό~ Δαμασκηνός γνωρίζει και ακολουθεί έν πολλοίς τόν ΨευδοΔιονύσιο, ό H.-G. Beck (Kirche und theologische Literatur im byzantinischen
Reich, München 1959, σ. 301) εκφέρει δικαιολογημένα τήν άποψη: «In Joannes
triumphiert der Areopagite».
95
κ ή ς π α ρ α γ ρ ά φ ο υ : « Π ρ ό ς τ ό ν ϊδιο σ κ ο π ό (δηλ. π ρ ό ς μνή­
μην διά θεωρίας) κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο μ ε καί τ ώ ρ α τις εικόνες ε­
κείνων τ ώ ν ανδρών, οί όποιοι έχουν διαπρέψει λ ό γ φ τ ώ ν
αρετών τους, π ρ ό ς άμιλλα καί ανάμνηση καί έπιπόθηση».
Ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ο ύ ενδιαφέροντος γιά τ ό θέμα μ α ς είναι α­
ναμφίβολα τά δύο είδη: ή φυσική και ή τεχνητή εικόνα.
Σέ σχέση μ αυτά τ ά δύο είδη θά ήθελα νά π ρ ο σ θ έ σ ω ώρισμένες π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς .
5
α' Φυσική
εικόνα
Οί αντιλήψεις περί εικόνων στή χριστιανική σ κ έ ψ η
ε π η ρ ε ά σ θ η κ α ν ά π ό τις α ν ά λ ο γ ε ς α π ό ψ ε ι ς τού Πλατωνισμοΰ, ό π ω ς αυτές εμφανίζονται κυρίως σ τ ό Φίλωνα τον
Ά λ ε ξ α ν δ ρ έ α . Ό Φίλων χρησιμοποιεί «τό μοτίβο τής
'τέχνη ε ί κ ώ ν , τό όποιο έ χ ο μ ε π.χ. στις εικονικές α π ο τ υ ­
πώσεις ν ο μ ι σ μ ά τ ω ν , π α ρ ά λ λ η λ α π ρ ό ς τό μοτίβο τ ή ς 'φύσει ε ί κ ώ ν , τό όποιο π . χ . εμφανίζεται στήν ε ν α λ λ α γ ή τ ή ς
ιδέας τ ή ς εικόνας μέ τήν ιδέα τ ή ς π ρ ο β ο λ ή ς » . Αυτά τά
δύο είδη τ ή ς φυσικής καί τ ή ς τεχνητής ή μιμητικής ει­
κ ό ν α ς τ ά συναντάμε σέ π ο λ λ ο ύ ς Π α τ έ ρ ε ς τ ή ς Ε κ κ λ η ­
σ ί α ς . Ε π ί σ η ς καί σ τ ό Δ α μ α σ κ η ν ό δέν είναι ά γ ν ω σ τ ο
τό διπλό αυτό μοτίβο, ό ό π ο ι ο ς μνημονεύει τή «φυσική
εικόνα» καί τήν κ α τ α σ κ ε υ α σ μ έ ν η εικόνα («εικόνα άνα5 9
5
5
60
61
59. Πρβλ. Fr. W. Eltester, Eikon im Neuen Testament, Berlin 1958, σ. 30-59.
Διεξοδικά διαπραγματεύεται τό θέμα ό Η. Wulms, Eikon. Eine begriffsge­
schichtliche Untersuchung zum Piatonismus
Münster 1935.
60. Fr. W. Eltester, Eikon im Neuen Testament, σ. 59* βλ. καί σ. 102 έξ.
61. Πρβλ. Βασιλείου Μεγάλου, Περί τού Αγίου Πνεύματος 18: ΒΕΠ 52,
269. Θεοδώρου Στουδίτου, Επιστολή πρός Πλάτωνα: PG 99, 501 Β. Πρβλ.
σχετικά /. P. Sheldon-Williams, The Greek Christian Platonist Tradition ..., έν:
Α. Η. Armstrong (ed.), The Cambridge History of Later Greek and Early Medie­
val Philosophy, Cambridge 1970, σ. 506 έξ. Βλ. και άνωτ. σ. 22 έξ.
96
62
γράφειν» ή «διαγράφειν» κ α θ ώ ς επίσης «είκονίζειν») ,
δηλ. τήν τεχνητή εικόνα.
Ώ ς π ρ ώ τ ο ν αναφέρει ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς τόν «φυσικόν
τ ρ ό π ο ν » τ ή ς ε ι κ ό ν α ς . Α υ τ ό τό είδος π ρ ο κ ύ π τ ε ι κ α τ '
αρχήν ά π ό τό σ τ ο χ α σ μ ό περί «αιτίου» καί «αιτιατού»
στή σχέση τ ώ ν τριών π ρ ο σ ώ π ω ν τ ή ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ ο ς με­
ταξύ τους. Ή φυσική αιτία είναι ό Π α τ έ ρ α ς . Τό φύσει αι­
τιατό είναι ό Υιός. Ώ ς π ρ ό ς τήν αιτία λοιπόν διακρίνεται
ό Υίός ά π ό τόν Π α τ έ ρ α («άγεννησία», « π α τ ρ ό τ η ς » ) , ένώ
ώ ς π ρ ό ς τή φύση τους δέν υπάρχει κ α μ μ ί α δ ι ά κ ρ ι σ η .
« Έ ξ αυτού γ ά ρ , ει καί μή μετ αυτόν έχει τό είναι, ό π ε ρ
έστιν ό γ ε ν ν ή σ α ς Π α τ ή ρ » . Βάσει τοΰ ομοουσίου Του μέ
τόν Π α τ έ ρ α ό Υίός είναι ή «ζώσα, φυσική καί α π α ρ ά λ λ α ­
κτη εικόνα τού α ο ρ ά τ ο υ Θεού καί φέρει όλον τόν Π α τ έ ­
ρα μέσα Τ ο υ » . Μία « π α ρ ό μ ο ι α καί α μ ε τ ά β λ η τ η εικόνα
τού Υιού είναι τό "Αγιο Πνεύμα, τό όποιο διακρίνεται ά­
πό τόν Υιό μόνον λ ό γ φ τής έ κ π ο ρ ε ύ σ ε ώ ς Του (τ.έ. ά π ό
τόν Π α τ έ ρ α ) . Ό Υίός γεννάται, ά λ λ ά δέν εκπορεύε­
ται» .
63
5
64
65
Συνεπάγεται ό χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ό ς τού Α γ ί ο υ Πνεύμα­
τ ο ς ώ ς φυσικής ε ι κ ό ν α ς τού Υιού κ ά π ο ι α σχέση υ π ο τ α ­
γ ή ς εντός τ ή ς Ά γ ι α ς Τ ρ ι ά δ ο ς ; Έ ά ν ή τ α υ τ ό τ η τ α τής φύ­
σεως καθιστά δυνατό τό χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ό «φυσική ει­
κ ό ν α » , τότε είναι ί σ ω ς δικαιολογημένο νά ονομασθεί καί
ό Π α τ έ ρ α ς εικόνα τοΰ Υιού, αν καί ό συγγραφέας μ α ς
δέν επιχειρεί κάτι τέτοιο; Μία α κ ό μ η ε ρ ώ τ η σ η : Έ ά ν ή
62. I I I , 18 (1337 C - 1340 Β). 23 (1341 D - 1344 Α). Πρβλ. I , 9 (1240 C). 13
(1241 D - 1244 Α).
63. I I I , 18 (1340 Β).
64. I , 9 (1240 C). Πρβλ. I I I , 18 (1340 Α).
65. I I I , 18 (1340 Β): «Όμοία δέ και απαράλλακτος έστιν είκών του Υίοϋ,
τό Πνεύμα τό άγιον, έν μόνω τω εκπορευτώ τό διάφορον έχον. Ό μέν γάρ
Υίός γεννάται, άλλ' ούκ εκπορεύεται.» Πρβλ. καί {Βασιλείου Μεγάλου], Κατ'
Εύνομίου Ε ' : PG 29, 724 C.
97
«αιτία» αποτελεί τή β ά σ η , π ά ν ω στήν οποία στηρίζεται ή
ένδοτριαδική αντίληψη περί ε ι κ ό ν α ς , δέν είναι τ ό τ ε φιλιοκβισμός (Filioquismus, ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ή ς δ υ τ ι κ ή ς εκ­
κ λ η σ ί α ς πού δέχεται τήν εκπόρευση τού Α γ ί ο υ Πνεύμα­
τος καί έκ τοΰ Υιού), δ τ α ν λέμε δτι τό "Αγιο Πνεΰμα εί­
ναι «φυσική εικόνα» τοΰ Υίοΰ; Είναι κ α θ ή κ ο ν τ ή ς θεολο­
γίας περί εικόνων νά θέτει τέτοιες ερωτήσεις καί νά εν­
διατρίβει σ' αυτές. Τ α υ τ ό χ ρ ο ν α ό μ ω ς πρέπει νά π ρ α γ μ α ­
τεύεται τέτοιου είδους χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ο ύ ς μέ ιδιαίτερη
π ρ ο σ ο χ ή . Ό κίνδυνος π α ρ α ν ο ή σ ε ω ς τ ώ ν κειμένων μ α ς
είναι πολύ μεγάλος. Ε π ε ι δ ή ό μ ω ς ή θεολογία ανέκαθεν
ήγειρε τήν αξίωση, ότι ή εικόνα παίζει τόν ίδιο ρόλο, δπ ω ς ό λ ό γ ο ς , πρέπει νά είναι γι αυτό μία θεολογία μέ
τήν α ρ χ ι κ ή σημασία τού δρου, δηλ. νά εκφράζει αυτό
πού συμβάλλει στήν κ α τ α ν ό η σ η τού Θεοΰ. Σ τ ό φ ώ ς μιας
τέτοιας αντιλήψεως γιά τή θεολογία τ ώ ν εικόνων πρέπει
νά αξιολογηθούν καί οί π α ρ α π ά ν ω χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ο ί σέ ένδ ο τ ρ ι α δ ι κ ά πλαίσια. Μέ τό νά ονομάζονται τό "Αγιο
Πνεΰμα «φυσική ε ι κ ό ν α » τοΰ Υίοΰ καί ό Υίός «φυσική ει­
κ ό ν α » τοΰ Π α τ έ ρ α , δέν πρόκειται γιά τίποτε ά λ λ ο π α ρ ά
γιά γνώση τ ή ς "Αγίας Τ ρ ι ά δ ο ς , δηλ. γιά μιά δ υ ν α τ ό τ η τ α
καί μία προσπάθεια νά γίνει κ α τ α λ η π τ ό καί κ α τ α ν ο η τ ό
τό α κ α τ ά λ η π τ ο καί α κ α τ α ν ό η τ ο . Καί δ,τι κανείς αντι­
λαμβάνεται καί κατανοεί, «εκφράζεται» μέ μία εικόνα,
δηλ. είναι μία σχετική κ α τ α ν ό η σ η , ή , δ π ω ς λέγει ό από­
σ τ ο λ ο ς Π α ύ λ ο ς , μία δ ρ ά σ η «δι έ σ ό π τ ρ ο υ έν αίνίγματι»
5
5
(Α'
Κορ
13, 12)66.
5
Γι αυτό ό Ι ω ά ν ν η ς ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς , ερμηνεύοντας
τήν πιό π ά ν ω ένδοτριαδική εικονική σ χ έ σ η , τονίζει: «Διά
Π ν ε ύ μ α τ ο ς ούν αγίου γινώσκομεν τόν Χριστόν, Υίόν τοΰ
Θεοΰ καί Θεόν, καί έν τ φ Υίώ κ α θ ο ρ ώ μ ε ν τόν Πατέρα*
66. Σ' αυτό τό χωρίο έχει αναφερθεί κι ό Δαμασκηνός. Βλ. I I , 5 (1288 Β).
20 (1308 Α). I I I , 2 (1320 C).
98
φύσει γάρ νοούμενα, λ ό γ ο ς άγγελος· λόγου δέ μηνυτικόν,
τό πνεύμα» . Έ δ ώ π ρ ο κ ύ π τ ε ι σ α φ ώ ς , π ώ ς δέν π ρ ό κ ε ι τ α ι
ούτε γιά υ π ο τ α γ ή ούτε γιά φιλιοκβισμό.
Έ ξ έ π ό ψ ε ω ς ιστορίας τ ή ς φιλοσοφίας καί τής θεο­
λογίας θά ή τ α ν ενδιαφέρουσα α σ φ α λ ώ ς ή εξέταση τ ή ς
σχέσεως α ν ά μ ε σ α σ αυτούς τούς έ ν δ ο τ ρ ι α δ ι κ ο ύ ς χ α ρ α ­
κτηρισμούς τοΰ Υίοΰ ώ ς ε ι κ ό ν α ς τοΰ Π α τ έ ρ α καί τοΰ Α ­
γίου Π ν ε ύ μ α τ ο ς ώ ς ε ι κ ό ν α ς τοΰ Υίοΰ καί στήν έννοια τ ή ς
εικόνας στόν Π λ α τ ω ν ι σ μ ό καί ιδιαίτερα στόν Π λ ω τ ί ν ο ,
διότι στόν Πλωτίνο ό δ ρ ο ς εικόνα γίνεται ένα βασικό μέ­
σο, «γιά νά περιγράψει τήν έννοια τ ή ς π ρ ο β ο λ ή ς τών υ­
π ο σ τ ά σ ε ω ν καί νά α π ο δ ώ σ ε ι τή σχετική ενότητα π α ρ ά
τις διαφορές τ ο υ ς » .
67
9
68
β'
Τεχνητή
εικόνα
5
Σ ένα π α ρ ό μ ο ι ο επίπεδο πρέπει νά δούμε καί τήν τε­
χνητή εικόνα. Κι αυτή συντελεί επίσης στή γνώση τοΰ Θε­
οΰ στή σχετική τ η ς α σ φ α λ ώ ς αναλογία π ρ ό ς τή φυσική ει­
κόνα. Α ν α π α ρ ι σ τ ά ν ε ι δ,τι έχει συμβεί καί συμβάλλει έτσι
στήν υπόμνηση π ε ρ α σ μ έ ν ω ν σ ω τ η ρ ι ο λ ο γ ι κ ώ ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν .
Σ' αυτή τή συνάφεια μέ τήν τεχνητή εικόνα ώ ς μέσο γνώ­
σεως ώ ν ό μ α σ ε ό Ι ω ά ν ν η ς τις εικόνες, ί σ ω ς ώ ς π ρ ώ τ ο ς
στή χριστιανική φιλολογία, «βιβλία τ ώ ν α γ ρ α μ μ ά τ ω ν » .
«Παντοΰ περιγράφομε τή μορφή Του (δηλ. τού Χρίστου)
αισθητά καί έξαγιάζομε τήν π ρ ώ τ η αίσθηση, διότι ή π ρ ώ ­
τη τών αισθήσεων είναι ή δ ρ ά σ η , ό π ω ς άγιάζομε τήν α­
κοή μέ τό λόγο. Διότι ή εικόνα είναι ένα υπόμνημα* καί
δ,τι είναι γιά τούς μορφωμένους τό βιβλίο είναι ή εικόνα
67. I I I , 18 (1340 Β). Πρβλ. καί Βασιλείου Μεγάλου, Περί του Άγιου Πνεύ­
ματος, 9: ΒΕΠ 52, 250.
68. D. Schlutter, Bild, έν: J. Ritter (Hg.), Historisches Wörterbuch der Philosophie, τ. 1, Darmstadt 1971, στ. 913-914. Πρβλ. P. Aubin, V "image" dans Γ
oeuvre de Plotin, Recherches de science religieuse 41 (1953) 348-379.
99
γιά τούς αγράμματους* καί δ,τι είναι ό λόγος γιά τήν ά κ ο ή ,
είναι γιά τήν δ ρ ά σ η ή εικόνα* ένωνόμεθα μαζί τ η ς νοητ ώ ς » . Βάσει αυτής τ ή ς σ π ο υ δ α ι ό τ α τ η ς λειτουργίας τ ή ς
ε ι κ ό ν α ς συνιστά ό α π ο λ ο γ η τ ή ς μ α ς τήν α ν α π α ρ ά σ τ α σ η
τ ή ς ε ν α ν θ ρ ω π ή σ ε ω ς τ ο ΰ Χριστού, τ ή ς γεννήσεως Τ ο υ ά­
π ό τ ή ν Παρθένο Μ α ρ ί α , τ ή ς β α π τ ί σ ε ώ ς Του στόν Ι ο ρ δ ά ­
νη, τ ή ς μ ε τ α μ ο ρ φ ώ σ ε ω ς Του σ τ ό Θ α β ώ ρ , τ ώ ν π α θ ώ ν
Του, τ ώ ν θ α υ μ ά τ ω ν Τ ο υ , τοΰ ενταφιασμού Τ ο υ , τ ή ς ανα­
λ ή ψ ε ω ς Του* μέ ά λ λ α λόγια μ α ς παροτρύνει: «Περίγρα­
ψε τά π ά ν τ α τ ό σ ο μέ λόγια δ σ ο καί μέ χ ρ ώ μ α τ α , τ ό σ ο σέ
βιβλία δ σ ο καί σέ π ί ν α κ ε ς » .
Ό Μ έ γ α ς Βασίλειος είχε κάνει ήδη τή σύγκριση α­
ν ά μ ε σ α σέ μία ζωγραφισμένη εικόνα καί σέ μία εικόνα
πού περιγράφει μέ λόγια καί είχε εκφράσει σ χ ε τ ι κ ά τή
γ ν ώ μ η , δτι ή ζωγραφισμένη εικόνα μπορεί νά α π ο δ ώ σ ε ι
καί νά περιγράψει ένα π ε ρ ι σ τ α τ ι κ ό μέ περισσότερη
επιτυχία* π α ρ ά τήν ο π ω σ δ ή π ο τ ε ρητορική υπερβολή
- α υ τ ή ή σύγκριση βρίσκεται στό τ έ λ ο ς τού λόγου του
γιά τ ό μάρτυρα Β α ρ λ α ά μ - διαφαίνεται έ δ ώ ή πεποίθη6 9
70
71
69. I , 17 (1248 C). Πρβλ. I (1268 AB. 1276 A). I I , 10 (1293 C). I I I , 9 (1332
Β). 12 (1333 D έξ.). Χωρίς νά ονομάσει τις εικόνες «βιβλία τών αγραμμάτων»,
είχε μιλήσει καί ό Πάπας Γρηγόριος ό Μέγας κατά παρόμοιο τρόπο: «Idcirco
enim pictura in ecclesiis adhibetur, ut hi qui litteras nesciunt saltern in parietibus videndo legant, quae legere in codicibus non valent» (Epistula IX, 209, Sereno, episcopo Massiliensi: CChr. SL 141, 768* πρβλ. Epistula XI, 10, Sereno, episcopo Massiliensi: CChr. SL 141, 874). Γιά τήν ανωτερότητα τής οράσεως πρβλ. καί *Έκθεσις ακριβής ..., 32: Kotier I I , 83. Ισιδώρου Πηλουσιώτου, Επιστολών βιβλίον Β ' , 112: PG 78, 552 D - 553 Α: «ό οφθαλμός ... έν τινι βασιλικώ χωρίω Γδρυται, τήν άνω λήξιν λαχών, καί τών άλλων αισθήσεων προκαθήμενος». Βλ.
σχετικά επίσης /. P. Sheldon- Williams, The Greek Christian Platonist Tradition
έν: Α. H. Armstrong (ed.), The Cambridge History of Later Greek and Early Me­
dieval Philosophy, σ. 514, σημ. 9, δπου αναφέρονται χωρία, στά όποια τονίζει
πρό πάντων ό Αριστοτέλης τήν ανωτερότητα τής οράσεως έναντι τών άλλων
αισθήσεων.
70. I I I , 8 (1329 Α).
71. 3: ΒΕΠ 54, 163. Βλ. άνωτ. σ. 24 καί σημ. 24 έξ. Πρβλ. καί κατ. σ.
100
ση, δτι ή εικόνα είναι ένα είδος γ λ ώ σ σ α ς .
Μ έ σ ω τ ή ς «αισθητής θεωρίας» τ ή ς ε ι κ ό ν α ς π λ η ρ ο ­
φορούμεθα καί γνωρίζομε τ ό κ α τ ' εξοχήν γ ε γ ο ν ό ς «Χρι­
σ τ ό ς » · αυτή ή γνώση δέν είναι μόνον ι σ τ ο ρ ι κ ή , ά λ λ ά βρί­
σκεται, ό π ω ς καί ό λ ό γ ο ς , σέ σ τ ε ν ό τ α τ η σχέση μέ τήν
Α π ο κ ά λ υ ψ η έν Χ ρ ι σ τ ώ . Γι αυτό τ ό λόγο υπογραμμίζει ό
Ι ω ά ν ν η ς τή στενή συνάφεια τ ή ς « σ ω μ α τ ι κ ή ς » μέ τήν
«πνευματική θεωρία». Ή σ ω μ α τ ι κ ή θεωρία είναι ό μονα­
δ ι κ ό ς δ ρ ό μ ο ς , ό ό π ο ι ο ς οδηγεί στήν πνευματική θ ε ω ρ ί α .
Ή πνευματική θεωρία ή τ α ν στήν π α τ ε ρ ι κ ή καί βυζαντινή
σ κ έ ψ η , καί είναι στήν α σ κ η τ ι κ ή ζωή δ λ ω ν τ ώ ν ε π ο χ ώ ν ,
τό υψηλότερο ιδανικό χριστιανικής εμπειρίας καί πνευ­
μ α τ ι κ ή ς ζωής* ή π ν ε υ μ α τ ι κ ό τ η τ α κορυφώνεται σ' αυτή
τήν πνευματική θέα. Έ ν τούτοις δέν είναι κάτι τ ό αυτο­
νόητο στή χριστιανική ζωή. Α ν τ ι θ έ τ ω ς ή π ρ α γ μ ά τ ω σ η
της είναι υπόθεση π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς α σ κ ή σ ε ω ς . Ή ψυχή τού
άνθρωπου περιβάλλεται μέ τό σ ώ μ α σάν μέ ένα π α ρ α π έ ­
τ α σ μ α . Ό δ ρ ό μ ο ς τ ή ς π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς θεωρίας διέρχεται γι'
αυτό μέσα ά π τά σ ω μ α τ ι κ ά π ρ ά γ μ α τ α , μέσα ά π ' τή σω­
ματική θεωρία. Είναι α δ ύ ν α τ ο ν νά π α ρ α κ ά μ ψ ο μ ε τή σω­
ματική θεωρία. Έ ν ό σ φ τήν ε ξ α σ κ ο ύ μ ε , γινόμεθα συμμέ­
τοχοι σ' αυτή, κι ανοίγεται έτσι ή π ρ ο ο π τ ι κ ή τ ή ς πνευμα­
τικής θεωρίας, τής κ α τ α ν ο ή σ ε ω ς καί γ ν ώ σ ε ω ς τ ώ ν πνευ­
ματικών π ρ α γ μ α τ ι κ ο τ ή τ ω ν : « Θ ε ω ρ ο ύ ν τ ε ς δέ τόν σ ω μ α τικόν χ α ρ α κ τ ή ρ α αυτού (δηλ. τήν εικόνα τοΰ Χριστού),
έννοοΰμεν, ώ ς δυνατόν, καί τήν
.,θ^ρ^η^ος αύ5
72
5
73. III, 12 (1336 AB). Πρβλ. I I I , 21 (1341 Α): ό άνθρωπος «αδυνατεί αμέ­
σως έπι τάς νοητάς άνατείνεσθαι θεωρίας, και δέεται οικείων και συμφυών α­
ναγωγών». I (1261 Α. 1264 BC). Έ δ ώ ό Δαμασκηνός στηρίζεται στόν ΨευδοΔιοννσιο Αρεοπαγίτη, πρβλ. μεταξύ άλλων Περί τής εκκλησιαστικής ίεραρ-
101
Δέν πρέπει νά διαχωρίζομε αύτη τή λειτουργία τ ή ς
ε ι κ ό ν α ς ά π ό τήν α π λ ώ ς δ ι δ α κ τ ι κ ή . Ή α ν α π α ρ ά σ τ α σ η
τ ώ ν α ρ ε τ ώ ν τών αγίων καί γενικά τ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν τους εί­
ναι τό καλύτερο μάθημα θρησκευτικών. Είναι μία συνε­
χής π α ρ ώ θ η σ η π ρ ό ς ενθύμηση, «μνήμης έ μ π ύ ρ ε υ μ α » .
Ό Ι ω ά ν ν η ς εξαίρει επανειλημμένως τή δ ι δ α κ τ ι κ ή σημα74
χίας 1,2: PG 3, 373 AB.
74. I , 22 (1256 Α). Ά π ό τή θεολογικοδιδακτική αυτή άποψη εξηγείται επί­
σης και ή εκλογή τών θεμάτων κάθε είκόνας ξεχωριστά καθώς επίσης καί τό
γεγονός, δτι οί είκόνες μέσα στόν Ιερό ναό είναι κατά τέτοιο τρόπο συνδυα­
σμένες μεταξύ τους, ώστε αποτελούν «μία θεολογική σύνθεση». "Ετσι παρι­
στάνεται π.χ. «στήν είσοδο του ναού ό Κύριος ώς διδάσκαλος, ό όποιος οδη­
γεί τούς ανθρώπους πρός τόν Πατέρα ... στό θόλο τού τρούλλου είναι ό Παν­
τοκράτωρ, πού δεσπόζει πάντων ... Στις τέσσερες κύριες κολώνες του ναού,
οί όποιες βαστάζουν τόν τρούλλο, παριστάνονται οί τέσσερις ευαγγελιστές,
ώστε έτσι νά γίνει φανερό, δτι ή Εκκλησία έχει μόνον τόν άποκεκαλυμμένο
Λόγο τού Θεού ώς σταθερό θεμέλιο ... Ανάλογη πρός τόν κεντρικό ρόλο τής
Θεοτόκου στή θεία οίκονομία είναι και ή απεικόνιση της ... στήν πλατειά αψί­
δα πίσω άπό τό θυσιαστήριο ..., δπου απεικονίζεται ή 'Πλατυτέρα', δηλ. ή
Θεοτόκος, ή οποία συνέλαβε στους κόλπους της τόν Λόγο τοΰ Πατρός, τόν ό­
ποιον κανένας χώρος δέν μπόρεσε νά τόν χωρέσει... Στους τοίχους τού Ιερού
βήματος απεικονίζεται δχι μόνον ή καινοδιαθηκική θυσία μέ διάφορες παρα­
στάσεις, άλλά συχνά λαμβάνονται ύπ' δψιν επίσης και οί παλαιοδιαθηκικές
πρόδρομοι της ώς προτύπωσή της σέ μία γενική θεώρηση τού κόσμου ... 'Από
τά μέχρι τώρα αναφερθέντα προκύπτει σαφώς, δτι ή βυζαντινή είκονογραφία
αποσκοπεί στό νά διαφυλάξει πλήρως τήν ίεραρχία τών λειτουργικών-θεολογικών άξιων τής Εκκλησίας ούτως, ώστε δλο τό οίκοδόμημα νά παρουσιάζει
μία αρμονική αναπαράσταση τών κοσμοσωτηρίων γεγονότων. Τό δτι σ' αυ­
τήν τήν Ιεραρχία τών άξιων δέν χάνεται ποτέ ό χριστοκεντρικός χαρακτήρας,
αυτό τό βλέπει κανείς στό δτι σ' δλες τις ορθόδοξες εκκλησίες απεικονίζεται
πάντα στό τέμπλο τό Δωδεκάορτο, δηλαδή τά δώδεκα κύρια γεγονότα άπό
τή ζωή τού Κυρίου» (Stylianos Harkianakis, Orthodoxe Kirche und Katholizismus.
Ähnliches und Verschiedenes, München 1975, σ. 79-81). Πρβλ. σχετικά και τά
έργα τού Κων. Καλοκύρη, Ή ουσία τής όρθοδόξου αγιογραφίας, Αθήναι 1960
(αγγλική μετάφρ.: The Essence of Orthodox Iconography, Brookline/Mass. 1971)
και Ή ζωγραφική τής Όρθοδοξίας, Θεσσαλονίκη 1972, άπό τά όποια άντλεΐ
και ό Μητροπολίτης Χαρκιανάκης (σ. 76 καί σημ. 34). Βλ. και κατ. σ. 157 έξ.
Ιδιαιτέρως σ. 161-163.
102
75
σία τής ε ι κ ό ν α ς .
Στήν εισαγωγή αυτής τ ή ς μ ε λ έ τ η ς π α ρ α τ έ θ η κ ε ή
γνώμη, κ α τ ά τήν οποία οί εικόνες δημιουργούν «μία θαυ­
ματουργική σχέση κατά μαγικό τ ρ ό π ο » α ν ά μ ε σ α στόν
εντεύθεν κ ό σ μ ο καί στή μ ε τ α μ ο ρ φ ω μ έ ν η σφαίρα τού έπέκεινα. Λ α μ β ά ν ο ν τ α ς υ π όψιν τά μέχρι τ ώ ρ α λ ε χ θ έ ν τ α ,
δέν χρειάζεται καν νά τονισθεί, ότι δέν μπορεί νά γίνει
λόγος στό σημείο αυτό περί μαγείας καί π α ρ ο μ ο ί ω ν . "Ο­
σον άφορα τή σ χ έ σ η , δέν πρόκειται περί μιας «θαυμα­
τουργικής» συνάφειας. Π ρ ό κ ε ι τ α ι μ ά λ λ ο ν γιά σ χ έ σ η ,
πού θεμελιώνεται στήν πίστη. Διότι ή πίστη στό Χριστό
είναι ή προϋπόθεση σ χ έ σ ε ω ς τ ώ ν π ι σ τ ώ ν π ρ ό ς Αυτόν. Ή
εικόνα είναι α π λ ώ ς ένα βοηθητικό μέσο, τό όποιο μπορεί
νά παίξει καί παίζει σ ο β α ρ ό ρόλο στή θρησκευτική ζωή.
Μας ύποβοηθεΐ σ' αυτή τή σχέση π ί σ τ ε ω ς . Ό π ι σ τ ό ς δέν
πρέπει νά ξεχνά, ότι ή ένωση καί ή συνάντηση του μέ τό
Θεό δέν συμβαίνει μόνο ν ο ε ρ ώ ς , άλλά επίσης μέσω μιας
σειράς σ ω μ α τ ι κ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν : « Έ ά ν ό μ ω ς λέγεις, ή έ­
νωση μέ τό Θεό ( « Θ ε φ συνάπτεσθαι») πρέπει νά είναι μό­
νον πνευματική, κ α τ ά ρ γ η σ ε τότε όλα τά σ ω μ α τ ι κ ά αντι­
κείμενα, τά φ ώ τ α , τό θυμίαμα πού μ ο σ χ ο β ο λ ά , ακόμη
καί τήν προφορική π ρ ο σ ε υ χ ή , καί τά άγια Μυστήρια πού
τελούνται μέ ύλη, τ ό ν άρτο, τόν οίνο, τό μύρο τοΰ χρί­
σ μ α τ ο ς , τήν απεικόνιση τοΰ Σταυρού. Διότι όλα αυτά εί­
ναι ύ λ η » .
Μέ τις α π ό ψ ε ι ς αυτές δέν επιτρέπεται νά συγχέεται
ή πίστη σέ εικόνες πού επιτελούν θ α ύ μ α τ α . Ευθύς έξ αρ­
χής πρέπει ό μ ω ς ώ ς π ρ ό ς τό ζήτημα αυτό νά απορριφθεί
μέ έμφαση καί ή αφελής γνώμη ή υπόθεση, ότι δήθεν τό
76
5
77
75. Πρβλ. I , 18 (1249 A). I (1260 C). I (1264 BC). I (1265 A). I I , 11 (1296
BC). I I I , 9 (1332 BC). 10 (1333 A).
76. Βλ. άνωτ. σ. 73, σημ. 1.
77. I (1264 AB).
103
ξύλο καί τ ά χ ρ ώ μ α τ α θά μ π ο ρ ο ύ σ α ν νά κάνουν θαύμα­
τ α . Αυτό δέν έχει νά κάνει μέ τήν αξιολόγηση τ ή ς ύλης,
γιά τήν όποια έγινε πιό π ά ν ω λ ό γ ο ς . Ή ύλη κ α θ ' εαυτή
δέν έχει κ α μ μ ί α σημασία, είναι κάτι τό αδιάφορο στήν υ­
πόθεση αυτή. " Ο π ω ς ή εικόνα μπορεί νά είναι ά π ό τήν
πλευρά τοΰ πιστού ένα βοηθητικό μέσο γιά τήν ένωση μέ
τό Θεό καί είναι, έτσι μπορεί νά είναι καί ά π ό τήν πλευ­
ρά τοΰ Θεοΰ φορέας καί μέσο τής χ ά ρ ι τ ο ς Του. Σ τ ο ση­
μείο αυτό ή εικόνα δέν αξιώνει κ α μ μ ι ά α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ό τ η ­
τα, διότι ή χ ά ρ ι ς τοΰ Θεοΰ γνωρίζει π ο λ λ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς γιά
νά φθάσει στους πιστούς. Ή πίστη, ότι οί εικόνες μ π ο ­
ρούν νά έπιτελοΰν θ α ύ μ α τ α επιβεβαιώνει ά φ ' ενός τή ση­
μασία, ή οποία α π ο δ ί δ ε τ α ι στήν εικόνα δυνάμει τοΰ εικο­
νιζόμενου, καί ά φ ' έτερου τή θεολογική ά π ο ψ η , ότι ό Θε­
ός επιτελεί θαυματουργικές πράξεις. Δέν είναι σ κ ο π ό ς
αυτής τής π ρ α γ μ α τ ε ί α ς νά εκθέσει μία α π ο λ ο γ ί α τοΰ
θ α ύ μ α τ ο ς . Χωρίς π ο λ λ ά λόγια τό κύριο θέμα μ α ς είναι ή
πίστη, ότι οί εικόνες μπορούν νά έπιτελοΰν θ α ύ μ α τ α . Καί
αυτή ή σταθερή πεποίθηση συνάπτεται στενά μέ τήν πί­
στη τοΰ πιστού, μέ τήν π ί σ τ η , ή οποία μπορεί νά θαυμα­
τουργεί. Τά θαύματα είναι δυνατά στήν π ε ρ ί π τ ω σ η τ ώ ν
εικόνων, διότι « α π ο ν έ μ ε τ α ι θεία χ ά ρ ι ς σ' αυτές (δηλ.
στις εικόνες) μ έ σ φ τ ώ ν απεικονιζόμενων π ρ ο σ ώ π ω ν . Ή
κογχύλη κ α θ ' εαυτή καί τό μετάξι καί τό ένδυμα, πού
κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε τ α ι ά π ' αυτά τά δύο υλικά, είναι κ ά τ ι τό
απλό* έάν ό μ ω ς τό φορέσει έ ν α ς βασιλιάς, τότε μεταβι­
βάζεται στό ένδυμα ή τιμή, ή οποία αξίζει στόν ένδεδυμένο! Αυτό συμβαίνει λοιπόν καί μέ τις ύλες* κ α θ ' εαυτές
μέν δέν είναι άξιες π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς · έάν ό μ ω ς τό εικονιζό­
μενο π ρ ό σ ω π ο είναι π λ ή ρ ε ς χ ά ρ ι τ ο ς , συμμετέχουν καί οί
ύλες τ ή ς χ ά ρ ι τ ο ς σέ αναλογία μέ τήν π ί σ τ η » .
78
79
78. Βλ. άνωτ. σ. 87, σημ. 41.
79. I (1264 Β).
104
Ή χ ά ρ ι ς δέν εμπεριέχεται στήν εικόνα ώ ς γ ν ώ ρ ι σ μ α
τής ουσίας τ η ς («φύσει»), ά λ λ ά « ε ν ε ρ γ ε ί α » . Καί αυτή ή
ενέργεια είναι ή ενέργεια τοΰ Θεοΰ: «Είναι σαφές δτι, άν
ό Θεός επιτελεί θ α ύ μ α τ α μ έ σ φ ο σ τ ώ ν ( Β ' Βασ 13, 21),
μπορεί νά τά επιτελέσει καί μ έ σ φ εικόνων καί λίθων καί
π ο λ λ ώ ν ά λ λ ω ν » , ό π ω ς αναφέρεται σέ μιά παράθεση τοΰ
Λεοντίου .
80
81
5. Τί μπορεί νά απεικονισθεί; Ή εικονομαχία ώ ς
επίλογος τ ώ ν χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων
Ό Θεός, ό όποιος είναι α σ ώ μ α τ ο ς , α π ε ρ ί γ ρ α π τ ο ς ,
α ό ρ α τ ο ς , άυλος καί χ ω ρ ί ς σ χ ή μ α , δέν απεικονίσθηκε ού­
τε πριν ούτε μετά τήν ε ν σ ά ρ κ ω σ η τού Χρίστου. Ό συγ­
γ ρ α φ έ α ς μ α ς αποδίδει ιδιαίτερη σημασία σ' αυτό τό ση­
μείο καί ε π α ν α λ α μ β ά ν ε ι μέ έ μ φ α σ η , ότι ή θεία φύση δέν
είναι δυνατόν ν απεικονισθεί. Συνεπώς θεωρεί τήν απει­
κόνιση τού Θ ε ο ΰ - Π α τ ρ ό ς ώ ς « ό ν τ ω ς α μ α ρ τ ί α » . Ό χρυ­
σούς κ α ν ό ν α ς γιά τή δ υ ν α τ ό τ η τ α ή όχι απεικονίσεως ε­
νός όντος, τ ό ν όποιο πρέπει νά τηρεί μέ ακρίβεια καί αυ­
σ τ η ρ ό τ η τ α ή θεολογία τ ώ ν εικόνων, έχει ώ ς έξης:
5
82
80. I , 19 (1249 CD): «Διότι οί άγιοι, δσο ζούσαν, ήσαν πλήρεις Πνεύματος
Αγίου καί άφ' ότου πέθαναν ή χάρις τού Αγίου Πνεύματος είναι παρούσα
στις ψυχές και στά σώματα, στους τάφους και στις μορφές καί στις άγιες ει­
κόνες τους δχι φύσει, άλλά χάριτι καί ενεργεία». Πρβλ. I I , 14 (1300 BC), δπου
μεταξύ άλλων γράφει: «Σέβω δέ (τ.έ. τήν ύλην), ούχ ώς Θεόν, άλλ' ώς θείας ε­
νεργείας καί χάριτος έμπλεων».
81.1 (1272 D - 1273 Α)· έκ Λεοντίου Νεαπόλεως, Κατά Ιουδαίων καί περί
εικόνων τών αγίων: PG 93, 1605 C. Σχετικά μέ τήν πίστη στήν Όρθόδοξη
Εκκλησία δτι οί εικόνες έπιτελοΰν θαύματα, πρβλ. Μ. Σιώτου, Ή διδασκα­
λία τής Όρθοδόξου Εκκλησίας περί τών θαυματουργών εικόνων, Αθήναι
1973.
82. I I , 5 (1288 AB). Πρβλ. I , 4 (1236 C). 7 (1237 C). 15 (1244 C). I I , 8 (1289
BC). 11 (1293 D). I I I , 2 (1320 BC). 4(1321 D). 7 (1328 Β). 9 (1329 CD). 10(1332
BC).
105
«Δυνάμεθα ποιεΐν εικόνας π ά ν τ ω ν τ ώ ν σχημάτων, ώ ν εΐδ ο μ ε ν » . Κατά τ ό ν Ι ω ά ν ν η Δ α μ α σ κ η ν ό δέν υπάρχει π α ­
ρ έ κ κ λ ι σ η ά π ό τόν κ α ν ό ν α αυτό και δέν μπορεί επίσης νά
δικαιολογηθεί θεολογικά.
" Ο μ ω ς υ π ά ρ χ ο υ ν , ώ ς γ ν ω σ τ ό ν , εικόνες, οί όποιες έ­
χουν ώ ς αντικείμενο τους τήν Α γ ί α Τ ρ ι ά δ α , δ π ω ς π . χ . ή
φιλοξενία τ ώ ν τριών αγγέλων υ π ό του Α β ρ α ά μ σ τ ό άλ­
σος τοϋ Μαμβρή (Γεν 18, 1 έξ.) ή ή απεικόνιση τ ή ς βαπ τ ί σ ε ω ς τ ο ϋ Χρίστου (Μτ 3, 13-17. Μ κ 1, 9-11. Λ κ 3, 2122. Ί ω 1, 32-34). Π ρ ό κ ε ι τ α ι έ δ ώ γιά π α ρ έ κ κ λ ι σ η ά π ό τ ό ν
π α ρ α π ά ν ω κ α ν ό ν α ; Α σ φ α λ ώ ς όχι! Ή συμβολική ανα­
π α ρ ά σ τ α σ η τοϋ Αγίου Π ν ε ύ μ α τ ο ς μέ τή μορφή ενός πε­
ριστεριού, ό π ω ς αναφέρεται σ τ ά Ευαγγέλια, ή τ ώ ν τριών
αγγέλων σ τ ό Μ α μ β ρ ή δέν είναι τίποτε ά λ λ ο π α ρ ά αυτό,
πού έγινε ο ρ α τ ό . Μιά τέτοια α ν α π α ρ ά σ τ α σ η κινείται σ τ ό
χ ώ ρ ο τού συμβολικού και δέν εγείρει ούτε τήν π α ρ α μ ι ­
κρή αξίωση απεικονίσεως τοϋ «φύσει καί π α ν τ ε λ ώ ς α­
σ ω μ ά τ ο υ » Θ ε ο ΰ . Κινείται π α ρ α λ λ ή λ ω ς π ρ ό ς τά κείμε­
να τ ή ς ' Α γ ί α ς Γ ρ α φ ή ς κ α ί έχει συνείδηση τοΰ π ε π ε ρ α ­
σμένου καί τ ή ς σ χ ε τ ι κ ό τ η τ α ς τ ώ ν ανθρωπίνων μορφών
ε κ φ ρ ά σ ε ω ς . Αυτό π ο ύ απεικονίζεται δέν είναι τίποτε άλ­
λο στήν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α π α ρ ά μιά εικόνα: « Ό Α β ρ α ά μ
δέν είδε τή φύση τού Θεού* διότι κανείς δέν έχει δει τό
Θεό ποτέ ( Ί ω 1, 18), ά λ λ ά μιά εικόνα τοΰ Θ ε ο ΰ » .
Τό ίδιο ισχύει καί γιά εκείνες τις εικόνες, οί όποιες
83
e
84
85
83. 111, 24 (1344 C). Πρβλ. Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως,
Επιστολή
πρός Ίωάννην έπίσκοπον Συνάδων: Mansi 13, στ. 101 AB. Επειδή ακριβώς ό
αγιογράφος αισθάνεται υποχρεωμένος στόν θεολογικά σημαντικό κανόνα αυ­
τού του χωρίου, δέν νοιώθει ώς ελεύθερος καλλιτέχνης, άλλ' ώς πιστός υπηρέ­
της τής Εκκλησίας και τής θεολογίας. Βλ. και G. Kalavaris, Die Ikonen­
malerei und die Verpflichtung des Künstlers, έν: Fenster zur Ewigkeit. Ikonen
und Entwürfe von Adam W. Russak, Frankfurt 1974, σ. 3-7.
84. I I I , 25 (1345 A).
85. I I I , 26 (1345 C).
106
απεικονίζουν ένα ά γ γ ε λ ο . Φυσικά «δέν είναι ο ρ α τ ή ή
φύση ενός αγγέλου μέ ανθρώπινα μ ά τ ι α » , διότι σέ σύγ­
κριση μέ τό Θεό, τόν μόνον π α ν τ ε λ ώ ς α σ ώ μ α τ ο , έχουν
μέν σ ώ μ α τ α , ό π ω ς οί ψ υ χ έ ς καί οί δαίμονες, ά λ λ ά σέ
σύγκριση «μέ τ ά υλικά σ ώ μ α τ α είναι α σ ώ μ α τ ο ι . Ε π ε ι δ ή
λοιπόν ό Θ ε ό ς δέν θέλησε νά αγνοούμε τις α σ ώ μ α τ ε ς υ­
πάρξεις, τούς έ δ ω σ ε , σέ αναλογία π ρ ό ς τή φύση μ α ς ,
μορφές καί σ χ ή μ α τ α καί εικόνες* αυτές τις σ ω μ α τ ι κ έ ς
μορφές, οί όποιες γίνονται ο ρ α τ έ ς μέ τά μάτια τοϋ πνεύ­
μ α τ ο ς , άπεικονίζομε καί π ε ρ ι γ ρ ά φ ο μ ε » .
Τό κ ε ν τ ρ ι κ ό ζήτημα αυτού τοϋ κεφαλαίου ά φ ο ρ α τή
δ υ ν α τ ό τ η τ α α π ε ι κ ο ν ί σ ε ω ς τοϋ Χριστού. Μέ τόν Εύσέβιο,
τόν π ρ ώ τ ο χριστιανό συγγραφέα, ό ό π ο ι ο ς μέ βεβαιότη­
τα πήρε θέση εναντίον εικόνων μέ χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ά θ έ μ α τ α ,
υποκινείται τό ζήτημα, έάν ό Χ ρ ι σ τ ό ς είναι δυνατόν νά
απεικονισθεί ώ ς Θ ε ό ς ή ώ ς ά ν θ ρ ω π ο ς . Ά π ό τά λεγόμενα
του π ρ ο κ ύ π τ ε ι ότι στήν εποχή του υ π ή ρ χ α ν εικόνες τοϋ
Χρίστου. Χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή είναι ή άρχή τής ε π ι σ τ ο λ ή ς
του π ρ ό ς τήν Κ ω ν σ τ ά ν τ ι α , τήν αδελφή τοϋ Μ ε γ ά λ ο υ
Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ στό χωρίο αυτό α κ ρ ι β ώ ς δείχνει τήν α­
ποστροφή του π ρ ό ς τήν εικόνα τοϋ Χρίστου καί έ ρ ω τ α
«ποιά (δηλ. εικόνα τοϋ Χριστού) εννοείς καί τί είδους εί­
ναι αυτή, πού ονομάζεις εικόνα Χριστού; (Δέν ξέρω ά π ό
πού ορμώμενη δ ι α τ ά σ σ ε ι ς νά κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε τ α ι ή εικόνα
τοΰ Σωτήρα μ α ς . Γιά ποιά εικόνα έ ρ ω τ α ς ; ) Γιά ποιά ά π ό
86
87,
86. III, 25 (1345 Α). Πρβλ. 24 (1344 BC).
87. Βλ. τό κείμενο τής Επιστολής: ΒΕΠ 29, 172-174· καί Η. J. Geischer
(Hg.), Der byzantinische Bilderstreit ( = Texte zur Kirchen- und Theologiege­
schichte 9), Gütersloh 1968, σ. 15-17. Βλ. επίσης W. Eiliger, Die Stellungnahme
der alten Christen zu den Bildern in den ersten vier Jahrhunderten, σ. 47 έξ. Περί
τής αυθεντικότητας τής επιστολής πρβλ. Μ. Anastos, The Argument for Iconoclasm as Presented by the Iconoclastic Council of 754, έν: Late Classic and Me­
dieval Studies in Honor of A. M . Friend jr., Princeton 1955, σ. 181 έξ. Βλ. καί
άνωτ. σ. 52 έξ.
107
τις δύο, τ ή ν αληθινή καί α μ ε τ ά β λ η τ η , πού ά π ό τή φύση
της φέρει τ ά γ ν ω ρ ί σ μ α τ α Τ ο υ , ή αυτή, τήν οποία Ε κ ε ί ­
νος π ρ ο σ έ λ α β ε γιά μ α ς , δ η λ α δ ή αυτή τ ή ς δ ο υ λ ι κ ή ς μορ­
φής; »88.
Σ ' α υ τ έ ς τις ερωτήσεις καί στή συνέχεια τοϋ κειμέ­
νου τ ή ς ε π ι σ τ ο λ ή ς κρύβεται π ρ ο φ α ν ώ ς μιά αντίληψη πε­
ρί Χριστού, ή οποία δέν συμφωνεί α μ έ σ ω ς μέ τήν ορθή
πίστη τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς καί τή μεταγενέστερη α π ό φ α σ η
τής Συνόδου τ ή ς Χ α λ κ η δ ό ν α ς . Θά ή τ α ν υ π ε ρ β ο λ ι κ ό καί
κ α θ ό λ ο υ αντικειμενικό νά τή χ α ρ α κ τ η ρ ί σ ο μ ε μονοφυσιτ ι κ ή . Κανείς αντιλαμβάνεται, μ ο λ α τ α ύ τ α , ότι βάσει τ ή ς
υφής τ ώ ν ερωτήσεων (πρβλ. Π ό τ ε ρ ο ν τήν αληθή ... ή
ταύτην, η ν δι' ημάς άνείληφεν;) δέν εκφράζεται μέ σαφή­
νεια ή δ ι δ α σ κ α λ ί α περί υ π ο σ τ α τ ι κ ή ς ενώσεως τοϋ Χρί­
στου. Είναι α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο τ ό γεγονός, ότι ό Εύσέβιος
- τ ο ϋ οποίου ή επιστολή χρησιμοποιείται ά π ό τούς είκο­
ν ο μ ά χ ο υ ς κ α τ ά τή διάρκεια τ ή ς ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς - μέ τήν
τ ο π ο θ έ τ η σ η τού π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς τ ή ς δ υ ν α τ ό τ η τ α ς ή όχι α­
π ε ι κ ο ν ί σ ε ω ς τοϋ Χριστού θίγει τ ό κεντρικό θέμα τ ή ς θεο­
λογίας τ ώ ν εικόνων. Ή αυτονόητη κ α τ α σ κ ε υ ή εικόνων
τού Χριστού στήν ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ζωή τ ή ς ε π ο χ ή ς του, ό­
π ω ς ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι π . χ . ά π ό τό Μέγα Β α σ ί λ ε ι ο , γίνεται
π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή έξ αιτίας χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν συλλογισμών.
Δέν είναι μάλιστα καθόλου σ ύ μ π τ ω σ η τ ό γεγονός, ότι
8 9
90
88. ΒΕΠ29, 172 18 έξ. Η. J. Geischer (Hg.), Der byzantinische Bilderstreit, σ.
15.
89. Πρβλ. τήν απόφαση τής συνόδου στήν Ιέρεια: Mansi 13, στ. 313 έξ.
Πρβλ. σχετικά επίσης G. Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Con­
troversy, Church History 19 (1950) 77-96. Γενικά περί τής εικονομαχίας πρβλ.
G. Ostrogorsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, München 1963, σ. 123
έξ. Η. -G. Beck, Die griechische Kirche im Zeitalter des Ikonoklasmus, έν: Η. Jedin (Hg.), Handbuch der Kirchengeschichte, τ. 3, Freiburg-Basel-Wien 1966, σ.
31-61.
90. Πρβλ. Βασιλείου Μεγάλου, Είς Βαρλαάμ τόν μάρτυρα 3: ΒΕΠ 54, 163:
«Έγγραφέσθω τω πίνακι καί ό τών παλαισμάτων άγωνοθέτης Χριστός».
3
108
αυτοί οί σ τ ο χ α σ μ ο ί β ρ ί σ κ ο ν τ α ι σ τ ό ε π ί κ ε ν τ ρ ο τ ή ς ε ι κ ο ­
νομαχίας.
Πιστεύω, π ώ ς έξ έ π ό ψ ε ω ς τ ή ς ιστορίας τ ή ς θεολο­
γίας μπορούμε νά χ α ρ α κ τ η ρ ί σ ο μ ε τήν ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ώ ς
τον επίλογο τ ώ ν χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων τών προηγουμέ­
ν ω ν χ ρ ό ν ω ν . Ι σ τ ο ρ ι κ ά είναι βέβαιο, δτι ή ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ,
πού σ υ ν τ ά ρ α ξ ε βαθύτατα ο λ ό κ λ η ρ η τή Βυζαντινή Α υ τ ο ­
κ ρ α τ ο ρ ί α γιά σ χ ε δ ό ν ένάμισυ αιώνα (726-843), α π ο τ ε λ ε ί
ένα π ε ρ ί π λ ο κ ο φαινόμενο τής ιστορίας τοΰ π ν ε ύ μ α τ ο ς
καί είχε α ν α ν τ ι ρ ρ ή τ ω ς ποικίλα αίτια* μαζί μέ εκείνα τά
αίτια π ο λ ι τ ι κ ή ς υφής ή τήν πιθανή ε π ί δ ρ α σ η ο μ ά δ ω ν ,
χριστιανικών καί μή, ε χ θ ρ ι κ ά διακειμένων π ρ ο ς τίς εικό­
νες (Νεστοριανών, Π α υ λ ι κ ι α ν ώ ν , Μ ω α μ ε θ α ν ώ ν , Ι ο υ ­
δαίων), ανήκουν έδώ κατά κύριο λόγο υ π ε ρ β ο λ έ ς κ α ί κα­
τ α χ ρ ή σ ε ι ς τ ή ς π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς τ ώ ν εικόνων, πιο σ ω σ τ ά ,
τής λατρείας τ ώ ν εικόνων, πού π ρ ο φ α ν ώ ς υ π ή ρ χ ε τήν ε­
π ο χ ή εκείνη - έ σ τ ω καί σ π α ν ί ω ς . Κ ά τ ω ά π ' α υ τ έ ς τίς
προϋποθέσεις δημιουργήθηκε σέ ώρισμένους ε κ κ λ η σ ι α ­
στικούς κ ύ κ λ ο υ ς ή ε ν τ ύ π ω σ η , π ώ ς ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν ει­
κ ό ν ω ν αντιφάσκει π λ ή ρ ω ς π ρ ο ς τό Χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό (πρβλ.
τόν π ρ ώ τ ο σύμβουλο τοΰ α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α Λ έ ο ν τ α Γ ' , τ ο ν ε­
π ί σ κ ο π ο Ν α κ ω λ ε ί α ς Κωνσταντίνο). Τί μπορεί ό μ ω ς νά
ειπωθεί έδώ θεολογικά;
Μ ό ν ο ν τό γ ε γ ο ν ό ς « Χ ρ ι σ τ ό ς » , ειδικά ή ε ν α ν θ ρ ώ π η ­
ση Του προσφέρεται ώ ς βάση γιά τή θεολογία τ ή ς εικό­
ν α ς . Καί ή θεολογική α π ο δ ε ι κ τ ι κ ή ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ο λ ο γ ί α τό­
σο τών είκονοφίλων δ σ ο καί τ ώ ν ε ί κ ο ν ο κ λ α σ τ ώ ν διεξή­
χθη ε π ά ν ω σ αυτή τή β ά σ η . "Ας δούμε μέ συντομία τά ε­
πιχειρήματα καί τών δύο πλευρών.
5
Οί ε ί κ ο ν ο κ λ ά σ τ ε ς ισχυρίζονταν, π ώ ς ό Χ ρ ι σ τ ό ς βά­
σει τής υ π ο σ τ α τ ι κ ή ς ε ν ώ σ ε ω ς δέν επιτρέπεται ν ' α π ε ι κ ο ­
νισθεί: «"Οταν κ ά π ο ι ο ς απεικονίζει εκείνο τό π ρ ό σ ω π ο
(δηλ. τό ένα τοΰ Χρίστου), είναι σαφές, π ώ ς περιγράφει
109
91
και τή θεία φύση, ή οποία δ μ ω ς είναι α π ε ρ ί γ ρ α π τ η » .
Θ ε ο λ ο γ ι κ ά ή απεικόνιση τοΰ Χριστού σημαίνει γιά τούς
έίκονομάχους
ένα δ ι α χ ω ρ ι σ μ ό τών δύο φύσεων Του, έφ'
ό σ ο ν στήν π ρ ά ξ η άπεικονίζομε τήν ανθρώπινη πλευρά
Του* έτσι ό μ ω ς έ χ ο μ ε μιά Τ ε τ ρ ά δ α («τή δλη θεότητι τε­
τ ρ ά ς » ) , δηλ. τρία π ρ ό σ ω π α τής θ ε ό τ η τ α ς καί ένα τής
α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Α υ τ ό ς ό σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς όδηγει σ τ ο συμ­
π έ ρ α σ μ α , «δτι (οποίος κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε ι εικόνα τοΰ Χρι­
στού) δέν έχει διεισδύσει σ τ ό βάθος τοΰ δ ό γ μ α τ ο ς περί άσυγχύτου ενώσεως τ ώ ν δύο φύσεων τοΰ Χ ρ ι σ τ ο ύ » . Σ'
αύτο τό επιχείρημα τ ώ ν ε ί κ ο ν ο κ λ α σ τ ώ ν είχε αντιπαραθέ­
σει ήδη ό Ι ω ά ν ν η ς ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς σ ω σ τ ά καί σύμφωνα
μέ τή δ ι δ α σ κ α λ ί α περί τών δύο φύσεων, δτι ή εικόνα τοΰ
Χρίστου απεικονίζει τ ό σ ο τήν ανθρώπινη δ σ ο καί τή θεία
φύση Του, πού ε ν ώ θ η κ α ν υ π ο σ τ α τ ι κ ά : «Μαζί μέ τό Βασι­
λιά καί Θεό π ρ ο σ κ υ ν ώ επίσης καί το πορφυρό ένδυμα
τοΰ σ ώ μ α τ ο ς , δχι ώ ς ένδυμα ούτε ώ ς τ έ τ α ρ τ ο π ρ ό σ ω π ο
- σ έ κ α μ μ ί α περίπτωση - , ά λ λ ά ώ ς κάτι, πού υπήρξε όμόθεο καί συνάμα έγινε δ π ω ς αυτό, πού τό έχρισε (δηλ.
τή θεία φύση) χωρίς νά μεταβληθεί. Διότι ή φύση τής
σ ά ρ κ α ς (τ.έ. τοΰ Ί η σ ο ΰ ) δέν έγινε θεότητα, ά λ λ ά , ό π ω ς
ό Λ ό γ ο ς , έγινε ά τ ρ έ π τ ω ς σ ά ρ κ α καί έμεινε δ,τι ήταν, κα­
τά τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο έγινε ή σ ά ρ κ α Λ ό γ ο ς καί δέν έ χ α σ ε αυ­
τό πού είναι, δηλ. σ ά ρ κ α πού ταυτίζεται μ ά λ λ ο ν μέ τό
Λ ό γ ο κ α θ ' ύπόστασιν. Γι' αυτό π α ί ρ ν ο ν τ α ς θ ά ρ ρ ο ς απει­
κονίζω τόν α ό ρ α τ ο Θεό, δχι ώ ς α ό ρ α τ ο , ά λ λ ' δ π ω ς έγινε
γιά μ α ς ο ρ α τ ό ς π α ί ρ ν ο ν τ α ς σ ά ρ κ α καί αίμα. Δ έ ν απει­
κονίζω τήν α ό ρ α τ η θεότητα, ά λ λ ' απεικονίζω πολύ πε92
93
91. Απόσπασμα Κωνσταντίνου Ε ' , έν: Νικηφόρου
Άντίρρησις καί ανατροπή..., 1, 20: PG 100, 236 CD.
92. Απόσπασμα Κωνσταντίνου Ε ' , έν: Νικηφόρου
Άντίρρησις καί ανατροπή ..., 1, 22: PG 100, 249 Α.
93. Απόσπασμα Κωνσταντίνου Ε ' , έν: Νικηφόρου
Άντίρρησις καί ανατροπή ..., 2, 1: PG 100, 329 Α.
Κωνσταντινουπόλεως,
Κωνσταντινουπόλεως,
Κωνσταντινουπόλεως,
110
94
ρισσότερο τήν ορατή σ ά ρ κ α του Θ ε ο ϋ » .
Φαινομενικά ή ισχύς τ ή ς ε ι κ ο ν ο κ λ α σ τ ι κ ή ς επιχειρη­
μ α τ ο λ ο γ ί α ς βρίσκεται σ τ ο οτι ή θεότητα είναι απερίγρα­
πτη καί δέν μπορεί ν ' απεικονισθεί: ό Θ ε ό ς είναι α ό ρ α τ ο ς
καί δ,τι είναι α ό ρ α τ ο δέν μπορεί ν ' α ν α π α ρ α σ τ α θ ε ί . Σω­
στά σημειώνει ό Sheldon-Williams: « Σ ' αυτό τ ό επιχείρη­
μα υπάρχει κ ά τ ι τ ό α π α τ η λ ό καί τ ό σ υ μ π έ ρ α σ μ α , αν καί
όρθό, δέν εξάγεται α ύ τ ο ν ο ή τ ω ς » . Διότι ή προϋπόθεση
γιά τήν εικόνα τοϋ Χρίστου είναι δεδομένη σ τ ή ν εναν­
θρώπηση Του. Τ ό θεανδρικό π ρ ό σ ω π ο τοϋ Χρίστου έγινε
ο ρ α τ ό καί έάν κ ά π ο ι ο ς ισχυρισθεί, δτι μία εικόνα τοϋ
Χρίστου παριστάνει μόνον τήν ανθρώπινη φύση Τ ο υ , τό­
τε διατρέχει τ ό ν κίνδυνο ν ' αρνηθεί τήν υ π ο σ τ α τ ι κ ή ένω­
ση καί νά θεωρηθεί, δτι σ κ έ π τ ε τ α ι κ α τ ά μονοφυσιτικό
τρόπο.
95
Έ κ τ ο ς ά π ό τό Χ ρ ι σ τ ό κ α ί τούς αγγέλους άπεικονί94. I , 4 (1236 BC). I I I , 6 (1325 AB). 8 (1328 CD). 9 (1332 CD). 24 (1344 BC).
Σωστά παρατηρεί ό L . Ouspensky, Sinn und Sprache der Ikonen, έν: L .
Ouspensky - Wl. Lossky, Der Sinn der Ikonen, σ. 29, σχετικά μέ τήν απεικόνι­
ση τοϋ Χρίστου: Αυτό τό θέμα «ist ein Zeugnis seiner Menschwerdung und
seines Lebens im Leibe, der Erniedrigung der Gottheit». Και ό W. Nyssen, Das
Zeugnis des Bildes im frühen Byzanz (Sophia 2), Freiburg i. Br. 1962, σ. 11, τονί­
ζει: «Der letzte Grund für das Bild im Christentum ist die Tatsache der Menschwerdung Gottes». Πρβλ. επίσης W. Nyssen, Zur Theologie des Bildes, έν: Ε. v.
Ivanka - J. Tyciak - P. Wiertz, Handbuch der Ostkirchenkunde, Düsseldorf 1971,
σ. 473: «Die tiefste Beziehung der Kirche zum menschlichen Bildgrund ist durch
die Menschwerdung gegeben. Die Summe aller Offenbarung Gottes ist seine
Menschwerdung». Τή χριστολογική σπουδαιότητα τής εικόνας γιά τό Δαμα­
σκηνό υπογραμμίζει καί ό P. J. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Con­
stantinople. Ecclesiastical Policy and Image Worship in the Byzantine Empire,
Oxford 1958, σ. 46, ό όποιος σ' αυτή τή συνάφεια παραπέμπει στήν Πενθέκτη
Σύνοδο, δπου «pictorial images of Christ were used to support christological
orthodoxy».
95. /. P. Sheldon-Williams, The Greek Christian Platonist Tradition ..., έν:
A. H. Armstrong (ed.), The Cambridge History of Later Greek and Early Medie­
val Philosophy, σ. 511.
Ill
ζονται ε π ί σ η ς ή Θ ε ο τ ό κ ο ς καί οί άγιοι, ό π ω ς αναφέρει
συχνά ό Ι ω ά ν ν η ς καί ό π ω ς αναδείχθηκε σέ δ ό γ μ α τ ή ς
Ε κ κ λ η σ ί α ς μέ τίς α π ο φ ά σ ε ι ς τής Ζ ' Οικουμενικής Συ­
νόδου: « Β α δ ί ζ ο ν τ α ς τή βασιλική ό δ ό καί ά κ ο λ ο υ θ ο υ ν τ ε ς
τή θεηγόρο δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ώ ν αγίων μ α ς Π α τ έ ρ ω ν κ α ί τήν
Π α ρ ά δ ο σ η τής Κ α θ ο λ ι κ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς - διότι τήν άναγνωρίζομε ώ ς δ ι δ α σ κ α λ ί α του έν αυτή ένοικουντος Α ­
γίου Π ν ε ύ μ α τ ο ς - όρίζομε μέ κάθε ακρίβεια καί ο μ ο φ ω ­
νία νά τ ο π ο θ ε τ ο ύ ν τ α ι δίπλα σ τ ό ν άγιο καί ζωοποιό Σ τ α υ ­
ρό επίσης καί οί σ ε β α σ τ έ ς καί άγιες εικόνες, οί όποιες
κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ι ά π ό χ ρ ώ μ α τ α καί ψηφιδωτές π έ τ ρ ε ς ή
ά π ό ά λ λ ο κ α τ ά λ λ η λ ο υλικό, στους ιερούς ναούς τοΰ Θε­
οΰ, σ τ ά ιερά σκεύη καί άμφια, στους τοίχους καί σ τ ά ξύ­
λινα π λ α ί σ ι α , στά σπίτια καί στους δρόμους· δηλαδή οί
εικόνες τοϋ Κυρίου καί Θεοϋ καί Σωτήρα μας Ίησοΰ Χρί­
στου, τής άχραντου Κυρίας μας, τής αγίας Θεοτόκου, τών
τιμίων αγγέλων καί δλων τών αγίων καί ευσεβών αν­
δρών» .
9 6
97
6. Ή προσκύνηση τών εικόνων
Σ τ ά δ σ α προηγουμένως ε κ θ έ σ α μ ε θίξαμε ήδη συχνά
τό ζ ή τ η μ α τής π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν . Σ αυτό τ ό
κ ε φ ά λ α ι ο θά πραγματευθοΰμε σ υ ν τ ό μ ω ς μερικά α κ ό μ η
σημεία, τ ά όποια είναι στενά συνδεδεμένα μέ τό θέμα αυ­
τό.
Μία λ ε π τ ο μ ε ρ έ σ τ ε ρ η εξέταση τοΰ θ έ μ α τ ο ς ανακινεί
α υ τ ό μ α τ α τ ό ζήτημα τής σ η μ α σ ί α ς τοΰ όρου « π ρ ο σ κ ύ ν η 98
96. Πρβλ.
(1345 D - 1348
97. Mansi
98. Πρβλ.
τής εικόνας»,
5
I , 19 (1249 BCD). 21 (1252 BCD). (1281 CD). I I I , 9 (1332 C). 26
C). "Εκθεσις ακριβής ..., 89, 2 έξ., 43 έξ.: Kotier I I , 206. 208.
13, στ. 377 CD. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 240.
άνωτ. σ. 87, σημ. 41, ιδιαίτερα τό κεφάλαιο περί τής «τεχνη­
σ. 98 έξ.
112
σις». Ό δ ρ ο ς « π ρ ο σ κ ύ ν η σ ι ς » , τ ο ν ό π ο ι ο χρησιμοποιεί ό
Δ α μ α σ κ η ν ό ς " σ χ ε δ ό ν α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά σ ' αύτη τή συνά­
φεια, καί μάλιστα τ ό σ ο γιά τή λ α τ ρ ε ί α τ ο ϋ Θεοΰ δ σ ο κ α ί
γιά τήν τιμητική π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ή ς Θ ε ο μ ή τ ο ρ ο ς , τ ώ ν αγίων
καί τ ώ ν εικόνων τους, σημαίνει α ρ χ ι κ ά μία σ ω μ α τ ι κ ή κί­
νηση, υ π ό κ λ ι σ η , ή οποία εκφράζει σ ε β α σ μ ό . Τήν π ρ ο σ κ ύ ­
νηση ορίζει ώ ς «σημεΐον ύ π ο π τ ώ σ ε ω ς , τουτέστιν, ύποβάσεως καί τ α π ε ι ν ώ σ ε ω ς » . Ά π ' αυτό τ ό ν ορισμό π ρ ο κ ύ ­
πτει, δτι ό δ ρ ο ς έχει μία πολύ ευρεία σ η μ α σ ί α . Γι αυτό ό
Δ α μ α σ κ η ν ό ς ομιλεί γιά π ο λ λ ά είδη π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς · ή κύ­
ρια δ ι ά κ ρ ι σ η , πού κάνει, είναι δ μ ω ς ή α κ ό λ ο υ θ η :
1. «λατρευτική π ρ ο σ κ ύ ν η σ ι ς » ή « π ρ ο σ κ ύ ν η σ ι ς κ α τ ά
λατρείαν», δ π ω ς ώ ν ο μ ά σ θ η κ ε καί α ρ γ ό τ ε ρ α καί ονομάζε­
ται μέχρι σήμερα, καί ή οποία π ρ ο σ φ έ ρ ε τ α ι μόνον στόν εκ
φύσεως π ρ ο σ κ υ ν η τ ό Θεό ( « μ ό ν φ τ ω φύσει π ρ ο σ κ υ ν η τ ώ
Θ ε ώ » ) , καί
2. «τιμητική» ή « κ α τ ά τιμήν» ή « σ χ ε τ ι κ ή π ρ ο σ κ ύ ν η 100
5
101
99. Έ κ τ ο ς άπό τό «προσκυνώ» χρησιμοποιεί τό «τιμήν προσάγω» (πρβλ.
I I I , 1: 1317 C), «σέβω», «δι' αίδούς άγω», «τιμώ» κτλ. Πρβλ. ακόμη Η. Menges, Die Bilderlehre des hl. Johannes von Damaskus, σ. 68 έξ.
100. I I I , 27 (1348 D). Πρβλ. I , 14 (1244 Α): « Ή προσκύνησις ύποπτώσεως
και τιμής έστι σύμβολον». Βλ. επίσης I I I , 40 (1356 C).
101. Αυτή ή προσκύνηση, πού αρμόζει μόνον στό Θεό, εκδηλώνεται μέ πολ­
λούς τρόπους: 1) «τής δουλείας», είτε τής εθελοντικής ειτε δχι· 2) «κατά θαύμα
καί πόθον, καθ' δν προσκυνούμεν τω Θεώ διά τήν φυσικήν δόξαν αυτού»· 3)
«τής ευχαριστίας υπέρ τών γεγονότων είς ημάς αγαθών»· 4) «κατ' ένδειαν καί
ελπίδα τών ευεργεσιών» καί 5) «τής μετανοίας καί τής έξομολογήσεως», I I I ,
28-32 (1343 D - 1352 Α). Πρβλ. I , 14 (1244 AB). Έ ξ έπόψεως ορολογίας ή προσ­
κύνηση αυτή τού Θεοΰ ονομάζεται κυρίως «λατρεία». Οί λατινικοί χαρακτη­
ρισμοί (odoratio καί veneratio) δπως καί οί γερμανικοί "Anbetung" γιά τό Θεό
καί "Verehrung" γιά δλα τά δημιουργήματα είναι πιό σαφείς. Αυτή ή διάκριση
«τής προσκυνήσεως κατά λατρείαν» καί τής «προσκυνήσεως κατά τιμήν» εί­
ναι ασφαλώς ή σπουδαιότερη καί επομένως ή μεγαλύτερη προσφορά τού Δα­
μασκηνού. Πρβλ. I , 8 (1240 Β): «"Ετερον γάρ έστιν ή τής λατρείας προσκύνησις
και έτερον ή έκ τιμής προσαγομένη τοις κατά τι αξίωμα ύπερέχουσιν». I I I , 6
(1324 D - 1325 Β). Βλ. επίσης Θεοδώρου Στουδίτου, Επιστολή πρός Πλάτωνα:
PG 99, 505 Β.
113
σις», ή οποία α π ο δ ί δ ε τ α ι ένεκα του Θεοϋ σ' εκείνους, οί
όποιοι είναι φίλοι κ α ί υπηρέτες τοϋ έκ φύσεως π ρ ο σ κ υ ν η τοΰ Θεοΰ («τήν δια τ ό ν φύσει π ρ ο σ κ υ ν η τ ό ν Θεόν π ρ ο σ α γομένην τοις αύτοΰ φίλοις καί θ ε ρ ά π ο υ σ ι ν » ) .
Σ η μ α ν τ ι κ ό σ υ σ τ α τ ι κ ό στοιχείο τ ή ς τιμητικής π ρ ο σ ­
κυνήσεως, ή ο π ο ί α α π ο δ ί δ ε τ α ι σέ μιά ο λ ό κ λ η ρ η σειρά ά­
πό δ η μ ι ο υ ρ γ ή μ α τ α , είναι ά φ ' ενός ό τελικός σ τ ό χ ο ς
της, ήτοι α π ο ν έ μ ε τ α ι σ' αυτά τά δημιουργήματα έν σχέσει προς τό Θ ε ό , δ η λ . προς τιμήν τοΰ Θ ε ο ΰ , καί ά φ έ­
τερου τ ό γ ε γ ο ν ό ς , δτι αυτά τά δημιουργήματα συμμετέ­
χουν στή χάρι τοΰ Θεοΰ, δηλ. είναι δημιουργήματα «μέ­
σω τ ώ ν οποίων κ α ί στά όποια ό Θ ε ό ς ενήργησε τή σ ω τ η ­
ρία μ α ς , είτε πριν ά π ό τήν εμφάνιση τοΰ Κυρίου, είτε με­
τά τήν έ ν σ α ρ κ η οικονομία Τ ο υ » . Σ ' αυτά τά δημιουρ­
γ ή μ α τ α , λέγει σ' έ ν α ά λ λ ο χωρίο, αποδίδεται π ρ ο σ κ ύ ν η 102
103
104
5
1 0 5
102. I , 14 (1244 AB).
103. Σ' αυτά τά δημιουργήματα καί αντικείμενα, στά όποια αποδίδεται
προσκύνηση σχετική καί διαφορετικής εκάστοτε ποιότητας καί εντάσεως, ό
Δαμασκηνός απαριθμεί ( I I I , 33-39: 1352 Α - 1356 Β): 1) Τή Θεομήτορα καί
τούς αγίους («έφ' οίς άναπέπαυται ό Θεός»). 2) Κτίσματα, δηλαδή άγια αντι­
κείμενα καί τόπους, οί όποιοι έχουν παίξει κάποιο ρόλο στό θείο σχέδιο τής
οίκονομίας («δι' ων καί έν οίς ένήργησεν ό Θεός τήν σωτηρίαν ημών», π.χ. τό
Σταυρό, τό δρος Σινά, τό Γολγοθά. 3) Στό Θεό καθιερωμένα καί αγιασμένα
πράγματα («τά τω Θεώ άνακείμενα», π.χ. τήν Αγία Γραφή). 4) Είκόνες τού
Θεού, τίς όποιες είδαν οί προφήτες, καί είκόνες μελλοντικών γεγονότων (οί
τρεις "Αγγελοι στό Μαμβρή, ή ράβδος τού Ααρών). 5) Τούς ανθρώπους, οί ό­
ποιοι αποδίδουν τιμή πρός αλλήλους («ώς μοΐραν Θεού έχουσι, καί κατ' είκόνα Θεού γεγενημένοις»). 6) Τούς άρχοντες καί κυβερνήτες, τούς οποίους τι­
μούν οί υποτελείς, καί 7) τούς κυρίους καί ευεργέτες, πρός τούς οποίους δεί­
χνουν τιμή οί υπηρέτες καί εύεργετηθέντες. Είναι φανερό δτι ή προσκύνηση,
γιά τήν οποία γίνεται έδώ λόγος, δέν είναι πάντοτε μία καί ή αυτή. Πρέπει νά
σημειωθεί έξ άλλου στό σημείο αυτό, δτι ή απαρίθμηση αυτή προέρχεται άπό
τόν ίδιο τό Δαμασκηνό. Ό Η. Menges (Die Bilderlehre des hl. Johannes von
Damaskus, σ. 71 έξ.) παρουσιάζει έπί τού προκειμένου μία κάπως παράξενη α­
παρίθμηση, ή οποία δέν ανταποκρίνεται στό κείμενο.
104. Πρβλ. I I I , 40 (1356 C): «πάσι δέ όφειλήν άπονέμειν διά τόν Κύριον».
105. I I I , 34 (1353 Α).
114
ση «δχι ένεκα τ ή ς φύσεως τους, ά λ λ ά επειδή είναι δ ο χ ε ί α
θείας ενέργειας καί έφάνη στό Θεό σ ω σ τ ό νά ενεργήσει
τή σωτηρία μ α ς διά μέσου καί ε ν τ ό ς αυτών. Διότι σέβο­
μαι καί π ρ ο σ κ υ ν ώ χάριν τής θείας ενέργειας τ ό σ ο αγγέ­
λους δσο καί α ν θ ρ ώ π ο υ ς καί κάθε υλικό π ρ ά γ μ α , τ ό ό­
ποιο μετέχει στή θεία ενέργεια καί βοήθησε στή σ ω τ η ρ ί α
μου» .
106
Έ ν ώ στήν ορθόδοξη θεολογία έχει ε π ι κ ρ α τ ή σ ε ι καί
διατηρήθηκε μέχρι σήμερα ή διάκριση α ν ά μ ε σ α στή λα­
τρεία τού Θεού («λατρευτική προσκύνησις») καί σ τ ή ν
προσκύνηση ό λ ω ν τ ώ ν λοιπών δ η μ ι ο υ ρ γ η μ ά τ ω ν καί τ ώ ν
εικόνων («τιμητική π ρ ο σ κ ύ ν η σ ι ς » ) , ή ρ ω μ α ι ο κ α θ ο λ ι κ ή
θεολογία εισήγαγε ά π ό τό Μεσαίωνα ήδη τίς α κ ό λ ο υ θ ε ς
διακρίσεις: Λατρεία, ώ ς τό ανώτερο είδος, πού αρμόζει
μόνον στό Θεό* ύπερδουλεία, πού α π ο δ ί δ ε τ α ι μόνον στή
Θ ε ο τ ό κ ο , καί δουλεία, πού απονέμεται στους αγίους καί
στις ε ι κ ό ν ε ς .
107
Ή ουσιώδης διαφορά τών δύο αυτών ειδών π ρ ο σ κ υ ­
νήσεως στήν ορθόδοξη θεολογία καί Ε κ κ λ η σ ί α , δ η λ α δ ή
τής π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς ή κ α λ ύ τ ε ρ α τ ή ς λ α τ ρ ε ί α ς π ρ ο ς τό
106. I I I , 34 (1353 Β).
107. Ε. J. Bicknell, A theological Introduction to the Thirty-nine Articles of
the Church of England, London - New York - Toronto 1953 (πρώτη έκδοση
1919), σ. 364, όπου πραγματεύεται τό άρθρο 22: «The Romish doctrine concer­
ning purgatory, pardons, worshipping and adoration, as well of images as of
reliques, and also invocation of saints, is a fond thing vainly invented, and groun­
ded upon no warranty of Scripture, but rather repugnant to the word of God».
Παρά τήν άρνηση, πού εκφράζεται σ' αυτό τό άρθρο, ή τοποθέτηση τής Α γ ­
γλικανικής Εκκλησίας είναι γενικά μετριοπαθής. "Ηδη ό Hooker ακολούθη­
σε αυτό τό δρόμο [Ecclesiastical policy, V. Keble (ed.), Church and Paget, The
Works of Richard Hooker, I , Oxford 1888, σ. 418-419). Πρβλ. /. P. SheldonWilliams, The Greek Christian Platonist Tradition, έν: Α. H. Armstrong (ed.),
The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, σ. 516,
σημ. 3. Β. Στανρίόον, Όρθοδοξία καί Άγγλικανισμός, Αθήναι 1963, σ. 145
έξ., 150 έξ.
115
Θ ε ό κ α ι τ ή ς π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς δ λ ω ν τών υ π ο λ ο ί π ω ν δη­
μ ι ο υ ρ γ η μ ά τ ω ν , ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι έξ έ π ό ψ ε ω ς ορολογίας καί μέ
τ ο ύ ς β α σ ι κ ο ύ ς δρους «φύσει» καί « θ έ σ ε ι » . Α ύ τ ο το
δ ι α π ι σ τ ώ ν ο μ ε δ λ ω ς ιδιαιτέρως σέ σχέση μέ τή Θ ε ο μ ή τ ο ρα κ α ί τ ο ύ ς αγίους, οί όποιοι « ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι α λ η θ ώ ς θεοί
θέσει ... δ π ω ς τό πυρωμένο σίδηρο ονομάζεται φωτιά, δ­
χι φύσει ά λ λ ά θέσει καί λ ό γ φ τής σ υ μ μ ε τ ο χ ή ς του στή
φ ω τ ι ά » . Ή κ α τ α σ κ ε υ ή καί π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τών εικόνων
τ ώ ν αγίων, «τού σ τ ρ α τ ο ύ τού Κ υ ρ ί ο υ »
καί τ ώ ν «φί­
λ ω ν » Τ ο υ , δ π ω ς τούς ονομάζει ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς , κ α θ ώ ς
ε π ί σ η ς κ α ί τής Θ ε ο μ ή τ ο ρ ο ς είναι στενά συνδεδεμένη μέ
τό θέμα τ ή ς τιμητικής π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς αυτών τ ώ ν ιδίων
α γ ί ω ν π ρ ο σ ώ π ω ν . Α υ τ ό σημαίνει π ρ ω τ ί σ τ ω ς , δτι ή ίδια
χ ά ρ ι ς τού Αγίου Π ν ε ύ μ α τ ο ς , ά π ό τήν οποία έ π λ η ρ ο ΰ ν τ ο
οί άγιοι ή δ η κ α τ ά τήν επίγεια ζωή τους, δ ι α π ε ρ ν ά καί
διαποτίζει καί τίς είκόνες τ ο υ ς . Ή τιμητική π ρ ο σ κ ύ ­
νηση τ ώ ν αγίων πηγάζει ά π ό τό γεγονός, δτι τιμήθηκαν
κ α ί οί ίδιοι ά π ό π λ ε υ ρ ά ς τού Θεοΰ. Οί είκόνες μαρτυρούν
α υ τ ή τ ή ν τιμή, ή οποία τούς α π ο ν ε μ ή θ η κ ε ά π ό τό Θεό, κι
έτσι π α ρ α κ ι ν ο ύ ν κι ε μ ά ς π ρ ο ς μίμηση καί π α ρ ό μ ο ι α
π ί σ τ η . Ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τών αγίων καί τ ώ ν εικόνων
τ ο υ ς ά π ό πλευράς μ α ς γίνεται «ένεκα τής α δ υ ν α μ ί α ς τών
ι κ ε σ ι ώ ν μ α ς , ά π ό τίς όποιες λείπει ή κ α θ α ρ ό τ η τ α τής ψυ­
χ ή ς κ α ί τ ή ς ουράνιας ζωής»· μ π ρ ο σ τ ά στις είκόνες στρέφ ο μ ε τή σ κ έ ψ η σ εκείνους, «οί όποιοι μ π ο ρ ο ύ σ α ν νά
π ρ ο σ ε ύ χ ο ν τ α ι κ α λ ύ τ ε ρ α ά π ό ε μ ά ς καί οί όποιοι προσεύ108
1 0 9
110
1 1 1
f
112
1 1 3
5
108. Πρβλ. I I I , 33 (1352 Α), δπου ή Θεοτόκος καί οί άγιοι ονομάζονται θε­
οί, «δχι φύσει, άλλά θέσει». Βλ. επίσης 1352 C. I , 19 (1249 C).
109. Πρβλ. I I I , 33 (1352 Α).
110. I , 21 (1252 Β). I I , 15 (1301 Α).
111. I , 21 (1252 D).
112. I , 19 (1249 CD). Πρβλ. 1264 Β: «Χάρις δίδοται θεία ταΐς ύλαις διά τής
τών εικονιζόμενων προσηγορίας».
113. I I I , 3 (1320 D).
116
χονται τώρα σ τ ό ν ουρανό γιά μ ά ς » , ό π ω ς π ο λ ύ ε π ι τ υ χ ώ ς
λέγει ό Nikolaj G o g o l .
Έ ά ν ξεκινήσομε ά π ό τήν π α ρ α π ά ν ω π α ρ α τ ή ρ η σ η
σ χ ε τ ι κ ά μέ τήν ενότητα τ ή ς χ ά ρ ι τ ο ς , ή ο π ο ί α δωρίζεται
στους αγίους καί στις είκόνες τους κ α ί ενώνει κ α τ ά κά­
ποιον τ ρ ό π ο κ α ί τ ά δύο, καί έπί π λ έ ο ν θυμηθούμε ο λ α , ό­
σα ήδη α ν α φ έ ρ θ η κ α ν γιά τή σχέση π ρ ω τ ο τ ύ π ο υ κ α ί εικό­
νας, τότε κ α τ α λ α β α ί ν ο μ ε ε υ κ ο λ ό τ ε ρ α , γιατί ή π ρ ο σ κ ύ ν η ­
ση τ ώ ν εικόνων ανήκει ο π ω σ δ ή π ο τ ε σ τ ή χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή πί­
στη καί ζωή. Σ ' αυτή τή συνάφεια α π ο κ τ ά ή α π ό φ α σ η
τής Ζ ' Οικουμενικής Συνόδου δλη τ η ς τή β α ρ ύ τ η τ α . "Ο­
ποιος τείνει νά δει σ αυτή τή Σ ύ ν ο δ ο μ ο ν ά χ α μία α π ό φ α ­
ση τής ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ς τ ά ξ ε ω ς κ α ί υ π α κ ο ή ς , π α ρ α γ ν ω ­
ρίζει ά π ό όρθοδόξου α π ό ψ ε ω ς τ ό βαθύ ν ό η μ α τ ή ς θεολο­
γίας τών εικόνων καί τή μ ο ν α δ ι κ ή σ η μ α σ ί α τ ή ς σ χ ε τ ι κ ή ς
π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ώ ς τους στή θρησκευτική ζ ω ή . Οί είκόνες έ­
χουν τή σταθερή τους θέση στή χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ζωή κ α ί είναι
επιθυμητές καί α π α ρ α ί τ η τ ε ς σ τ ό ν ιερό ν α ό . Τ ό νά θέλομε
ό μ ω ς νά συμπεράνομε π.χ. τήν α ν α γ κ α ι ό τ η τ α τους γιά
τήν τέλεση τής Θείας Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς , α υ τ ό δ έ ν είναι μό­
νον υπερβολή, ά λ λ ' αντιφάσκει τ ό σ ο σ τ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α δ­
σο καί στήν π ρ ά ξ η τής Ό ρ θ ο δ ό ξ ο υ Ε κ κ λ η σ ί α ς . Ή Θεία
Λειτουργία τελείται, ιδιαίτερα στή δ ι α σ π ο ρ ά , αν τύχει
καί χωρίς είκόνες, καί κανείς δέν κάνει τή σ κ έ ψ η , π ώ ς
αυτό θά μπορούσε νά μήν είναι σ ω σ τ ό ή α κ ό μ η κ α ί αδύ­
νατο. Ή συνηθισμένη π ρ ά ξ η καί ή επιθυμία δέν οδηγούν
ο π ω σ δ ή π ο τ ε σέ νομικίστικη α ν α γ κ α ι ό τ η τ α .
114
5
115
Αυτά τά θεμελιώδη σημεία, δ η λ α δ ή ή θεία χ ά ρ ι ς , ή
114. Ν. Gogol', Betrachtungen über die Göttliche Liturgie, Würzburg: 1989.
σ. 38. Βλ. επίσης S. Bulgakow, Grundsätzliches über die Heiligenverehrung in
der Orthodoxen Kirche des Ostens, έν: Ε. Benz - L . Zander (Hgg.), Evangelisches
und orthodoxes Christentum in Begegnung und Auseinandersetzung, Hamburg
1952, σ. 219-227.
115. Πρβλ. τήν παράθεση στήν εισαγωγή αυτής τής μελέτης, σ. 74.
117
οποία ενώνει π ρ ω τ ό τ υ π ο και εικόνα, και ή θεολογική
σ π ο υ δ α ι ό τ η τ α τ ή ς σ χ έ σ ε ω ς του ενός μέ τό ά λ λ ο , οδη­
γούν σ τ ή ν π λ ή ρ η κ α τ α ν ό η σ η τής γ ν ω σ τ ή ς ε κ φ ρ ά σ ε ω ς :
« Ή τής ε ι κ ό ν ο ς τιμή έπί το π ρ ω τ ό τ υ π ο ν διαβαίνει». Ή
π ρ ό τ α σ η αυτή π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι ά π ό τό Μέγα Β α σ ί λ ε ι ο
καί
χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε κ α τ ά τή διάρκεια τής ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς
σ τ ό Βυζάντιο επανειλημμένως ά π ό τούς είκονοφίλους*
αυτό ισχύει ιδιαιτέρως γιά τόν Ι ω ά ν ν η τό Δ α μ α σ κ η ν ό .
Γιά ν ' ά ν α κ α λ ύ ψ ο μ ε τό α ρ χ ι κ ό νόημα τής φ ρ ά σ ε ω ς
αυτής, είναι α ν α γ κ α ί ο νά έ ξ ε τ ά σ ο μ ε ακριβέστερα τά
σ υ μ φ ρ α ζ ό μ ε ν α . Ό Μ έ γ α ς Βασίλειος ενδιαφέρεται γιά τή
σ ω σ τ ή κ α τ α ν ό η σ η τής Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ ο ς καί μάλιστα τή
βαθύτερη σ χ έ σ η τών τριών π ρ ο σ ώ π ω ν μεταξύ τους, δτι
δ η λ α δ ή τρία π ρ ό σ ω π α δέν σημαίνει τρεις θεούς καί δτι ή
έ κ φ ρ α σ η έ ν α ς Θ ε ό ς δέν συνεπάγεται άρση τών τριών υ­
π ο σ τ ά σ ε ω ν . Γι' αυτό προσάγει τό δόγμα τής Π ε ρ ι χ ω ρ ή σ ε ω ς , τ ή ς π ρ ό ς ά λ λ η λ α διεισδύσεως τών τριών π ρ ο σ ώ ­
π ω ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς , είδικώτερα δτι ό Π α τ ή ρ καί ό Υίός, άν
καί «είς καί είς», είναι «κατά το κοινόν τής φ ύ σ ε ω ς ...
έν». Π ρ ο ς α π ο σ α φ ή ν ι σ η αυτού τού σημείου αναφέρει τό
π α ρ ά δ ε ι γ μ α τοΰ βασιλιά καί τής εικόνας του. Λέγει κ α τ ά
λέξη, « δ τ ι β α σ ι λ ι ά ς ονομάζεται καί ή εικόνα τού βασιλιά
καί δέν είναι δύο βασιλείς. Διότι ούτε δ ι α σ π ά τ α ι ή εξου­
σία ούτε χωρίζεται ή τιμή. Διότι, ό π ω ς ή άρχή πού μ α ς ε­
ξουσιάζει κ α ί ή εξουσία είναι μία, έτσι είναι μία καί ή δο­
ξ ο λ ο γ ί α , πού α ν α π έ μ π ε τ α ι ά π ό εμάς, κι δχι π ο λ λ έ ς ·
116
1 1 7
116. Περί του Άγιου Πνεύματος, 18: ΒΕΠ 52, 269. Βλ. καί άνωτ. σ. 27 έξ.
117. Πρβλ. I , 21 (1252 D). (1264 Α-D), δπου σχολιάζεται τό αντίστοιχο χω­
ρίο του Μ. Βασιλείου. (1261 D). (1269 Β). I I I , 15 (1361 Β), δπου ακόμη μία φο­
ρά αναφέρεται ή φράση τοϋ Μ. Βασιλείου καί προστίθεται: «ό μή τιμών τήν
εικόνα, ουδέ τόν είκονιζόμενον τιμφ». (1365 Β): «πάς ό τιμών τήν εικόνα, τό
άρχέτυπον δηλονότι τιμφ». Πρβλ. επίσης Θεοδώρου Στουδίτου, Επιστολή
πρός Πλάτωνα: PG 99, 505 Β. Βλ. καί άλλα χωρία στό G. W. Η. Lampe, Α
Patristic Greek Lexicon, Oxford 1982, σ. 412: είκών I , D, 8, a.
6
118
διότι ή τιμή τ ή ς ε ι κ ό ν α ς διαβαίνει σ τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο . Α υ τ ό
λοιπόν, τ ό όποιο είναι ή εικόνα έ δ ώ κ α τ ά μίμηση (μιμη­
τικούς), είναι ό Υιός έκεΐ κ α τ ά φύση ( φ υ σ ι κ ώ ς ) » .
Ή έν λόγω λοιπόν π ρ ό τ α σ η ά φ ο ρ α α κ ρ ι β ώ ς ειπείν κ α τ '
αρχήν μόνον τή σχέση τού βασιλιά καί τ ή ς εικόνας τ ο υ ,
ιδιαίτερα δέ τή μία τιμή, ή οποία α π ο δ ί δ ε τ α ι στήν εικόνα
τοΰ βασιλιά καί διαβαίνει κ α ί σ τ ό ν ϊδιο τ ό βασιλιά. Α υ τ ό
ό μ ω ς τό όποιο οφείλει νά διευκρινισθεί μέ τή φράση αυτή
στή συνέχεια, είναι ή σχέση α ν ά μ ε σ α στόν Π α τ έ ρ α καί
τόν Υιό. Έ δ ώ ισχύει λοιπόν ή μεταφορική σημασία τ ή ς
π ρ ο τ ά σ ε ω ς . Ή τιμή, ή οποία α π ο δ ί δ ε τ α ι στόν Υιό, μετα­
βαίνει στόν Π α τ έ ρ α . Ή π ρ ό τ α σ η μ α ς έχει γι' αυτό μία
π ρ ώ τ η σημασία, ή οποία αναφέρεται στήν καλλιτεχνική
(τεχνητή) εικόνα τοΰ βασιλιά, καί μία δεύτερη μεταφορι­
κή σημασία σ τ ά πλαίσια τ ή ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ ο ς , δ η λ α δ ή σέ
ό,τι άφορα τή σχέση τοΰ Υιού π ρ ο ς τ ό ν Π α τ έ ρ α .
Βάσει αυτής τ ή ς δ ι π λ ή ς σ η μ α σ ί α ς είναι α π α ρ α ί τ η τ ο
νά τεθεί ή ερώτηση ώ ς προς τή σ ω σ τ ή χ ρ ή σ η αυτής τ ή ς
π ρ ο τ ά σ ε ω ς κ α τ ά τή διάρκεια τ ή ς ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς . Σ τ ό σ η ­
μείο αυτό ό W . Elliger π . χ . κρίνει λανθασμένα, έφ' ό σ ο ν
δέχεται μόνον τή δεύτερη σημασία τ ή ς π ρ ο τ ά σ ε ω ς κ α ί α­
γνοεί π λ ή ρ ω ς τήν π ρ ώ τ η . Ή διεξοδική κριτική έρευνα
οδηγεί, νομίζω, σ ένα κ ά π ω ς διαφοροποιημένο συμπέ­
ρασμα. Είναι σαφές, δτι ό Μ έ γ α ς Βασίλειος δέν είχε σ τ ό
νοΰ του τήν π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν γι' αυτό ή π ρ ό τ α ­
ση, ώ ς προς τήν πρόθεση τοΰ συγγραφέα, δέν πρέπει ν '
118
e
1 1 9
5
118. Περί τοΰ Άγιου Πνεύματος 18: ΒΕΠ 52, 269. Βλ. σχετικά Menges, Die
Bilderlehre des hl. Johannes von Damaskus, σ. 76 έξ. Πρβλ. επίσης Θεοδώρου
Στουδίτου, Επιστολή πρός Πλάτωνα: PG 99, 501 CD έξ.
119. W. Elliger, Die Stellung der alten Christen zu den Bildern in den ersten
vier Jahrhunderten, σ. 60: «ιδιαιτέρως» οικειοποιήθηκαν οί είκονόφιλοι
«diese(n) aus dem Zusammenhang gerissene(n) Satz» του Μεγάλου Βασιλείου,
«der sich gar nicht auf ein künstlerisches Bild, sondern auf das Verhältnis des Logos zum Vater bezieht».
119
αναφερθεί ευθέως στίς χριστιανικές είκόνες, δηλ. ν ' α π ο ­
σπασθεί ά π ό τή συνάφεια της. Ή π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή σημασία
τ ή ς π ρ ο τ ά σ ε ω ς σ τ ά πλαίσια τοϋ π α ρ α δ ε ί γ μ α τ ο ς ά φ ο ρ α
ό μ ω ς τήν τεχνητή εικόνα τοϋ βασιλιά. Ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς κα­
νείς ά π αυτό, μπορεί νά μεταφέρει τήν π ρ ό τ α σ η στίς εί­
κ ό ν ε ς τής Ε κ κ λ η σ ί α ς καί στήν π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τους. Ή α­
ναλογία είναι φανερή: ή τιμή, τήν οποία ά π ο δ ί δ ο μ ε στήν
εικόνα, μεταβαίνει σ τ ό εικονιζόμενο π ρ ό σ ω π ο , α κ ρ ι β ώ ς
ό π ω ς ή τιμή, τήν οποία κ ά π ο ι ο ς αποδίδει στήν εικόνα
τοΰ βασιλιά, διαβαίνει στόν ίδιο τό βασιλιά.
5
Ή τιμή, πού α π ο δ ί δ ε τ α ι στήν εικόνα καί ή οποία με­
ταβαίνει σ τ ό εικονιζόμενο π ρ ό σ ω π ο , δέν παραμένει κα­
τά τή χριστιανική δ ι δ α σ κ α λ ί α δ μ ω ς σ' αυτό, ά λ λ ά σέ τε­
λική ανάλυση αναφέρεται στό Θεό. "Αν καί αυτό αναφέρ­
θηκε ήδη ε υ κ α ι ρ ι α κ ά , είναι π α ρ ' δ λ α αυτά α π α ρ α ί ­
τ η τ ο νά τονισθεί α κ ό μ η μία φορά, γιατί αποτελεί ένα ση­
μείο, τό όποιο, άν μείνει αδιευκρίνιστο, θά μποροΰσε νά
οδηγήσει σέ παρεξηγήσεις. Ό Ι ω ά ν ν η ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς τό
υπογραμμίζει συχνά* σ ένα χ ω ρ ί ο δ μ ω ς τό εξαίρει ιδιαι­
τ έ ρ ω ς έντονα, διότι πρόκειται στήν ουσία γιά μία τ ρ ο π ο ­
ποίηση καί ε π έ κ τ α σ η τής ε κ φ ρ ά σ ε ω ς τοΰ Βασιλείου: «ή
γ ά ρ είς αυτήν (δηλ. τήν Θεομήτορα) τιμή είς τόν έξ αυ­
τής σ α ρ κ ω θ έ ν τ α α ν ά γ ε τ α ι » .
120
5
121
Ό Ε. J. Bicknell, α ν α φ ε ρ ό μ ε ν ο ς ιδιαίτερα σ τ ή θεο­
λογία τ ώ ν εικόνων τής Ρ ω μ α ι ο κ α θ ο λ ι κ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς ,
άσκεΐ τήν ακόλουθη κριτική σέ σ χ έ σ η μέ τό θέμα μας:
«Οί διακρίσεις αυτές (δηλ. λατρεία, ύπερδουλεία, δου­
λεία) είναι άριστες στή θεωρία, δ μ ω ς έχει αποδειχθεί πο­
λύ δ ύ σ κ ο λ ο νά βιωθοΰν στήν π ρ ά ξ η . Δέν υπάρχει κάτι
ώς θ ε ρ μ ό μ ε τ ρ ο ευσέβειας. Δέν είναι δυνατόν νά βασι-
120. Βλ. άνωτ. σ. 112.
ν
121. Εκθεσις ακριβής ..., 89, 43-44: Kotter I I , 208.
120
122
σθοΰμε σέ ακριβείς κ α ν ό ν ε ς » . Τί γίνεται στήν Ό ρ θ ό δοξη Ε κ κ λ η σ ί α , όσον ά φ ο ρ α τή θεωρία καί τήν π ρ ά ξ η ;
Είναι άραγε δλες αυτές οί θεολογικές α ν α φ ο ρ έ ς καί θεω­
ρίες συνειδητά γ ν ω σ τ έ ς στή μητέρα, πού οδηγεί τ ό μ ι κ ρ ό
της παιδί σ τ ό ε ι κ ο ν ο σ τ ά σ ι ο τοΰ σπιτιοΰ καί τοΰ δ ι δ ά σ κ ε ι
νά προσεύχεται; Ή τί συλλογίζεται ά ρ α γ ε ό ο δ ο ι π ό ρ ο ς ,
δ τ α ν μέσα σ τ ό δ ά σ ο ς ή σ τ ά βουνά συναντά ένα εικόνι­
σ μ α κι α υ τ ό μ α τ α σ τ α υ ρ ο κ ο π ι έ τ α ι ; ' Ή ποιά ε π ί δ ρ α σ η άσκοΰν καί ποιά σημασία έχουν σήμερα οί π ο λ λ έ ς είκό­
νες, οί όποιες κ ρ έ μ ο ν τ α ι σ τ ό ε ι κ ο ν ο σ τ ά σ ι ο ή σ τ ό ν τ ο ί χ ο
τοΰ ναοΰ ή ακόμη οί τοιχογραφίες γιά τόν ορθόδοξο χρι­
στιανό, δ τ α ν εισέρχεται στόν ιερό ν α ό καί προσεύχεται;
Τί σκέψεις κάνει ό απλός π ι σ τ ό ς , δ τ α ν γονατίζει μ π ρ ο ­
σ τ ά σέ μιά εικόνα, σ τ α υ ρ ο κ ο π ι έ τ α ι καί προσεύχεται;
Κατά π ό σ ο ν π ρ ο σ τ α τ ε ύ ε τ α ι άπό κ α τ α χ ρ ή σ ε ι ς ;
5
Θ ε ω ρ η τ ι κ ά δέν μποροΰν ν α π α ν τ η θ ο ύ ν αυτές οί ε­
ρωτήσεις, οί όποιες τίθενται έδώ συνειδητά κ α τ ά τ ρ ό π ο
όξύ καί α κ ρ α ί ο . Βεβαίως ό απλός π ι σ τ ό ς δέν είναι σέ θέ­
ση ν' αναπτύξει θεωρίες καί νά κάνει συλλογισμούς βα­
θ υ σ τ ό χ α σ τ ο υ ς , δ π ω ς αυτούς τοΰ Δ α μ ά σ κ η ν ο υ . Ό αυ­
θ ό ρ μ η τ ο ς τ ρ ό π ο ς , μέ τόν όποιο ό ο ρ θ ό δ ο ξ ο ς χ ρ ι σ τ ι α ν ό ς
συμπεριφέρεται απέναντι στίς είκόνες, είναι μ ο λ α τ α ΰ τ α
μία σίγουρη έ κ φ ρ α σ η τής π ί σ τ ε ω ς του καί τής ευσέβειας
του. "Ισως ή μητέρα νά μήν είναι σέ θέση νά πει λ ε π τ ο ­
μερώς, γιατί οδηγεί τό παιδί της μ π ρ ο σ τ ά στό εικονο­
σ τ ά σ ι ο τοΰ σπιτιοΰ γιά νά προσευχηθεί, άλλά τό γ ε γ ο ν ό ς
δτι έχει διαμορφώσει αυτό τό ε ι κ ο ν ο σ τ ά σ ι ο μπορεί νά
μ α ς διδάξει π ο λ λ ά . Αυτή ή γωνιά μέ τίς είκόνες είναι ό
ν α ό ς μέσα σ τ ό σπίτι. Ε κ ε ί μ π ρ ο σ τ ά , σέ σ υ ν α ν α σ τ ρ ο φ ή
μέ τούς αγίους, γονατίζει, δ τ α ν ζητάει προσευχομένη τ ή ν
υγεία τοΰ ά ρ ρ ω σ τ ο υ συζύγου της ή δ τ α ν ευχαριστεί τ ό
122. JE. J. Bicknell, A theological Introduction to the Thirthy-nine Articles
σ. 364. Βλ. επίσης άνωτ. σ. 114, σημ. 107.
121
Θ ε ό γιά κάτι κ α λ ό , πού τής συνέβη. Αυτές οι π ρ ά ξ ε ι ς πι­
στοποιούν τήν πεποίθηση της καί τήν πίστη της σ τ ό Θεό.
Καί αυτή ή πίστη τού α π λ ο ύ χριστιανού είναι τ ε λ ι κ ά ή ί­
δια πίστη, ό π ω ς αυτή τού μεγάλου καθηγητού τής θ ε ο λ ο
γίας. Καί ένα π ρ ά γ μ α δέν πρέπει νά ξεχνάμε σ' αυτή τή
συνάφεια, δτι οί μεγαλύτερες π α ρ α ν ο ή σ ε ι ς , τά σ χ ί σ μ α τ α
τ ώ ν ε κ κ λ η σ ι ώ ν καί οί αιρέσεις δέν π ρ ο ή λ θ α ν ά π ό τήν πί­
στη τοϋ α π λ ο ύ χριστιανού, ά λ λ ' α κ ρ ι β ώ ς ά π ό τούς επι­
σφαλείς συλλογισμούς καί τίς θεολογικές α π ό ψ ε ι ς εκ­
κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν η γ ε τ ώ ν καί θεολόγων. Ά π ό τήν άλλη
πλευρά δέν πρέπει π ά λ ι ά π ό αυτά νά συμπεράνομε, δτι
τυχόν κ α τ α χ ρ ή σ ε ι ς τοϋ ά π λ ο ϋ χριστιανοΰ σέ σ χ έ σ η μέ
τήν π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν εικόνων πρέπει νά επιδοκιμάζον­
ται. Έ δ ώ α κ ρ ι β ώ ς εγείρεται ή υ π ο χ ρ έ ω σ η τής θεολογίας
καί τής Ε κ κ λ η σ ί α ς νά περιχαράξει καί νά προσδιορίσει
τήν πίστη, ή οποία πρέπει νά έχει θεολογικά ερείσματα
καί νά ευσταθεί.
:
Ό Ι ω ά ν ν η ς ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς , ό όποιος έζησε βέβαια ε­
κ τ ό ς τ ώ ν συνόρων τ ή ς Βυζαντινής Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς , ανή­
κει χωρίς αμφιβολία στίς εξέχουσες π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ ε ς τής
ελληνικής π α τ ε ρ ι κ ή ς καί βυζαντινής ιστορίας τοΰ πνεύ­
μ α τ ο ς . Σ αυτόν, δ π ω ς καί στους περισσοτέρους ε κ κ λ η ­
σιαστικούς Π α τ έ ρ ε ς τής α ν α τ ο λ ή ς , αισθάνεται κανείς ε­
κείνη τήν πεποίθηση, κ α τ ά τήν οποία ή πίστη δέν α π ο ­
κλείει τή γνώση καί α ν τ ι σ τ ρ ό φ ω ς , ά λ λ ά τό ένα προϋπο­
θέτει καί συμπληρώνει τό ά λ λ ο . Ή αναζήτηση τής αλή­
θειας είναι π ά ν τ ο τ ε κ α θ ή κ ο ν τοϋ λόγου* αυτό βεβαίως
δέν σημαίνει α π ο δ έ σ μ ε υ σ η καί α π ο μ ά κ ρ υ ν σ η ά π ό τήν α­
π ο κ ά λ υ ψ η τοΰ Χρίστου καί τήν π α ρ α δ ε δ ο μ έ ν η αλήθεια.
Χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά είναι σ τ ό σημείο αυτό τά λόγια του, τά
όποια π ρ ο τ ά σ σ ε ι στόν π ρ ώ τ ο του λόγο: « Π ρ ώ τ ο ν μέν
ούν α π ά ν τ ω ν , οΐόν τινα τρόπιν ή θεμέλιον τ φ λογισμώ
κ α τ α π ή ξ α ς , τήν τής ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ς θεσμοθεσίας συν5
122
5
τήρησιν, δι ή ς σωτηρία προσγίγνεσθαι πέφυκε, του λό­
γου τήν βαλβίδα ήνέωξα, καί τούτον, ώ σ π ε ρ ϊ π π ο ν εύχάλινον, τ ή ς αφετηρίας π α ρ ώ ρ μ η σ α » .
Έ ά ν θά θέλαμε νά διευκρινίσομε αυτή τήν ε ι κ ό ν α ,
θά μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε νά π α ρ ο μ ο ι ά σ ο μ ε ί σ ω ς τ ό δ ρ ό μ ο τ ή ς θε­
ολογίας μέ μία άμαξα* κ α ί τά δύο ά λ ο γ α (πίστη κ α ί λογι­
κή) έχουν σ η μ α ν τ ι κ ά καθήκοντα* μόνον δ τ α ν ε κ π λ η ρ ώ ­
νονται αυτά τά κ α θ ή κ ο ν τ α καί ά π ό τίς δύο πλευρές, δ η ­
μιουργείται ή θεολογική γ ν ώ σ η , ή οποία δέν αρνείται τήν
π ρ ο τ ε ρ α ι ό τ η τ α τ ή ς π ί σ τ ε ω ς καί τ α υ τ ό χ ρ ο ν α δέν παραι­
τείται ά π ό τή λογική κ α τ ο χ ύ ρ ω σ η .
Μ ε θ ο δ ο λ ο γ ι κ ά επιβεβαιώνεται αυτή ή ά ρ χ ή κ α ί
στους τρεις λόγους τού Ι ω ά ν ν ο υ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ . Χ α ρ α ­
κτηρίζονται ά φ ' ενός ά π ό τή σταθερή πίστη καί ά φ ' έτε­
ρου ά π ό τήν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γνήσιας θεολογικής επιχειρημα­
τολογίας, ά λ λ ά καί λ ο γ ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς . Π ρ ο σ π ά θ η σ α
1 2 3
124
123. I , 3 (1233 Α). Πρβλ. I , 3 (1233 C). "Οπως στό χωρίο I , 3 (1233 Α) προ­
τάσσεται ή πίστη έναντι τής λογικής, έτσι δηλώνεται ακριβώς τό ίδιο πρά­
γμα, νομίζω, δταν ό Δαμασκηνός (Εις τήν ύπερένδοξον μεταμόρφωσιν του Κυ­
ρίου ημών Ίησοϋ Χρίστου, 5: PG 96, 553 AB) λέγει: «Παραθήσωμεν τράπεζαν
θείων λογίων τή τοΰ Πνεύματος κεκαρυκευμένην χάριτι, ού σοφία λόγων Ε λ ­
ληνικών έναβρυνομένην έπεί μηδέ λίαν τής τούτων μεμυήμεθα γνώσεως, άλ­
λά του δίδοντος γλώσσαν τοις μογιλάλοις τρανήν είς τό φθέγγεσθαι έπερειδομένην τή χάριτι». Παραμένει αμφίβολο, έάν ό Δαμασκηνός καταγράφει στό
σημείο αυτό «μία αύτομαρτυρία» γύρω άπό τίς φιλοσοφικές του γνώσεις, δ­
πως ισχυρίζεται ό G. Richter στήν επιμελημένη καί αξιόλογη εργασία του: Die
Dialektik des Johannes von Damaskos. Eine Untersuchung des Textes nach sei­
nen Quellen und seiner Bedeutung (Studia Patristica et Byzantina 10), Ettal 1964,
σ. 236 καί σημ. 573, δπου μάλιστα ή παραπομπή δέν είναι πλήρης καί υπάρχει
ή λέξη «μεμνήμεθα» άντί «μεμυήμεθα».
124. Ό Κ. Oehler, Antike Philosophie und byzantinisches Mittelalter. Aufsätze zur Geschichte des griechischen Denkens, München 1969, σ. 296, παρατηρεί
σωστά: «Στους Αόγους του γιά τίς Εικόνες αποδεικνύεται ό Δαμασκηνός δχι
μόνον λόγιος, άλλά προ πάντων στοχαστής, πού διαθέτει μέ σιγουριά φιλοσο­
φικά επιχειρήματα, τά όποια χρησιμοποιεί τίς περισσότερες φορές χωρίς μέν
νά τό δείχνει, άλλά μέ εξαιρετική τέχνη».
123
νά β α δ ί σ ω τόν ϊδιο δ ρ ό μ ο . Βεβαίως είχα συνείδηση του
γ ε γ ο ν ό τ ο ς , δτι ή πορεία αυτή μπορεί νά φανεί αινιγματι­
κή σ τ ό ν ο ρ θ ο λ ο γ ι σ μ ό . Διότι δέν πρέπει νά ξεχνούμε, δτι
ή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ζωή δέν μπορεί νά συμπορευθεΐ τίς περισ­
σ ό τ ε ρ ε ς φορές μέ τή σημερινή - σ έ αντίθεση μέ τήν
π α τ ε ρ ι κ ή - θεώρηση του λόγου (ratio). Ά λ λ ' επίσης α ς
μήν ξεχνούμε, δτι ή θρησκευτική ζωή είναι μιά α ν α γ κ α ί α
ε κ δ ή λ ω σ η τής ανθρωπινής υ π ά ρ ξ ε ω ς . Ή π α ρ ο ύ σ α έρευ­
να, ε λ π ί ζ ω , ρίχνει λίγο φ ώ ς σ' αυτή τήν π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή
καί τ α υ τ ό χ ρ ο ν α δίδει μία μαρτυρία ώ ς π ρ ό ς τή δ ι δ α σ κ α ­
λία τ ή ς Α ν α τ ο λ ι κ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς περί τών εικόνων. Ή
τ ρ α ν ή σ η μ α σ ί α π ά ν τ ω ς , τήν οποία έχουν οί είκόνες, προ­
κύπτει ξ ε κ ά θ α ρ α ά π ό τό γεγονός, δτι ή Ε κ κ λ η σ ί α μόνον
τήν τ ε λ ι κ ή νίκη κ α τ ά τής ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς καί τήν οριστική
α ν α σ τ ή λ ω σ η τών εικόνων (στίς 11 Μαρτίου 843) θεωρεί
ώ ς νίκη καί θρίαμβο τής Ό ρ θ ο δ ο ξ ί α ς καί έχει καθιερώ­
σει γι' α υ τ ό τήν «εορτή τής Ό ρ θ ο δ ο ξ ί α ς » , ή οποία τελεί­
ται τ ή ν π ρ ώ τ η Κυριακή τής Μ ε γ ά λ η ς Τ ε σ σ α ρ α κ ο σ τ ή ς .
Δ ' . ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ
ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΣ ΠΖ «ΠΕΡΙ ΕΙΚΟΝΩΝ» ΤΩΝ
«ΑΠΟΡΙΩΝ ΚΑΙ ΛΥΣΕΩΝ» ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ Τ Η Σ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΙΤΑΛΟΥ
Α ν ά μ ε σ α σ τ ά λίγα διασωθέντα έργα του Ι ω ά ν ν ο υ
Ί τ α λ ο ΰ (γεννήθηκε περί τό 1023 καί πέθανε τ ό 1083) ,
τοϋ δ ι α π ρ ε π ο ύ ς αύτοϋ μαθητή τοϋ Μ ι χ α ή λ Ψελλού καί ε­
νός ά π ό τούς σ η μ α ν τ ι κ ω τ έ ρ ο υ ς διανοουμένους σ τ ή βυ­
ζαντινή ιστορία τοΰ π ν ε ύ μ α τ ο ς , είναι οί « Ά π ο ρ ί α ι καί
1
2
1. [Ή παρούσα μελέτη αποτελεί ανακοίνωση, ή οποία έγινε στό 15ο Διε­
θνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο (Αθήνα 1976). Τά Πρακτικά δυστυχώς δέν
έξεδόθησαν].
Λεπτομερώς γιά τή ζωή καί τή δράση τοΰ Ιταλού πρβλ. Ρ. Ε. Stephanou,
Jean Italos, philosophe et humaniste (Orientalia Christiana Analecta 134), Roma
1949 σ. 15 έξ. P. Joannou, Christliche Metaphysik in Byzanz I . Die
Illuminationslehre des Michael Psellos und Joannes Italos, (Studia Patristica et
Byzantina 3), Ettal 1956, σ. 9 έξ. Ώ ς εξήγηση, γιατί «μας διασώθηκε μόνον έ­
να μέρος τού έργου του (τού Ιταλού)», αναφέρει ό Ρ. Joannou (Ioannes Italos,
Quaestiones Quodlibetales Άπορίαι καί Λύσεις, editio princeps, Ettal 1956, σ.
. VII) πολύ σωστά «τήν καταδίκη του καί τό επακολουθήσαν Autodafe»- πρβλ.
επίσης σ. Χ. Έ π ' αυτού δμως πρέπει κανείς νά παρατηρήσει, δτι ή χρήση τού
δρου Autodafe (ή μονολεκτική του απόδοση στά Ελληνικά είναι δύσκολη) σ'
αυτή τή συνάφεια είναι τελείως παραπλανητική, διότι πρόκειται γιά έναν δρο,
ό όποιος σημαίνει «τήν πανηγυρική ανακοίνωση τών αποφάσεων, πού πάρθη­
καν άπό τήν Ι ε ρ ά Εξέταση, είτε σέ περίπτωση άθωώσεως ενός κατά λάθος
κατηγορουμένου, είτε σέ περίπτωση καταδίκης ενός αποδεδειγμένα ένοχου».
Τό πρώτο Autodafe πρέπει έξ άλλου νά εκτελέσθηκε τό 1481 στή Σεβίλλη· βλ.
Λ. Stiegler, Autodafe, έν: LThK τ. 1, στ. 1128. Μέ τή σημασία αυτή ό όρος α­
ποδίδεται τελείως ανεπιτυχώς στήν περίπτωση τού Ιταλού.
2. Ή κρίση γιά τόν Ι τ α λ ό είναι κάπως δυσχερής ένεκα τής καταδίκης
126
Λύσεις» ί σ ω ς τ ό σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ ο έργο του. Ό τ ί τ λ ο ς τοϋ
έργου « Ά π ο ρ ί α ι καί Λύσεις» δέν π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι π ρ ο φ α ν ώ ς
ά π ό τον ίδιο το συγγραφέα.
Ή π ρ ώ τ η π λ ή ρ η ς κριτική έ κ δ ο σ η τοϋ έργου α ύ τ ο ϋ
3
του. Ή Άννα Κομνηνή (Αλέξιος V, 8, 5, έκδ. Β. Leib, τ. I I , Paris 1943, σ. 35,
15 έξ.) αναφέρει άφ' ενός, δτι «φιλοσοφίας άπάσης προέστη διδάσκαλος» και
δτι ήταν «ύπατος τών φιλοσόφων», άφ' έτερου δμως τόν επικρίνει άδικα:
«Τούτω (δηλ. τω Ψελλώ) γούν ό Ι τ α λ ό ς προσομιλήσας έν άπαιδεύτω ήθει και
βαρβαρικώ ούκ ήδύνατο φιλοσοφίας είς βάθος έλθείν διδασκάλων δλως μηδ'
έν τω μανθάνειν άνεχόμενος, θράσους ων μεστός καί άπονοίας βαρβαρικής
πάντων τε καθυπερτερεΐν καί πρό τού οίόμενος καί πρός αυτόν τόν Ψελλόν έκ
πρώτης αφετηρίας άντετάξατο ...». Αυτή τήν κρίση τής Κομνηνής ακολουθεί
πιστά καί ό Νικήτας Χωνιάτης (Θησαυρός όρθοδόξου πίστεως 23, έκδ. Th. L .
Fr. Tafel, Annae Comnenae Supplementa historiam ecclesiasticam
Tübingen
1832, σ. 1): «εραστής φιλοσοφίας άκρος ..., ύπό δέ τυφομανίας έπαγγελόμενος είδέναι». Ό Χωνιάτης (σ. 2) διηγείται γιά τό θάνατο τού Ι τ α λ ο ύ , δτι έρρίφθη στή θάλασσα μέ τίς λέξεις «δέξαι με, Πόσειδον». Αυτό πρέπει νά θεωρη­
θεί κατά τή γνώμη μου, μάλλον ώς ένας μύθος καί πιθανόν ένας τρόπος δι­
καιολογίας τής καταδίκης του καί δχι ώς ίστορικό γεγονός (Βλ. επίσης Ρ. Jo­
annou, Christliche Metaphysik ..., σ. 10, δπου αναφέρονται οί διάφορες τηγές
γιά τή «ζωή καί δράση τού Ιταλού»). Τό δτι ή αφήγηση αυτή δέν άφορα τόν ί­
διο τόν Ι τ α λ ό , άλλά τό μαθητή του Σερβλία (πρβλ. Ν. Γιακονμάκη, Ή πνευ­
ματική κίνησις κατά τόν llov αιώνα έν Βυζαντίω, Νέα Σιών 11, 1911, 321. Β.
Tatakis, La philosophic byzantine [Ε. Brehier, Histoire de la philosophic, 2c fasc.
supplementaire|, Paris 1959, σ. 215. Τον αυτού, Θέματα χριστιανικής καί βυ­
ζαντινής φιλοσοφίας, Αθήναι 1952, σ. 182. Στ. Παπαδοπούλου, Ιωάννης ό Ι ­
ταλός, έν: ΘΗΕ, τ. 7, στ. 7) είναι, νομίζω, λάθος· ιδού τό κείμενο: «"Οθεν καί
ξυνθέμενος (δηλ. ό Τταλός) ένδεκα κεφάλαια περί πίστεως, πολλούς διέφθει­
ρε τών ακροατών, καί τής έν αύτοϊς λύμης μετέδωκεν ένα δέ τινα, Σερ3λίαν
τούπώνυμον, καί λαμπρώς έλληνίζειν έδίδαξεν. 'Αμέλει καί στάς έπί σκοπέ­
λου νυκτός άωρί, καί φθεγξάμενος ές δσον είχε, δέξαι με Πόσειδον, εαυτόν έπαφήκε τω λαίτματι». Τό υποκείμενο τού «έπαφήκε», δπως καί τού «διέφθει­
ρε», «μετέδωκεν» καί «έδίδαξεν», είναι ό «Ιταλός». Αυτό γίνεται σαφέ; και
άπό τή νοηματικά ρητορική επίταση στό κείμενο: Ό Ι τ α λ ό ς ισχυριζόταν, δτι
γνώριζε καλά τήν 'Αγία Γραφή καί τούς εκκλησιαστικούς Πατέρες· y\ αυτό
συνέθεσε ένδεκα κεφάλαια πίστεως, παρέσυρε πολλούς ακροατές του κλπ.
2
3. Αναγνωρίζοντας καί εξαίροντας προφανώς τή σπουδαιότητα ούτού
τού έργου τού Ιταλού ό Ρ. Ε. Stephanou (Jean Italos ..., σ. 8-12) ανέγραψε
τούς τίτλους όλων τών κεφαλαίων χωριστά. Ώρισμένες Απορίες είχα\ ήδη
127
έγινε ά π ό τ ό ν Π ε ρ ι κ λ ή Τωάννου: Ioannes Italos Quaestiones quodlibetales ( Ά π ο ρ ί α ι καί Λύσεις), Studia Patristica
et Byzantina4, Ettal: Buch-Kunstverlag 1956. Σ τ ό σ υ μ π λ ή ­
ρωμα (σ. 151-158) εξέδωσε μαζί ό Ι ω ά ν ν ο υ τίς, μέχρι τ ό ­
τε α γ ν ο ο ύ μ ε ν ε ς , απορίες: π ζ ' «Περί εικόνων» καί π η '
«Περί τ ώ ν δύο φύσεων έν Χ ρ ι σ τ ώ » .
Μέ τ ή ν π ρ ώ τ η ά π ό αυτές τίς π ρ α γ μ α τ ε ί ε ς , π ζ ' Περί
ε ι κ ό ν ω ν , α σ χ ο λ ε ί τ α ι ή π α ρ ο ύ σ α μελέτη καί επιδιώκει έ­
να δ ι π λ ό σ τ ό χ ο : π ρ ώ τ ο ν νά επιστήσει τήν π ρ ο σ ο χ ή τ ώ ν
ερευνητών σ τ ή ν πηγή τοΰ Ι τ α λ ο ύ καί δεύτερον νά εξετά­
σει τήν « ο ρ θ ο δ ο ξ ί α » τ ή ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς αυτής καί νά ρίξει
έτσι λίγο φ ώ ς καί στήν κ α τ α δ ί κ η του έξ α φ ο ρ μ ή ς τ ή ς δι­
δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ περί τ ώ ν εικόνων.
4
1. Ή π η γ ή τής πραγματείας «Περί εικόνων»
Ό έ κ δ ο τ η ς τ ώ ν Α π ο ρ ι ώ ν καί Λύσεων, Π ε ρ ι κ λ ή ς
Ι ω ά ν ν ο υ , α ν α κ ά λ υ ψ ε τήν π ρ α γ μ α τ ε ί α «Περί ε ι κ ό ν ω ν »
σ τ ό ν κ ώ δ ι κ α Parisinus gr. 1868 (φφ. 66ν - 67r) « α ν ά μ ε σ α
σέ μία ε κ λ ο γ ή λ ο γ ι κ ώ ν π ρ α γ μ α τ ε ι ώ ν ά π ό τίς 93 Α π ο ρ ί ε ς
... Τ ί π ο τ ε δέν άφηνε υποψίες γιά τήν ύπαρξη τ η ς . Δ έ ν υ­
π ή ρ χ ε κ α ν έ ν α ς ενδιάμεσος κενός χ ώ ρ ο ς στήν ά ρ χ ή ή
σ τ ό τ έ λ ο ς , κανένα ζωγραφισμένο α ρ χ ι κ ό γ ρ ά μ μ α » .
5
έκδόσει ό Th. Uspensky (Sinodik ν nedelju provoslavija, Odessa 1893, σ. 57 έξ.)
και ό G. Cereteli (Joannis I tali opuscula selecta, τ. 1, Tiflis 1924, σ. 29 έξ.: τ. 2,
Tiflis 1926, σ. 47 έξ. )· βλ. και P. Joannou, Ioannes Italos Quaestiones Quodlibeta­
les ..., σ. X I .
4. Ό P. Ε. Stephanou (Jean Italos ..., σ. 12) παρουσιάζει γι' αυτό στήν απα­
ρίθμηση τών Αποριών ένα κενό (πρβλ. επίσης σ. 8, σημ.). Αυτό τό κενό τό εί­
χε ήδη επισημάνει ό Μ. Hase (Notices et extraits, τ. IX/2, Paris 1813, σ. 149).
5. P. Joannou, Zwei vermißte Traktate aus den 93 Quaestiones Quodlibetales
des Johannes Italos: De iconis und De duabus naturis in Christo, έν: Silloge Bizantina in onore di Silvio Giuseppe Mercati, Roma 1957, σ. 234. Πρβλ. επίσης Του αύ­
τοϋ, Ioannes Italos Quaestiones Quodlibetales ..., σ. Χ.
128
Ή τ α ν φυσικά κ α θ ή κ ο ν του ε κ δ ό τ η Ι ω ά ν ν ο υ νά πλουτίσει
κ α τ ά τό δυνατόν τήν κριτική έ κ δ ο σ η τ ώ ν Α π ο ρ ι ώ ν καί
Λύσεων καί μέ στοιχεία π η γ ώ ν , πού τ υ χ ό ν έ χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σε ό Ι τ α λ ό ς . Γι' αυτό « π ρ ο σ π ά θ η σ ε » , ό π ω ς γράφει ό ί­
διος, «νά π α ρ α π έ μ ψ ε ι καί σέ έμμεσες παραθέσεις συγγρα­
φέων, τούς οποίους ό Ι τ α λ ό ς έχρησιμοποίησε καί ανέφε­
ρε ή πού σίγουρα έχρησιμοποίησε χ ω ρ ί ς νά τ ο ύ ς κ α τ ο ­
νομάσει, π.χ. τόν Ι ω ά ν ν η Δ α μ α σ κ η ν ό » . Στήν έν λ ό γ φ
π ρ α γ μ α τ ε ί α περί εικόνων δέν α ν α φ έ ρ θ η κ α ν μ ο λ α τ α ύ τ α
στοιχεία πηγών, έ κ τ ο ς ά π ό δύο χ ω ρ ί α τής Ά γ . Γ ρ α φ ή ς .
Α υ τ ό τό κενό θέλει νά συμπληρώσει ή προκειμένη μελέτη.
"Οταν τό χειμερινό ε ξ ά μ η ν ο 1974/75 π ρ α γ μ α τ ο ­
ποιούσα στό Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Βόννης μία σειρά μ α θ η μ ά τ ω ν
γύρω ά π ό φιλοσοφικές καί θεολογικές α π ό ψ ε ι ς τ ή ς διδα­
σ κ α λ ί α ς περί εικόνων στήν Ό ρ θ ό δ ο ξ η Ε κ κ λ η σ ί α καί έπ ρ α γ μ α τ ε υ ό μ ο υ ν ε κ λ ε κ τ ά κείμενα ά π ό "Ελληνες Π α τ έ ­
ρες καί βυζαντινούς ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ ς συγγραφείς, διεπίσ τ ω σ α , οτι ή π ρ α γ μ α τ ε ί α τού Ι τ α λ ο ύ «Περί Ε ι κ ό ν ω ν » έ­
χει σχηματισθεί σ χ ε δ ό ν α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά ά π ό κείμενα τοΰ
Ι ω ά ν ν ο υ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ . Πριν λοιπόν ε ξ ε τ ά σ ω διεξοδικώτερα τήν ε ξ ά ρ τ η σ η αυτή, θεωρώ έ δ ώ α π α ρ α ί τ η τ ο νά πα­
ραθέσω τ ά κείμενα σ υ ν ο π τ ι κ ά σέ τρεις σ τ ή λ ε ς . Ή π ρ ώ τ η
στήλη περιέχει ο λ ό κ λ η ρ ο τό κείμενο τ ή ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς
«Περί Ε ι κ ό ν ω ν » τοΰ Ι ω ά ν ν ο υ Ι τ α λ ο ύ ( Ά π ο ρ ί α ι καί Λύ­
σεις, π ζ ' : Joannou, σ. 151). Ή δεύτερη στήλη κείμενα ά­
πό τά κεφάλαια 9-13 τοΰ π ρ ώ τ ο υ καί ή τρίτη κείμενα τών
κεφαλαίων 16-23 τοΰ τρίτου Λόγου « Π ρ ό ς τ ο ύ ς διαβάλ­
λ ο ν τ α ς τ ά ς αγίας ε ι κ ό ν α ς » τού Ι ω ά ν ν ο υ Δ α μ ά σ κ η ν ο υ
[Die Schriften des Johannes von Damaskos, έ κ δ . Byz. In­
stitut der Abtei Scheyern, έπιμελ. Β. Kotier, τ. 3 (Patristi­
sche Texte und Studien 17), Berlin-New York 1975, σ. 83-86
καί 125-130].
6
6. P. Joannou, Ioannes Italos Quaestiones Quodlibetales ..., σ. X I I .
Ιωάννου Ιταλού
ΠΖ'
Περι
εικόνων
«Είκών έστιν ο μ ο ί ω μ α χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό ν του π ρ ω τ ο τ ύ π ο υ
κ α τ ά τι διαφέρον αυτού ού γ ά ρ
κ α τ ά π ά ν τ α έξομοιούται τ φ
ά ρ χ ε τ ύ π φ ή ε ί κ ώ ν είκών δέ εϊρηται π α ρ ά τό έοικέναι έ τ έ ρ ω ,
ο έστι τό ό μ ο ι ο ΰ ν π ε ν τ α χ ώ ς δέ
λέγεται ή ε ί κ ώ ν φυσική, π α ρ α ­
δ ε ι γ μ α τ ι κ ή , τ υ π ω τ ι κ ή , αίνιγμ α τ ώ δ η ς , μνημονευτική, ή καί
διπλή έστι, λογική καί αίσθητι­
κή.
Καί φυσική μέν έστι, καί α­
π α ρ ά λ λ α κ τ ο ς ή είκών τού αο­
ράτου θεού καί Π α τ ρ ό ς ό Υίός,
όλον έν έ α υ τ ώ φέρων τόν Π α ­
τέρα καί κ α τ ά π ά ν τ α έ χ ω ν τήν
π ρ ο ς αυτόν τ α υ τ ό τ η τ α , μ ό ν φ
Ι ω ά ν ν ο υ Δαμασκηνού
Προς τους διαβάλλοντας
...,
Ίωάννου Δαμασκηνού
Α'
Πρός τους διαβάλλοντας
..., Γ'
«(16) Είκών μέν ούν έστιν ο­
«(9) Είκών μέν ούν έστιν ο­
μοίωμα χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τό π ρ ω - μοίωμα καί π α ρ ά δ ε ι γ μ α καί έτ ό τ υ π ο ν μετά τού καί τινα δια- κ τ ύ π ω μ ά τίνος έν έαυτώ δειφοράν έχειν π ρ ό ς α ύ τ ό ' ού γ ά ρ κνύον τό είκονιζόμενον, πάν­
κ α τ ά π ά ν τ α ή είκών όμοιούται τ ω ς δέ ού κ α τ ά π ά ν τ α έοικεν ή
π ρ ό ς τό ά ρ χ έ τ υ π ο ν .
είκών τ ω π ρ ω τ ο τ ύ π φ τουτέστι
τω είκονιζομένω - ά λ λ ο γ ά ρ έ­
στιν ή είκών καί ά λ λ ο τό
είκονιζόμενον - καί π ά ν τ ω ς όράται έν αύτοΐς διαφορά, έπεί
ούκ ά λ λ ο τούτο καί ά λ λ ο εκεί­
νο.
(18) ... Π ρ ώ τ η ούν φυσική
Ε ί κ ώ ν τοίνυν ζ ώ σ α , φυσική
καί α π α ρ ά λ λ α κ τ ο ς τού αορά­ καί α π α ρ ά λ λ α κ τ ο ς είκών τού
του θεού ό υίός όλον έν έ α υ τ φ α ο ρ ά τ ο υ θεού ό υίός τού πα­
φέρων τον π α τ έ ρ α , κ α τ ά πάν­ τ ρ ό ς έν έ α υ τ ώ δεικνύς τόν πα­
τα έ χ ω ν τήν π ρ ό ς αυτόν τ α υ τ ό ­ τέρα.
τ η τ α , μόνω δέ διαφέρων τ ω αί-
δέ διαφέρων τ ω α ί τ ι α τ φ , εκ
του Π α τ ρ ό ς γ ά ρ , ει και μή μετ'
αυτόν έ χ ω ν τό είναι.
Παραδειγματική δέ ή προ­
αιώνιος καί άεί ω σ α ύ τ ω ς έχου­
σα βουλή τού θεού, ή χ α ρ α κ τ η ρίζουσα καί είκονίζουσα π ά ν τ α
τά ύ π ' αυτού π ρ ο ω ρ ι σ μ έ ν α καί
ά π α ρ α β ά τ ω ς έσόμενα πριν γε­
νέσεως αυτών, ώ σ π ε ρ ή διά­
νοια τού ο ι κ ο δ ό μ ο υ άνατυποΐ
καί εικονίζει τό σ χ ή μ α τού
μ έ λ λ ο ν τ ο ς ύ π ' αυτού κτισθήναι
οίκου, ήν π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό ν ό μέ­
γ α ς έ κ ά λ ε σ ε Διονύσιος.
7. Περι θείων ονομάτων 5, 8: PG 3, 824C.
τ ι α τ ώ ... Έ ξ αυτού γ ά ρ , ει καί
μή μετ' αυτόν έχει τό είναι, δ­
περ έστιν ό γ ε ν ν ή σ α ς π α τ ή ρ .
(10) Είσί δέ καί έν τ ω θεώ εί­
κόνες καί παραδείγματα τ ώ ν
ύ π ' αυτού έσομένων, τουτέστιν
ή βουλή αυτού ή π ρ ο α ι ώ ν ι ο ς
καί άεί ω σ α ύ τ ω ς έ χ ο υ σ α ...
Τ α ύ τ α ς τ ά ς ε ι κ ό ν α ς καί τ ά πα­
ρ α δ ε ί γ μ α τ α π ρ ο ο ρ ι σ μ ο ύ ς φησιν ό άγιος Δ ι ο ν ύ σ ι ο ς ό π ο λ ύ ς
... Έ ν γ ά ρ τή βουλή αυτού έχ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ ο καί είκονίζετο
π ά ν τ α τά ύ π ' αυτού προωρι­
σμένα καί ά π α ρ α β ά τ ω ς έσόμε­
να πριν γενέσεως αυτών, ώσ­
περ, εϊ τις βούλοιτο ο ί κ ο δ ο μ ή σαι οίκον, άνατυποΐ καί εικονί­
ζει π ρ ώ τ ο ν τό σ χ ή μ α κ α τ ά διά­
νοια ν.
7
Ο
(19) Δ ε ύ τ ε ρ ο ς τ ρ ό π ο ς εικό­
ν ο ς ή έν τ ω θεώ τ ώ ν ύ π αυτού
έ σ ο μ έ ν ω ν έννοια, τουτέστιν ή
π ρ ο α ι ώ ν ι ο ς αυτού βούλησις ή
άεί ω σ α ύ τ ω ς έχουσα ... είκό­
νες γάρ καί παραδείγματα τ ώ ν
ύ π ' αυτού έσομένων ή περί έ­
κ α σ τ ο υ αυτών έννοια, οϊ καί
π ρ ο ο ρ ι σ μ ο ί π α ρ ά τ ω ά γ ί φ Διο­
νυσία) ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι . Έ ν γ ά ρ τή
βουλή αυτού έ χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ ο
καί είκονίζετο πριν γενέσεως
τά ύ π ' αυτού π ρ ο ω ρ ι σ μ έ ν α καί
ά π α ρ α β ά τ ω ς έσόμενα.
5
Τ υ π ω τ ι κ ή δέ, ή τ ώ ν αορά­
των καί α τ ύ π ώ τ ω ν σ ω μ α τ ι κ ώ ς
έγγινομένη έ κ τ ύ π ω σ ι ς π ρ ό ς άμυδράν κ α τ α ν ό η σ ι ν του αορά­
του* διά γ ά ρ τ ή ς αισθητής φαν­
τ α σ ί α ς τής έν τή έ μ π ρ ο σ θ ί φ
κοιλία του ε γ κ ε φ ά λ ο υ συστασα, τή μέση π α ρ α π έ μ π ε τ α ι του
λογικού κρίσει, καί ά π ' αύτοϋ
έν τή όπισθία τ ή ς μνήμης
θησαυρίζεται* κ α ν γ ά ρ έ π ' άλ­
λα κ ά μ η ό νους, αδυνατεί ά π ο στήναι τ ώ ν σ ω μ α τ ι κ ώ ν πάνυ*
διά τούτο τοις άγγέλοις π τ ε ρ ά
καί π ρ ό σ ω π α διαφόρων ζώων
καί ό μ μ α τ α καί χείρας καί
σ κ έ λ η περιτίθησιν, καί τήν ά­
π ε ρ ί γ ρ α π τ ο ν τού θεοϋ φύσιν ει­
κονίζει καί δι' ηλίου καί φ ω τ ό ς
8. Λόγος 28, 13: ΒΕΠ 59, 226.
(11) Είτα πάλιν είκόνες είσί
τ ώ ν α ο ρ ά τ ω ν καί α τ ύ π ώ τ ω ν ,
σ ω μ α τ ι κ ώ ς τυπουμένων π ρ ό ς
ά μ υ δ ρ ά ν κ α τ α ν ό η σ ι ν . Καί γ ά ρ
ή θεία γραφή τύπους θεώ καί
άγγέλοις περιτίθησι ... Διά γ ά ρ
τ ή ς αίσθήσεως φ α ν τ α σ ί α τις
συνίσταται έν τή έ μ π ρ ο σ θ ί φ
κοιλία τού ε γ κ ε φ ά λ ο υ καί ού­
τω τω κριτικώ παραπέμπεται
καί τή μνήμη ένθησαυρίζεται.
Φησί γοϋν καί ό θεορρήμων
Γ ρ η γ ό ρ ι ο ς , ότι π ο λ λ ά κ ά μ ν ω ν
ό νους έκβήναι τά σ ω μ α τ ι κ ά
π ά ν τ η αδυνατεί ... Ό ρ ώ μ ε ν
γ ά ρ ε ι κ ό ν α ς έν τοις κτίσμασι
μηνυούσας ήμΐν ά μ υ δ ρ ώ ς τ ά ς
θείας έμφάσεις* ώ ς οτε λέγομεν τήν άγίαν τ ρ ι ά δ α , τήν
(21) Τ έ τ α ρ τ ο ς τ ρ ό π ο ς εικό­
ν ο ς τ ή ς γ ρ α φ ή ς σ χ ή μ α τ α καί
μ ο ρ φ ά ς καί τ ύ π ο υ ς ά ν α π λ α τ τούσης τών αοράτων καί α σ ω ­
μ ά τ ω ν σ ω μ α τ ι κ ώ ς τυπουμένων
π ρ ό ς ά μ υ δ ρ ά ν κ α τ α ν ό η σ ι ν θε­
οϋ τε καί αγγέλων ... ό θειος
λ ό γ ο ς ... τοις ά π λ ο ΐ ς καί άμορφώτοις τύπους τινάς περι­
τίθησι ...
8
Ό ρ ώ μ ε ν δέ καί έν τοις κτίσμασιν ε ι κ ό ν α ς μηνυούσας ή ­
μΐν ά μ υ δ ρ ώ ς τ ά ς θείας έμφάσεις, ώ ς οτε λέγομεν τήν άγίαν
τ ρ ι ά δ α τήν ύ π ε ρ ά ρ χ ι ο ν είκονί-
καί άκτΐνος καί π η γ ή ς άειζώου ύ π ε ρ ά ρ χ ι ο ν , είκονίζεσθαι δι η ­ ζεσθαι δι' ήλιου καί φ ω τ ό ς καί
καί π ρ ο χ ο ή ς π ο τ α μ ο ύ μύρου λίου καί φ ω τ ό ς καί ά κ τ ΐ ν ο ς ή άκτΐνος ή π η γ ή ς άναβλυζού­
καί (?>όδου καί φυτού καί άν­ πηγής άναβλυζούσης καί π η - σης καί π η γ α ζ ο μ έ ν ο υ ν ά μ α τ ο ς
θους καί νοΰ καί λόγου καί γ α ζ ο μ έ ν ο υ
νάματος
κ α ί καί π ρ ο χ ο ή ς ή νοΰ καί λόγου
πνοής τής κ α θ η μ ά ς καί άλ­ π ρ ο χ ο ή ς · ή νοΰ καί λόγου καί καί π ν ε ύ μ α τ ο ς τοΰ κ α θ ' η μ ά ς ή
λων ζ φ ω ν καί σ χ η μ ά τ ω ν , διά π ν ε ύ μ α τ ο ς τοΰ κ α θ ' η μ ά ς · ή £>όδου φυτού καί άνθους καί
τούτων α π ά ν τ ω ν τ ά ς θείας έμ- 1?)όδου φυτού καί άνθους καί εύωδίας.
φάσεις ά μ υ δ ρ ώ ς ήμΐν έμφανί- εύωδίας.
ζουσα.
(12) Πάλιν είκών λέγεται
(22) Π έ μ π τ ο ς τ ρ ό π ο ς εικό­
Αινιγματώδης δέ, ή τό μέλ­
λον διά σ υ μ β ό λ ω ν ζωγραφοΰ- ή τ ώ ν έσομένων αινιγματωδώς νος λέγεται ό προεικονίζων καί
σα ώ ς ή θ ά λ α σ σ α κ α τ ά τόν 'Α- σ κ ι α γ ρ α φ ο ύ σ α τ ά μ έ λ λ ο ν τ α , π ρ ο δ ι α γ ρ α φ ώ ν τά μ έ λ λ ο ν τ α ,
π ό σ τ ο λ ο ν τ ό ύδωρ τοΰ βαπτί­ ώ ς ... ή τε θ ά λ α σ σ α , τό ύδωρ ώ ς ... ή τε θ ά λ α σ σ α , τό ύδωρ
σ μ α τ ο ς καί ή νεφέλη τ ό άγιον καί ή νεφέλη τό τοΰ β α π τ ί σ μ α ­ καί ή νεφέλη τό τοΰ β α π τ ί σ μ α ­
τ ο ς πνεΰμα.
Πνεΰμα είκόνιζεν ( Α '
Κορ τ ο ς πνεΰμα.
10,2).
(13) Π ά λ ι ν είκών λέγεται
Κατά μνήμην δέ, ή π ρ ό ς ώφέ(23) Έ κ τ ο ς τ ρ ό π ο ς ε ι κ ό ν ο ς
λειαν τ ώ ν έσομένων ύστερον τ ώ ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν ή κατά τίνος ό πρός μνήμην τ ώ ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν
θεωρία ά π ό τίνος π ρ ο γ ε γ ο ν ό ­ θαύματος μνήμην ή τιμής ... ή θ α ύ μ α τ ο ς ... π ρ ό ς τήν είς ύ­
τος· διπλή δέ αύτη διά τε λό­ π ρ ό ς τήν είς ύστερον τ ώ ν θεω- στερον τ ώ ν θεωμένων ώφέ­
γου έγγραφου, ώ ς αυτός ό θεός μένων ώφέλειαν, ... Δ ι π λ ή δέ λειαν ... Δ ι π λ ή δέ αύτη* διά τε
5
4
5
τόν νόμον έν λίθοις έ χ ά ρ α ξ ε ,
καί τ ώ ν π ά λ α ι άγιων τ ά ς βί­
βλους γραφήναι έκέλευσε, καί
δι αισθητής θεωρίας, ώ ς τήν
σ τ ά μ ν ο ν καί τήν |?>άβδον είς
μνημόσυνον έν τή κ ι β ω τ ώ τεθήναι ό τ ώ ν ό λ ω ν συνέταξε θε­
ός ( Έ ξ 34, 1 έξ.), κ α θ ' δν τρό­
πον τ ώ ν αρίστων α ν δ ρ ώ ν τ ά ς
ε ι κ ό ν α ς καί τ ά ς ά ρ ε τ ά ς άναγ ρ ά φ ο μ ε ν καί π α ν ε υ σ ε β ώ ς άναστηλοϋμεν.»
9
αύτη διά τε λόγου ταΐς βίβλοις
εγγραφόμενου, ώ ς ό θεός τον
νόμον ταΐς πλαξίν έ ν ε κ ό λ α ψ ε
καί τούς τ ώ ν θεοφιλών α ν δ ρ ώ ν
βίους ά ν α γ ρ ά π τ ο υ ς γενέσθαι
π ρ ο σ έ τ α ξ ε , καί διά θεωρίας αι­
σθητής, ώ ς τήν σ τ ά μ ν ο ν καί
τήν £>άβδον έν τή κ ι β ω τ ώ τεθήναι π ρ ο σ έ τ α ξ ε ν είς μνημόσυ­
νον. Ο ύ τ ω καί νΰν τ ά ς ε ι κ ό ν α ς
τ ώ ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν καί τ ά ς ά ρ ε τ ά ς
διαγράφομεν.»
λόγου ταΐς βίβλοις εγγραφόμε­
νου
ώ ς ό θεός τ ό ν νόμον
ταΐς πλαξίν έ ν ε κ ό λ α ψ ε καί
τούς τ ώ ν θεοφιλών α ν δ ρ ώ ν
βίους ά ν α γ ρ ά π τ ο υ ς γενέσθαι
π ρ ο σ έ τ α ξ ε - καί διά θεωρίας
αισθητής, ώ ς τήν σ τ ά μ ν ο ν καί
τήν ί>άβδον έν τή κ ι β ω τ ώ τεθήναι π ρ ο σ έ τ α ξ ε ν είς μνημόσυ­
νον αίώνιον ... Ούτω καί νϋν
τ ά ς ε ι κ ό ν α ς τ ώ ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν ε­
ν ά ρ ε τ ω ν α ν δ ρ ώ ν π ρ ό ς ζήλον
καί μνήμην καί ζήλον η μ ώ ν
πόθω ά ν α γ ρ ά φ ο μ ε ν . »
134
Α κ ό μ η και μιά επιπόλαιη σύγκριση αυτών τών κει­
μένων δείχνει σ α φ ώ ς , δτι ή π ρ α γ μ α τ ε ί α «Περί εικόνων»
τοΰ Ι ω ά ν ν ο υ Ι τ α λ ο ύ είναι ένα σ χ ε δ ό ν κ α τ ά λέξιν συμπίλημα τοΰ π ρ ώ τ ο υ Λόγου « Π ρ ό ς τ ο ύ ς δ ι α β ά λ λ ο ν τ ο ς τ ά ς
αγίας ε ι κ ό ν α ς » τοΰ Ι ω ά ν ν ο υ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ . Είναι μάλι­
σ τ α γ ν ω σ τ ό , δτι καί οί τρεις Λόγοι τοΰ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ κα­
τά βάση επεξεργάζονται τ ό ίδιο υλικό καί ή παραδεδομέ­
νη σειρά τους αναλογεί μέ τή σειρά συγγραφής τους . Ε ­
νώ λοιπόν ό δεύτερος Λ ό γ ο ς α π ο κ λ ε ί ε τ α ι ν ' απετέλεσε
πηγή τού κειμένου τοΰ Ι τ α λ ο ύ , επειδή δέν περιέχε. ούτε
τόν ορισμό τοΰ δρου «είκών» ούτε τήν απαρίθμηση τών
ειδών τ ώ ν εικόνων, πρέπει στή συνάφεια αυτή νά δοθεί
α π ά ν τ η σ η στό ε ρ ώ τ η μ α , γιατί ή π ρ α γ μ α τ ε ί α «Περί εικό­
νων» τοΰ Ί τ α λ ο ΰ αποτελεί αντιγραφή ά π ό τόν πρώ-io καί
δχι ά π ό τ ό ν τρίτο Λ ό γ ο τοΰ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ . Έ ξ ώ φ £ α λ μ η
είναι κ α τ ' α ρ χ ή ν ή εγγύτητα κι ο μ ο ι ό τ η τ α τού περιεχομέ­
νου ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τοΰ κειμένου τ ή ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς πρός τόν
π ρ ώ τ ο Λ ό γ ο , ά π ό τόν ορισμό τ ή ς ε ι κ ό ν α ς μέχρι τά ά π α ριθμούμενα είδη. Τό τελευταίο πρέπει νά υπογραμμισθεί
ιδιαίτερα: Τό σ ύ γ γ ρ α μ μ α «Περί ε ι κ ό ν ω ν » ονομάζει μόνο
πέντε είδη εικόνων, ό π ω ς καί ό π ρ ώ τ ο ς Λ ό γ ο ς , ενώ ό
τρίτος Λ ό γ ο ς αναφέρει συνολικά έξι εϊδη ε ί κ ό ν ω ν .
"Αν κανείς εξετάσει ά ν α λ υ τ ι κ ώ τ ε ρ α τ ά δύο κείχενα,
θά παρατηρήσει, δτι ό Ι τ α λ ό ς έχει συμπτύξει τό κείμενο
τοΰ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ . Σέ π ο λ λ ά σημεία τό έχει τροποποιήσει
τ ό σ ο ώ ς π ρ ό ς τ ό ύφος δ σ ο καί ώ ς π ρ ό ς τή σειρο τών
π ρ ο τ ά σ ε ω ν καί τ ώ ν σ κ έ ψ ε ω ν . Έ κ τ ο ς ά π ό ένα χχ>ρίο,
π ρ ό ς τό τ έ λ ο ς τ ώ ν γ ρ α φ ο μ έ ν ω ν σ χ ε τ ι κ ά μέ τήν «τυτωτικήν ε ι κ ό ν α » , τό κείμενο τού Δ α μ ά σ κ η ν ο υ έχει αποδοθεί
9
1(
9. Πρβλ. επίσης Β. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damask<s ..., τ.
I I I , σ. 5 έξ.
10. Πρβλ. Ιωάννου Δαμάσκηνου, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς σ/ίας ει­
κόνας Γ ' , 20: Kotter I I I , 128 έξ.: «τρίτος τρόπος εικόνος ό κατά μίμηην ύπό
θεοϋ γενόμενος, τουτέστιν ό άνθρωπος ...». Βλ. άνωτ. σ. 93 έξ.
135
11
πιστά ώς π ρ ό ς τό λεξιλόγιο και κ α τ α ν ο η τ ά · έ κ ε ΐ , δ π ο υ
ή Ά γ . Τ ρ ι ά δ α ( κ α τ ά τόν Ι τ α λ ό ή φύση τοΰ Θεοΰ!) υπο­
δηλώνεται μέσω ο ρ α τ ώ ν εικόνων, οί π α ρ ε κ κ λ ί σ ε ι ς τοΰ
Ι τ α λ ο ύ καθιστοΰν τό κείμενο μ ά λ λ ο ν αινιγματικό: ά π ό
τίς τέσσερις είκόνες τοΰ Δ α μ ά σ κ η ν ο υ ή 1η: ήλιος, φ ώ ς ,
ά κ τ ί ς (καί κ α τ ά τόν Ι τ α λ ό ή πρώτη) καί ή 3η: νους, λό­
γ ο ς , πνεΰμα (κατά τόν Ι τ α λ ό ή τετάρτη) έχουν αποδοθεί
σ ω σ τ ά , ένώ ή 2η: π η γ ή , ν ά μ α , π ρ ο χ ο ή (καί κ α τ ά τόν Ι ­
τ α λ ό ή δεύτερη) καί ή 4η: ρόδον, άνθος, εύωδία ( κ α τ ά
τόν Ι τ α λ ό ή τρίτη) παρουσιάζουν στόν Ι τ α λ ό τ ρ ο π ο π ο ι ­
ήσεις, οί όποιες δυσχεραίνουν τήν κ α τ α ν ό η σ η . Οί π α ρ ε κ ­
κλίσεις δέν έξηγοΰνται ά λ λ ω σ τ ε ούτε ά π ό τ ό γ ε γ ο ν ό ς , δ­
τι ό Ι ω ά ν ν η ς Ι τ α λ ό ς θεωρεί αυτές τίς είκόνες δ η λ ω τ ι κ έ ς
τής «φύσεως τού Θεοΰ» καί δχι σέ σχέση π ρ ό ς τήν Ά γ .
Τριάδα.
Σέ πολύ λίγα σημεία μάλιστα έγινε διεύρυνση τοΰ
κειμένου. "Ετσι μετά τόν ορισμό ό Ι τ α λ ό ς αναφέρει τήν
ετυμολογία τής λ έ ξ ε ω ς είκών: «Είκών δέ εϊρηται π α ρ ά
τό έοικέναι έ τ έ ρ φ , δ έστι τό όμοιοΰν». Κατά τ ό ν ϊδιο
τ ρ ό π ο συνοψίζει τ ά είδη τ ώ ν εικόνων καί τά κ α τ ο ν ο μ ά ­
ζει. Έ ν φ ό Τωάννης Δ α μ α σ κ η ν ό ς είχε μιλήσει γιά τίς
τρεις ι κ α ν ό τ η τ ε ς τοΰ ε γ κ ε φ ά λ ο υ («διά τ ή ς αίσθήσεως
φ α ν τ α σ ί α » , «κριτικόν», «μνήμη») καί είχε εντοπίσει μό­
νον τήν πρώτη στό μπροστινό τ μ ή μ α τοΰ ε γ κ ε φ ά λ ο υ , ό
Ι τ α λ ό ς προσθέτει σ' αυτή τή συνάφεια καί τήν τοποθε­
σία τ ώ ν δύο ά λ λ ω ν ι κ α ν ο τ ή τ ω ν : ή ι κ α ν ό τ η τ α τής κρίσε­
ω ς βρίσκεται στό μεσαίο καί τ ή ς μνήμης στό πίσω τ μ ή ­
μα τοΰ εγκεφάλου* αυτό τό διδάσκει καί ό Ι ω ά ν ν η ς ό
Δ α μ α σ κ η ν ό ς , ά λ λ ά σέ ά λ λ α χ ω ρ ί α , τ ά όποια ό μ ω ς ό
12
13
11. Βλ. άνωτ. σ. 131 έξ.
12. Πρβλ. επίσης Ιωάννου Δαμάσκηνου, "Εκθεσις ακριβής ..., 31, 8-9:
Kotter I I , 83: «"Οργανον δέ του φανταστικού ή εμπρόσθιος κοιλία του εγκε­
φάλου».
13. Ιωάννου Δαμάσκηνου, "Εκθεσις ακριβής ..., 33, 7-8: Kotter I I , 86:
136
Ι τ α λ ό ς πιθανώς έγνώριζε. Ό Ι ω ά ν ν η ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς έχει
ύ π όψιν του σ τ ό σημείο αυτό, ώ ς γ ν ω σ τ ό ν , τό Νεμέσιο .
Σ ' αυτό τό σημείο θά ήθελα νά αναφερθώ μέ συντο­
μία καί σ' ένα ά λ λ ο ε ρ ώ τ η μ α . Π ρ ό κ ε ι τ α ι γιά τό έάν ό
Ι ω ά ν ν η ς Ι τ α λ ό ς είναι π ρ ά γ μ α τ ι ό σ υ γ γ ρ α φ έ α ς αύτοϋ
τού σ υ μ π ι λ ή μ α τ ο ς . Ό Ι ω ά ν ν ο υ δέν έθεσε ευθέως τό ε­
ρώτημα αυτό. Ε μ μ έ σ ω ς λέγει ό μ ω ς σ χ ε τ ι κ ά : «οί δύο α­
ριθμοί (πραγματειών) π ζ ' καί π η ' , πού λείπουν, βρίσκον­
ται στό μεταφυσικό τ μ ή μ α τού έργου καί υπέθεσα, δτι τό
περιεχόμενο τους άνεφερόταν στήν τιμή τ ώ ν εικόνων
καί στή δ ι δ α σ κ α λ ί α περί τ ώ ν δύο φύσεων τοΰ Χριστού.
Γιατί δλες οί φιλοσοφικές δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τοΰ Ί τ α λ ο ΰ , πού
ά ν α θ ε μ α τ ί σ θ η κ α ν ά π ό τό Σ υ ν ο δ ι κ ό , εμπεριέχονται στό
έν λ ό γ φ έργο ... μόνο κ α θ α ρ ά θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά ζητήματα
δέν β ρ ή κ α έκεΐ, δ η λ α δ ή τ ά περί τ ώ ν δύο φύσεων έν Χρισ τ φ καί γύρω ά π ό τήν τιμή τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν » ή υπόθεση
του, συνεχίζει , α π ο δ ε ί χ θ η κ ε σ ω σ τ ή , έ φ ' δ σ ο ν βρήκε τήν
π ρ α γ μ α τ ε ί α «Περί εικόνων» α ν ά μ ε σ α σέ ά λ λ ε ς λογικές
π ρ α γ μ α τ ε ί ε ς ά π ό τίς 93 Α π ο ρ ί ε ς στόν Παρισινό Κώδικα
gr. 1868. Κι έγώ σ υ ν τ ά σ σ ο μ α ι μ αυτή τήν ά π ο ψ η , δτι
δηλ. ή π ρ α γ μ α τ ε ί α «Περί ε ι κ ό ν ω ν » είναι ή π ζ ' Α π ο ρ ί α .
Τό δτι ό Ι τ α λ ό ς έκανε αυτό τό συμπίλημα, τό ενισχύουν
επίσης τ ά α κ ό λ ο υ θ α δύο ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α .
5
14
15
9
1. Ό α ν α γ ν ώ σ τ η ς τ ώ ν έργων τού Ί τ α λ ο ΰ συναντά
«"Οργανον δέ καί τούτου (δηλ. του διανοητικού) ή μέση κοιλία τοΰ εγκεφά­
λου». 34, 17-19: Kotter I I , 87: «"Οργανον δέ του μνημονευτικοΰ ή όπισθεν κοι­
λία τοϋ εγκεφάλου, fjv καί παρεγκεφαλίδα καλοϋσι ...».
14. Πρβλ. Νεμεσίον, Περί φύσεως άνθρωπου, 6: ££77 38, 255. 12: ΒΕΠ38,
263 καί 13: ΒΕΠ 38, 264* στό τελευταίο χωρίο δίδεται επίσης μία περίληψη:
«Επειδή τών μέν αισθήσεων αρχάς καί ρίζας τάς έμπροσθεν είναι κοιλίας φαμέν τοϋ εγκεφάλου, τοϋ δέ διανοητικού τήν μέσην, τοϋ δέ μνημονευτικοΰ τήν
όπισθεν ...».
15. Ρ. Joannou, Zwei vermißte Traktate ..., σ. 234.
137
συχνά ένα, κ α τ ά τή γ ν ώ μ η μου, τ υ π ι κ ό γι' αυτόν συγγρα­
φικό χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό . Ό Ι τ α λ ό ς , ό ό π ο ι ο ς γράφει και
σ κ έ π τ ε τ α ι ο ρ θ ο λ ο γ ι σ τ ι κ ά , αρέσκεται σ' έναν τ ρ ό π ο σκέ­
ψ ε ω ς και συγγραφής, ό ό π ο ι ο ς ταξινομεί σ υ σ τ η μ α τ ι κ ά
τό υ λ ι κ ό , πού έχει γιά δ ι α π ρ α γ μ ά τ ε υ σ η . Έ κ τ ο ς αυτού
δείχνει μιά συγκεκριμένη προτίμηση στήν α π α ρ ί θ μ η σ η :
« π ε ν τ α χ ώ ς δέ λέγεται ή ε ί κ ώ ν φυσική, π α ρ α δ ε ι γ μ α τ ι κ ή ,
τ υ π ω τ ι κ ή , αίνιγματώδης, μνημονευτική, ή καί διπλή έστι
...». Π α ρ ο μ ο ί ω ς ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι π ο λ λ έ ς φ ο ρ έ ς . Π ι θ α ν ώ ς
π ρ ο τ ι μ ο ύ σ ε αυτή τή μορφή ε κ φ ρ ά σ ε ω ς , διότι, ό π ω ς γρά­
φει ή "Αννα Κ ο μ ν η ν ή , «περί ... τήν γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ν έ χ ώ λευε τέχνην».
2. Ό Ι τ α λ ό ς γνώριζε καί χρησιμοποιούσε αναμφί­
β ο λ α π ο λ λ ο ύ ς π α λ α ι ο τ έ ρ ο υ ς συγγραφείς είτε ά μ ε σ α εϊτε
- ώ ς έπί τ ό π λ ε ί σ τ ο ν - ά π ό α ν θ ο λ ο γ ί ε ς . Ή φιλολογική
καί ν ο η μ α τ ι κ ή ε ξ ά ρ τ η σ η είναι σέ π ο λ λ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς εύ­
κ ο λ α αποδείξιμη· φθάνει μέχρι καί σέ συμπίλημα, ό π ω ς
σ τ ή ν π ε ρ ί π τ ω σ η τ ή ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς «Περί ε ι κ ό ν ω ν » . Τό
γ ε γ ο ν ό ς τ ώ ν π ο λ λ ώ ν δανείων τ ό έχει επισημάνει ή δ η ό
Π ε λ ο π ί δ α ς Ε. Σ τ ε φ ά ν ο υ στήν αξιόλογη μελέτη του τ ό ­
σο μέ π α ρ α π ο μ π έ ς δ σ ο καί μέ σύγκριση κ ε ι μ έ ν ω ν έτσι
δ ί κ α ι α έθεσε τήν ε ρ ώ τ η σ η : «Μέχρι ποιό βαθμό μ α ς έπι16
17
18
19
16. Πρβλ. Άπορίαι καί Λύσεις, 1: Joannou 1, 25-2, 2: «κατά μέν Πλάτω­
να έξ είσι τά αίτια* ύλικόν, είδικόν .... Ό δέ γε Αριστοτέλης ... τά τέσσερα
παραλαμβάνει». 9: Joannou 11, 21: «Διχώς λεγομένων τών δντων ...». 12: Jo­
annou 14, 3-4: «πάν γ ά ρ σώμα έν τρισί διαστάσεσι..., ών έκαστον διχώς ...».
28: Joannou 29, 11 καί 23. 29: Joannou 38, 33 καί 39, 9. 42: Joannou 53, 14. 49:
Joannou 61, 29. 57: Joannou 79, 10 έξ. 60: Joannou 81, 15. 62: Joannou 85, 9. 63:
Joannou 88, 9-10 καί 92, 30. 77: Joannou 129, 27. 84: Joannou 133, 31 έξ. 89: Jo­
annou 136, 20. 91: Joannou 142, 14. Μέθοδος Ρητορική δοθείσα κατά σύνοψιν
9: Cereteli I I , 38, 1 καί 9 έξ.
17. Άλεξιάς V, 8, 6: Leib I I , 35, 23.
18. Πρβλ. Ρ. Joannou, Ioannes Italos Quaestiones Quodlibetales..., σ. X I I .
19. Ρ. Ε. Stephanou, Jean Italos ..., σ. 84-91: "Dans quelle mesure cet ecrit
nous permet-il de connaitre la pensee personelle du philosophe byzantin?"
138
τρέπει τό έργο αυτό νά γνωρίσομε τήν π ρ ο σ ω π ι κ ή σ κ έ ψ η
του βυζαντινού φιλοσόφου;»
2. Ή ορθοδοξία τής πραγματείας «Περι εικόνων» καί
ή κατηγορία εναντίον του Ίταλοΰ
2 0
Ι σ τ ο ρ ι κ ά είναι βέβαιο, δτι ό Ι τ α λ ό ς ενοχοποιήθη­
κε γιά αιρετικές α π ό ψ ε ι ς γιά π ρ ώ τ η φορά τ ό 1076/77. Ή
σύνοδος, πού συνήλθε τότε, α σ χ ο λ ή θ η κ ε - χ ω ρ ί ς νά α­
ναφέρει ο ν ό μ α τ α - μέ αιρετικές δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς , δ π ω ς τίς
χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε , τίς όποιες καί κ α τ α δ ί κ α σ ε . Ε π ί σ η ς αναθε­
μάτισε εκείνους, πού διέδιδαν αυτές τίς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς . Ό
Ι τ α λ ό ς γ λ ύ τ ω σ ε τήν π ρ ο σ ω π ι κ ή κ α τ α δ ί κ η δχι τ ό σ ο επει­
δή ί σ ω ς κ α τ η γ ο ρ ή θ η κ ε ά δ ι κ α , ά λ λ ά πολύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ,
επειδή α π ο λ ά μ β α ν ε τήν εύνοια καί π ρ ο σ τ α σ ί α τοΰ αυτο­
κ ρ ά τ ο ρ α καί μαθητή του Μ ι χ α ή λ Ζ ' Δ ο ύ κ α (1071-1078).
21
20. Πολύτιμη πηγή τών γεγονότων παραμένει τό πρωτόκολλο τής δίκης
εναντίον τοϋ Ίταλοΰ: «Τά πραχθέντα βασιλική καί συνοδική διαγνώσει έν τε
τφ παλατίω καί τή άγιωτάτη τοϋ Θεοϋ μεγάλη εκκλησία κατά τοϋ Ίταλοΰ
Ιωάννου», τό όποιο βρίσκεται στή μοναδική καί δυσεύρετη έκδοση μέ μετά­
φραση στά ρωσικά άπό τόν Th. Uspensky, Deloproizvodstvo ρο obvineniju Ionna Itala ν eresi, Bulletin de Τ Institut archeologique russe de Constantinople 2
(1897) 1-66 (τό ελληνικό κείμενο: σ. 30-66* ακολούθως παραπέμπεται: Th.
Uspensky, Ή δίκη, σελίδα, στίχος). Πρβλ. σχετικά Fr. Dölger, Regesten der
Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches von 565-1453, I I . Teil: Regesten von
1025-1204, München - Berlin 1925, Nr. 1078, 1079. V. Grumel, Les regestes des
actes du Patriarchat de Constantinople, Vol. I , Fase. I I I . Les regestes de 1043 a
1206, Paris 1947, Nr. 907, 923-927. Βλ. επίσης P. Joannou, Christliche Metaphy­
sik in Byzanz ..., σ. 23-29. P. Ε. Stephanou, Jean Italos ..., σ. 63 έξ.
21. Πρβλ. H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur ..., σ. 542. P. Jo­
annou, Christliche Metaphysik in Byzanz ..., σ. 23. Γιά τήν κατηγορία τοϋ
1076/77 καί τά επακολουθήσαντα γεγονότα βλ. τή Σημείωση τοϋ Αλεξίου Κο­
μνηνού: Th. Uspensky, Ή δίκη ..., σ. 38 έξ. Πρβλ. επίσης τά στοιχεία γιά τά 9
κεφάλαια, τά όποια άναθεματίσθηκαν άπό τή σύνοδο, στόν S. Salaville, Philo­
sophie et Theologie ou Episodes Scolastiques ä Byzance de 1059 ä 1117, Echos
d'Orient 29 (1930) 143. Grumel, Les regestes
Nr. 907.
139
Μερικά χ ρ ό ν ι α α ρ γ ό τ ε ρ α (τέλη Φεβρουαρίου μέχρι 11
Α π ρ ι λ ί ο υ 1082) έγινε μιά δεύτερη δ ί κ η , τ ή ς ο π ο ί α ς τίς
εργασίες διηύθυνε ό α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ς Α λ έ ξ ι ο ς Α ' Κομνη­
νός (1081-1118) π ρ ο σ ω π ι κ ά . Ή δίκη τελείωσε μέ τ ή ν κ α ­
τ α δ ί κ η τ ώ ν 10 κ ε φ α λ α ί ω ν , πού εθεωρούντο ώ ς α π ό δ ο σ η
τών αιρετικών απόψεων τοΰ Ί τ α λ ο ΰ καί μέ τ ή ν αθώωση
τών μαθητών του* μετά δέ τίς αντιρρήσεις του έ χ ο μ ε καί
τήν π ρ ο σ ω π ι κ ή του κ α τ α δ ί κ η · αυτό ό μ ω ς συνέβη σ' ένα
μεταγενέστερο ε ν δ έ κ α τ ο κ ε φ ά λ α ι ο .
Έ ά ν κ α ν ε ί ς διαβάσει τ ά 11 κεφάλαια εναντίον τοΰ
Ί τ α λ ο ΰ σ τ ό Σ υ ν ο δ ι κ ό , διαπιστώνει, δτι δέν μνημονεύε­
ται καθόλου ή δ ι δ α σ κ α λ ί α του περί ε ι κ ό ν ω ν . Αυτό π ρ ο ­
καλεί ιδιαιτέρως μεγάλη απορία, γιατί γνωρίζομε ά π ό τίς
ιστορικές π η γ έ ς , δτι στίς δ ί κ ε ς εναντίον τού Ί τ α λ ο ΰ τό
ζήτημα τ ή ς τ ι μ ή ς τ ώ ν εικόνων είχε παίξει σ π ο υ δ α ί ο ρό­
λο. Π ο λ λ έ ς φ ο ρ έ ς κ α τ η γ ο ρ ή θ η κ ε , δτι οί α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γιά
τίς είκόνες κ α ί ή συμπεριφορά του απέναντι τους αντετί­
θεντο στήν ο ρ θ ό δ ο ξ η δ ι δ α σ κ α λ ί α καί π ρ ά ξ η . Οί δ ι ά φ ο ρ ε ς
κατηγορίες βάσει τοΰ π ρ ω τ ο κ ό λ λ ο υ τ ή ς δ ί κ η ς εναντίον
22
23
22. Πρβλ. P. Joannou, Christliche Metaphysik in Byzanz ..., σ. 29* ή παρα­
τήρηση του (σημ. 9), δτι ή Άννα Κομνηνή (Άλεξιάς V 8, 6: Leib I I , 40, 1)
«κατά λάθος» μιλάει γιά 11 αναθέματα, είναι κατά τοϋτο σωστή, δτι ή "Αννα
Κομνηνή μιλάει γιά 11 αναθέματα σ' ένα χρονικό σημείο, στό όποιο δέν είχε
συμβεί ή επώνυμη καταδίκη τοϋ Ίταλοΰ. Ώ ς πρός τήν άρχή καί τό χρόνο
προελεύσεως τών 11 αναθεμάτων βλ. S. Salaville, Philosophie et Theologie ...,
σ. 142-144, καί κυρίως τίς διαφωτιστικές παρατηρήσεις τοϋ J. Guillard, Le
Synodicon de Γ Orthodoxie, (Travaux et Memoires 2), Paris 1967, σ. 190-192* τά
αναθέματα σέ γαλλική μετάφραση βρίσκονται στίς σ. 56-61. Βλέπε επίσης τό
κείμενο στό: Τριφδιον, έκδ. Αποστολικής Διακονίας τής Ε κ κ λ η σ ί α ς τής
Ελλάδος, Αθήναι 1960, σ. 147 καί στόν Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 414,
σημ. 2* στά δύο τελευταία βιβλία λείπει δμως τό 11 κεφάλαιο.
23. Ό Ρ. Joannou (Zwei vermißte Traktate ..., σ. 235, σημ. 1) αναφέρει
σχετικά ώς λόγο, δτι «τά 11 αναθέματα τοϋ Συνοδικού» αποτελούν «νεώτερη
επεξεργασία». Μολαταύτα γιά μένα παραμένει άξιο απορίας, άν τό ζήτημα
τών εικόνων συμπεριελήφθη ποτέ στό Συνοδικό. Οί αναλύσεις μου στό κείμε­
νο ενισχύουν, νομίζω, τήν υπόθεση αυτή.
1
140
του Ί τ α λ ο ΰ τ ό 1082 είναι δ υ ν α τ ό ν ν ά συνοψισθούν σ τ ά α­
κόλουθα σημεία:
1. Ό Ι τ α λ ό ς έ κ α ν ε λόγο στήν έγγραφη ο μ ο λ ο γ ί α
του, τ ή ν οποία είχε υποβάλει ή δ η κ α τ ά τ ή ν π ρ ώ τ η δίκη
στόν Π α τ ρ ι ά ρ χ η Ε υ σ τ ρ ά τ ι ο , περί τ ο υ «λατρεύειν τ ή ν ει­
κ ό ν α του σ α ρ κ ω θ έ ν τ ο ς Υίου τοϋ Θ ε ο ϋ » , αν καί λατρεία
αποδίδεται μόνον σ τ ό Θ ε ό .
24
2. Ε ν ώ π ι ο ν τ ο ϋ α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α κ α ί π α ρ ο υ σ ί α τ ο ϋ Ί ­
τ α λ ο ΰ δ ι α β ά σ θ η κ α ν τ ά 10 κεφάλαια* ό Ι τ α λ ό ς π α ρ α δ έ ­
χθηκε, δτι τ ά π ρ ώ τ α εννέα κ ε φ ά λ α ι α τ ά αναγνώριζε ώ ς
δική του δ ι δ α σ κ α λ ί α , ά λ λ ά αρνήθηκε τ ό τελευταίο, δτι
δηλαδή δ ν τ α ς μεθυσμένος προέβη σ τ ή χειρότερη π ρ ο σ ­
βολή κ α ί ϋβριν τ ή ς αγίας κ α ί π ρ ο σ κ υ ν η τ ή ς ε ι κ ό ν α ς τοϋ
Κυρίου, ρ ί π τ ο ν τ α ς εναντίον τ η ς μία π έ τ ρ α , ό π ω ς ανέγρα­
ψε μ ε θ ' δ ρ κ ο υ ό Μ ι χ α ή λ Κ α σ π ά κ η ς , ό σ υ γ γ ρ α φ έ α ς τ ώ ν
10 κ ε φ α λ α ί ω ν .
25
24. Th. Uspensky, Ή δίκη ..., σ. 54, 14-55, 1: «είπε γάρ αυτός (δηλ. ό Ι ω ­
άννης Ιταλός) λατρεύειν τήν εικόνα τοϋ σαρκωθέντος υίοϋ τοϋ Θεοϋ ού ταΐς
σκιαΐς εμμένων άλλ' έπί τό πρωτότυπον τήν τιμήν αναφερών». Αυτή τήν ερ­
μηνεία, δτι στίς είκόνες απονέμεται λατρευτική καί δχι σχετική προσκύνηση,
παραδεχόταν τουναντίον μέ βεβαιότητα ό Λέων Χαλκηδόνος, ό όποιος γι' αυ­
τό καταδικάσθηκε επίσης· πρβλ. Georgina Buckler, Anna Comnena. A study,
London 1929, σ. 315.
25. Th. Uspensky, Ή δίκη ..., σ. 59, 8 έξ.: «τό δέ (δηλ. δέκατον κεφάλαιον) ήν ή κατά τής άγιας καί προσκυνητής εικόνος τοϋ Κυρίου ημών καί
Θεοϋ έσχατη ύβρις καί παροινία λίθω πληγείσης παρά τοϋ 'Ιταλού ώς ένομώτως έγράφη παρά τοϋ τά αυτά δέκα εκθεμένου κεφάλαια». Ή λέξη «παροι­
νία» σημαίνει σ' αυτή τή συνάφεια δ,τι καί ή ύβρις. Στό αναφερόμενο σημείο
κατηγορίας πρβλ. ακόμη Ρ. Ε. Stephanou, Jean Italos. L' immortalite de Γ äme et
la resurrection, Echos a" Orient 32 (1933) 414. Τοϋ αύτοϋ, Jean Italos..., σ. 65-66
καί 71. "Αν καί ή πρόταση στό πρωτόκολλο «ώς ένομώτως έγράφη παρά τοϋ
τά αυτά δέκα εκθεμένου κεφάλαια» {Th. Uspensky, Ή δίκη ..., σ. 59, 1) δη­
μιουργεί τήν εντύπωση, δτι καί τά δέκα κεφάλαια συνεγράφησαν άπό τόν Κασπάκη, είναι αλήθεια, δτι τά 9 πρώτα αναφέρονται στήν πρώτη δίκη
(1076/77). Τά είχε άραγε ό Κασπάκης άπό τότε συγγράψει;
Έάν ό Ι τ α λ ό ς παραδέχθηκε τήν ορθότητα τών 9 πρώτων αναθεμάτων,
141
3. Έ ά ν ά π ό μία έρευνα π ρ ο έ κ υ π τ ε , δτι δέν έρριψε πέ­
τ ρ ε ς εναντίον τ ή ς ε ι κ ό ν α ς τοϋ Χρίστου, ά λ λ ά μόνον μέ τ ό
σ τ ό μ α ε ξ α π έ λ υ σ ε μιά ανάλογη βλασφημία, αυτό δέν είναι
λιγώτερο ά π ρ ε π ε ς κι ά ξ ι ο κ α τ ά κ ρ ι τ ο . Έ ν π ρ ο κ ε ι μ έ ν ω τοϋ
κ α τ α λ ο γ ί ζ ε τ α ι ή μ ο μ φ ή , δτι α π ο κ α λ ο ύ σ ε « ά φ ι δ ρ ύ μ α τ α
μ ό ν ω ς κ α ί ξόανα χειροποίητα τούς τ ώ ν αγίων εικόνων τύ­
πους ...» κ α ί θεωρούσε «τήν νενομισμένην τούτων π ρ ο σ ­
κύνηση/ πλάνη ν τ ά χ α τ ώ ν σεβαζομένων . . . » .
4. Σ τ ή συνεδρία τ ή ς 11ης Α π ρ ι λ ί ο υ 1082, έτσι τε­
λειώνει τ ό π ρ ω τ ό κ ο λ λ ο τ ή ς δ ί κ η ς εναντίον τοϋ Ί τ α λ ο ΰ ,
ώρίσθηκε ό Δ ο μ έ σ τ ι κ ο ς Θ ε ό δ ω ρ ο ς νά αναζητήσει τ ό Μι­
χ α ή λ Κ α σ π ά κ η , ό ό π ο ι ο ς είχε υποβάλει στόν α υ τ ο κ ρ ά τ ο ­
ρα τ ό έ γ γ ρ α φ ο κατηγορίας* ό Κ α σ π ά κ η ς έπρεπε νά υπο­
γ ρ ά ψ ε ι τ ό έγγραφο* έπί πλέον νά παρευρεθεί στήν ανά­
κριση τ ο ϋ Ί τ α λ ο ΰ καί νά ερωτηθεί, έάν γνωρίζει κ ά ­
ποιον, ό όποιος ή τ α ν π α ρ ώ ν , δ τ α ν ό Ι τ α λ ό ς προέβη
στήν ο ύ τ ω καλουμένην υβριν εναντίον τ ή ς ε ι κ ό ν α ς τοϋ
Χ ρ ι σ τ ο ύ . Έ ά ν ό Κ α σ π ά κ η ς ή τ α ν ακόμη ά ρ ρ ω σ τ ο ς καί
δέν μ π ο ρ ο ύ σ ε νά π α ρ α σ τ ε ί έκεΐ, τότε θά έπρεπε νά στα­
λούν μερικοί Μ η τ ρ ο π ο λ ί τ ε ς , οί όποιοι θά τ ό ν έ ξ ή τ α ζ α ν .
Τό έ γ γ ρ α φ ο κ α τ η γ ο ρ ί α ς έ π ρ ε π ε ό Κ α σ π ά κ η ς νά τ ό υπο­
γ ρ ά ψ ε ι μ π ρ ο σ τ ά στή σύνοδο ή μ π ρ ο σ τ ά στους Μ η τ ρ ο π ο ­
λίτες, π ο ύ θά έ σ τ έ λ λ ο ν τ ο .
Τί έν συνεχεία συνέβη, έάν ή ανάκριση π ρ α γ μ α τ ο ­
ποιήθηκε καί ποιό α π ο τ έ λ ε σ μ α απέφερε, γιά δ λ α αυτά
σιωπούν οί γ ν ω σ τ έ ς πηγές. Α κ ό μ η καί γιά τή μεταγενέ­
στερη μοίρα τοΰ Ί τ α λ ο ΰ δέν έχομε αξιόπιστες π λ η ρ ο 26
27
δπως αναφέρεται στό πρωτόκολλο {Th. Uspensky, 'Η δίκη ..., σ. 59, 3), παρα­
μένει ανοικτό θέμα. Τουναντίον παρατηρεί δικαίως ό Stephanou (Jean Italos ...,
σ. 75): "Quant ä Italos il est difficile de dire quelle fut exactement son attitude. II
aurait pu sans difficulte condamner avec tout le monde la plupart des doctrines,
ne les ayant jamais professees".
26. Th. Uspensky, Ή δίκη ..., σ. 60, 10 έξ.
27. Th. Uspensky, Ή δίκη ..., σ. 66, 6 έξ.
142
28
φορίες .
Γιά τίς α π ό ψ ε ι ς του Ί τ α λ ο ΰ , όσον άφορα τίς είκό­
νες, έ χ ο μ ε π ρ ό ς τούτοις τ ά γ ρ α π τ ά τ ή ς "Αννας Κομνηνής καί τοΰ Ν ι κ ή τ α Χ ω ν ι ά τ η . Είναι ενδιαφέρον καί κ α ­
τ α τ ο π ι σ τ ι κ ό , δτι καί οί δύο πηγές δέν περιέχουν τ ί π ο τ ε
ώς π ρ ό ς τό περιεχόμενο τ ή ς « α ι ρ ε τ ι κ ή ς » δ ι δ α σ κ α λ ί α ς
περί εικόνων τού Ί τ α λ ο ΰ καί ούτε επίσης σχετικά μέ τ ό
άν, ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς , έγινε καί ποιά, ί σ ω ς , έ κ β α σ η είχε ή α­
ν ά κ ρ ι σ η , πού ώρισε ή σύνοδος εναντίον τοΰ Ί τ α λ ο ΰ . Καί
οί δύο αναφέρονται στήν κ α τ η γ ο ρ ί α τού Κ α σ π ά κ η έ ν ε κ α
ύβρεως. Ή " Α ν ν α γράφει: « Ή ρ ν ε ΐ τ ο δέ καί τ ά ς μετεμ­
ψυχώσεις καί τ ό ύβρίζειν τ ά ς σ ε π τ ά ς ε ι κ ό ν α ς ... μεθερμηνεύειν π ω ς π ρ ό ς τ ό ό ρ θ ό δ ο ξ ο ν έσπευδε . . . » . Ό Νική­
τ α ς , ό ό π ο ι ο ς ε ξ α ρ τ ά τ α ι ά π ό τήν εξιστόρηση τής "Αννας
Κομνηνής, λέγει τ ό ίδιο. Ό Ι τ α λ ό ς ζήτησε κ α τ ά τ ό ν Νι­
κ ή τ α συγγνώμη* καί συνεχίζει: « Ή ν δέ καί τ ά ς μετεμψυ­
χώσεις δ ο ξ ά ζ ω ν , καί τ ά ς αγίας ε ι κ ό ν α ς ούχ ώ ς έδει τι­
μών» .
Τί π ρ ο κ ύ π τ ε ι ά π ό τ ά δ σ α μέχρι τ ώ ρ α ελέχθησαν; Οί
κατηγορίες είναι αντιφατικές: ά π ό τή μιά πλευρά ό Ι τ α ­
λ ό ς μιλάει γιά « λ α τ ρ ε ί α » , ή οποία αποδίδεται στίς
εικόνες* αυτό συγκαταριθμεΐ τ ό ν Ι τ α λ ό στους α κ ρ α ί ο υ ς
είκονοφίλους. Σ τ ό σημείο αυτό ό Στεφάνου, ό π ω ς πι­
στεύω καί ό π ω ς πιό π ά ν ω υπέδειξα μέ τήν π α ρ α τ ή ρ η σ η
μου γιά τίς γ λ ω σ σ ι κ έ ς δυσχέρειες τοΰ Ί τ α λ ο ΰ , αποδίδει
λ α κ ω ν ι κ ά τήν αίτια τ ή ς κ α τ η γ ο ρ ί α ς : Ό Ι τ α λ ό ς ε κ φ ρ α ζ ό ­
ταν κ α κ ώ ς . Ά π ό τήν άλλη πλευρά αναφέρεται, δτι ό Ι ­
τ α λ ό ς π ε τ ρ ο β ό λ η σ ε μία εικόνα τοΰ Χ ρ ί σ τ ο υ . Καί τρίτον
29
30
3 1
3 2
28. Σύμφωνα μέ τό πρωτόκολλο (ΓΑ. Uspensky, Ή δίκη ..., σ. 63, 17) ό Ι ­
ταλός έστάλθη σ' ένα μοναστήρι («πεμφθέντος εις μοναστήριον»).
29. Άλεξιάς V, 9, 7: Leib, I I , 40, 18-19.
30. Θησαυρός όρθοδόξου πίστεως, 23: Tafel 2.
31. Βλ. άνωτ. σ. 137.
32. Ρ. £. Stephanou, Jean Italos ..., σ. 65: "il eut le tort de s'exprimer mal".
143
κατηγορείται, οτι ε κ π ρ ο σ ω π ο ύ σ ε μία ε ν τ ε λ ώ ς αιρετική
δ ι δ α σ κ α λ ί α περί εικόνων.
Έ φ ' ό σ ο ν δέν έ χ ο μ ε ά λ λ ε ς πηγές, αυτή ή αντίφαση
παραμένει καί δέν είναι δυνατόν νά άρθεΐ. Φυσικά μία
ελπίδα προσφέρουν τ ά διασωθέντα έργα τοϋ Ί τ α λ ο ΰ , ά­
πό τά ό π ο ι α ώρισμένα είναι δ υ σ τ υ χ ώ ς ακόμη α ν έ κ δ ο τ α .
Ή δημοσίευση αυτών τ ώ ν σ υ γ γ ρ α μ μ ά τ ω ν καί ή έν συνε­
χείς* έρευνα ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τοϋ έργου του θά ξεκαθαρίσουν
μέ μεγάλη πιθανότητα, ποιά ά π ' όλες τίς αναθεματισμέ­
νες δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς υποστήριζε π ρ α γ μ α τ ι κ ά . "Οσον ά φ ο ρ α
τή δ ι δ α σ κ α λ ί α του περί εικόνων συγκεκριμένα μπορεί,
νομίζω, κανείς, βάσει τ ή ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς «Περί εικόνων»,
νά βγάλει ώρισμένα σ η μ α ν τ ι κ ά σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α .
Κ α τ ' αρχήν πρέπει νά απορριφθεί ή γνώμη τοϋ Π.
Ι ω ά ν ν ο υ , ή οποία έχει παρεξηγήσει καί διαστρέψει τό
περιεχόμενο τοϋ σ υ γ γ ρ ά μ μ α τ ο ς «Περί εικόνων»: Ή
π ρ α γ μ α τ ε ί α περιέχει κ α τ ά τόν Ι ω ά ν ν ο υ μία ε ν τ ό ν ω ς πα­
ρ ε κ κ λ ί ν ο υ σ α ά π ο ψ η ά π ό τήν επίσημη διδασκαλία* οί εί­
κόνες, οί τοποθετημένες στους ναούς γιά τιμητική π ρ ο σ 3 3
33. Ρ. Joannou, Zwei vermißte Traktate ..., σ. 235. Αυτή τή λανθασμένη
ερμηνεία παρέλαβε καί ό Απόστολος Γλαβίνας στήν κατά τά άλλα πολύ α­
ξιόλογη διατριβή του « Ή έπί Αλεξίου Κομνηνού (1081-1118) περί ίερών σκευ­
ών, κειμηλίων καί αγίων εικόνων έρις (1081-1095)», (Βυζαντινά κείμενα καί
μελέται 6), Θεσσαλονίκη 1972, σ. 85, σημ. 83: Ή ερμηνεία τού Ι τ α λ ο ύ γιά τίς
είκόνες «απέχει αισθητώς άπό τήν έπίσημον έκκλησιαστικήν διδασκαλίαν.
Κατ' αυτόν αί είκόνες στερούνται αξίας καί ούδεμίαν έχουν έσωτερικήν σχέσιν πρός τόν Θεόν καί τούς αγίους. Ή σχέσις αυτών υφίσταται μόνον έξωτερικώς καί παραμένει έπινόησις τών ανθρώπων. Διά τούτο ασφαλώς ή τιμή
τών εικόνων αποτελεί κατ' αυτόν σφάλμα». Ή παραπομπή τού Ιωάννου
(ένθ' άνωτ.) στήν «παραληφθεΐσα άπό τόν Νεοπλατωνισμό» θεωρία περί εικό­
νων τού Ι τ α λ ο ύ (Ρ. Joannou, Christliche Metaphysik in Byzanz.., σ. 51 έξ.) ε­
λάχιστα βοηθάει σ' αυτή τή συνάφεια καί ή όλη υπόθεση «αξίζει νά τύχει λε­
πτομερούς έρευνας αργότερα», όπως γράφει καί ό ίδιος. Ασφαλώς παραμένει
έδώ άλυτο τό θέμα, γιατί τό σύγγραμμα «Περί εικόνων» «έκρύβη», άν όντως
κρύφθηκε, ανάμεσα σέ μελέτες τού Ιταλού, πού είχαν ώς αντικείμενο τή Λο­
γική. "Ισως πρέπει νά αποδοθεί τό γεγονός αυτό στήν ιδιαίτερα μεγάλη προσ­
οχή του αντιγραφέα.
144
κύνηση, υποστηρίζει ό Ι τ α λ ό ς κ α τ ά τόν Ι ω ά ν ν ο υ , «δέν
έχουν κ α μ μ ί α εσωτερική αξία, κ α μ μ ί α εσωτερική σ χ έ σ η
π ρ ό ς τό Θεό καί π ρ ό ς τούς αγίους, ά λ λ ά μόνον μία εξω­
τερική σ χ έ σ η , πού έχει επινοηθεί ά π ό μας κι α π ο δ ί δ ε τ α ι
σ αυτές».
Ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς τό κείμενο τής π ρ α γ μ α τ ε ί α ς λ ε π τ ο μ ε ­
ρέστερα, θά έ ξ α κ ρ ι β ώ σ ο μ ε τή σαφή παρερμηνεία καί
δ ι α σ τ ρ ο φ ή . Ε π ί σ η ς θά π α ρ α τ η ρ ή σ ο μ ε , δτι δέν είναι ολό­
κ λ η ρ ο τό κείμενο αφιερωμένο στίς είκόνες (στήν τεχνη­
τή εικόνα). Ά π ό τ ά ήδη αναφερθέντα είδη εικόνων άφο­
ρα μόνον ή «αισθητή είκών», δ η λ α δ ή ή δεύτερη υποδιαί­
ρεση τ ή ς «μνημονευτικής», στήν τεχνητή εικόνα. Π α ρ α θέτομε έδώ τό κείμενο, τό όποιο αναφέρεται σ' αυτό τό
είδος τ ώ ν εικόνων (δηλαδή σ' αυτό, πού συνήθως όνομάζομε είκόνες):
5
«Είκών έστιν ο μ ο ί ω μ α χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό ν τού π ρ ω ­
τοτύπου κ α τ ά τι διαφέρον αυτού* ού γ ά ρ κ α τ ά πάν­
τα έξομοιοΰται τ φ ά ρ χ ε τ ύ π ω ή ε ί κ ώ ν είκών δέ εϊρηται π α ρ ά τό έοικέναι έτέρψ, δ έστι τό ό μ ο ι ο ΰ ν ...
Κατά μνήμην δέ, ή π ρ ό ς ώφέλειαν τ ώ ν έσομένων ύ­
στερον θεωρία ά π ό τίνος προγεγονότος* διπλή δέ
αύτη διά τε λόγου έγγραφου ..., καί δι αισθητής θε­
ωρίας, ώ ς τήν σ τ ά μ ν ο ν καί τήν £ ά β δ ο ν είς μνημόσυνον έν τή κ ι β ω τ ώ τεθήναι ό τ ώ ν ό λ ω ν συνέταξε
Θεός, κ α θ δν τ ρ ό π ο ν τ ώ ν αρίστων α ν δ ρ ώ ν τ ά ς ει­
κ ό ν α ς καί τ ά ς ά ρ ε τ ά ς ά ν α γ ρ ά φ ο μ ε ν καί πανευσεβώς ά ν α σ τ η λ ο ΰ μ ε ν » .
5
5
Είναι ολοφάνερο καί σέ κάθε ενημερωμένο θεολόγο
α μ έ σ ω ς σαφές, δτι οί π ρ ο τ ά σ ε ι ς αυτές δέν περιέχουν τί­
π ο τ ε τό αιρετικό. Δέν σ κ ο π ε ύ ω έδώ νά π α ρ ο υ σ ι ά σ ω συγ­
κ ρ ο τ η μ έ ν ο κεφάλαιο τ ή ς ο ρ θ ό δ ο ξ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς περί
ε ι κ ό ν ω ν π α ρ α π έ μ π ω γι αυτό σέ μιά ά λ λ η εργασία
5
145
34
μ ο υ . Τ ό γεγονός π ά ν τ ω ς , δτι πρόκειται γιά κείμενα τοϋ
Ι ω ά ν ν ο υ Δ α μ ά σ κ η ν ο υ , τοΰ « δ ι α σ η μ ό τ ε ρ ο υ α π ο λ ο γ η τ ή
τ ώ ν εικόνων τ ή ς κ α θ ο λ ι κ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς μέχρι σήμε­
ρ α » , δέν είναι ί σ ω ς ένα ο π ω σ δ ή π ο τ ε α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό επι­
χείρημα γιά τήν ορθοδοξία του κειμένου* κανείς δέν πρέ­
πει κ α ί δέν μπορεί μ ο λ α τ α ύ τ α νά π α ρ α β λ έ ψ ε ι τ ό γ ε γ ο ν ό ς
α υ τ ό . Π ο λ ύ λιγώτερο επιτρέπεται νά π α ρ α β λ έ ψ ο μ ε τήν
τελευταία π ρ ό τ α σ η , ή οποία έ ξ α λ λ ο υ αποτελεί ένα ση­
μ α ν τ ι κ ό σ υ μ π λ ή ρ ω μ α σ τ ό κείμενο τοΰ Δ α μ α σ κ η ν ο ύ :
« κ α ί πανευσεβώς ά ν α σ τ η λ ο ΰ μ ε ν » . Ό Ι τ α λ ό ς ομολογεί
τήν α ν α σ τ ή λ ω σ η τ ώ ν εικόνων μέ μεγάλη ευσέβεια* ομο­
λογεί καί δέχεται τό θρίαμβο τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς , πού επιτεύ­
χ θ η κ ε μέ π ο λ λ ο ύ ς αγώνες τήν περίοδο τ ή ς ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς .
3 5
5
Ό Ι τ α λ ό ς π α ρ ό λ α αυτά κ α τ α δ ι κ ά σ θ η κ ε . Στήν κ α ­
τ α δ ί κ η του έπαιξε τό π ρ ό β λ η μ α τών α π ό ψ ε ω ν του περί ει­
κ ό ν ω ν , αν καί, ό π ω ς φαίνεται, α δ ί κ ω ς , ένα πολύ σημαν­
τ ι κ ό ρόλο. "Οσα έ γ ρ α ψ α στή μελέτη αυτή, πρέπει πρωτί­
σ τ ω ς νά θεωρηθούν ερεθίσματα γιά περαιτέρω έρευνα, εί­
ναι ό μ ω ς , δ π ω ς πιστεύω, καί μία συμβολή στή διευκρίνη­
ση τ ώ ν λόγων, οί όποιοι π ρ ο ε κ ά λ ε σ α ν τήν κ α τ α δ ί κ η τοΰ
Ί τ α λ ο ΰ . Οί λόγοι αυτοί ή σ α ν αναμφισβήτητα π ο λ λ α π λ ή ς
φ ύ σ ε ω ς . Κατ αρχήν πρέπει νά διαπιστωθεί, δτι τ ό ν 11ο
αιώνα σ τ ό Βυζάντιο δέν ή τ α ν δυνατόν νά διεξαχθεί δ ι ά λ ο ­
γ ο ς α ν ά μ ε σ α στή χριστιανική αλήθεια καί στήν ελληνική
φιλοσοφία α π ρ ο κ α τ ά λ η π τ α καί στό ίδιο ε π ί π ε δ ο , ό π ω ς
σ τ ή ν εποχή τών Π α τ έ ρ ω ν τοΰ 4ου αιώνα. Τ ά ε κ κ λ η σ ι α ­
σ τ ι κ ά μέτωπα δέν τά διέκρινε πιά ή ελευθερία τ ώ ν φιλο­
σοφικούς κατηρτισμένων ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν Π α τ έ ρ ω ν τ ή ς
ε π ο χ ή ς εκείνης, ά λ λ ά μ ά λ λ ο ν ή υ π α κ ο ή ή ή α ν υ π α κ ο ή
5
34. Βλέπε άνωτ. σ. 73 έξ.
35. Η. Menges, Die Bilderlehre des hl. Johannes von Damaskus, Kallmütz
1937, σ. 8.
146
στήν ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή π α ρ ά δ ο σ η κ α ι στήν καθωρισμένη
δ ι δ α σ κ α λ ί α . Ό Μ ι χ α ή λ Ψ ε λ λ ό ς κ α τ ό ρ θ ω σ ε ν ' αποφύγει
τή σύγκρουση μέ ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ ς κ ύ κ λ ο υ ς χ ά ρ η στήν ε­
πιδεξιότητα καί δ ι π λ ω μ α τ ί α τ ο υ , άν καί τ ό ενδιαφέρον
του γιά τή φιλοσοφία δέν ή τ α ν μ ι κ ρ ό τ ε ρ ο . Ό Ι τ α λ ό ς , ό
όποιος δ μ ω ς κ α τ ά τ ά φαινόμενα δέν διέθετε τέτοιες ικα­
νότητες, δέν απέφυγε τή σ ύ γ κ ρ ο υ σ η . Αυτή ή σύγκρουση
προξενήθηκε περισσότερο ά π ό τήν τότε ιδεολογική κρί­
ση, ή οποία συνίστατο σέ μία διαφορετική αξιολόγηση
τής σ η μ α σ ί α ς τ ή ς φιλοσοφίας σ τ ά πλαίσια τ ή ς χριστιανι­
κ ή ς σ κ έ ψ ε ω ς , καί λιγώτερο ά π ό υ π α ι τ ι ό τ η τ α τοΰ Ι τ α λ ο ύ .
Τή φιλοσοφία του, ή οποία έ ξ α λ λ ο υ μέ δ υ σ κ ο λ ί α τόν κα­
τ α τ ά σ σ ε ι σέ μία συγκεκριμένη σ χ ο λ ή ( Π λ α τ ω ν ι σ μ ό ,
Ά ρ ι σ τ ο τ ε λ ι σ μ ό , Ν ε ο π λ α τ ω ν ι σ μ ό ) , τήν αντιλαμβάνεται ό
Ι τ α λ ό ς δχι ώ ς κάτι τό αντιτιθέμενο στή χριστιανική θεο­
λογία. Δ έ ν είναι γι' αυτό σ υ μ π τ ω μ α τ ι κ ό , δτι μνημονεύει
συνεχώς τ ό ν Ι ω ά ν ν η Δ α μ α σ κ η ν ό ή ά λ λ ο υ ς ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι ­
κούς Π α τ έ ρ ε ς .
Έ ξ ό σ ω ν α ν ω τ έ ρ ω εξετέθησαν γίνεται φανερό, δτι οί
λόγοι τ ή ς κ α τ α δ ί κ η ς του δέν ή σ α ν π ρ ά γ μ α τ ι θρησκευτι­
κ ή ς , ά λ λ ά μ ά λ λ ο ν πολιτικής φύσεως. Μ αυτή τήν ά π ο ­
ψ η , ή οποία συζητείται ή δ η στήν έ ρ ε υ ν α , δέν ε κ φ ρ ά ζ ω
36
5
37
36. Πρβλ. επίσης Ν. Χωνιάτου, Θησαυρός όρθοδόξου πίστεως 23: Tafel 2:
«ού πασαν μόνον τήν έξωθεν παιδείαν έξονυχίζων διϊσχυρίζετο, άλλά καί τάς
ίεράς βίβλους μετελθεΐν έβρενθύετο, καί μηδέν αυτόν λεληθέναι τών τοις
θείοις πατράσιν είρημένων περί θεού».
37. Πρβλ. Ρ. Ε. Stephanou, Jean Italos ..., σ. 63 έξ., βλ. ίδίως σ. 80: "La
valeur nouvelle attribuee par Alexis au synodicon et ä la fete de Γ Orthodoxie repondait pleinement aux buts que se proposait sa politique. L ' unite spirituelle de
Γ empire ne Tinteressait pas moins que la sürete de ses frontieres; or, quel moyen
plus efficace pour faire sentir au peuple Γ unite, la concorde de ses croyances que
de lui faire renouveler en choeur, chaque annee, la condamnation des idees qui
auraient pu devenir un germe de discorde? La fete de Γ Orthodoxie n'etait plus
une simple commemoration du passe, mais une affirmation toujours actuelle de
Γ unite spirituelle de Γ empire". P. Joannou, Christliche Metaphysik in Byzanz
147
γενική κ α ι οριστική κρίση ώ ς π ρ ό ς τήν ορθοδοξία ή τίς
αιρέσεις τ ο υ Ί τ α λ ο ΰ * αυτό θά συνεχίσει ϊ σ ω ς νά α π α σ χ ο ­
λεί καί σ τ ό μ έ λ λ ο ν τήν ιστορία τ ή ς φιλοσοφίας καί τ ή ς
θ ε ο λ ο γ ί α ς . Ω σ α ύ τ ω ς μπορεί νά ειπωθεί σ υ μ π ε ρ α σ μ α τ ι ­
κ ά , δτι ή κ α τ η γ ο ρ ί α γιά αιρετικές α π ό ψ ε ι ς ώ ς π ρ ό ς τίς
είκόνες ή τ α ν μέ μεγάλη πιθανότητα μιά επινόηση τού
Κ α σ π ά κ η . "Αν σκεφθούμε, δτι ή ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α είχε συντα­
ράξει βαθειά κ α ί έπί ένάμισυ αιώνα τό Βυζάντιο καί δτι ή
θεολογία τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν αποτελεί μία βασική δ ι δ α σ κ α λ ί α
τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς , πού κ α τ ο χ υ ρ ώ θ η κ ε μέ τίς α π ο φ ά σ ε ι ς
τ ή ς Ζ ' Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς Συνόδου καί τήν εορτή τ ή ς Ό ρ θ ο ­
δ ο ξ ί α ς (έπ' ευκαιρία τής α ν α σ τ η λ ώ σ ε ω ς τ ώ ν εικόνων
στίς 11 Μ α ρ τ ί ο υ 843), τότε είναι ε ύ κ ο λ ο ν αντιληφθού­
με, δτι οί α ν τ ί π α λ ο ι τού Ί τ α λ ο ΰ δέν θά μ π ο ρ ο ύ σ α ν νά ε­
πινοήσουν κ α μ μ ί α καλύτερη κ α τ η γ ο ρ ί α .
t
5
, σ. 23 έξ.
Ε ' . Η ΘΕΣΗ Τ Η Σ ΕΙΚΟΝΑΣ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΖΩΗ
Τ Η Σ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Ή θέση τ ή ς ε ι κ ό ν α ς στή ζωή τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς απετέ­
λεσε, ώ ς μή ώφειλε, ανέκαθεν π έ τ ρ α σ κ α ν δ ά λ ο υ κι αντι­
κείμενο θ ε ο λ ο γ ι κ ώ ν δ ι α π λ η κ τ ι σ μ ώ ν . Ε ΰ κ ο λ α διακρίνον­
ται στήν ίστορική δ ι ά σ τ α σ η τής Ε κ κ λ η σ ί α ς δυό κυρίαρ­
χ ε ς τ ά σ ε ι ς : Ά π ό τή μιά πλευρά εισάγουν οί άπλοΐ κ α τ
α ρ χ ή ν χριστιανοί ά π ό τά τέλη του Β ' ή α ρ χ έ ς του Γ '
αιώνα μ.Χ. κ ά τ ω κι ά π ό τήν επίδραση τοϋ αρχαίου κό­
σμου είκόνες στή λατρευτική τους π ρ ά ξ η , ένώ οί ε κ κ λ η ­
σιαστικοί συγγραφείς καί Π α τ έ ρ ε ς συνεχίζουν νά είναι ε­
π ι φ υ λ α κ τ ι κ ο ί τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν μέχρι τίς α ρ χ έ ς του Δ ' αιώνα.
Υ π ά ρ χ ο υ ν μ ά λ ι σ τ α κι ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ί άνδρες, πού καί
μετέπειτα π ρ ο σ ά π τ ο υ ν στίς είκόνες καί τή λατρευτική
π ρ ά ξ η τ ώ ν π ι σ τ ώ ν τή μομφή τ ή ς ε ί δ ω λ ο λ α τ ρ ε ί α ς . Τήν α­
φορμή π ρ ό ς τ ο ύ τ ο δίνουν μερικές φορές κι οί ίδιοι οί πι­
στοί μέ τήν άγνοια τους καί τίς υπερβολές τους. Είναι
γ ν ω σ τ ό έ ξ α λ λ ο υ , π ώ ς στους πρωταιτίους τής είκονομαχικής έριδας συγκαταλέγονται εκκλησιαστικοί άνδρες,
ό π ω ς π.χ. ό ε π ί σ κ ο π ο ς Ν α κ ω λ ε ί α ς Κωνσταντίνος κι ό
μ η τ ρ ο π ο λ ί τ η ς Κλαυδιουπόλεως Θ ω μ ά ς . Κύριο σημείο φι­
λ ο ν ι κ ί α ς μεταξύ ε ί κ ο ν ο μ ά χ ω ν καί είκονοφίλων απετέλε­
σε τ ό χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ό π ρ ό β λ η μ α , αν τό θεανδρικό π ρ ό σ ω ­
π ο τού Χριστού είναι δυνατόν νά εικονισθεί ή δχι- αν έξεικονίζεται καί ή θεότητα τού Ι η σ ο ύ , πού καθεαυτή εί­
ναι α π ε ρ ί γ ρ α π τ η , ή μόνον ή ανθρώπινη φύση Του. Μέ βά­
ση αυτό τό νευραλγικό σημείο χριστιανικής π ί σ τ ε ω ς εξη­
γείται τ ό σ ο ή οξεία ένταση καί ή μεγάλη χρονική διάρ­
κεια τ ή ς ε ι κ ο ν ο μ α χ ί α ς (726-843), δσο καί γιατί ή νί5
150
κη κ α τ ά τ ώ ν ε ί κ ο ν ο μ ά χ ω ν θεωρήθηκε ώ ς νίκη τ ή ς Ό ρ ­
θοδοξίας, τ ή ς ορθής είς Χριστόν π ί σ τ ε ω ς καί λ α τ ρ ε ί α ς .
Τόν κανόνα πίστεως καί θεολογικής ακρίβειας ώ ς
π ρ ό ς τίς είκόνες μας π α ρ έ χ ο υ ν , ό π ω ς είναι γ ν ω σ τ ό , οί α­
ποφάσεις τ ή ς Ζ ' Οικουμενικής Συνόδου (787). Οί α π ο φ ά ­
σεις αυτές, πού είναι α π ό λ υ τ α δεσμευτικές γιά τήν Ε κ ­
κλησία, αναγνωρίζονται κι ά π ό τούς Ρ ω μ α ι ο κ α θ ο λ ι ­
κούς. Είναι γ ν ω σ τ ή ό μ ω ς , ιδιαίτερα σέ μας πού ζούμε
στή Γερμανία, ή διαφορετική, θά έλεγα, χ α λ α ρ ή σ τ ά σ η
έναντι τ ώ ν εικόνων τ ώ ν ρ ω μ α ι ο κ α θ ο λ ι κ ώ ν πιστών στήν
καθημερινή ζωή καί π ρ ά ξ η . Στους δέ Π ρ ο τ ε σ τ ά ν τ ε ς ή
κριτική διάθεση, κ α λ ύ τ ε ρ α ή α π ό ρ ρ ι ψ η τ ώ ν εικόνων, δέν
περιορίζεται μόνον στήν π ρ ά ξ η , ά λ λ ά βασίζεται καί στή
δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ώ ν ε κ κ λ η σ ι ώ ν τους. Ε ξ έ χ ο ν τ ε ς μάλιστα
π ρ ο τ ε σ τ ά ν τ ε ς ιστορικοί, π . χ . ό Adolf von Harnack, δια­
βλέπουν εξαιτίας καί τ ώ ν εικόνων στήν Ό ρ θ ό δ ο ξ η Ε κ ­
κλησία τήν π ρ ο έ κ τ α σ η στοιχείων τ ή ς ελληνικής θρη­
σκείας καί τήν αλλοίωση τού Χριστιανισμού.
Θ ε ώ ρ η σ α σ κ ό π ι μ η τή σύντομη αυτή ιστορική εισα­
γ ω γ ή , γιά νά δείξω τ ό ηύξημένο χ ρ έ ο ς μ α ς ώ ς ορθοδό­
ξων κ λ η ρ ι κ ώ ν καί θεολόγων: Πρέπει δ η λ α δ ή ν ά χειριζό­
μαστε μέ λ ε π τ ό τ η τ α καί θεολογική ευθύνη τ ό ζήτημα
τ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν ιδιαίτερα πρέπει νά είμαστε π ρ ο σ ε κ τ ι κ ο ί α­
ν α φ ο ρ ι κ ά μέ τίς είκόνες, π ο ύ χρησιμοποιούμε στους να­
ούς μ α ς , καί τήν οφειλομένη τιμητική π ρ ο σ κ ύ ν η σ η . Ζού­
με σ' ένα περιβάλλον, δ π ο υ ά π ό τή μιά πλευρά υπάρχει
άρνηση, π α ρ α γ ν ώ ρ ι σ η καί διαμφισβήτηση τ ή ς εικόνας
καί τ ή ς θεολογικής τ η ς σ η μ α σ ί α ς κι ά π ό τήν άλλη μιά υ­
περβολική καί θεολογικά επιπόλαιη ε ν α σ χ ό λ η σ η μέ τ ό
ζήτημα αυτό. Π ο λ λ ο ί νομίζουν, π ώ ς άρκεΐ νά κατέχεις
μιά καλή φ ω τ ο γ ρ α φ ι κ ή μηχανή καί κ ά ν ο ν τ α ς ένα ταξίδι
π.χ. στήν Ε λ λ ά δ α μπορείς νά ε κ δ ώ σ ε ι ς ένα βιβλίο γύρω
ά π ό τίς εικόνες- συνοδεύοντας τίς φ ω τ ο γ ρ α φ ί ε ς καί μέ
151
ώρισμένες ασαφείς και σ τ ό βάθος ρηχές π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς
γιά τό «μυστικό π λ ο ύ τ ο » καί τή «μαγική έλξη» τής εικό­
νας, μπορείς ν αναδειχθείς ειδικός. Σέ μ α ς ό μ ω ς τούς
ορθοδόξους χριστιανούς ε ν α π ό κ ε ι τ α ι ν ά ν τ ι π α ρ α τ ά ξ ο μ ε
τή θεολογικά βέβαιη κι εξακριβωμένη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ή ς
Ε κ κ λ η σ ί α ς . Θά τό π ε τ ύ χ ο μ ε , δ τ α ν οί ίδιοι, ό ν τ α ς σ ω σ τ ά
καί π λ ή ρ ω ς ενημερωμένοι, δέν δίνομε αφορμή νά « μ ω μηθή ή δ ι α κ ο ν ί α » ( Β ' Κορ 6,3).
Α π ο σ κ ο π ώ ν τ α ς στήν ενημέρωση αυτή δ ι α π ρ α γ μ α ­
τεύομαι στήν π α ρ ο ύ σ α μελέτη τίς α κ ό λ ο υ θ ε ς όψεις τού
ζητήματος:
5
9
1. Ή εικόνα υπηρετική τού μυστηρίου τ ή ς ο ι κ ο ν ο ­
μίας.
2. Ή εικόνα ώ ς μέσο δ ι δ α σ κ α λ ί α ς κι ί ε ρ α ρ χ ή σ ε ω ς
τών θεολογικολειτουργικών άξιων στόν ο ρ θ ό δ ο ξ ο ν α ό .
3. Ή εικόνα ώ ς έ κ φ ρ α σ η λειτουργικής ζωής.
1. Ή εικόνα υπηρετική τοϋ μυστηρίου τής οικονομίας
Ά ν θρησκεία κ α τ ά ένα γενικό ορισμό είναι ή συνάν­
τηση καί σχέση τοϋ άνθρωπου μέ τό Θεό, τότε ή προσευ­
χή αποτελεί τήν ιδιαίτερη καί συγκεκριμένη έ κ φ ρ α σ η αυ­
τής τ ή ς προσομιλίας κι ε π α φ ή ς . Γιά τό λόγο αυτό ή π ρ ο σ ­
ευχή είναι τό κλειδί γιά μιά ορθή καί ουσιαστική γνωρι­
μία καί κ α τ α ν ό η σ η κάθε θρησκείας. Ι δ ι α ί τ ε ρ α ό μ ω ς γιά
τή χριστιανική θρησκεία ή προσευχή αποβαίνει κριτήριο
μ ο ν α δ ι κ ό , διότι, ό π ω ς μ α ς διαβεβαιώνει ό ίδιος ό Χρι­
σ τ ό ς : « Ά λ λ ά έρχεται ώ ρ α και νΰν έστιν, οτε οί αληθινοί
π ρ ο σ κ υ ν η τ α ί προσκυνήσουσιν τ ω πατρί έν πνεύματι καί
άληθεία καί γ ά ρ ό π α τ ή ρ τοιούτους ζητεί τ ο ύ ς π ρ ο σ κ υ ν ο ϋ ν τ α ς α υ τ ό ν πνεΰμα ό Θεός, καί τούς π ρ ο σ κ υ ν ο ΰ ν τ α ς
έν πνεύματι καί άληθεία δει προσκυνεΐν» ( Ί ω 4, 23-24).
Ή απαίτηση τής π ρ ο σ κ υ ν ή σ ε ω ς «έν πνεύματι καί ά λ η -
152
θεία» είναι ή ειδοποιός διαφορά τ ή ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς π ρ ό ς
τίς ά λ λ ε ς θρησκείες. Ή δ ι α φ ο ρ ά αυτή συνίσταται στήν
«έν Χ ρ ι σ τ ώ » α π ο κ ά λ υ ψ η του αληθινού Θεοϋ. Κι επειδή
α κ ρ ι β ώ ς ή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τών χριστιανών αναφέρεται στόν
αληθινό Θεό, αναδεικνύεται ή ίδια «έν άληθεία», ήτοι ή
μόνη αληθινή π ρ ο σ κ ύ ν η σ η . Ή αληθινή αυτή π ρ ο σ κ ύ ν η ­
ση δέν υπόκειται στους ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ ς περιορισμούς τού
χώρου καί τού χρόνου ούτε ε ξ α ρ τ ά τ α ι ά π ό ώρισμένη λει­
τουργική δ ι ά τ α ξ η . Α ρ κ ε ί τό περιεχόμενο τ η ς νά π α ρ α ­
μένει σύμφωνο μέ τήν 'Αγία Γραφή καί τήν α π ο σ τ ο λ ι κ ή
π α ρ ά δ ο σ η , νά είναι χ ω ρ ί ς π λ ά ν η .
Τό περιεχόμενο αυτό είναι κ α τ ' αρχήν ή πίστη στόν
"Ενα έν Τριάδι Θεό. Είναι, ό π ω ς θά έλεγε ό άγιος Θεό­
δ ω ρ ο ς ό Στουδίτης, «τό δ ό γ μ α τής θεολογίας». Στά σα­
φή λόγια τοϋ εύαγγελιστοΰ Ι ω ά ν ν ο υ , δτι «πνεύμα ό Θε­
ό ς » κι δτι ή λατρεία πρέπει νά γίνεται «έν πνεύματι», αν­
τιστοιχεί κι α ν τ α π ο κ ρ ί ν ε τ α ι π λ ή ρ ω ς τό δ ό γ μ α τ ή ς θεολο­
γίας. Σύμφωνα δέ μέ τό δ ό γ μ α τ ή ς θεολογίας «άπειρον
τό θείον καί ά κ α τ ά λ η π τ ο ν » , ό π ω ς τονίζει ό Ι ω ά ν ν η ς ό
Δ α μ α σ κ η ν ό ς , καί « ά π ε ρ ί λ η π τ ο ν π ά ν τ η ... καί άπερίγρα­
π τ ο ν » , ό π ω ς συμπληρώνει ό Θ ε ό δ ω ρ ο ς ό Σ τ ο υ δ ί τ η ς . Τό
ζήτημα τών εικόνων δέν κ α τ α σ τ ρ α τ η γ ε ί τόν α π α ρ ά β α τ ο
κανόνα τού α π ε ρ ί γ ρ α π τ ο υ τοϋ Θεοϋ. Α ν τ ί θ ε τ α τόν σέβε­
ται. Είναι γι' αυτό σταθερό τό σημείο τ ή ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς
γιά τίς είκόνες, δτι δέν επιτρέπεται ζωγραφική αναπαρά­
σταση τής "Αγίας και Ζ ω ο π ο ι ο ύ Τ ρ ι ά δ ο ς . Έ π ί τοϋ προ­
κειμένου ισχύει α π ό λ υ τ α ή α π α γ ό ρ ε υ σ η τοϋ Μ ω σ α ϊ κ ο ύ
Νόμου. Ή αθέτηση τοϋ κ α ν ό ν α αύτοϋ, πού π α ρ α τ η ρ ε ί τ α ι
μερικές φορές δ υ σ τ υ χ ώ ς καί στους ο ρ θ ο δ ό ξ ο υ ς ναούς,
σημαίνει σοβαρή α π ό κ λ ι σ η ά π ό τήν αρχαία καί υγιή πα­
ράδοση τής Ε κ κ λ η σ ί α ς κι αποτελεί μιά θεολογικά ά π α 5
1
2
1. Ιωάννου Δαμάσκηνου, Έκθεσις ακριβής ..., 4: PG 94, 800 Β.
2. Θεοδώρου Στουδίτου, Άντιρ. 12: PG 99, 329 C.
153
ρ ά δ ε κ τ η ενέργεια. Διότι «Θεόν ουδείς έ ώ ρ α κ ε π ώ π ο τ ε .
Ό μονογενής Υίός ό ών είς τόν κ ό λ π ο ν του π α τ ρ ό ς εκεί­
νος έ ξ η γ ή σ α τ ο » ( Ί ω 1, 18). Ή εξήγηση αυτή, ήτοι ή α π ο ­
κάλυψη του Χρίστου, δέν αναφέρεται στήν ά μ έ θ ε κ τ η , α­
κ α τ ά λ η π τ η κι α π ε ρ ί γ ρ α π τ η ουσία του Θεοϋ. Δέν κ α τ έ ­
στησε ό Χριστός τ ό ν Τ ρ ι α δ ι κ ό Θεό ο ρ α τ ό . Κι επειδή, ό­
π ω ς υπαγορεύει ό ιερός Δ α μ α σ κ η ν ό ς , «δυνάμεθα ποιεΐν
εικόνας π ά ν τ ω ν τ ώ ν σ χ η μ ά τ ω ν , ών ε ϊ δ ο μ ε ν » , γι' αυτό
δέν επιτρέπεται νά κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ι είκόνες τοϋ αορά­
του κι α π ε ρ ί γ ρ α π τ ο υ Θεοϋ ούτε πολύ περισσότερο ν α­
ν α ρ τ ώ ν τ α ι καί νά π ρ ο σ κ υ ν ο ύ ν τ α ι στους ναούς ή ο π ο υ δ ή ­
ποτε άλλου. Ε ξ α ί ρ ε σ η αποτελούν στήν περίπτωση αυτή
μόνον είκόνες μέ συμβολικό περιεχόμενο, ό π ω ς π.χ. ή
φιλοξενία τοΰ Α β ρ α ά μ ή ή γ ν ω σ τ ή εικόνα τής βαπτίσεω ς τοΰ Ί η σ ο ϋ . Στό σημείο αυτό τό περιεχόμενο τής εικό­
ν α ς αντιστοιχεί στό αγιογραφικό κείμενο καί τό διερμη­
νεύει κι οί είκόνες αυτές δέν αντιστρατεύονται έτσι στήν
«έν πνεύματι καί άληθεία» π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τοΰ Θείου.
Ή α π ο κ ά λ υ ψ η τοΰ Χρίστου είναι κ α τ αρχήν φανέ­
ρωση τής φιλανθρωπίας τοΰ Θεού, τ ή ς άπειρης αγάπης
καί τών άλλων ά κ τ ί σ τ ω ν ενεργειών Του. Καίριο καί κεν­
τρικό σημείο αυτής τ ή ς α ν έ κ φ ρ α σ τ η ς φιλανθρωπίας τοΰ
Θεοΰ είναι τό ϊδιο τό μυστήριο τ ή ς οικονομίας, ήτοι ή εν­
ανθρώπηση τοΰ Υίοΰ καί Λόγου τοΰ Θεού. Ό Έ ν α ς τής
Τ ρ ι ά δ ο ς Θεός π ρ ο σ έ λ α β ε π λ ή ρ ω ς τήν ανθρώπινη φύση
κι έγινε, ό π ω ς έμεΐς. Αυτό σημαίνει άσύγχυτη κι ά τ ρ ε π τ η
ένωση «τοΰ α π ε ρ ί γ ρ α π τ ο υ π ρ ό ς τό περιγεγραμμένον».
Ό Ί η σ ο ΰ ς Χ ρ ι σ τ ό ς είναι γι αυτό α π ε ρ ί γ ρ α π τ ο ς καί δέν
έξεικονίζεται, κ α θ ό σ ο ν γεννάται ά π ό τόν Π α τ έ ρ α αιω­
νίως, καί π ε ρ ι γ ρ α π τ ό ς , καθόσον γεννάται ά π ό τή Θεοτό­
κο Μαρία.
3
5
5
5
3. Ιωάννου Δαμάσκηνου, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς άγιας εικόνας Γ ' ,
24: Kotter I I I , 131. Βλ. και άνωτ. σ. 104 έξ.
154
Ή αρνηση περιγραφής κι εικονικής α ν α π α ρ α σ τ ά σ ε ­
ω ς τοΰ Ί η σ ο ΰ θά έσήμαινε συνεπώς αρνηση τ ή ς ανθρώ­
πινης μορφής, τ ή ς π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς τοΰ Ί η ­
σοΰ. Θά έδήλωνε πέρα ά π αυτό αναίρεση τοΰ ίδιου τοΰ
μυστηρίου τής ο ι κ ο ν ο μ ί α ς καί τ ή ς έν Χ ρ ι σ τ ώ σ ω τ η ρ ί α ς .
" Ο π ω ς δ η λ α δ ή κ α τ α π ο λ ε μ ή θ η κ ε ή αίρεση τοΰ Ά π ο λ λ ι ναρίου γιά σ ω τ η ρ ι ο λ ο γ ι κ ο ύ ς λόγους, γιά τούς ίδιους λό­
γους επιβάλλει ή θεολογική σ κ έ ψ η τήν ά ν α ζ ω γ ρ ά φ η σ η
τού Χρίστου. Ή φ ρ ά σ η τού αγίου Γρηγορίου τοΰ Θεολό­
γου «τό γ ά ρ ά π ρ ό σ λ η π τ ο ν , ά θ ε ρ ά π ε υ τ ο ν ö δέ ή ν ω τ α ι τ φ
Θεώ, τούτο καί σ φ ζ ε τ α ι » έχει τήν εφαρμογή τ η ς κι ανα­
φορικά μέ τήν εικόνα τού Χρίστου, γιατί ά λ λ ο ι ώ ς ή αν­
θρώπινη φύση, πού π ρ ο σ έ λ α β ε ό Χ ρ ι σ τ ό ς , θά υπολειπό­
ταν ώ ς π ρ ό ς τό ιδίωμα τοΰ π ε ρ ι γ ρ α π τ ο ΰ , ο ρ α τ ο ύ καί α­
π τ ο ύ . Ή ενανθρώπηση θά α π ο δ ε ι κ ν υ ό τ α ν έτσι μυθοπλα­
σία καί δ ό κ η σ η κι ή σωτηρία άνενέργητη. Γιά τό λόγο α­
κριβώς αυτό θεωρείται ή εικόνα υπηρετική τού μυστη­
ρίου τ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς καί τ ή ς οίκειώσεως τής σ ω τ η ρ ί α ς έν
Χ ρ ι σ τ ώ . Ή εικονογράφηση τ ή ς μιας υ π ο σ τ ά σ ε ω ς τού Ί ­
ησοΰ « κ α τ ά τόν άνθρώπινον χ α ρ α κ τ ή ρ α » είναι γνώρισμα
τ ή ς βιώσεως τοΰ μυστηρίου τ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς . Ό 82ος κα­
ν ό ν α ς τ ή ς Π ε ν θ έ κ τ η ς Συνόδου ορίζοντας τήν α ν α σ τ ή λ ω ­
ση τ ή ς ε ι κ ό ν α ς τοΰ Χριστού, τοΰ Θεοΰ η μ ώ ν , προσθέτει
ε π ι τ υ χ ώ ς , ότι δι' αυτής κ α τ α ν ο ο ύ μ ε «τό τής ταπεινώσεω ς ΰ ψ ο ς τοΰ Θεοΰ Λόγου» καί χ ε ι ρ α γ ω γ ο ύ μ α σ τ ε « π ρ ό ς
μνήμην τ ή ς έν σ α ρ κ ί πολιτείας τού τε π ά θ ο υ ς αυτού καί
τοΰ σωτηρίου θανάτου ... καί τ ή ς εντεύθεν γενομένης τω
κ ό σ μ ω ά π ο λ υ τ ρ ώ σ ε ω ς » . Ή ε ι κ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η είναι από­
δειξη τ ή ς π ί σ τ ε ω ς είς Χριστόν καί τ ή ς « ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς α­
ν α σ τ ρ ο φ ή ς » Του. Διατρανώνει τή σ ω τ η ρ ι ώ δ η αλήθεια, ό­
τι «ό Λ ό γ ο ς σαρξ έγένετο καί έ σ κ ή ν ω σ ε ν έν ήμΐν καί έθεα σ ά μ ε θ α τήν δ ό ξ α ν αυτού» ( Ί ω 1, 14).
5
4
4. Γρηγορίου Θεολόγου,
Πρός Κληδώνιον Έπιστ. 101: ΒΕΠ 60, 264.
155
"Οχι μόνον ή εικόνα του Χρίστου, ά λ λ ά καί οί είκό­
νες τής Θ ε ο τ ό κ ο υ καί τ ώ ν αγίων ε ν τ ά σ σ ο ν τ α ι σ τ ό μυ­
στήριο τ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , ότι δ η λ α δ ή ή σωτηρία δ ω ρ ή θ η κ ε
π ρ α γ μ α τ ι κ ά ά π ό τό Χριστό κι ότι τής σ ω τ η ρ ί α ς α υ τ ή ς έ­
γιναν ήδη μέτοχοι ή Π α ν α γ ί α Θ ε ο μ ή τ ω ρ καί οί άγιοι. Ή
Θ ε ο τ ό κ ο ς Μαρία καί οί άγιοι είναι στήν πίστη τ ή ς Ε κ ­
κ λ η σ ί α ς οί άψευδεΐς εγγυητές καί μάρτυρες του μυστη­
ρίου τής ο ι κ ο ν ο μ ί α ς κι οί είκόνες τους α π ο κ α λ ύ π τ ο υ ν ά­
μεσα κι ε π ο π τ ι κ ά τ ό βιωμένο μυστήριο τ ή ς σ ω τ η ρ ί α ς . Ή
α π ο κ ά λ υ ψ η αυτή δέν είναι θεωρητική κι αφηρημένη. Δέν
είναι α π ο κ ά λ υ ψ η αληθειών κι α ξ ι ω μ ά τ ω ν φιλοσοφικών,
ά λ λ ' υ π α ρ ξ ι α κ ή ς κ α τ α ξ ι ώ σ ε ω ς τ ή ς ζωής καί τοΰ έργου
τ ο υ ς έν Χ ρ ι σ τ φ . Γι' αυτό ή εικόνα δ ι α σ π ά τό χ ώ ρ ο τ ή ς
αισθητικής καί τής ν ο η σ ι α ρ χ ι κ ή ς γνωσιολογίας κι ή α­
π ο κ ά λ υ ψ η της έχει σ ω τ η ρ ι ο λ ο γ ι κ ό περιεχόμενο. Κι επει­
δή ή σωτηρία βιώνεται μέσα στήν Ε κ κ λ η σ ί α , είναι βίω­
ση λειτουργική, ήτοι τ ή ς δ η μ ό σ ι α ς καί κοινής λατρευτι­
κ ή ς ζωής τ ώ ν πιστών χριστιανών, γι' αυτό ή εικόνα συν­
δέεται άμεσα μέ τό λειτουργικό μυστήριο. «Δέν μ π ο ρ ο ύ ­
με νά κ α τ α ν ο ή σ ω μ ε ποτέ μιά εικόνα έξω ά π τήν ολο­
κ λ ή ρ ω σ η » τ η ς στό λειτουργικό μυστήριο, άφοΰ κι ή «ί­
δια ή θεία λειτουργία στό σύνολο τ η ς είναι εικόνα ό λ η ς
τ ή ς οικονομίας τ ή ς σ ω τ η ρ ί α ς » .
Κι έ π ' αυτού μέν θά επανέλθω κ α τ ω τ έ ρ ω , έ δ ώ πρέπει
ό μ ω ς νά τονίσω, π ώ ς ή εικόνα ώ ς έ κ φ ρ α σ η τοΰ μυστηρίου
τ ή ς οικονομίας παύει νά είναι ε ι κ ό ν α , νά έχει τή σ η μ α σ ί α
ε ι κ ό ν α ς , δ τ α ν δέν εντάσσεται σ τ ό λειτουργικό μυστήριο.
Παύει νά είναι εικόνα καί γίνεται ξύλο γιά τή φωτιά ή πί­
ν α κ α ς ζωγραφικής, δ τ α ν δέν υπηρετεί τήν οίκείωση τ ή ς
σ ω τ η ρ ί α ς καί τών θείων ενεργειών κι δ τ α ν γιά τόν π ι σ τ ό
δέν είναι σημαντική τού μυστηρίου τ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς . Σ τ ό
5
5
5. Π. Εύδοκίμωψ, Ή Όρθοδοξία, μετάφρ. Α. Μουρτζόπουλος,
νίκη 1972, σ. 302.
Θεσσαλο­
156
σημείο αυτό δέν παίζει π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό ρ ό λ ο , öv κ α τ α ­
σ κ ε υ ά σ θ η κ ε ά π ό ε π α γ γ ε λ μ α τ ί α ζ ω γ ρ ά φ ο χ ω ρ ί ς τήν π α ­
ρ α δ ο σ ι α κ ή π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α πριν ά π ό τήν αγιογράφηση, άν
είναι κ α λ α ί σ θ η τ η ή κ ά π ω ς κ α κ ό γ ο υ σ τ η . Α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή
σημασία κ α τ έ χ ε ι ή λειτουργικότητα τ ή ς ε ι κ ό ν α ς , &ν δη­
λ α δ ή δείχνει καί χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι τό π ρ ω τ ό τ υ π ο στόν πιστό
π ρ ο σ κ υ ν η τ ή . Ό π ι σ τ ό ς ή κ α λ ύ τ ε ρ α ή ε κ κ λ η σ ί α τών πι­
στών, α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ς τό π ρ ω τ ό τ υ π ο στήν εικόνα κι α­
π ο δ ί δ ο ν τ α ς τόν π ρ ο σ ή κ ο ν τ α σ ε β α σ μ ό καί τήν απαιτου­
μένη τιμή σ' αυτό, έρχεται σ' επαφή καί σχέση μέ τό
πρωτότυπο* έρχεται έτσι σέ σχέση μέ τήν πηγή τ ή ς σω­
τηρίας, τόν "Ενα έν Τριάδι Θεό. Ή εικόνα είτε ώ ς μω­
σαϊκό εϊτε ώ ς τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α δέν έχει ί δ ι ο ϋ π ό σ τ α τ η αξία
και σημασία, ά λ λ ά κ α θ ό σ ο ν υπηρετεί τήν α π ο κ ά λ υ ψ η
τοΰ μυστηρίου τ ή ς σ ω τ η ρ ί α ς καί φέρνει σέ σχέση τόν πι­
στό μέ τό π ρ ω τ ό τ υ π ο καί κ α τ ' έ π έ κ τ α σ ι ν και κυρίως μέ
τό Θεό. « Ή αξία τ η ς » , γράφει ό Π α ΰ λ ο ς Ε ύ δ ο κ ί μ ω φ ,
«συνδέεται βαθιά μέ τήν λειτουργική θεολογία τ ή ς Π α ­
ρουσίας, πού ξεχωρίζει κ α θ α ρ ά μία εικόνα ά π ό έναν πί­
ν α κ α μέ θέμα θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό . Κάθε κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ό έργο πε­
ριορίζεται σ' ένα κλειστό τρίγωνο: κ α λ λ ι τ έ χ ν η ς - έργο θεατής. Ό κ α λ λ ι τ έ χ ν η ς εκτελεί τό έργο του, υ π ο β ά λ λ ο ν ­
τ α ς τήν συγκίνηση στήν ψυχή τού θεατή* τό σύνολο βρί­
σκεται περικλεισμένο μέσα σέ μία αίσθητική ένδοκοσμικ ό τ η τ α . Ά ν ή συγκίνηση γίνεται θρησκευτική εμπει­
ρία, τούτο οφείλεται μόνον στήν υποκειμενική ι κ α ν ό τ η ­
τα αυτού ή εκείνου τού θεατή νά τήν δ ο κ ι μ ά ζ η , ό π ω ς έξ
άλλου μπορεί νά τήν δ ο κ ι μ ά ζ η καί ο π ο υ δ ή π ο τ ε ά λ λ ο υ ...
Ω σ τ ό σ ο , α κ ρ ι β ώ ς ή ιερή τέχνη αντιτάσσεται σέ κάθε
γ λ υ κ ε ρ ό τ η τ α και ά π α λ ό τ η τ α , σέ κάθε μουσική συμφω­
νία ρ ο μ α ν τ ι κ ώ ν ψ υ χ ώ ν , μέ τήν κ ά π ο ι α ιερατική ξηρότη­
τα καί α σ κ η τ ι κ ή γ υ μ ν ό τ η τ α τ ή ς κ α τ α σ κ ε υ ή ς τ η ς .
Ή εικόνα μέ τόν μ υ σ τ η ρ ι α κ ό τ η ς χ α ρ α κ τ ή ρ α σπάζει
157
τό τρίγωνο καί τήν ίδια τήν έ ν δ ο κ ο σ μ ι κ ό τ η τ ά της. Βε­
βαιώνεται ώς α ν ε ξ ά ρ τ η τ η κι' ά π ό τόν καλλιτέχνη κι' ά­
πό τόν θεατή, υ π ο β ά λ λ ο ν τ α ς όχι τήν συγκίνηση, ά λ λ ά τό
φανέρωμα ενός τ έ τ α ρ τ ο υ στοιχείου σ χ ε τ ι κ ά μέ τό τρίγω­
νο: τό φανέρωμα τοϋ υ π ε ρ β α τ ι κ ο ύ , πού τήν παρουσία
του αυτή μαρτυρεί. Ό κ α λ λ ι τ έ χ ν η ς χάνεται πίσω ά π ' τήν
π α ρ ά δ ο σ η , πού μόνη έχει τόν λόγο* τό έργο τέχνης γίνε­
ται τό άνάβλυσμα τ ή ς Π α ρ ο υ σ ί α ς , μία θεοφάνεια (δηλα­
δή "φανέρωση τοΰ Θεού ), ε μ π ρ ό ς στήν οποία κανείς δέν
μπορεί νά μείνη θεατής, ά λ λ ά οφείλει νά τήν π ρ ο σ κ ύ ν η ­
ση μέ λατρεία καί π ρ ο σ ε υ χ ή » .
Ή εικόνα φανερώνει π ρ ά γ μ α τ ι , δ π ω ς κι ό αντίστοι­
χ ο ς λ ό γ ο ς τού Ευαγγελίου, τό Θεό Λόγο καί τό σωτηριώδες έργο Του. Τούτο κ α τ α φ α ί ν ε τ α ι σαφέστερα ά π δ σ α
λέγονται στή συνέχεια γύρω ά π ό τή δ ι δ α κ τ ι κ ή σημασία
τ ή ς εικόνας.
5
6
5
2. Ή εικόνα ώ ς μέσο διδασκαλίας κι ίεραρχήσεως τ ώ ν
θεολογικολειτουργικών αξιών στόν ορθόδοξο ν α ό
7
Μέ βάση τή σημασία καί σχέση τής εικόνας π ρ ό ς τό
μυστήριο τής ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , πού κ α τ α δ ε ί χ θ η κ ε μ' δ σ α ει­
π ώ θ η κ α ν πιό π ά ν ω , μπορούμε τ ώ ρ α νά καθορίσομε πιό
συγκεκριμένα τό ρόλο τ ή ς ε ι κ ό ν α ς στή λειτουργική ζωή.
Α φ ε τ η ρ ί α θά μπορούσε ν ' αποτελέσει ή αντιστοιχία
εικόνας καί Γραφικού λόγου. Στό σημείο αυτό ή εικόνα
γίνεται α π λ ώ ς έξειλιγμένη μορφή τών άρχαιοχριστιανικ ώ ν συμβόλων. Γιατί καί τά π ρ ω τ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ά σύμβο6. Π. Εύδοκίμωφ, Ή Όρθοδοξία, σ. 299-300. Ή χρήση τοϋ ελληνικού ό­
ρου «λατρεία» («νά τήν προσκύνηση μέ λατρεία») σέ σχέση μέ τις είκόνες στό
παρόν χωρίο αντίκειται στήν αποκλειστική απόδοση τού όρου «λατρεία» μό­
νον στό Θεό.
7. Βλ. και άνωτ. σ. 90 έξ. καί 96 έξ.
158
λα, πού συναντούμε κυρίως στίς κ α τ α κ ό μ β ε ς καί στίς
σ α ρ κ ο φ ά γ ο υ ς , ό π ω ς π . χ . τ ό ν ίχθύ, τήν ά γ κ υ ρ α ή τίς πιό
ανεπτυγμένες π ρ ω τ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς , ό π ω ς
π.χ. τοΰ κ α λ ο ύ ποιμένα, τού Δανιήλ α ν ά μ ε σ α σ τ ά λιον­
τάρια, έχουν έ κ δ η λ ο τ ό στοιχείο α ν α φ ο ρ ά ς π ρ ό ς τήν Α ­
γία Γραφή καί τή σωτηρία τού ά ν θ ρ ω π ο υ , πού περιγρά­
φεται στίς δέλτους τ η ς . Τ ά σύμβολα αυτά εκφράζουν μέ
τόν τ ρ ό π ο τους τ ή ν π ρ ά ξ η τ ή ς σ ω τ η ρ ί α ς , αναφέρονται
στό π ρ ό σ ω π ο τοΰ Λ υ τ ρ ω τ ο ΰ καί τή σωτηριολογική διά­
σ τ α σ η τοΰ έργου Τ ο υ . Σ κ ο π ό ς τους ή τ α ν ί σ ω ς κι ή δια­
δήλωση τ ή ς τ α υ τ ό τ η τ α ς καί τ ή ς π ί σ τ ε ω ς τ ώ ν χριστιανών
μέσα σ' ένα π ε ρ ι β ά λ λ ο ν ε χ θ ρ ι κ ό . Π έ ρ α δ μ ω ς ά π ό ένα τέ­
τοιο σ κ ο π ό α π ο τ ε λ ο ύ ν α π ό δ ο σ η τ ώ ν ενεργειών τού Θεοΰ
γιά τή σωτηρία τοΰ ά ν θ ρ ω π ο υ . Υ π ε ν θ υ μ ί ζ ο υ ν καί ύ π ο μνηματίζουν τ ό περιεχόμενο τ ή ς Α γ ί α ς Γ ρ α φ ή ς . Δέν εί­
ναι γι' αυτό τυχαίο τ ό γεγονός, δτι ή εικονογραφία, πού
διαδέχεται τ ά π ρ ω τ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ά σύμβολα, έχει πρώτι­
στα α φ η γ η μ α τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α . Σ κ η ν έ ς , πού περιγράφον­
ται στή Βίβλο, α π ο δ ί δ ο ν τ α ι μέ μιά ζωγραφιά κ α ί γίνονται
έτσι αντικείμενο ε π ο π τ ι κ ή ς διηγήσεως. Είναι αυτό, πού
λέμε σ τ ά Γ ε ρ μ α ν ι κ ά Historienmalerei (ζωγραφική μέ α­
φ η γ η μ α τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α ) . Ή ζωγραφική ύπομιμνήσκει
καί διδάσκει, δ π ω ς κι ή Α γ ί α Γ ρ α φ ή . Οί είκόνες μέχρι
τά μέσα τοΰ Δ ' αιώνα έχουν σ χ ε δ ό ν α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά αυτό
τόν ύ π ο μ ν η σ τ ι κ ό καί δ ι δ α κ τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α . Ή τιμή καί
π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν εικόνων αναφαίνεται κυρίως στίς μετέ­
πειτα ε π ο χ έ ς .
Θά έτυχε α σ φ α λ ώ ς ν ' α κ ο ύ σ ε τ ε ή νά δ ι α β ά σ ε τ ε , π ώ ς
οί είκόνες γιά τούς χριστιανούς τ ή ς Δ ύ σ ε ω ς έχουν διδα­
κ τ ι κ ό περιεχόμενο, ένώ γιά μ α ς τούς Ό ρ θ ο δ ό ξ ο υ ς έχουν
ένα ά λ λ ο βαθύτερο σ κ ο π ό . Ή θέση αυτή είναι εσφαλμέ­
νη. Παραγνωρίζει τή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς . Γιά
τήν Ό ρ θ ό δ ο ξ η Ε κ κ λ η σ ί α δέν έ π α ψ α ν π ο τ έ οί είκόνες νά
159
είναι καί μέσο δ ι δ α κ τ ι κ ό . Ά ρ κ ε ΐ να ρίξομε ένα βλέμ­
μα στίς πηγές τής πίστεως μ α ς καί θά τό διαπιστώσουμε
ε ύ κ ο λ α . Στή μελέτη μου « Ή τέχνη καί ή π α ι δ α γ ω γ ι κ ή α­
ξία τ η ς στους Τρεις Ι ε ρ ά ρ χ ε ς » , δπου αναλύονται τά
σ χ ε τ ι κ ά χωρία ά π ό τά έργα τών Τριών Τ ε ρ α ρ χ ώ ν , κ α τ α ­
δεικνύεται ή α π α ρ ά μ ι λ λ η καί π ά ν τ ο τ ε επίκαιρη π α ι δ α γ ω ­
γική σημασία τ ώ ν εικόνων. Δυό χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ έ ς ε κ φ ρ ά ­
σεις τ ώ ν μεγάλων αυτών τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς Π α τ έ ρ ω ν αξίζει
νά παρατεθούν έ δ ώ , διότι είναι α ν ε π α ν ά λ η π τ ε ς σ' εκφρα­
σ τ ι κ ή δύναμη καί γνώρισαν έπί πλέον ευρεία διάδοση
σ τ ο υ ς μεταγενέστερους Π α τ έ ρ ε ς κι ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ ς
συγγραφείς. Ό Μ έ γ α ς Βασίλειος παραλληλίζει τό έργο
τοϋ λογογράφου καί τοϋ ζωγράφου καί θ έ τ ο ν τ α ς τους
σ τ ή ν ίδια μοίρα παρατηρεί: « Ά γ ά ρ ό λόγος τ ή ς ιστο­
ρίας διά τής α κ ο ή ς παρίστησι, τ α ύ τ α γραφική σ ι ω π ώ σ α
διά μιμήσεως δείκνυσιν» . Ή ζωγραφική δείχνει δ,τι κι ή
ιστορική διήγηση. Δ ι δ ά σ κ ε ι δ η λ α δ ή , ό π ω ς κι ό λ ό γ ο ς , μέ
τή μόνη διαφορά, δτι ό λ ό γ ο ς απευθύνεται η χ η τ ι κ ά , ένώ
ή ζωγραφική σιωπηρά, « σ ι ω π ώ σ α διά μιμήσεως». Ή δι­
δ α σ κ α λ ί α επιτυγχάνεται τ ό σ ο ά π ό τό λ ο γ ο γ ρ ά φ ο δ σ ο κι
ά π ό τό ζωγράφο μέ τήν «υπόμνηση» κι « α ν ά μ ν η σ η » τών
γ ε γ ο ν ό τ ω ν καί διεγείρει « π ρ ό ς τήν μίμησιν», δ π ω ς γράφει
σ τ ή συνάφεια τού ίδιου χωρίου ό ιερός Π α τ ή ρ . Κι ό Γρη­
γ ό ρ ι ο ς ό Θεολόγος υπογραμμίζει τήν π α ι δ α γ ω γ ι κ ή σημα­
σία τής ζωγραφικής κι ονομάζει τίς είκόνες «μέγα μνή­
μ η ς έ μ π ύ ρ ε υ μ α » . Τήν έ κ φ ρ α σ η αυτή π α ρ α λ α μ β ά ν ε ι αρ­
γ ό τ ε ρ α κι ό Ι ω ά ν ν η ς ό Δ α μ α σ κ η ν ό ς καί θεωρεί τήν εί8
9
10
8. Th. Nikolaou, Die Kunst und ihr erzieherischer Wert bei den drei Hierar­
chen, (Sonderdruck aus Θεολογία), Athen 1979. Βλ. άνωτ. σ. 13 έξ.
9. Μεγάλου Βασιλείου, Εις τούς αγίους τεσσαράκοντα μάρτυρας, Όμιλία
19, 2: ΒΕΠ 54, 172.
10. Γρηγορίου Θεολόγου, Είς τόν αγιον ίερομάρτυρα Κυπριανόν ..., Λόγος
24, 2: ΒΕΠ 59, 181.
160
11
κόνα «του σ α ρ κ ι ό ρ α θ έ ν τ ο ς μνήμης έ μ π ύ ρ ε υ μ α » . Και
σ ένα ά λ λ ο εδάφιο σημειώνει: «Και αισθητώς τόν αύτου
χ α ρ α κ τ ή ρ α του σ τ α υ ρ ω θ έ ν τ ο ς φημι θεοϋ λόγου προτίθεμεν ά π α ν τ α χ ή καΐ τήν π ρ ώ τ η ν άγιαζόμεθα τ ώ ν αισθήσε­
ων (πρώτη γ α ρ αισθήσεων δρασις) ώ σ π ε ρ και τοις λόγοις
τήν ά κ ο ή ν υ π ό μ ν η μ α γ ά ρ έστιν ή εικών· και όπερ τοις
γ ρ ά μ μ α σ ι μεμυημένοις ή βίβλος, τούτο τοις ά γ ρ α μ μ ά τ ο ι ς
ή ε ι κ ώ ν και όπερ τή ά κ ο ή ό λ ό γ ο ς , τούτο τή όράσει ή
ε ι κ ώ ν ν ο η τ ώ ς δέ α ύ τ ώ έ ν ο ύ μ ε θ α » . " Ο π ω ς τ ό βιβλίο για
τόν α ν α γ ν ώ σ τ η έτσι υπενθυμίζει και μεταδίδει στό θεατή
ή εικόνα ένα συγκεκριμένο σ ω τ η ρ ι ο λ ο γ ι κ ό γ ε γ ο ν ό ς . Ή
δ ι δ α σ κ α λ ί α είναι π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό ς σ κ ο π ό ς τ ή ς ε ι κ ό ν α ς . Πε­
τ υ χ α ί ν ο ν τ α ς τ ό δ ι δ α κ τ ι κ ό τ η ς σ κ ο π ό υπηρετεί ή εικόνα,
ό π ω ς ό λ ό γ ο ς τ ή ς Γραφής, τή «λογική λ α τ ρ ε ί α » , τή νοη­
τή α ν α φ ο ρ ά και ένωση μέ τό Θεό Λ ό γ ο και τις σωτήριες
ενέργειες Του. Ή εικόνα οδηγεί εις «θείας ενεργείας ύπόμνησιν», προσθέτει γι αυτό α μ έ σ ω ς πιό κ ά τ ω ό ιερός
Δαμασκηνός.
5
12
5
Είναι π ε ρ ι τ τ ό , νομίζω, νά π ρ ο σ α χ θ ο ύ ν κι ά λ λ ε ς μαρ­
τυρίες α π ό τήν π α τ ε ρ ι κ ή π α ρ ά δ ο σ η . Προέχει α σ φ α λ ώ ς
τ ώ ν μαρτυριών αυτών ή α π ό φ α σ η τ ή ς Ζ ' Οικουμενικής
Συνόδου, πού είναι ά λ λ ω σ τ ε εξίσου σ α φ ή ς έπι του προ­
κειμένου: « Ό σ ω γ ά ρ σ υ ν ε χ ώ ς δι' εικονικής ά ν α τ υ π ώ σ ε ω ς όρώνται, τ ο σ ο ύ τ ο ν και οι τ α ύ τ α ς (τ.έ. τ ά ς εικόνας)
θεώμενοι διανίστανται π ρ ο ς τήν τ ώ ν π ρ ω τ ο τ ύ π ω ν μνή­
μην τε και έ π ι π ό θ η σ ι ν » . Ή εικόνα είναι ένα είδος «ο­
πτικού Ευαγγελίου». Υπενθυμίζει στό θεατή τή σ ά ρ κ ω σ η
του Λόγου και τις σωτήριες ενέργειες Του και ξυπνά μέ13
11. Ιωάννου Δαμάσκηνου,
Α ' , 22: Kotier I I I , 111.
Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας εικόνας
12. Ιωάννου Δαμάσκηνου,
Α ' , 17: Kotier I I I , 93.
Πρός τούς διαβάλλοντας τάς άγιας εικόνας
13. Ίωάν. Καρμίρη, ΔΣΜν, τ. 1, σ. 240.
161
σ α του τ ό ν πόθο γιά οίκείωση τ ώ ν ενεργειών αυτών.
Λ ό γ φ τ ή ς γενικής κ α ι βαθιάς δ ι δ α κ τ ι κ ή ς αυτής ση­
μ α σ ί α ς τ ή ς ε ι κ ό ν α ς ή Ό ρ θ ό δ ο ξ η Ε κ κ λ η σ ί α θεωρεί ωφέ­
λιμη κι α π α ρ α ί τ η τ η τ ή ν εικονογράφηση τ ώ ν ν α ώ ν . Μέ
τίς άγιες είκόνες απευθύνεται ή Ε κ κ λ η σ ί α δ χ ι μόνον
σ τ ο υ ς α γ ρ ά μ μ α τ ο υ ς , ά λ λ ά σ' δ λ ο υ ς ανεξαιρέτως τ ο ύ ς
π ι σ τ ο ύ ς , κ λ η ρ ι κ ο ύ ς κ α ί λ α ϊ κ ο ύ ς . Ή αντίληψη γιά τ ί ς εί­
κ ό ν ε ς ώ ς Biblia pauperum (Βίβλος τ ώ ν π τ ω χ ώ ν ) , π ο ύ α­
ν α π τ ύ χ θ η κ ε στόν ό ψ ι μ ο δυτικό μεσαίωνα, διαχωρίζει
τ ο ύ ς λ α ϊ κ ο ύ ς ά π ό τ ό ν κ λ ή ρ ο κ α ί υποβαθμίζει τήν π α ι δ α ­
γ ω γ ι κ ή σημασία τ ή ς ε ι κ ό ν α ς , άφοΰ τήν περιορίζει γιά
τ ο ύ ς « π τ ω χ ο ύ ς τ ω π ν ε ύ μ α τ ι » . Ή έ κ φ ρ α σ η τού Ι ω ά ν ν ο υ
Δ α μ α σ κ η ν ο ύ , π ο ύ αναφέρθηκε, δτι ή εικόνα υπενθυμίζει
σ τ ο υ ς α γ ρ ά μ μ α τ ο υ ς δ,τι τ ό βιβλίο στόν α ν α γ ν ώ σ τ η («δ­
περ τοις γ ρ ά μ μ α σ ι μεμνημένοις ή βίβλος, τούτο κ α ί τοις
ά γ ρ α μ μ ά τ ο ι ς ή είκών»), δέν α π ο σ κ ο π ε ί σ' ένα α ν ά λ ο γ ο
δ ι α χ ω ρ ι σ μ ό . Ή εικόνα παροτρύνει καί τ ό ν ε γ γ ρ ά μ μ α τ ο ,
δ π ω ς τ ό ν α γ ρ ά μ μ α τ ο , « π ρ ό ς τήν τ ώ ν π ρ ω τ ο τ ύ π ω ν μνή­
μην τε καί έπιπόθησιν». Α υ τ ό ς είναι ό λ ό γ ο ς , πού ό Θεό­
δ ω ρ ο ς Στουδίτης τονίζει: « ώ ς δεΐται π ά ς τέλειος, κ ά ν έν
ά π ο σ τ ο λ ι κ ώ άξιώματι κ α τ ε ί λ ε κ τ α ι , τ ή ς ευαγγελικής
δέλτου· ούτω κ α ί τ ή ς κ α τ ' αυτήν γ ρ α φ ι κ ή ς ί σ τ ο ρ ί α ς » .
14
Τό ρόλο τ ή ς ε ι κ ό ν α ς ώ ς μέσου δ ι δ α σ κ α λ ί α ς στήν
Ό ρ θ ό δ ο ξ η Ε κ κ λ η σ ί α γιά δ λ ο υ ς ανεξαιρέτως τ ο ύ ς πι­
σ τ ο ύ ς διατρανώνουν κι οί επιγραφές π ά ν ω στίς είκόνες.
Οί επιγραφές, οί όποιες είτε απλώς υποδεικνύουν τ ό όνο­
μα τού εικονιζόμενου αγίου καί διευκολύνουν έτσι τ ή ν α­
ναγνώριση τοϋ αγίου κι υπενθύμιση τοϋ θεοφιλούς έργου
τ ο υ , είτε είναι κ ά π ο ι ο α π ό σ π α σ μ α ά π ό τ ή ν Α γ ί α Γ ρ α φ ή ,
στοχεύουν ά μ ε σ α σ τ ή δ ι δ α χ ή κ α ί τ ή ν κ α τ ή χ η σ η .
Τό κ ο ρ ύ φ ω μ α τ ή ς π α ι δ α γ ω γ ι κ ή ς σ η μ α σ ί α ς τ ή ς εικό­
ν α ς τ ό ζούμε έντονα στους εικονογραφημένους ν α ο ύ ς .
14. Θεοδώρου Στουδίτου,
Έπιστ. I I , 171: PG 99, 1537 D.
162
Ή επιλογή τ ώ ν ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ι κ ώ ν θ ε μ ά τ ω ν κι ή δ ι ά τ α ξ η
τ ο υ ς στόν ο ρ θ ό δ ο ξ ο χριστιανικό ν α ό , α π ό σ τ α γ μ α κ α ι τ ά
δυό μ α κ ρ α ί ω ν η ς π α ρ α δ ό σ ε ω ς κι ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ς ζωής,
φανερώνουν μέ ενάργεια π ρ ώ τ ο ν , δτι ή π α ι δ α γ ω γ ι κ ή λει­
τουργία τ ή ς ε ι κ ό ν α ς διατηρείται αμείωτη στόν ο ρ θ ό δ ο ξ ο
χριστιανικό ν α ό σ ό λ ε ς τις ε π ο χ έ ς , κ α ι υπηρετούν δεύτε­
ρον ένα ευρύτερο θ ε ο λ ο γ ι κ ο δ ι δ α κ τ ι κ ό σ κ ο π ό . Πρόκει­
ται γιά μιά θεολογικολειτουργική σύνθεση, στήν οποία
διακρίνονται ώρισμένα σ τ α θ ε ρ ά κι α μ ε τ ά β λ η τ α στοι­
χεία. Είναι ή Ιεράρχηση τ ώ ν άξιων τ ο υ μυστηρίου τ ή ς οι­
κ ο ν ο μ ί α ς , ό π ω ς βιώνεται α π ό τ ό σύνολο τών π ι σ τ ώ ν .
Α υ τ ό ς είναι ό λ ό γ ο ς , π ο ύ π . χ . στήν είσοδο του ναού έχο­
με τήν εικόνα του Κυρίου, ή οποία μ α ς υπενθυμίζει και
διδάσκει, δτι α υ τ ό ς είναι «ή θύρα», διά τ ή ς ο π ο ί α ς «έάν
τις εισέλθη, σωθήσεται» ( Ί ω 10,9), κ α θ ώ ς επίσης, δτι αυ­
τ ό ς καΐ μόνον είναι τ ό « φ ώ ς » ( Ί ω 12, 35.46), «ή ο δ ό ς και
ή αλήθεια και ή ζωή» ( Ί ω 14,6). ^ δ γ ν ω σ τ ό Δ ω δ ε κ ά ο ρ τ ο , ή ε κ λ ο γ ή δ η λ α δ ή τ ώ ν κυριοτέρων γ ε γ ο ν ό τ ω ν ολό­
κ λ η ρ η ς τ ή ς ζωής του Ί η σ ο ϋ είναι ένα σύντομο υ π ό μ ν η μ α
του μυστηρίου τ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς . Π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο επιβλητική
και δ η λ ω τ ι κ ή τ ή ς ί ε ρ α ρ χ ή σ ε ω ς τ ώ ν θεολογικών αξιών
τ ή ς αγιογραφίας είναι ή εικόνα του Π α ν τ ο κ ρ ά τ ο ρ α στόν
τ ρ ο υ λ λ ο του ναου. « " Ο π ω ς π ρ ο β ά λ λ ε ι εν τ φ βάθει του
τ ρ ο ύ λ λ ο υ » , γράφει ό Κ. Κ α λ ο κ ύ ρ η ς , «φαίνεται ώ ς νά
κοιλαίνηται και έκτείνηται δι' αύτου τ ό μέσον του σταυ­
ρού τ ώ ν κ α μ ά ρ ω ν εις τ ό άπειρον, ώ ς δηλ. νά δηλοϋται δ­
τι κ ε ν τ ρ ι κ ό ν σημεΐον του Σταύρου είναι ό θρίαμβος τ ή ς
Α ν α σ τ ά σ ε ω ς , δτι ή ουσία αύτου και τ ό βάθος είναι ό νι­
κ η τ ή ς τ ο υ θανάτου "Απειρος Κύριος, ό έν Ο ύ ρ α ν ώ ένοι­
κ ω ν 'καΐ τ ά έπι γ ή ς έ φ ο ρ ώ ν , ό α θ ά ν α τ ο ς Π α μ β α σ ι λ ε ύ ς ,
έν φ ' π ά ν γόνυ κ ά μ ψ η ουρανίων και επιγείων και κ α τ α ­
χθόνιων (Φιλ 2,10). Π ρ ά γ μ α τ ι ό τ ρ ο υ λ λ ο ς γίνεται εις
τούς βυζαντινούς σ ύ μ β ο λ ο ν του Ουρανού, ό δέ Π α ν τ ο 5
5
5
163
5
κ ρ ά τ ω ρ , είναι είδικώτερον 'ό Π α τ ή ρ ά μ α καί ό Υιός , ή
έ κ φ ρ α σ ι ς τοϋ δ ό γ μ α τ ο ς τοϋ ομοουσίου ... Είναι ό Δ η ­
μιουργός, ό Σ ω τ ή ρ , ό Κ ρ ι τ ή ς » .
Π ρ ό ς τήν κεντρική θέση τ ή ς Θ ε ο τ ό κ ο υ Μ α ρ ί α ς στό
μυστήριο τής σ ω τ η ρ ί α ς α ν τ α π ο κ ρ ί ν ε τ α ι ιδιαίτερα ή πα­
ρ ά σ τ α σ η τ ή ς Π α ν α γ ί α ς ώ ς « Π λ α τ υ τ έ ρ α ς » στήν α ψ ί δ α
τοϋ Τεροΰ. Κι δ π ω ς ή α ψ ί δ α ενώνει τόν τ ρ ο ϋ λ λ ο , πού
συμβολίζει τόν Ουρανό, μέ τόν υ π ό λ ο ι π ο ν α ό , τή Γή, φα­
νερώνει κι ή εικόνα τ ή ς Π λ α τ υ τ έ ρ α ς στό σημείο αυτό τή
θεολογική αλήθεια, δτι ή Θ ε ο μ ή τ ω ρ ένωσε «τά άνω τοις
κ ά τ ω » κι είναι ή « κ λ ΐ μ α ξ ή επουράνιος, δι' ή ς κ α τ έ β η ό
Θεός».
Τ ό ίδιο σταθερά κι υ π η ρ ε τ ι κ ά τ ή ς ιεραρχίας τ ώ ν θεο λ ο γ ι κ ο λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ώ ν άξιων τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς είναι καί τά
ά λ λ α θ έ μ α τ α τ ή ς ο ρ θ ό δ ο ξ η ς εικονογραφίας, δ π ω ς π . .
τών Ε υ α γ γ ε λ ι σ τ ώ ν στους τέσσερις κίονες, πού υποβα­
στάζουν τ ό ν τ ρ ο ΰ λ λ ο ή τοϋ αγίου Ι ω ά ν ν ο υ τοΰ Π ρ ο δ ρ ό ­
μου δ ί π λ α στήν εικόνα τοΰ Χρίστου στό τ έ μ π λ ο τοϋ ναοΰ. « Ό , τ ι δ ι δ ά σ κ ε τ α ι διά τής Λειτουργίας, διά τ ώ ν ύ­
μνων τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς καί τ ώ ν λόγων τοΰ ά μ β ω ν ο ς , ύπομνηματίζεται άριστα διά τ ή ς ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ί α ς » .
15
/ν
16
15. Κων. Καλοκνρη, Ή ζωγραφική τής Όρθοδοξίας, Θεσσαλονίκη 1972,
σ. 125-126. Ή τελευταία παρατήρηση του Καλοκύρη δέν πρέπει νά οδηγήσει
στήν εσφαλμένη υπόθεση, δτι ή εΙκόνα του Παντοκράτορος παύει νά είναι ει­
κόνα τού σαρκωθέντος Υίοΰ καί Λόγου τού Θεού ή δτι μέ βάση τό δόγμα τού
ομοουσίου είναι δυνατόν νά επέλθει σύγχυση μεταξύ Πατρός καί Υίού. Ή ει­
κόνα γενικώς, καί ιδιαιτέρως ώς πρός τή θεολογικοδιδακτική λειτουργία της,
δέν αναφέρεται, δπως τονίσθηκε ήδη, στό «δόγμα τής θεολογίας» και στήν α­
όρατη καί απερίγραπτη ουσία τού Θεού, άλλά στό μυστήριο τής οικονομίας.
16. Κων. Καλοκνρη,
νωτ. σ. 101, σημ. 74.
Ή ζωγραφική τής Όρθοδοξίας, σ. 124. Βλ. και ά-
164
3. Ή εικόνα ώ ς έκφραση λειτουργικής ζ ω ή ς
Ειπώθηκε π α ρ α π ά ν ω , δτι ή εικονογράφηση τ ώ ν να­
ών θεωρείται α π ό ορθόδοξη ά π ο ψ η πολύ ωφέλιμη και θε­
ο λ ο γ ι κ ά επιβεβλημένη κι ή δ ι δ α κ τ ι κ ή σημασία τ η ς τ ό σ ο
μεγάλη, ώ σ τ ε νά π α ρ α λ λ η λ ί ζ ε τ α ι π ρ ό ς τή σημασία του
Ευαγγελίου. Αυτό φυσικά δέν σημαίνει, δτι ή τέλεση τ ώ ν
μυστηρίων κι ιδιαίτερα του μυστηρίου τ ή ς Θείας Ευχαρι­
στίας είναι α δ ύ ν α τ η , άν δέν έ χ ο μ ε εικόνες. Π ρ ο τ ά σ σ ω ε­
δ ώ τήν π α ρ α τ ή ρ η σ η αυτή, γιατί υ π ά ρ χ ο υ ν δυτικοί θεολό­
γοι, πού παρουσιάζονται ώ ς ειδικοί γιά τήν ορθόδοξη θε­
ολογία κι αποφαίνονται, π.χ. δτι «αντίθετα π ρ ό ς τή Λει­
τουργία τ ή ς Καθολικής Ε κ κ λ η σ ί α ς είναι γιά τήν τέλεση
τ ή ς Λειτουργίας στήν Α ν α τ ο λ ι κ ή Ε κ κ λ η σ ί α οί εικόνες
α π α ρ α ί τ η τ ε ς » . Τό ορθό είναι, π ώ ς γιά τήν τέλεση τ ή ς
Θείας Λειτουργίας οί εικόνες είναι επιθυμητές κι έχουν
τήν οργανική θέση τ ο υ ς στό λειτουργικό μυστήριο. "Ο­
μ ω ς ή δλη ζωή τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς είναι ζωή τ ή ς χ ά ρ ι τ ο ς και
τ ή ς αλήθειας έν Χ ρ ι σ τ ώ . Αυτό σημαίνει, π ώ ς « π α ρ ή λ θ ε ν
ή σκιά του Ν ό μ ο υ » και δτι υπηρετούμε τό πνεύμα τής χά­
ριτος, πού ζωοποιεΐ, κι όχι τό γ ρ ά μ μ α του Νόμου, πού άποκτείνει. Στήν Ό ρ θ ό δ ο ξ η Ε κ κ λ η σ ί α δέν έχομε νομικί­
στικους περιορισμούς του είδους αύτου. Π ρ ο σ ω π ι κ ά του­
λ ά χ ι σ τ ο ν μου είναι άγνωστοι. Ή μ α κ ρ α ί ω ν η π α ρ ά δ ο σ η
τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς γνωρίζει π ο ι κ ί λ α π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α , χ ω ρ ί ς
τό ένα ν αποκλείει ο λ ο σ χ ε ρ ώ ς τό ά λ λ ο . Α ν α φ έ ρ θ η κ ε
πιό πριν ή πετυχημένη θεολογικολειτουργική ε κ λ ο γ ή και
δ ι ά τ α ξ η τ ώ ν εικόνων στόν ο ρ θ ό δ ο ξ ο ν α ό . Αυτό είναι ένα
στοιχείο ιδανικό και τό όποιο κ α λ ά θά ή τ α ν νά έχομε σ'
17
5
17. Κ. Onasch, Ikone, έν: Taschenlexikon Religion und Theologie, Bd. 2,
Göttingen 1971, S. 73. Βλ. και άνωτ. σ. 116.
165
όλους τ ο ύ ς ναούς. " Ο μ ω ς αυτό δέν σημαίνει, π ώ ς δ τ α ν
δέν υ π ά ρ χ ε ι ή επιθυμητή καί θεολογικά β α ρ υ σ ή μ α ν τ η αυ­
τή εικονογραφία τού ναού, δέν μπορούμε νά τ ε λ έ σ ο μ ε τ ά
μυστήρια τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς . Οί ναοί ή κ α λ ύ τ ε ρ α οί αίθου­
σες, πού χρησιμοποιούμε π ο λ λ έ ς φορές έ δ ώ στή δ ι α σ π ο ­
ρά, ούτε κ α τ ά διάνοιαν διαθέτουν τέτοιες προϋποθέσεις.
Αυτό δ μ ω ς δέν μ α ς π α ρ α κ ω λ ύ ε ι , κι ούτε πρέπει, σ τ ή ν τέ­
λεση τ ώ ν μυστηρίων. Ή έξαρση τ ή ς ε ι κ ό ν α ς ώ ς στοι­
χείου α π α ρ α ι τ ή τ ο υ γιά τήν τέλεση τής Θείας Λειτουργίας
δέν είναι γι' αυτό α π ό λ υ τ α σ ω σ τ ή . Α ν τ ί θ ε τ α π α ρ ε ρ μ η ­
νεύει καί τό βαθύτερο νόημα τ ή ς ίδιας τ ή ς λειτουργικής
ζωής τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς .
Αυτό εξάγεται κ α τ ' αρχήν ά π ό τόν ορισμό τ ή ς λει­
τ ο υ ρ γ ι κ ή ς ζωής. Λειτουργική ζωή είναι ή πνευματική
στάση τ ή ς π ρ ο σ ε υ χ ή ς τ ώ ν μελών τής Ε κ κ λ η σ ί α ς κι ή
μετοχή στήν «έν Χ ρ ι σ τ ώ » σωτηρία. Ή λειτουργική ζωή
άφορα τ ό σύνολο τ ώ ν λ α τ ρ ε υ τ ι κ ώ ν ε κ δ η λ ώ σ ε ω ν τής
Ε κ κ λ η σ ί α ς , στίς όποιες τό έργο κι ή ζωή τού Χρίστου
ενεργοποιούνται, κ α θ ί σ τ α ν τ α ι επίκαιρα καί προσφέρον­
ται γιά μ ε τ ο χ ή . Περιλαμβάνει δ η λ α δ ή δλα τά μυστήρια
καί τίς τ ε λ ε τ έ ς καί κοινές π ρ ο σ ε υ χ έ ς τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς , α­
φού «λειτουργία» είναι τό έργο τού λαοϋ, τό έργο πού ε­
κτελείται ά π ό τή σύναξη τών π ι σ τ ώ ν κι απευθύνεται στήν
ίδια* άν ε π ε κ ρ ά τ η σ ε νά ταυτίζεται μερικές φορές ή λέξη
λειτουργία μέ τή Θεία Ευχαριστία, αυτό δέν σημαίνει,
π ώ ς κι ή λειτουργική ζωή αναφέρεται επίσης αποκλειστι­
κά στήν τέλεση τ ή ς Θείας Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς . Ή λειτουργική
ζωή εκτείνεται σ' ολόκληρη τή ζωή τοϋ πιστοϋ κι αγκα­
λιάζει καί τήν ιδιωτική του ζωή ή κ α λ ύ τ ε ρ α καί τήν ιδιω­
τική του π ρ ο σ ε υ χ ή . Τό κυριώτερο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό τής
λειτουργικής ζωής τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς είναι, δτι τό ά τ ο μ ο
δέν υ π ά ρ χ ε ι καθεαυτό, άλλά ώ ς μέρος τοΰ συνόλου τ ή ς
Ε κ κ λ η σ ί α ς . Δέν γίνεται μιά ανώνυμη μ ο ν ά δ α κ ά π ο ι α ς
166
μ ά ζ α ς , α λ λ ά τ ό ε π ώ ν υ μ ο , ο ρ γ α ν ι κ ό μ έ λ ο ς ενός σ ώ μ α ­
τ ο ς . Και σ τ ό σ ώ μ α έχουν δ λ α τ ά μέλη τ ή ν ιδιαίτερη τ ο υ ς
α π ο σ τ ο λ ή κ α ι τ ή ν αξία τους. Στή λειτουργική π ρ ά ξ η δια­
φαίνεται σ α φ έ σ τ ε ρ α ή κοινωνία και συμφωνία τ ώ ν μελών
τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς . Τ ό «εγώ» υ π ο χ ω ρ ε ί γι' αυτό κ α ι δίνει τή
θέση του σ τ ό «ήμεΐς». Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο, π ώ ς
κ α ι στήν ιδιωτική προσευχή ό π ι σ τ ό ς ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι ώ ς μέ­
ρ ο ς του συνόλου, ώ ς μ έ λ ο ς του σ ώ μ α τ ο ς τ ή ς Ε κ κ λ η ­
σ ί α ς . Ή κυριακή προσευχή π . χ . του « Π ά τ ε ρ ημών» κ α ­
ταδεικνύει τ ό αληθές του λόγου. Ό Θ ε ό ς δέν προσφωνεί­
τ α ι α π ό τ ό ά τ ο μ ο μεμονωμένα, ά λ λ ά ώ ς π α τ έ ρ α ς ό λ ω ν
τ ώ ν α ν θ ρ ώ π ω ν επίσης κι ή π α ρ ά κ λ η σ η γιά τ ό ν « ά ρ τ ο ν
ημών τ ό ν έπιούσιον» ή τήν άφεση « τ ώ ν όφειλημάτων η­
μών» και τή σωτηρία μας « α π ό του πονηρού» ισχύει γιά
ό λ ο υ ς τ ο ύ ς π ι σ τ ο ύ ς . Ή ιδιωτική προσευχή δέν μπορεί ν ά
θεωρηθεί α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τήν κοινή π ρ ο σ ε υ χ ή . Α ν τ ί θ ε ­
τα είναι α π ό τή μιά πλευρά τ ό α ν α γ κ α ί ο σ υ μ π λ ή ρ ω μ α
κ α ι φυσικό ε π α κ ό λ ο υ θ ο κι α π ό τήν άλλη ή α π α ρ α ί τ η τ η
προϋπόθεση και π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α τ ή ς κοινής π ρ ο σ ε υ χ ή ς . Ή
πνευματική σ τ ά σ η τ ή ς π ρ ο σ ε υ χ ή ς ώ ς σ υ σ τ α τ ι κ ό στοι­
χείο λειτουργικής ζωής αποτελεί υλοποίηση τ ή ς π ρ ο τ ρ ο ­
π ή ς τοϋ α π ο σ τ ό λ ο υ Π α ύ λ ο υ ν ά π ρ ο σ ε υ χ ό μ α σ τ ε «αδια­
λ ε ί π τ ω ς » ( Α ' Θεσ 5,17). Ή ισχύς τ ή ς νουθεσίας κι επιτα­
γ ή ς αυτής δέν εξαντλείται στήν κοινή π ρ ο σ ε υ χ ή , άλλά
πρέπει νά διαποτίζει κ α ι τ ή ν προσευχή «έν τ ω κ ρ ύ π τ ω »
(Μτ 6,6) κι ο λ ό κ λ η ρ η τή ζωή τοϋ πιστοϋ.
Μέ τήν π ρ ο σ ε υ χ ή , κοινή και ιδιωτική, μεταφέρεται
ό ά ν θ ρ ω π ο ς ά π ό τ ή ν α π ο σ π α σ μ α τ ι κ ή α τ ο μ ι κ ό τ η τ α στήν
κοινωνία τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς . Γίνεται, ό π ω ς τονίσθηκε, μέ­
ρος τοϋ σ ώ μ α τ ο ς , τοϋ οποίου κ ε φ α λ ή είναι ό Χριστός
και μέλη όχι μόνον ή συγκεκριμένη σύναξη τ ώ ν πιστών,
ά λ λ ά κ α ι ή Π α ν α γ ί α Θ ε ο τ ό κ ο ς , οι επουράνιες α σ ώ μ α τ ε ς
Δυνάμεις, οί Π ρ ο φ ή τ ε ς , Α π ό σ τ ο λ ο ι , Δ ι δ ά σ κ α λ ο ι , "Αγι-
167
οι, Μάρτυρες, « π ά σ α ε π ι σ κ ο π ή ο ρ θ ο δ ό ξ ω ν » καί « π ά ν τ ε ς
οί έ π έλπίδι α ν α σ τ ά σ ε ω ς ζωής αιωνίου ... κεκοιμημένοι»
αδελφοί. Τήν παρουσία τοϋ Χρίστου, τ ή ς Θ ε ο τ ό κ ο υ καί
τών αγίων στή λειτουργική ζωή τής Ε κ κ λ η σ ί α ς χ α ρ α ­
κτηρίζουν καί διαδηλώνουν οί είκόνες τους, άφοϋ εικόνα
κ α τ ά τόν κ λ α σ σ ι κ ό ορισμό τοϋ ίεροϋ Δ α μ ά σ κ η ν ο υ είναι
«ομοίωμα ... έν έαυτώ δεικνύον τό ε ί κ ο ν ι ζ ό μ ε ν ο ν » . Ή
παρουσία τους δέν είναι θεωρητική καί νοερή, ά λ λ ' υπο­
πίπτει καί στίς αισθήσεις, στήν ό ρ α σ η . Έ τ σ ι ό άνθρω­
π ο ς , πού αποτελείται ά π ό ψυχή λογική καί σώμα καί
στόν όποιον ό Χριστός δώρισε τή σωτηρία όχι μόνον τ ή ς
ψ υ χ ή ς , άλλά καί τοϋ σ ώ μ α τ ο ς , πού θά συνεξαναστηθεΐ
μέ τήν ψυχή, συμμετέχει ο λ ό κ λ η ρ ο ς στή λειτουργική
ζωή τής Ε κ κ λ η σ ί α ς . Οί Π α τ έ ρ ε ς κάνουν πολύ πετυχημέ­
να διάκριση μεταξύ « π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς » καί « σ ω μ α τ ι κ ή ς » ή
«αισθητής» θεωρίας. Οί είκόνες, ό π ω ς καί τά άλλα υλι­
κ ά στοιχεία τής λ α τ ρ ε υ τ ι κ ή ς ζωής (θυμίαμα, κεριά, κ α ν ­
τήλια, τό νερό τού β α π τ ί σ μ α τ ο ς , τά λειτουργικά σκεύη
κ τ λ . ) , δέν σημαίνουν α π λ ώ ς κ α θ α γ ι α σ μ ό καί τής υλης,
α λ λ υπηρετούν π ρ ώ τ ι σ τ α τήν «αισθητή» θεωρία. Ό άν­
θ ρ ω π ο ς αδυνατεί «αμέσως έπί τ ά ς ν ο η τ ά ς άνατείνεσθαι
θεωρίας καί δέεται οικείων καί συμφυών α ν α γ ω γ ώ ν » ,
δ η λ α δ ή έρχεται «διά σ ω μ α τ ι κ ή ς θεωρίας ... έπί τήν πνευματικήν θ ε ω ρ ί α ν » . «Θεωροϋντες», γράφει ό Ι ω ά ν ν η ς
Δ α μ α σ κ η ν ό ς , «τόν σ ω μ α τ ι κ ό ν χ α ρ α κ τ ή ρ α (τ.έ. τήν ει­
κόνα) αύτοϋ (τ.έ. τοϋ Χριστού) έννοοϋμεν ώ ς δυνατόν
καί τήν δόξαν τής θεότητος α ύ τ ο ϋ » .
?
18
5
19
20
21
18. Ιωάννου Δαμασκηνού,
Γ ' , 16: Kotter I I I , 125. Βλ. και
19. Ιωάννου Δαμασκηνού,
Γ ' , 21: Kotter I I I , 128.
20. Ιωάννου Δαμασκηνού,
Γ ' , 12: Kotter I I I , 123-124.
21. Ιωάννου Δαμασκηνού,
Γ ' , 12: Kotter I I I , 123.
Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας εικόνας
άνωτ. σ. 90 δξ.
Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας ακόνας,
Πρός τούς διαβάλλοντας τάς αγίας ακόνας,
Πρός τούς διαβάλλοντας τάς άγιας ακόνας,
168
Β λ έ π ο ν τ α ς τις εικόνες τοϋ Χρίστου και τ ώ ν αγίων
είτε «έν τ ω κ ρ υ π τ φ » , μ π ρ ο σ τ ά σ τ ό ε ι κ ο ν ο σ τ ά σ ι ο τοϋ
σπιτιοϋ, είτε σ τ ό ν α ό , α ν α γ ό μ α σ τ ε σ τ ά πρωτότυπα* βιοϋμε τή νοερή παρουσία τους* έμβαθύνομε στό μυστήριο
τ ή ς σ ω τ η ρ ί α ς και π ρ ο σ κ υ ν ο ύ μ ε τ ό ν μόνον αληθινό Θεό,
πού χάρισε και στους αγίους τή σ ω τ η ρ ί α .
Ή τιμητική ή σχετική προσκύνηση, πού ά π ο ν έ μ ο μ ε
στις εικόνες και πού διακρίνεται ά π ό τή λατρευτική
προσκύνηση, πού ανήκει α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά στόν Τ ρ ι α δ ι κ ό
Θεό, εκφράζει πρώτον τήν ε ν ο ρ χ ή σ τ ρ ω σ η τ ή ς προσευ­
χ ή ς τοϋ κ α θ ε ν ό ς στή λειτουργική ζωή τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς κι
έχει γι αυτό τήν α ν α φ ο ρ ά τ η ς όχι στήν υλη τής ε ι κ ό ν α ς ,
στήν ίδια τήν εικόνα, ά λ λ ά σ τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο . Είναι γνω­
στή α σ φ α λ ώ ς ή φράση τοϋ Μ ε γ ά λ ο υ Βασιλείου, δτι ή
« τ ή ς εικόνος τιμή επί τό π ρ ω τ ό τ υ π ο ν δ ι α β α ί ν ε ι » . Κάνομε μ αυτό τόν τ ρ ό π ο και τό π ρ ω τ ό τ υ π ο μ έ τ ο χ ο τής λει­
τ ο υ ρ γ ι κ ή ς ζωής τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς . Δεύτερον τήν τελική
και μόνη ορθή α ν α φ ο ρ ά βρίσκει ή τιμητική π ρ ο σ κ ύ ν η σ η
τ ώ ν εικόνων και τ ώ ν ίδιων ά λ λ ω σ τ ε τ ώ ν αγίων στό Θεό.
Είναι και πρέπει νά είναι π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τοϋ άληθινοϋ Θεοϋ, πού εύαρεστήθηκε νά κάνει φίλους και αγιάσει τά
π ρ ό σ ω π α αυτά. Μ ό ν ο ν ή τελική αυτή α ν α φ ο ρ ά δικαιολο­
γεί τήν τιμητική π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τ ώ ν εικόνων. "Αν λείπει ά­
π ό τήν π ρ ο σ κ ύ ν η σ η τό στοιχείο αυτό, τότε ή π ρ ο σ κ ύ ν η ­
ση μεταφέρεται ά π ό τόν κτίστη σ τ ά κ τ ί σ μ α τ α . Π α ρ α λ ­
λ ά σ σ ο ν τ α ς τή φράση τοϋ Μ ε γ ά λ ο υ Βασιλείου ό ίερός
Δ α μ α σ κ η ν ό ς τονίζει «ή γ ά ρ εις αυτήν (τ.έ. τήν Θεομήτορα) τιμή, εις τόν εξ αυτής σ α ρ κ ω θ έ ν τ α α ν ά γ ε τ α ι » . Ή
τιμή π ρ ό ς τήν Θ ε ο τ ό κ ο αναφέρεται και πρέπει ν ' αναφέ­
ρεται στό Θεό.
5
22
5
23
Τή σ υ μ π α ρ ά λ η ψ η
και συμμετοχή τ ώ ν αγίων και
22. Μεγάλου Βασιλείου, Περί Αγίου Πνεύματος 18: ΒΕΠ 52, 269.
23. Ιωάννου Δαμασκηνού, "Εκθεσις ακριβής ..., 89: PG 94, 1172 Β.
169
ολόκληρης τής Ε κ κ λ η σ ί α ς π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ ε πιό στενά
στίς ίερές ακολουθίες τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς κι ιδιαίτερα κ α τ ά
τήν τέλεση τ ή ς Θείας Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς . Ή Θεία Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ,
« τ ή ς ζωής τ ό π έ ρ α ς » καί «ή κορυφή τ ώ ν αγαθών», ό π ω ς
τήν ονομάζει ό Ν ι κ ό λ α ο ς Κ α β ά σ ι λ α ς , μας επιτρέπει νά
γνωρίσομε πιό άνετα τήν ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η τ ή ς λειτουργικής
ζωής. Τή Θεία Ευχαριστία προσφέρει ό ίδιος ό Χ ρ ι σ τ ό ς ,
πού είναι κι ό π ρ ο σ φ ε ρ ό μ ε ν ο ς . Ή σύναξη τ ώ ν π ι σ τ ώ ν
προσφέρει σ τ ό Χριστό αυτό, πού είναι δικό Του («τά σά
έκ τ ώ ν σών»). Ό λ ό κ λ η ρ η ή Θεία Ευχαριστία είναι ή ει­
κ ό ν α ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τοϋ μυστηρίου τ ή ς θείας ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , ει­
κονίζει κι α ν α π α ρ ι σ τ ά τά σωτήρια γ ε γ ο ν ό τ α έν Χ ρ ι σ τ ώ .
Οί ε ί κ ο ν ο μ ά χ ο ι υποβίβαζαν καί τό ν ό η μ α αυτό τ ή ς Θείας
Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς , περιορίζοντας τή σημασία τ ή ς ε ι κ ό ν α ς μό­
νον σ τ ά τίμια δ ώ ρ α τοΰ σ ώ μ α τ ο ς καί τοϋ α ί μ α τ ο ς . Κι ό ί­
διος ό ν α ό ς , όπου τελείται ή Θεία Ευχαριστία κι εκτυλίσ­
σεται κυρίως ή λειτουργική ζωή τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς , είναι ει­
κ ό ν α τοϋ Ουρανού, τ ή ς κ α θ έ δ ρ α ς τοϋ Θεοϋ. Μ έ σ α στήν
εικονική αυτή συμφωνία κι οί πιστοί, « τ ά Χερουβείμ μυσ τ ι κ ώ ς είκονίζοντες» καί χ ω ρ ί ς τίς βιωτικές μέριμνες
ψ ά λ λ ο υ ν «τή ζωοποιώ Τριάδι τόν Τρισάγιον ΰμνον». Γί­
νονται οί ίδιοι ζωντανές είκόνες τ ή ς μόνης π ρ α γ μ α τ ι κ ό ­
τ η τ α ς , του Θεοϋ καί τ ώ ν αγίων Του. Τό είναι τοϋ άνθρω­
που είναι εικονικό, είναι ή εικόνα τοϋ Λόγου, πού κι ό ί­
διος είναι φυσική κι α π α ρ ά λ λ α κ τ η εικόνα τοϋ Π α τ ρ ό ς .
Τ ό είναι τ ο ϋ άνθρωπου είναι ή εικόνα τ ή ς Ε ι κ ό ν α ς τοϋ
Π α τ ρ ό ς . Σ τ ή λειτουργία καί τή ζωή έν Χ ρ ι σ τ ώ αρχίζει ή
π ρ α γ μ ά τ ω σ η τοϋ « κ α θ ' όμοίωσιν», ό ά ν θ ρ ω π ο ς μετα­
μορφώνεται καί περνάει ά π ' τ ό εικονικό σ τ ό π ρ α γ μ α τ ι 24
2 5
24. Νικολάου Καβάσιλα, Περί τής έν Χριστώ ζωής, 4: PG 150, 581 Α. 585
Β.
25. Πρβλ. και Θεοό. Νικολάου, *Η ελευθερία τής βουλήσεως καί τά πάθη
τής ψυχής κατά Κλήμεντα τόν Άλεξανδρέα, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 60 έξ.
170
κ ό . Περιλούζεται ά π ό τή χάρι του Θεού και γίνεται «θέ­
σει θεός». Ή δ ο ξ ο λ ο γ ί α κι ευχαριστία του ε ν ο ρ χ η σ τ ρ ώ ­
νεται μέ τή δ ο ξ ο λ ο γ ί α τ ώ ν αγγέλων και τ ώ ν «έν πίστει
τετελειωμένων». Ή θεία π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α γίνεται σ τ ό
λειτουργικό μυστήριο μ ε θ ε κ τ ή . Κάθε π ι σ τ ό ς , β λ έ π ο ν τ α ς
τις εικόνες τ ώ ν Π α τ ρ ι α ρ χ ώ ν , Α π ο σ τ ό λ ω ν , Π ρ ο φ η τ ώ ν
και Α γ ί ω ν μέσα στή λειτουργική αυτή συμφωνία βιώνει
σάν τό έμβρυο στήν κοιλιά τ ή ς μ η τ έ ρ α ς ήδη και κ α τ ά
τ ρ ό π ο μ ο ν α δ ι κ ό τό γ ε γ ο ν ό ς τ ή ς μ έ λ λ ο υ σ α ς π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς
του υ π ά ρ ξ ε ω ς και ζωής.
Τό θέμα « Ή θέση τ ή ς ε ι κ ό ν α ς στή λειτουργική ζωή
τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς » είναι, ό π ω ς θά δ ι α π ι σ τ ώ θ η κ ε , π ο λ ύ π τ υ ­
χ ο και θεολογικά β α ρ υ σ ή μ α ν τ ο . Συνδέεται μέ τή δυναμι­
κ ό τ η τ α τ ή ς ε ι κ ό ν α ς και τ ή ς λειτουργικής ζωής, τ ώ ν δυό
αυτών χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ώ ν τ ή ς χριστιανικής σ κ έ ψ ε ω ς και
βιοτής. Συνδέεται μέ τήν ιδιαίτερη τ α υ τ ό τ η τ α τ ή ς Ε κ ­
κ λ η σ ί α ς και του Χριστιανισμού. Ή εικόνα στή σφαιρική
τ η ς θεώρηση, ώ ς κατηγορία μετοχής στήν πραγματικότη­
τα τής σωτηρίας κι όχι α π λ ώ ς ώ ς αντικείμενο λατρευτι­
κ ή ς ζωής, είναι ειδικά γιά τήν Ό ρ θ ό δ ο ξ η Ε κ κ λ η σ ί α τό
κλειδί γιά μιά β α θ υ σ τ ό χ α σ τ η θεώρηση τοϋ μυστηρίου τ ή ς
ο ι κ ο ν ο μ ί α ς . Κι επειδή τό μυστήριο τ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς βιώνε­
ται στή λειτουργική ζωή, γι αυτό ή εικόνα είναι α ν α π ό ­
σ π α σ τ α συνδεδεμένη μέ τή λειτουργική ζωή. Ή λειτουρ­
γική ζωή γνωρίζει μέ τή χ ρ ή σ η τ ή ς ε ι κ ό ν α ς μιά μ ο ν α δ ι κ ή
ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η . Ή έλλειψη τ ή ς ε ι κ ό ν α ς σημαίνει μείωση
τ ή ς δ υ ν α τ ό τ η τ α ς νά βιώσει ό π ι σ τ ό ς τήν ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η
αυτή τ ή ς λειτουργικής ζωής. Σημαίνει π τ ώ χ ε υ σ η τής
π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς θεωρίας, ή οποία τρέφεται ά π ό τή σωματι­
κή θεωρία.
5
Πρέπει π ρ ά γ μ α τ ι νά θεωρούμε τούς εαυτούς μ α ς ευ­
τυχείς, γιατί γεννηθήκαμε ορθόδοξοι και κ λ η ρ ο ν ό μ η σ α -
171
με μιά τ ό σ ο πλούσια χριστιανική π α ρ ά δ ο σ η . Πρέπει ό­
μ ω ς τ α υ τ ό χ ρ ο ν α νά φροντίσομε νά κ ά ν ο μ ε και τ ο ύ ς άλ­
λους μετόχους τοϋ π λ ο ύ τ ο υ αύτοϋ. Π ρ ό κ ε ι τ α ι γιά πλού­
τ ο , πού δ σ ο περισσότερο τόν σ κ ο ρ π ί ζ ο μ ε , τ ό σ ο και πε­
ρισσότερο πληθαίνει κι ύπερπερισσεύει.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ( κ α τ ' επιλογήν)
Alexander P. J., The Patriarch Nicephorus of Constanti­
nople. Ecclesiastical Policy and Image Worship in the
Byzantine Empire, Oxford 1958.
Allchin A. M. Anglicans and the Decisions of the Seventh
Ecumenical Council, Sobornost 7 (1978) 588-594.
Anagnostopoulos B. N., The Seventh Oecumenical Council
of Nicaea on the Veneration of Icons and the Unity of
the Church, Θεολογία 61 (1990) 417-442.
Anastos Μ. V., The Argument for Iconoclasm as Presented
by the Iconoclastic Council of 754, έν: Late Classical
and Medieval Studies in Honor of A . M . Friend j r . ,
Princeton 1955, σ. 177-188.
Aubin P., U "image" dans Γ oeuvre de Plotin, Recherches
de science religieuse 61 (1953) 348-379.
Barnard L . W., The graeco-roman and oriental Back­
ground of the iconoclastic Controversy, Leiden 1974.
Baumstark Α., Bild I (jüdisch), έν: RAC 2, σ τ . 287-302.
Baynes TV. Η., The Icons before Iconoclasm, The Harvard
Theological Review 44 (1951) 93-106 καί έν: Του αύ­
τοϋ, Byzantine Studies and Other Essays, Oxford
1955, σ. 226-239.
Του αύτοϋ, Idololatry and the Early Church, έν: Τοΰ αύ­
τοϋ, Byzantine Studies and Other Essays, Oxford
1955, σ. 116-143.
Beck H.-G., Von der Fragwürdigkeit der Ikone, (Bayerische Akademie der Wissenschaften, phil. - hist. Klasse, Sitzungsberichte 1975/7), München 1975.
s
174
Τοϋ αύτου, Kirche und theologische Literatur im byzanti­
nischen Reich, München 1977.
Beckermann Α., Der Kunst-Begriff vom Hellenismus bis
zur Aufklärung, έν:
Ritter u.a. (Hgg.), Historisches
Wörterbuch der Philosophie, Bd. 4, Darmstadt 1976,
στ. 1365-1378.
Biser E., Bild, έν: Η. Krings - Η. Μ. Baumgartner - Chr.
Wild (Hgg.), Handbuch philosophischer Grundbegrif­
fe, Bd. 1, München 1973, σ. 247-255.
Bryer A. - Herrin J. (ed.), Iconoclasm, Birmingham 1976.
Bulgakow S., Grundsätzliches über die Heiligenverehrung
in der orthodoxen Kirche des Ostens, έν: Ε. Benz - L .
Zander (Hgg.), Evangelisches und orthodoxes Chri­
stentum in Begegnung und Auseinandersetzung,
Hamburg 1952, σ. 219-227.
Campenhausen H. Frhr. v., Die Bilderfrage als theologi­
sches Problem der alten Kirche, έν: Τοϋ αύτοϋ, Tradi­
tion und Leben, Kräfte der Kirchengeschichte (Aufsätze u. Vorträge), Tübingen 1960, σ. 216-252.
Διονυσίου τοϋ έκ Φουρνα, Ε ρ μ η ν ε ί α τ ή ς ζ ω γ ρ α φ ι κ ή ς τέ­
χνης, έ κ δ . ύπό Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως,
Πετ ρ ο ύ π ο λ ι ς 1909 ( Φ ω τ ο μ η χ α ν ι κ ή ά ν α τ ύ π ω σ ι ς , Α θ ή ­
ναι 1976* deutsche Übersetzung München 1960).
Dobschütz
Ε. v., Christusbilder. Untersuchungen zur
christlichen Legende, Leipzig 1899.
Elliger W., Die Stellung der alten Christen zu den Bildern in
den ersten vier Jahrhunderten (nach den Angaben der
zeitgenössischen kirchlichen Schriftsteller), Leipzig
1930.
Τοϋ αύτοϋ, Zur Entstehung und frühen Entwicklung der
altchristlichen Bildkunst, Leipzig 1934.
Eltester Fr. W., Eikon im Neuen Testament, (Beihefte zur
Zeitschrift für Neutestamentliche Wissenschaft 23),
Berlin 1958.
2
175
Evdokimov P., L'art de Picöne. Theologie de la Beaute,
Paris 1972. ( Ή τέχνη τ ή ς ε ι κ ό ν α ς . Θεολογία τ ή ς ώραιότητος, μ ε τ ά φ ρ . Κ. Χαραλαμπίδη,
Θεσσαλονίκη
1980).
Felicetti-Liebenfels
W., Geschichte der byzantinischen Iko­
nenmalerei, Lausanne 1965.
Flasch K. Ars imitatur naturam. Platonischer Naturbegriff
und mittelalterliche Philosophie der Kunst, έν: Κ.
Flasch (Hg.), Parusia. Festgabe für / .
Hirschberger,
Frankfurt 1965, σ. 265-306.
Φλωράτον Χαρ., Ή αισθητική τ ώ ν Σ τ ω ι κ ώ ν , Α θ ή ν α ι
1973.
Florovsky G., Origen, Eusebius and the Iconoclastic Con­
troversy, Church History 19 (1950) 77-96.
Geffcken J oh., Der Bilderstreit des heidnischen Altertums,
Archiv für Religionswissenschaften
19 (1916/1919)
'286-315.
Geischer H.-J. (Hg.), Der byzantinische Bilderstreit, (Texte zur Kirchen- und Theologiegeschichte 9), Gütersloh 1968.
Gerke Fr., Kunst der Welt. Spätantikes und frühes Christentum, Baden-Baden 1980.
Gero St., Byzantine Iconoclasm during the Reign of Leo
I I I . , Louvain 1973.
Τον αύτοϋ, Byzantine Iconoclasm during the Reign of Con­
stants V . , Louvain 1977.
Τοϋ αύτοϋ, The true image of Christ: Eusebius' letter to
Constantia reconsidered, The Journal of Theological
Studies 32 (1981) 460-470.
Γιανναρά Xp., Ή «εικόνα» ώ ς σ η μ α ν τ ι κ ή του μή συμβα­
τικού λόγου, Φιλοσοφία 1 (1971) 94-105.
Γιαννόπουλου
Β. Ν., Αι Χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ α ι Α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς τ ώ ν
Ε ι κ ο ν ο μ ά χ ω ν , Α θ ή ν α ι 1975.
9
176
Γκότση Χρ., Ό μ υ σ τ ι κ ό ς κ ό σ μ ο ς τ ώ ν βυζαντινών Ε ι κ ό ­
νων, τ . 1, Α θ ή ν α ι 1971, τ . 2, Α θ ή ν α ι 1973.
Γλαβίνα "Απ., Ή έπί Α λ ε ξ ί ο υ Κομνηνού (1081-1118) περί
ιερών σκευών, κειμηλίων καί αγίων εικόνων έρις
(1081-1095), (Βυζαντινά κείμενα καί μελέται 6),
Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1972.
Gouillard J., Le Synodikon de Γ Orthodoxie. Edition et
Commentaire, (Travaux et Memoires 2), Paris 1967.
Grabar Α., Byzanz. Die byzantinische Kunst des Mittelal­
ters (vom 8. bis zum 15. Jh.), Baden-Baden 1979.
Guttmann J. (ed.), The Dura-Europos Synagogue. A reevaluation (1932-1972), Missoula 1973.
Harkianakis Styl., Orthodoxe Kirche und Katholizismus.
Ähnliches und Verschiedenes, München 1975.
Haendler G., Epochen Karolingischer Theologie. Eine
Untersuchung über die Karolingischen Gutachten zum
byzantinischen Bilderstreit, Berlin 1958.
Hennephof H. (Hg.), Textus Byzantinos ad iconomachiam
pertinentes in usum academicum, (Byzantina Neerlandica 1), Leiden 1969.
Holl K., Die Schriften des Epiphanius gegen die Bilderverehrung, έν: Τοϋ αύτοϋ, Gesammelte Aufsätze zur
Kirchengeschichte, I I . Der Osten, Tübingen 1928, σ.
351-387.
Τοϋ αύτοϋ, Der Anteil der Styliten am Aufkommen der Bil­
derverehrung, έν: Τοϋ αύτοϋ, Gesammelte Aufsätze
zur Kirchengeschichte, I I , Tübingen 1928, σ. 388-398.
Joannou P., Ioannes Italos, Quaestiones Quodlibetales [ Ά ­
πορίαι καί Λύσεις], editio princeps, (Studia patristica
et byzantina 3), Ettal 1956.
Τοΰ αύτοϋ, Zwei vermißte Traktate aus den 93 Quaestiones
Quodlibetales des Johannes Italos: De iconis und De
duabus naturis in Christo, έν: Silloge Bizantina in
3
177
onore di Silvio Giuseppe Mercati, Roma 1957, σ. 233236.
Καλοκύρη Κ., Ή ουσία τ ή ς όρθοδόξου αγιογραφίας, Α ­
θήναι 1962 (αγγλική μ ε τ ά φ ρ α σ η : The Essence of Or­
thodox Iconography, Brookline Mass. 1971).
Τοϋ αύτοϋ, Wesen und Gehalt der orthodoxen Ikonogra­
phie, ΕΕΘΣΠΘ 17 (1972) 6-19.
Τοϋ αύτοϋ, Ή ζωγραφική τ ή ς Ό ρ θ ο δ ο ξ ί α ς , Θεσσαλονί­
κη 1972.
Kitzinger Ε., The Cult of Images in the Ages before Icon­
oclasm, Dumbarton Oaks Papers 8 (1954) 95-115.
Klauser Th., Studien zur Entstehungsgeschichte der christli­
chen Kunst, JbAC 1 (1958) 20-51; 2 (1959) 115-145; 3
(1960) 112-133; 4 (1961) 128-145; 5 (1962) 113-124; 6
(1963) 71-100; 7 (1964) 67-76; 8/9 (1965/66) 126-170;
10 (1967) 82-120.
Τοϋ αύτοϋ, Erwägungen zur Entstehung der altchristlichen
Kunst, ZKG 76 (1965) 1-11.
Τοϋ αύτοϋ, Die Äußerungen der alten Kirche zur Kunst.
Revision der Zeugnisse, Folgerungen für die archäologische Forschung, έν: Ε. Dassmann (Hg.), Gesammel­
te Arbeiten zur Liturgiegeschichte, Kirchengeschichte
und christlichen Archäologie, (Jahrbuch für Antike
und Christentum, Ergänzungsband 3), Münster 1974,
σ. 328-337.
Klimkeit H.-J. (Hg.), Heilige Schrift und heiliges Bild,
(Studiym Universale 2), Bonn 1983.
Koch H., Die altchristliche Bilderfrage nach den literari­
schen Quellen, (Forschungen zur Religion und Lite­
ratur des Alten und Neuen Testaments, NF 10), Göttingen 1917.
Kollwitz J., Bild I I I (christlich), έν: RAC 2, σ τ . 318-341.
Kristeller P. O., The modern System of the Arts, Renais-
178
sance Thought I I , Papers on Humanism and Arts,
New York - Evanston - London 1965.
Kümmel
W. G., Die älteste religiöse Kunst der Juden,
Judaica 2 (1946) 1-56.
Küppers L . , Göttliche Ikone. Vom Kultbild der Ostkirche,
Düsseldorf 1949.
Ladner G. B., The Concept of the Image in the Greek Fathers and the Byzantine Iconoclastic Controversy,
Dumbarton Oaks Papers 1 (1953) 1-34.
Ladner G., Der Bilderstreit und die Kunstlehren der byzantinischen und abendländischen Theologie, ZKG 50
(1931) 1-23.
Lange G., Bild und Wort. Die katechetische Funktion des
Bildes in der griechischen Theologie des sechsten bis
neunten Jahrhunderts, Würzburg 1969.
Lochner N., Ikonenmalerei, έν: LThK 5, σ τ . 618.
Lossky VI., La Theologie des Icönes, Paris 1957.
Lucius E., Die Anfänge des Heiligenkults in der christlichen Kirche, hrsg. v. C. Anrieh, Frankfurt 1966
(Nachdruck der Ausgabe Tübingen 1904).
Martin E. J., A history of the iconoclastic controversy,
London 1930 ( Α ν α τ ύ π ω σ η 1969).
Menges H., Die Bilderlehre des hl. Johannes von Da­
maskus, Kallmütz 1937.
Meyendorff J., Byzantine Theology, New York 1976.
Moss C. B., The Church of England and the Seventh
Council, London 1957.
Μπαλάνον Δ. Σ., Ή ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή τέχνη και οί π α τ έ ­
ρες τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς , Επετηρϊς
τής Εταιρείας
Βυ­
ζαντινών Σπουδών 7 (1930) 133-137.
Nikolaou Th., Die Ikonenverehrung als Beispiel ostkirchli­
cher Theologie und Frömmigkeit nach Johannes von
Damaskos, Ostkirchliche Studien 25 (1976) 138-165.
179
Τον αύτοϋ, Die Kunst und ihr erzieherischer Wert bei den
Drei Hierarchen (Basileios der Große, Gregor von Nazianz und Johannes Chrysostomos), Θεολογία
49
(1979) 889-911.
Τοΰ αύτοϋ, Die Stellung der Ikone. Ihre Bedeutung im l i ­
turgischen Leben der Orthodoxen Kirche, Κ Ν A Ökumenische
Information Nr. 49/1983, σ. 5-8, Nr.
50/1983, σ. 5-8, Nr. 51/1983, σ. 5-8. [στά Ε λ λ η ν ι κ ά :
Ή θέση τής ε ι κ ό ν α ς στή λειτουργική ζωή τ ή ς Ό ρ θ ό δ ο ξ η ς Ε κ κ λ η σ ί α ς , έν: Ιερά Μητρόπολις
Γερμα­
νίας (έκδ.), Ή θεολογία τής ε ι κ ό ν α ς , Βόννη 1984, σ.
31-44* κ α ί στά Α γ γ λ ι κ ά : The Place of the Icon in the
Liturgical life of the Orthodox Church, The Greek
Orthodox Theological Review 35 (1990) 317-332].
Τοΰ αύτοϋ, Eine quellenkritische Untersuchung des Trak­
tats (87) De iconis der Quaestiones quodlibetales und
seine Bedeutung hinsichtlich der Verurteilung von
Johannes Italos, έν: Μνήμη Μ η τ ρ ο π ο λ ί τ ο υ Ι κ ο ν ί ο υ
Ι α κ ώ β ο υ , Α θ ή ν α ι 1984, σ. 279-294.
Τοΰ αύτοϋ, Bilderverehrung (in orth. Sicht), έν: ÖkumeneLexikon. Kirchen - Religionen - Bewegungen,
Frankfurt 1983, στ. 178-179, καί 2α έ κ δ . , Frankfurt
1987, σ τ . 175-176.
Τοΰ αύτοϋ, Bildersturm, έν: Marienlexikon,
τ. 1, St. Otti­
lien 1988, σ. 478-481.
Τοΰ αύτοϋ, Die Entscheidungen des siebten Ökumenischen
Konzils und die Stellung der Orthodoxen Kirche zu
den Bildern, OFo 1 (1987) 209-223 [και έν: J. Wohl­
mut h (Hg.), Streit um das Bild. Das Zweite Konzil
von Nizäa (787) in ökumenischer Perspektive,
(Studium Universale 9), Bonn 1989, σ. 43-56].
Τοΰ αύτοϋ (Hg.), Bild und Glaube. Nikaia I I . 787 - Ring­
vorlesung der Universität München im SS 1987, St.
180
Ottilien 1987 {Orthodoxes Forum. Zeitschrift des Instituts für Orthodoxe
Theologie der
Universität
München 1, 1987, τ ε ύ χ ο ς 2).
Τον αύτοϋ, Die Entscheidungen des V I I . Ökumenischen
Konzils in ihrer Bedeutung für den didaktischen Wert
der Bilder, έν: H.-J. Schulz - /. Speigi (Hgg.), Bild
und Symbol, Würzburg 1988, σ. 64-73.
Τον αύτοϋ, Συνέχεια τ ώ ν χ ρ ι σ τ ο λ ο γ ι κ ώ ν ερίδων κ α ι μετά
τήν Σ Τ ' Οικουμενική Σύνοδο, Επιστημονική
Παρονσία Εστίας Θεολόγων Χάλκης 2 (1991) 291-307.
Τοϋ αύτοϋ,
Die Ikonentheologie als Ausdruck einer
konsequenten Christologie bei Theodoros Studites,
OFo 7(1993) (ύπό έκτύπωσιν).
Nyssen W., Das Zeugnis des Bildes im frühen Byzanz (Sophia 2), Freiburg i . Br. 1962.
Τοϋ αύτοϋ, Zur Theologie des Bildes, έν: Ε. v. Ivanka Tyciak - P. Wiertz (Hgg.), Handbuch der Ostkirchen­
kunde, Düsseldorf 1971, σ. 473-482.
Oehler Κ., Antike Philosophie und byzantinisches Mittelal­
ter. Aufsätze zur Geschichte des griechischen Denkens, München 1969.
Onasch K., Die Ikonenmalerei. Grundzüge einer systematischen Darstellung, Leipzig 1968.
Ostrogorsky G., Geschichte des Byzantinischen Staates,
München 31963.
Τοϋ αύτοϋ, Studien zur Geschichte des byzantischen Bilder­
streites, Amsterdam 1964 ( Α ν α τ ύ π ω σ η τ ή ς ε κ δ ό σ ε ­
ω ς Breslau 1929).
Ouspensky L . - Lossky WL, Der Sinn der Ikonen, Bern Ölten 1952.
Ouspensky L . , Essai sur la theologie de Picöne dans 1 Έ glise Orthodoxe, Paris 1960 (αγγλική μ ε τ ά φ ρ α σ η :
Theology of the Icon, Crestwood, N . Y . 1978).
181
Τον αντον, The Problem of the Iconostasis, St.
Theological Quarterly 1 (1964) 186-218.
Vladimir's
Τον αντον, Symbolik des orthodoxen Kirchengebäudes und
der Ikone, έν: F. Hermann (Hg.), Symbolik des or­
thodoxen und orientalischen Christentums, (Symbolik
der Religionen 10), Stuttgart 1962, σ. 53-90.
Papaioannou K., La peinture byzantine et russe, Lausanne
1965.
Papandreou Dam.
(ed.), L ' I c ö n e dans la Theologie
et Γ A r t , (Les Etudes Theologiques de Chambesy 9),
Chambesy/Geneve 1990.
Rad v. G. - Kittel G., είκών, έν: ThWNT 2, σ. 378-384.
Savramis Dem., Der abergläubische Mißbrauch der Bilder
in Byzanz, Ostkirchliche Studien 9 (1960) 174-192.
Schlutter D., Bild, έν: J. Ritter u.a. (Hgg.), Historisches
Wörterbuch der Philosophie, Bd. 1, Darmstadt 1971,
στ. 913-915.
Schreiner P., Legende und Wirklichkeit in der Darstellung
des byzantinischen Bilderstreites, Saeculum 27 (1976)
165-179.
Sheldon-Williams I . P., The Greek Christian Platonist
Tradition from the Cappadocians to Maximus and
Eriugena, έν: A. H. Armstrong (ed.), The Cambridge
History of Later Greek and Early Medieval Philoso­
phy, Cambridge 1970,σ. 421-533.
Σιώτον Μ., Ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τής Ό ρ θ ο δ ό ξ ο υ Ε κ κ λ η σ ί α ς
περί τ ώ ν θαυματουργών εικόνων ('Ανάτυπον έκ του
« Η μ ε ρ ο λ ο γ ί ο υ τ ή ς Μ ε γ α λ ό χ α ρ η ς 1973»), Α θ ή ν α ι
1973.
Σωτηρίον Γ., Ή τέχνη κ α τ ά τήν έ π ο χ ή ν τ ώ ν Τριών Ι ε ­
ρ α ρ χ ώ ν . Σχέσεις τέχνης καί θρησκείας, Α θ ή ν α ι
1929.
Τον αντον, Die Kunst in der griechisch-orthodoxen Kirche,
έν: P. Bratsiotis (Hg.), Die Orthodoxe Kirche in grie-
182
chischer Sicht, (Die Kirchen der Welt 1/2), Stuttgart
1960, σ. 175-191.
Speck P., Artabasdos. Der rechtgläubige Vorkämpfer der
göttlichen Lehren (Ποικίλα Βυζαντινά 2), Bonn 1981.
Stakemeier E., Das siebte Ökumenische Konzil. Bilderkult
und Einheit der Kirche, έν: Unio Christianorum,
Festschrift L . Jaeger, Paderborn 1962, σ. 243-261.
Stein D., Der Beginn des byzantinischen Bilderstreites und
seine Entwicklung bis in die 40er Jahre des 8. Jahr­
hunderts (Miscellanea Byzantina Monacensia 25),
München 1980.
Stephanou P. E., Jean Italos, philosophe et humaniste,
(Orientalia Christiana Analecta 134), Roma 1949.
Τον αύτοϋ, Jean Italos. L'immortalite de Tarne et la re­
surrection, Echos dOrient 32 (1933) 413-428.
Tatakis B., La Philosophie byzantine [E. Brehier, Histoire
de la Philosophie, 2e fasc. supplemental], Paris 1959
( Ή Βυζαντινή Φιλοσοφία, μ ε τ ά φ ρ . Ε.
Καλπονρτζή,
Α θ ή ν α 1977).
Τοϋ αύτοϋ, Θ έ μ α τ α χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς κ α ι βυζαντινής φιλοσο­
φίας, Α θ ή ν α ι 1952.
Thon Ν., Ikone und Liturgie (Sophia 11), Trier 1979.
Uspensky Th., Sinodik ν nedelju provoslavija, Odessa
1893.
Τοϋ αύτοϋ, Deloproizvodstvo po obvineniju Ionna Itala ν
eresi, Bulletin de Γ Institut archeologique russe de
Constantinople 2 (1897) 1-66.
Weitzmann K. - Chatzidakis M. - Radojöic S., Ikonen. Sinai, Griechenland und Jugoslawien, Eltville am Rhein
1978.
Wulms H., Eikon. Eine begriffsgeschichtliche Untersuchung zum Piatonismus. 1. Teil: Philon von Alexandrien, Münster 1935.
Wohlmuth J. (Hg.), Streit um das Bild. Das Zweite Konzil
2
183
von Nizäa (787) in ökumenischer Perspektive,
(Studium Universale 9), Bonn 1989.
Wunderle G., U m die Seele der Heiligen Ikonen. Eine religionspsychologische Betrachtung (Das östliche Christentum 5), Würzburg 1947.
3
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΣΥΝΤΜΉΣΕΙς
7
11
Α ' . Η Τ Ε Χ Ν Η ΚΑΙ Η Π Α Ι Δ Α Γ Ω Γ Ι Κ Η Α Ξ Ι Α Τ Η Σ
Σ Τ Ο Υ Σ Τ Ρ Ε Ι Σ Ι Ε Ρ Α Ρ Χ Ε Σ ( Μ . Βασίλειο, Γρηγόριο
τό Θεολόγο και Ιωάννη τό Χρυσόστομο)
1. Εισαγωγικά
2. Εκκλησία και τέχνη μέχρι τόν τέταρτο αιώνα
3. Βασίλειος ό Μέγας
4. Γρηγόριος ό Θεολόγος
5. Ιωάννης ό Χρυσόστομος
13
13
15
20
31
38
Β'. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΙΔΩΝ
ΚΑΙ Μ Ε Τ Α Τ Η Ν Σ Τ ' Ο Ι Κ Ο Υ Μ Ε Ν Ι Κ Η Σ Υ Ν Ο Δ Ο
47
1. Ή Σ Τ ' Οικουμενική Σύνοδος κατακλείδα τής
Χριστολογίας;
2. Ή Χριστολογία ώς τό κεντρικό πρόβλημα τής
θεολογίας τής εικόνας και ή θεματική ενότητα
τών έπτά Οικουμενικών Συνόδων
Γ'. Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΩΣ ΠΑΡΑ­
Δ Ε Ι Γ Μ Α Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ ΚΑΙ Ε Υ Σ Ε Β Ε Ι Α Σ Τ Η Σ Α Ν Α ­
ΤΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΤΑ Τ Ο Ν ΙΩΑΝΝΗ Τ Ο
ΔΑΜΑΣΚΗΝΟ
1. Ή σημασία τής παραδόσεως
2. Γραφή καί Παράδοση περί τών εικόνων
α' Ή απαγόρευση τών εικόνων στήν Παλαιά
Διαθήκη
β' Ή Καινή Διαθήκη καί ή κατάργηση τής α­
παγορεύσεως τών εικόνων βάσει τής εναν­
θρωπήσεως του Χριστού
48
52
73
75
77
77
81
186
γ ' Ή Παράδοση
3. Ό εννοιολογικός ορισμός τής εικόνας
4. Διάφορα είδη εικόνων
α' Φυσική εικόνα
β' Τεχνητή εικόνα
5. Τί μπορεί νά απεικονισθεί; Ή εικονομαχία ώς ε­
πίλογος τών χριστολογικών ερίδων
6. Ή προσκύνηση τών εικόνων
104
111
Δ ' . ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΣ Π Ζ ' «ΠΕΡΙ ΕΙΚΟΝΩΝ» ΤΩΝ «ΑΠΟ­
ΡΙΩΝ ΚΑΙ ΛΥΣΕΩΝ» ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΙΤΑΛΟΥ
125
1. Ή πηγή τής πραγματείας «Περι εικόνων»
2. Ή ορθοδοξία τής πραγματείας «Περί εικόνων»
καί ή κατηγορία εναντίον του Ίταλοΰ
Ε ' . Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ
ΖΩΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
1. Ή εικόνα υπηρετική τού μυστηρίου τής οικονο­
μίας
2. Ή εικόνα ώς μέσο διδασκαλίας κι ίεραρχήσεως
τών θεολογικολειτουργικών αξιών στόν ορθόδοξο
ναό
3. Ή εικόνα ώς έκφραση λειτουργικής ζωής
83
90
93
95
98
127
138
149
151
157
165
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
173
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
185
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ KAI ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Blaise Pascal, Στοχασμοί.
Προλεγόμενα
Υποσημειώσεις
Νίκου Α. Μ α τ σ ο ύ κ α ,
- Μετάφραση
- Σχόλια
-
Νίκου Α. Μ α τ σ ο ύ κ α , Δογματική καί Συμβολική θεολογία.
Α Ει­
σαγωγή στή θεολογική γνωσιολογία.
Νίκου Α. Μ α τ σ ο ύ κ α , Δογματική
καί Συμβολική
θεολογία.
Β'
Έ κ θ ε σ η τής ο ρ θ ό δ ο ξ η ς πίστης.
Νίκου Α. Ματσούκα, ΟΙκουμενική κίνηση. (Ιστορία - θεολογία ) .
Νίκου Α. Ματσούκα, Τό πρόβλημα τον κακού. Δοκίμιο
πατερικής θεολογίας
("Εκδοση δεύτερη).
Νίκου Α. Μ α τ σ ο ύ κ α , Ιστορία τής Φιλοσοφίας. Μέ σύντομη ΕΙσαγωγή στή Φιλοσοφία.
Γεωργίου Δ . Μαρτζέλου, Γένεση πηγές τού "Ορου τής Χαλκηδό­
νας. Συμβολή στήν ίστορικοδογματική
διερεύνηση τού "Ορου τής
Δ ' ΟΙκουμενικής
Συνόδου.
Ιωάννου Δαμασκηνού,
Κατά Μανιχαίων διάλογος καί Πρός τούς
διαβάλλοντας
τάς άγιας είκόνας. Μετάφραση υποσημειώσεις,
Νίκου Α. Ματσούκα.
Δημ. Τσελεγγίδη, Χάρη καί Ελευθερία κατά τήν πάτερική παρά
δοση τού ΙΔ 'αίώνος.
Νίκου Α. Ματσούκα, Επιστήμη φιλοσοφία καί θεολογία στήν έ­
ξαήμερον τού Μεγάλου
Βασιλείου.
Βασιλ. Καλλιακμάνη, Ή χρήση τού δεκάλογου στήν
Τουρκοκρα­
τία, ηθική καί ποιμαντική
διερεύνηση.
Νίκου Α. Ματσούκα, Λόγος καί μύθος, μέ βάση τήν αρχαία Ελ­
ληνική
φιλοσοφία.
Δημητρίου I. Κωνσταντέλλου Πρωτοπρ. Γιά νά νοιώσουμε τήν
ελληνική όρθόδοξη
εκκλησία.
Λάμπρου Χρ. Σιάσου, Ή διαλεκτική στή φανέρωση τής φύσης.
Μελέτη στά Φυσικά τού
Αριστοτέλη.
Λάμπρου Χρ. Σιάσου, Πατερική κριτική τής φιλοσοφικής
μεθό­
δου.
16. Ή Ιδέα τής Οικουμενικότητας
στό έργο τοϋ Ντοστογιέφσκι,
Βλαδί­
μηρου Σαλαβιώφ.
17. Μαρτζέλου Γεωργίου, Ή Χριστολογία
και ή Οικουμενική
τον Βασιλείου
18. Κορακίδη Ά λ ε ξ . , Ρωμανού
τοϋ Μελωδού
ύμνος καί
19. Ζούμα Δ. Εύαγ. Jus sacrum et Jus publicum, Σχέσεις
καί Πολιτείας
κατά τήν Αύγουσταία
20. Κορακίδη Ά λ ε ξ . , Ή απολογία
τής Όρθοδόξου
21. Χρυσοστόμου Γ., Ή όνοματοδοσία
τής Θεολογίας
Εκκλησίας
Εκκλησίας.
στήν ορθόδοξη
του Λουθήρου
23. Ματσούκα Ά . Νίκου, Όρθοδοξία
λόγος.
Όμολογία.
22. Τσελεγγίδη I. Δ η μ . , Ή σωτηριολογία
μελέτη
Σελευκείας
σημασία.
εκκλησία.
του Λουθήρου,
Συμβολή
άπό ορθόδοξη
άποψη.
καί αίρεση, στους
κούς συγγραφείς τοϋ Δ Ε\ ΣΤ' αιώνα.
24. Ματσούκα Ά . Νίκου, Μυστήριον έπί τών ιερώς
στή
εκκλησιαστι­
κεκοιμημένων.

Η χειροτονία των διακονισσών και το έμφυλο ή άφυλο του

Α. Κραλίδης CV.pdf - Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας

business stories - Tucer

Ρόζα Λούξεμπουργκ_Η ζωή και το έργο της_Τόμος 2ος

Της γης, οι κολασμένοι

Εισαγωγή στους Αλγορίθμους

Κατεβάστε το

in utrumqtje glossarium. 361

Ουτοπία και επανάσταση