ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΔΙΕΘΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΣΥΡΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ
ΕΡΕΥΝΗΤΡΙΑ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ Σ. ΦΛΑΣΚΟΥ
ΒΟΗΘΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ
ΓΚΡΕΚΟΥ ΕΛΕΝΗ
ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
ÜNAL ESRA
ΑΘΗΝΑ
ΙΟΥΝΙΟΣ 2013
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Σελ.
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
5
1. ΟΙ ΤΟΥΡΚΟ-ΣΥΡΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
6
Α. Ιστορική αναδρομή
6
Β. Τα "αγκάθια" των Τουρκο-Συριακών σχέσεων
12
Β.1. Η αμφισβήτηση για την Αλεξανδρέττα
12
Β.2. Η διαμάχη για τα ύδατα του Τίγρη και
του Ευφράτη
Β.3. Το Κουρδικό πρόβλημα
15
19
2. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΣΥΡΙΑΚΗ
ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΝΑΝΤΙ ΑΥΤΗΣ
24
Α. Οι επιδιώξεις της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή και
η Συριακή κρίση
Β. Οι γεωπολιτικές, γεωοικονομικές και γεωστρατηγικές
24
28
επιπτώσεις από τη Συριακή κρίση
Γ. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Τουρκία από τη
41
Συριακή κρίση και η στάση της έναντι αυτής
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
48
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
51
ΧΑΡΤΕΣ
Χάρτης 1 Η περιοχή του HATAY
51
Χάρτης 2 Η συμπερίληψη της περιοχής του
HATAY στους Συριακούς χάρτες
Χάρτης 3 Περιοχές που διαβιούν κυρίως Κούρδοι
52
53
2
Χάρτης 4 Ν.Α Τουρκία
54
Χάρτης 5 Γραφεία Συντονισμού Προγραμμάτων
του TIKA στο εξωτερικό
55
Χάρτης 6 Χώρες της Βορείου Αφρικής και Μέσης
Ανατολής
56
Χάρτης 7 Η Διώρυγα του Suez, τα Στενά Hormuz
και τα Στενά Bab al - Mandab
Χάρτης 8 Η Λεκάνη Λεβαντίνης
57
58
ΠΙΝΑΚΕΣ
Πίνακας 1 Εξαγωγές Τουρκίας σε Β. Αφρική και
Μ. Ανατολή
Πίνακας 2 Εξαγωγές Τουρκίας στη Συρία
59
60
Πίνακας 3 Εξαγωγές Τουρκίας σε Β. Αφρική και
Μ. Ανατολή Έτους 2011
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
61
62
3
Περίληψη
Η ανάπτυξη φιλικών και στενών σχέσεων με τη Συρία τη δεκαετία του
2000, αποτελούσε βασική στρατηγική της Τουρκίας.
Οι σχεδιασμοί της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής με νέο- Οθωμανικά
χαρακτηριστικά απέβλεπαν: α. Στην κάλυψη του κενού εξουσίας που
δημιουργήθηκε στο Βόρειο Ιράκ μετά την Αμερικανική εισβολή (2003),
β. Στην οικονομική διείσδυση, μέσω της Συρίας ως "πύλης", στον
Αραβικό και Ισλαμικό κόσμο και γ. Στην προβολή της χώρας ως
περιφερειακής δύναμης, με επιδίωξη την ανάληψη ηγεμονικού ρόλου
και τη σταδιακή ένταξη των κρατών της ευρύτερης περιοχής στη
σφαίρα επιρροής της.
Η "Αραβική Άνοιξη" πυροδότησε νέες και απρόβλεπτες γεωπολιτικές,
γεωστρατηγικές και γεωοικονομικές εξελίξεις, που προσέλκυσαν το
ενδιαφέρον τοπικών, περιφερειακών και παγκόσμιων κέντρων
εξουσίας.
Η Τουρκία, άδραξε την ευκαιρία από την εξέγερση των Αραβικών λαών
για να προβληθεί σ’ αυτούς ως πρότυπο επιτυχημένης μετριοπαθούς
Ισλαμικής διακυβέρνησης, με σκοπό να λειτουργήσει ως ανάχωμα στην
προσπάθεια ανάληψης της εξουσίας των χωρών αυτών από
εξτρεμιστές Ισλαμιστές.
Η διαχείριση της Συριακής κρίσης και η εκ διαμέτρου αντίθετη και
ταχεία αλλαγή της στάσης της Τουρκίας, εκπορεύτηκε: α. Από
προσωπικούς λόγους του Τούρκου πρωθυπουργού Erdoğan, β. Από
την εκτίμηση της Τουρκικής ηγεσίας για ταχεία πτώση του καθεστώτος
Assad και γ. Από την επιδίωξη της Άγκυρας να καταστεί ενεργειακός
κόμβος Ανατολής –Δύσης.
Η παράταση της Συριακής κρίσης ανέδειξε σοβαρούς κινδύνους για τη
σταθερότητα και την ασφάλεια της ίδιας της Τουρκίας.
Το τεράστιο ρεύμα προσφύγων στην περιοχή του Hatay, σε
συνδυασμό και με τη φιλοξενία των ανταρτών αντικαθεστωτικών, έχει
αρχίσει να διαχέει το θρησκευτικό φανατισμό της Σουνιτο-Σιιτικής
διαμάχης, εμπλέκοντας και τους Τούρκους Αλεβίτες.
Οι εξελίξεις αυτές και η κατανόηση της ανυποχώρητης και άκαμπτης
στάσης των Ρωσίας και Κίνας, έχουν αναγκάσει σε αναδίπλωση την
Τουρκική διπλωματία.
4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι εξεγέρσεις των Αραβικών λαών, που ξεκίνησαν με την "Επανάσταση του
Γιασεμιού" στην Τυνησία (2010) και έλαβαν την ονομασία "Αραβική Άνοιξη",
εξαπλώθηκαν με ταχύτατους ρυθμούς και σ’ άλλες Αραβικές χώρες,
στοχεύοντας στην ανατροπή των εκάστοτε αυταρχικών καθεστώτων, αλλά και
προκαλώντας αποσταθεροποίηση τόσο στο εσωτερικό των χωρών αυτών,
όσο και στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βορείου
Αφρικής.
Η Συριακή, ιδίως, κρίση που αποτελεί μέρος της "Αραβικής Άνοιξης",
συνιστά την πιο σοβαρή εξέγερση για τους ακόλουθους λόγους:
Της τεράστιας ανθρωπιστικής τραγωδίας (θάνατοι, ακρότητες,
μεγάλος αριθμός προσφύγων σ’ όλες τις γειτονικές και
εκτοπισμένων στο εσωτερικό της συριακής επικράτειας)
Της μεγάλης διάρκειας (άνω των δύο ετών) και
Της εμπλοκής, κυρίως σε διπλωματικό επίπεδο, παγκόσμιων
και περιφερειακών δρώντων με αντικρουόμενα συμφέροντα.
Η Τουρκία, της οποίας επιδίωξη είναι η μετεξέλιξή της σε περιφερειακή
υπερδύναμη, προσπάθησε, ως περιφερειακός δρών, να αποκτήσει
πρωταγωνιστικό ρόλο στην επίλυση της Συριακής κρίσης, προκαλώντας,
όμως, στην πραγματικότητα τον εγκλωβισμό της εξωτερικής της πολιτικής.
Σκοπός, λοιπόν, της παρούσας εργασίας είναι η προσέγγιση
ζητημάτων όπως:
Ποιες είναι οι Τουρκικές επιδιώξεις στη Μέση Ανατολή μέσω της
Συρίας
Ποιες είναι οι γεωπολιτικές, γεωστρατηγικές και γεωοικονομικές
επιπτώσεις στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής από τη
Συριακή κρίση
Ποια είναι η στάση που κράτησε η Τουρκία έναντι της Συριακής
κρίσης
Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Τουρκία απ’ αυτή
την κρίση και
Ποιες είναι οι προβλεπόμενες εξελίξεις για τη Συριακή κρίση και
οι εκτιμώμενες ενέργειες για την Τουρκική ηγεσία.
Επί τη ευκαιρία θα ήθελα να ευχαριστήσω το Ινστιτούτο Διεθνών
Οικονομικών Σχέσεων και ιδιαίτερα τον Καθηγητή κύριο Χ. Τσαρδανίδη για
την ευκαιρία που μου έδωσε να εποπτεύσω και να κατευθύνω τους φοιτητές
Ε. Γκρέκου, Ν. Καραβασίλη και Ε. Ünal στην έρευνα/ μελέτη και σύνταξη
αναφοράς για ένα επίκαιρο και πολυσύνθετο ζήτημα με ευρύτερες
γεωπολιτικές, γεωστρατηγικές και γεωοικονομικές επιπτώσεις.
5
1. ΟΙ ΤΟΥΡΚΟ – ΣΥΡΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Α. Ιστορική αναδρομή
Οι Τούρκο-Συριακές σχέσεις, διαχρονικά, χαρακτηρίζονται από εχθρότητα και
καχυποψία, ενώ τα βασικά σημεία τριβής είναι η Αλεξανδρέττα (Hatay), η
εκμετάλλευση των υδάτων του Τίγρη και του Ευφράτη και το ζήτημα της
κουρδικής εξέγερσης του PKK1 (Workers Party of Kurdistan). Εξαίρεση
αποτελεί η δεκαετία του 2000 όπου και παρατηρείται η αμοιβαία προώθηση
πολυεπίπεδων σχέσεων συνεργασίας και εμπιστοσύνης.
Οι παράγοντες που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των σχέσεων των δύο
χωρών εντοπίζονται κυρίως στην περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και
είναι οι ακόλουθοι:
Η ανάπτυξη του Αραβικού Εθνικισμού κατά τις τελευταίες
δεκαετίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδίως στις επαρχίες
της Συρίας
Η συνεργασία των Αράβων με τις Συμμαχικές δυνάμεις εναντίον
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
(ΠΠ) και οι διωγμοί που υπέστησαν οι Άραβες Εθνικιστές και
Η Συριακή θεώρηση ότι ο "Οθωμανικός Ιμπεριαλισμός"
αποτέλεσε τροχοπέδη στην ανάπτυξη των Αράβων και η
αντίληψη ότι η Συρία συνιστά την καρδιά του Αραβισμού.2
Το 1939, η Τουρκία εκμεταλλευόμενη τις διεθνείς συγκυρίες κατάφερε, με τη
βοήθεια της Γαλλίας, να προσαρτήσει εις βάρος της Συρίας το Sanjak της
Αλεξανδρέττας, που αποτελεί λιμάνι στρατηγικής σημασίας.3 Η νομιμότητα της
ένωσης δεν αναγνωρίστηκε ποτέ από τη Συρία, η οποία υποστήριζε ότι η
συγκεκριμένη κίνηση αποτέλεσε δείγμα του Τουρκικού επεκτατισμού.4
Ο διπολισμός της Ψυχροπολεμικής περιόδου επηρέασε περαιτέρω τις
σχέσεις των δύο χωρών, καθώς εντάχθηκαν στα δύο διαφορετικά
"στρατόπεδα". Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι «η αναμέτρηση μεταξύ
Ανατολής και Δύσης αντανακλάται στη Μέση Ανατολή γενικά και στις Τούρκο1
Ο Abdullah Öcalan, φοιτητής στο πανεπιστήμιο της Άγκυρας, ίδρυσε το 1978 το
νεομαρξιστικό Κόμμα Εργατών του Κουρδιστάν PKK (από τα αρχικά στα κουρδικά "Partiya
Karkerên Kurdistan"). Στόχος του PKK ήταν η ίδρυση ενός σοσιαλιστικού κουρδικού κράτους
στα Νότιο-Ανατολικά της Τουρκίας. Βλ. Erik J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας,
Αθήνα : Αλεξάνδρεια, 2004, σσ.341, 402.
2
Meliha Benli Altunisik, et al, “From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations”, Security Dialogue,Vol.37, No.2, 2006, p.231.
http://www.st-andrews.ac.uk/media/school-of-international
relations/css/workingpapers/Altunisik&Tur,%20Syr-Turkey.pdf
3
Χριστόδουλος Γιαλλουρίδη και Λαγγίδης Αφεντούλης, Μετακεμαλισμός, Αθήνα: Σιδέρης,
Αθήνα, 2010, σ. 101.
4
Meliha Benli Altunisik, et al, “From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations” op. cit.
6
Συριακές σχέσεις συγκεκριμένα».5 Η Τουρκία, παραβιάζοντας την Κεμαλική
αρχή περί ουδετερότητας στην εξωτερική πολιτική της, εντάχθηκε πλήρως στο
"Άρμα της Δύσης". Τη δεκαετία του ’50 παρατηρείται, μάλιστα, η απόλυτη
αφοσίωση της Τουρκίας προς τις ΗΠΑ, ενώ δείγμα της αφοσίωσης αυτής είναι
η αποστολή 5.000 στρατιωτών στον πόλεμο της Βόρειας Κορέας. Η Τουρκία,
επίσης, αποτέλεσε την πρώτη χώρα της περιοχής που αναγνώρισε το
νεοσύστατο κράτος του Ισραήλ (1949), αυξάνοντας την ένταση μεταξύ
Τουρκίας- Συρίας, ενώ μαζί με τις ΗΠΑ και τη Γαλλία υποστήριξε την είσοδό
του στον ΟΗΕ.6
Η Τουρκία, λοιπόν, ως μέλος του NATO αντιμετωπιζόταν από τη Συρία ως ο
θεματοφύλακας των Δυτικών συμφερόντων στη Μέση Ανατολή. Από την άλλη
πλευρά, η Τουρκία θεωρούσε ότι ο Συριακός Αραβικός Εθνικισμός και η
αστάθεια που προκαλούσε έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην αύξηση της
επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης στην περιοχή.7
Οι προσπάθειες ανάσχεσης αυτής της επιρροής από το Δυτικό συνασπισμό
επιβεβαιώνονται τόσο μέσα από την προσπάθεια συμμαχιών στην περιοχή,
π.χ. Σύμφωνο Βαγδάτης,8 όσο και από το Δόγμα Eisenhower9 και τα
προβλεπόμενα του.
Η ανησυχία της Δύσης και ιδίως της Τουρκίας, καθώς και ορισμένων
Αραβικών χωρών για το ότι η Συρία θα εξελιχθεί σε δορυφόρο της Σοβιετικής
Ένωσης αυξήθηκε από μια σειρά γεγονότων, όπως:
Την άνοδο στη Συριακή εξουσία κυβέρνησης εθνικής ενότητας
(1956), στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι του σοσιαλιστικού
κόμματος Ba’ath, αλλά και του κομμουνιστικού κόμματος SCP
(Syrian Communist Party)
5
Arnon Medzini, et.al, “The Euphrates River Watershed ꞉ Integration, Coordination, or
Separation?” στο Matthias Finger, et.al (eds), The Multi- Governance of Water- Four Case
Studies, New York: SUNY Press, 2006, p. 110.
6
Ευάγγελος Κουφουδάκης και Χαράλαμπος Τσαρδανίδης και Κωνσταντίνος Σωτηρέλης, Η
Πολιτική των Υπερδυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο και στον Περσικό Κόλπο, Αθήνα :
Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών, Αθήνα, 1989, σ.σ.149-151,157.
7
Meliha Benli Altunisik et al,, “From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations” op. cit., p. 232.
8
«Στις 15 Απριλίου του 1955 το Σύμφωνο της Βαγδάτης έγινε πραγματικότητα με τη
συμμετοχή της Τουρκίας, του Ιράκ, του Πακιστάν, του Ιράν και της Μεγάλης Βρετανίας και
μετονομάστηκε σε CENTO, μετά την αποχώρηση του Ιράκ το 1958», Βλ. Ευάγγελος
Κουφουδάκης και Χαράλαμπος Τσαρδανίδης και Κωνσταντίνος Σωτηρέλης, Η Πολιτική των
Υπερδυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο και στον Περσικό Κόλπο, op. cit., σσ.152-153.
9
Στα πλαίσια ελέγχου της ευαίσθητης περιοχής της Μέσης Ανατολής, εξαγγέλθηκε στις 5
Ιανουαρίου του 1957 από τον πρόεδρο των ΗΠΑ, το Δόγμα Eisenhower που προέβλεπε
οποιασδήποτε μορφής υποστήριξη (οικονομική και στρατιωτική) προς τις χώρες της περιοχής
αυτής, με ζητούμενο την εναντίωσή τους στο διεθνή κομμουνισμό. Βλ. Salim Yaqub,
Containing Arab Nationalism – The Eisenhower Doctrine and the Middle East, Chaper Hill:
The University of North Carolina Press, 2004, p. 1.
7
Την απέλαση τριών Αμερικανών διπλωματών, στις 13
Αυγούστου 1957, με την κατηγορία της συνωμοσίας για
ανατροπή του καθεστώτος10 και
Την εμβάθυνση της πολυεπίπεδης συνεργασίας ΣυρίαςΣοβιετικής Ένωσης.
Η κομμουνιστική επέκταση θεωρήθηκε από την Τουρκία ως κίνδυνος
για την ασφάλειά της και οδήγησε τις δύο χώρες στα πρόθυρα πολέμου, με
την Τουρκία να στέλνει στρατεύματα στα Τούρκο-Συριακά σύνορα και με την
απειλή εισβολής στη Συρία.
Τελικά, η κρίση εκτονώθηκε εξαιτίας της μεταστροφής της διεθνούς
κοινότητας, λόγω της ένταξης της Συρίας υπό τον έλεγχο της Αιγύπτου
(φθινόπωρο 1957) και της δημιουργίας της ΗΑΔ (Ηνωμένης Αραβικής
Δημοκρατίας Αιγύπτου - Συρίας) το Φεβρουάριο του 1958. Αφορμή για την
ένωση των δύο χωρών αποτελέσαν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις των ΗΠΑ
και της Μεγάλης Βρετανίας στο Λίβανο και την Ιορδανία αντίστοιχα, με την
υποστήριξη της Τουρκίας, κινήσεις τις οποίες η Συρία θεώρησε εχθρικές
κινήσεις και προς την πλευρά της.11Η εξέλιξη αυτή ικανοποίησε και τις δύο
υπερδυνάμεις.12
Από τη δεκαετία του ’60, η χρήση των υδάτων των ποταμών Τίγρη και
Ευφράτη προστέθηκε σαν ένα ακόμη σημείο τριβής μεταξύ των δύο χωρών. Η
στροφή της Τουρκίας στην εκμετάλλευση των δύο ποταμών με την κατασκευή
εκτεταμένων έργων, όχι μόνο επηρέασε την ποσότητα και την ποιότητα των
υδάτων των δύο ποταμών που είχαν στη διάθεσή τους η Συρία και το Ιράκ,
αλλά της έδωσε και την ευκαιρία για χρησιμοποίησή τους ως διπλωματικού
όπλου πίεσης έναντι των δύο αυτών χωρών. Από τη δεκαετία του ’80, η Συρία
άρχισε να παρέχει υποστήριξη και καταφύγιο στους μαχητές του PKK και στον
αρχηγό τους Abdullah Öcalan, ως αντίβαρο στην Τουρκική πολιτική
εκμετάλλευσης των υδάτινων πόρων.
Η ένταση που δημιουργήθηκε πάνω στα δύο αυτά ζητήματα επέτεινε τη
συγκρουσιακή πορεία των δύο χωρών. Η συνεχιζόμενη υποστήριξη της
Συρίας προς τους μαχητές του PKK είχε ως αποτέλεσμα την κρίση που
ξεκίνησε το καλοκαίρι του 1998 και που οδήγησε τις δύο χώρες στα πρόθυρα
10
H κρίση αυτή φαίνεται να προκλήθηκε και από ανάγκες εσωτερικής κατανάλωσης του
συριακού καθεστώτος. Βλ. Ismail Soysal, “Turkish- Syrian Relation (1946- 1999), Turkish
Review of Middle Eastern Studies, Vol.10, 1998/ 99, p.102.
11
Mohammed Muslih, “ Syria nad Turkey. Uneasy Relations “ στο Henri J. Barkey (ed.),
Reluctant Neighbour, Turkey’s Relations in the Middle East, Washington D.C : Institute of
Peace, 1996, p. 117.
12
Γιάννης Σακκάς, Η Ελλάδα, το Κυπριακό και ο Αραβικός Κόσμος, 1947-1974 – Διπλωματία
και Στρατηγική στη Μεσόγειο την Εποχή του Ψυχρού Πολέμου, Αθήνα: Πατάκης, 2012, σσ.6769, 73-74.
8
του πολέμου.13 Ο Τούρκος Πρόεδρος Süleyman Demirel ζήτησε από τη Συρία
να σταματήσει άμεσα τη στήριξή της προς το PKK, ενώ ο επικεφαλής των
Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων, Στρατηγός Huseyin Kivrikoğlu, χαρακτήριζε
την κατάσταση ως ακήρυχτο πόλεμο. Από την άλλη πλευρά, η Συρία
κατηγόρησε την Τουρκία αφενός μεν για τις πολύ στενές σχέσεις της με το
Ισραήλ, αφετέρου δε για τη χρήση μεγαλύτερου ποσοστού υδάτων από αυτό
που της αναλογούσε από τον ποταμό Ευφράτη.14
Παρ’ όλα αυτά, η σοβαρότητα των Τουρκικών απειλών οδήγησε τη Συρία στο
να υποχωρήσει από τις θέσεις της και να προχωρήσει στην απέλαση του
Öcalan και στον χαρακτηρισμό του PKK ως τρομοκρατική οργάνωση. Από τις
20 Οκτωβρίου 1998 όπου υπογράφηκε μεταξύ των δύο χωρών η συμφωνία
των Αδάνων,15 ξεκίνησε η σταδιακή βελτίωση των διμερών σχέσεών τους. Η
περίοδος 1998-2000 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η περίοδος όπου οι
δύο χώρες "οικοδομούσαν" τις μεταξύ τους "σχέσεις εμπιστοσύνης".16
Υποστηρίζεται, μάλιστα, ότι ακόμη και στις μέρες μας με τη Συριακή εξέγερση
σε εξέλιξη, τα προβλεπόμενα από τη συμφωνία των Αδάνων παρέχουν τη
δυνατότητα για Τουρκική επέμβαση στη Συρία. Πιο συγκεκριμένα, θεωρείται
ότι η αποσταθεροποίηση της Συρίας, η εκτεταμένη χρήση βίας του
καθεστώτος Assad και η αύξηση του αριθμού των προσφύγων που
εισέρχονται στην Τουρκία, διακυβεύουν το βασικό ζητούμενο της συμφωνίας,
δηλαδή την ασφάλεια και σταθερότητα της Τουρκίας, δίνοντας τη δυνατότητα
στην τελευταία για αντίδραση. Επιπρόσθετα, η μεταστροφή της
συμπεριφοράς του καθεστώτος Assad προς το PKK (υποστήριξη, ελεύθερες
μετακινήσεις κλπ) παραβιάζει άρθρα της συμφωνίας.17
Τη δεκαετία του 2000 και πολύ περισσότερο με την αλλαγή ηγεσιών στις δύο
χώρες ( Recep Tayyip Erdoğan – Bashar al-Assad), οι μεταξύ τους σχέσεις
γνώρισαν ραγδαία βελτίωση. Εκτιμάται ότι η "επίθεση" φιλίας μεταξύ των δύο
χωρών αποσκοπούσε, για μεν την Τουρκία στην προσέγγιση του Αραβικού
και Ισλαμικού κόσμου και την προβολή της ως περιφερειακής υπερδύναμης,
13
Το Σεπτέμβριο του 1980, η Συρία επέτρεψε την εγκατάσταση του Öcalan στη Δαμασκό και
τη δημιουργία στρατοπέδων εκπαίδευσης στην κοιλάδα του Μπεκάα, όπου Σύριοι και
Παλαιστίνιοι αξιωματικοί εκπαίδευαν τους μαχητές του. Βλ. Erik J. Zurcher, Σύγχρονη Ιστορία
της Τουρκίας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2004, σσ. 402-403.
14
«World ꞉ Middle East Turkey Losing Patience with Syria», BBC News, 4.10.1998,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/185992.stm
15
Η συμφωνία των Αδάνων, η οποία έλαβε χώρα υπό την παρουσία του Ιρανού Υπουργού
Εξωτερικών Kemal Harrazi και του Αιγύπτιου ομολόγου του Amr Moussa, αφορούσε στη
συνεργασία των δύο χωρών έναντι της τρομοκρατίας και συγκεκριμένα έναντι του PKK. Βλ.
Sinem Cengiz, «Adana agreement paves legal path for Turkish intervention in Syria», Today’s
Zaman, 9.4.2012, http://www.todayszaman.com/news-276894-adana-agreement-paves-legalpath-for-turkish-intervention-in-syria.html
16
Meliha Benli Altunisik, et al, “From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations”, op. cit., σ. 238.
17
Sinem Cengiz, “Adana Agreement Paves Legal Path for Turkish Intervention in Syria”, op.
cit.
9
στην επίλυση χρόνιων διμερών προβλημάτων (Αλεξανδρέττα -Ύδατα) και
στην ανάληψη διαμεσολαβητικού ρόλου μεταξύ Συρίας – Ισραήλ και στη
συνέχεια μεταξύ Ισραηλινών – Παλαιστινίων, ώστε να προβληθεί ως ο
σταθεροποιητικός παράγων της ευρύτερης περιοχής και η πρωταγωνίστρια
δύναμη των εξελίξεων. Για δε τη Συρία, αποτελούσε μια πρώτης τάξεως
ευκαιρία για να εξέλθει από την απομόνωση στην οποία είχε περιέλθει έναντι
των ΗΠΑ και της Δύσης γενικότερα.
Επιγραμματικά, αναφέρονται ορισμένα γεγονότα τα οποία ενισχύουν την
προαναφερθείσα εκτίμηση:
Η απόφαση για από κοινού κατασκευή έργων (φραγμάτων)
εκμετάλλευσης των υδάτων
Η παντελής απουσία αναφορών για την αμφισβητούμενη
περιοχή της Αλεξανδρέττας, κατά τις ομιλίες του Σύριου
Προέδρου, αλλά και άλλων Σύριων αξιωματούχων
Η προσπάθεια διαμεσολάβησης της Τουρκίας, με ξεχωριστές
μυστικές επαφές με Συρία και Ισραήλ, για εξεύρεση λύσης στη
διαμάχη τους
Η ανάπτυξη φιλικών σχέσεων της Τουρκίας με τους
Παλαιστίνιους και η κατά περίπτωση υποστήριξή τους
Η έκδηλη επιθυμία της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας της
Τουρκίας για εμβάθυνση των σχέσεων με τη Συρία, δεδομένου
ότι επικρατούσε απόλυτη ικανοποίηση για το επίπεδο
συνεργασίας στον τομέα της ασφάλειας
Οι διευκολύνσεις που παρείχε η Συρία για προώθηση των
Τουρκικών προϊόντων προς τις χώρες του Αραβικού και
Ισλαμικού κόσμου
Η ένταξη της Συρίας από τις ΗΠΑ στον κατάλογο των
"τρομοκρατικών κρατών", λόγω της υποστήριξης που παρείχε
στη Hezbollah και στις ριζοσπαστικές Παλαιστινιακές
Οργανώσεις και η απομόνωσή της έναντι των ΗΠΑ και της
Δύσης
Η μη στήριξη και από τις δύο χώρες, της εισβολής των ΗΠΑ στο
Ιράκ
Η διαμεσολάβηση του Erdoğan και η πραγματοποίηση της
επίσημης επίσκεψης του Γάλλου Προέδρου Sarkozy στη Συρία,
γεγονός που συνέβαλε στην έξοδο της Συρίας από τη
διπλωματική απομόνωση.
Οι πολυεπίπεδες σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ τους αφορούν κυρίως
τομείς όπως: της οικονομίας, της διπλωματίας, του τουρισμού, του
10
πολιτισμού, των Ενόπλων Δυνάμεων κ.λπ.18 Τη δεκαετία του 2000 οι
εμπορικές συναλλαγές τους άρχισαν να γνωρίζουν άνθηση ενώ, παράλληλα,
υπήρξε η θεώρηση ότι η Συρία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως "πύλη" για
τα Τουρκικά προϊόντα προς τον Αραβικό κόσμο και αντίστοιχα η Τουρκία για
τα Συριακά προϊόντα προς τη Δύση.
Ο Bashar al- Assad υπήρξε ο πρώτος Σύριος Πρόεδρος που επισκέφθηκε την
Τουρκία (6-8 Ιανουαρίου 2004).19 Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια επίσκεψης
του Τούρκου Πρωθυπουργού Erdoğan στη Δαμασκό (Δεκέμβριος 2004),
υπογράφηκαν συμφωνίες διευκόλυνσης των εμπορικών σχέσεων και
προώθησης επενδύσεων. Το κεντρικό μήνυμα της επίσκεψης Erdoğan ήταν
ότι οι οικονομικές σχέσεις θα είχαν καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη
ισχυρότερων δεσμών μεταξύ των δύο χωρών. Ενδεικτικό, επίσης, του φιλικού
κλίματος που επικρατούσε ήταν ο χαιρετισμός του Σύριου Πρωθυπουργού
Mohammad Naji Otri προς την Τουρκική αντιπροσωπεία την οποία
καλωσόρισε στη “δεύτερη” πατρίδα τους, καθώς και ο χαιρετισμός του
Erdoğan με τον οποίο εξέφραζε τον σεβασμό του προς τους Σύριους
αδελφούς.20
Όμως, οι ταραχές που ξεκίνησαν με τις διαδηλώσεις του Φεβρουαρίου 2011
στη Συρία, οι οποίες και οδήγησαν σε εθνοθρησκευτικές και όχι μόνο
συγκρούσεις και η άρνηση του καθεστώτος Assad να προχωρήσει σε
μεταρρυθμίσεις που θα οδηγούσαν σε δημοκρατική διακυβέρνηση, όπως τον
συμβούλευε η Τουρκία, υπήρξαν καταλυτικοί παράγοντες για την επιδείνωση
των σχέσεων μεταξύ καθεστώτος Assad και Τουρκίας, με την τελευταία να
παίρνει ανοικτά θέση υπέρ των αντικαθεστωτικών.
Άλλωστε, η Τουρκία δεν είχε πλέον ανάγκη τις υπηρεσίες του Assad,
δεδομένου ότι είχε ήδη αναπτύξει φιλικές και εμπορικές σχέσεις με τις άλλες
Αραβικές και Ισλαμικές χώρες, ενώ είχε υποστηρίξει τους εξεγερθέντες και σε
άλλες περιπτώσεις της "Αραβικής Άνοιξης".
Πιο συγκεκριμένα, με την έναρξη της εξέγερσης στη Συρία (Μάρτιος 2011), ο
Erdoğan κατέβαλε προσπάθειες να πείσει τον Assad για άμεση παύση των
επιθέσεων κατά των εξεγερθέντων και να προωθήσει τις απαραίτητες
μεταρρυθμίσεις, διαβεβαιώνοντας τη διεθνή κοινότητα για τη δυνατότητα
επηρεασμού του Assad. Όμως, η μη συμμόρφωση του Assad με τις
18
Christopher Phillips, “Turkey’s Global Strategy: Turkey and Syria”, London School of
Economics and Political Science, LSE Research on Line, Report, May 2012, p.37,
http://eprints.lse.ac.uk/43498/1/Turkey%27s%20Global%20Strategy_Turkey%20and%20Syri
a%28lsero%29.pdf
19
Meliha Benli Altunisik et al., “From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations”, op. cit., pp. 241-242.
20
Erdal Sen, et.al, «Syria and Turkey Agree on Water Problems», The Journal of Turkish
Weekly, 23.12.2004, http://www.turkishweekly.net/news/975/syria-and-turkey-agree-on-waterproblems.html
11
υποδείξεις του Erdoğan, εξέθεσε τόσο τις πραγματικές δυνατότητες του
τελευταίου, όσο και την περιφερειακή αξιοπιστία της Τουρκίας.
Η παρατεινόμενη, Συριακή κρίση έχει θέσει υπό αμφισβήτηση την εξωτερική
πολιτική της Τουρκίας περί "μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες" και
την έχει εγκλωβίσει σε αδιέξοδο, δεδομένου ότι η εφαρμογή του στρατηγικού
αυτού δόγματος προϋποθέτει πολιτική σταθερότητα και κοινωνική ηρεμία και
ειρήνη των κρατών προς τα οποία απευθύνεται. Σε συνδυασμό δε με την
καταφυγή στην περιοχή του Hatay χιλιάδων Σύριων προσφύγων, αλλά και την
παρουσία των αντικαθεστωτικών ανταρτών της Συρίας, που χρησιμοποιούν
την ίδια περιοχή ως ορμητήριο των επιθέσεών τους κατά στόχων του
καθεστώτος Assad, θέτουν σε κίνδυνο ζωτικά εθνικά συμφέροντα της
Τουρκίας. Ήδη, το μέγα ζήτημα του Κουρδικού προβλήματος έχει επανέλθει
στο προσκήνιο, ενώ ο θρησκευτικός φανατισμός Σουνιτών – Σιιτών έχει
αρχίσει να μεταδίδεται και στην Τουρκική κοινωνία, προκαλώντας ανησυχίες
και φόβους στους Αλεβίτες της Τουρκίας.
Ταυτόχρονα, η αντιπολίτευση της Τουρκίας, εκμεταλλευόμενη και τις τριβές
στο εσωτερικό του Κόμματος του AKP, βρήκε την ευκαιρία να επιτεθεί κατά
των επιλογών της εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης Erdoğan στη Συριακή
κρίση, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου ακόμη και για την εθνική
ασφάλεια και ακεραιότητα της ίδιας της χώρας.21
Ήδη, η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας αναδιπλώθηκε στη βάση της ανάγκης
για προάσπιση των ηθικών αρχών και κανόνων που διέπουν τις διεθνείς
σχέσεις, αναζητώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο σε διεθνές επίπεδο την εξεύρεση
πολιτικής λύσης στη Συριακή κρίση. Τυχόν περαιτέρω παράταση αυτής
πιθανόν να ανοίξει τον ασκό του Αιόλου και για την ίδια την Τουρκία, με τη
μετάδοση του εθνοθρησκευτικού φανατισμού στο εσωτερικό της χώρας.
Β. Τα "αγκάθια" των Τουρκο – συριακών σχέσεων
Β.1. Η αμφισβήτηση για την Αλεξανδρέττα
Η περιοχή της Αλεξανδρέττας – ( βλ.Χάρτης 1), μαζί με την ένταση για τα νερά
του Τίγρη και του Ευφράτη καθώς και τη Συριακή στήριξη στο PKK, αποτελεί
διαχρονικά ένα από τα κύρια σημεία διακρατικής έντασης μεταξύ Τουρκίας και
Συρίας. Οι ρίζες της αμφισβήτησης για το "Sanjak" της Αλεξανδρέττας
(μετονομασθέντος αργότερα από τους Τούρκους σε Δημοκρατία του "Hatay"
με πρωτεύουσα την Αντιόχεια), μεταξύ της τότε εντολοδόχου από την
Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) Γαλλίας για τη Συρία και της Τουρκίας,
εντοπίζονται στην ξεχωριστή συμφωνία της Άγκυρας που υπογράφηκε από
τη Γαλλία και την Τουρκία στις 20 Οκτωβρίου 1921. Πιο συγκεκριμένα, μετά
τον Α΄ ΠΠ, η Γαλλία αντιμετώπιζε προβλήματα τόσο με την ανταγωνίστρια
21
Christopher Phillips, “Turkey’s Global Strategy: Turkey and Syria”, op. cit.,pp. 5-6, 9, 12.
12
δύναμη Μεγάλη Βρετανία στην Εγγύς Ανατολή, όσο και στη Διοίκηση της
Συρίας. Ταυτόχρονα, οι επιτυχίες των, προστατευομένων των Βρετανών,
Ελλήνων στη Μικρά Ασία έναντι των Τούρκων, επέτειναν τις ανησυχίες της για
επέκταση του Ελληνο-Βρετανικού ελέγχου στο Αιγαίο και τη Μικρά Ασία.
Επακόλουθο των ανωτέρω γεγονότων ήταν η έναρξη διαπραγματεύσεων με
την Τουρκία και τελικά η υπογραφή της ξεχωριστής συμφωνίας Ειρήνης στην
Άγκυρα. Η συμφωνία αυτή προέβλεπε στο άρθρο 1 την άρση της εμπόλεμης
κατάστασης μεταξύ τους και στο άρθρο 8 την εδαφική παραχώρηση στην
Τουρκία 18.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, επιπλέον των προβλεπομένων
στη Συνθήκη των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920). Σχετικά δε με το Sanjak της
Αλεξανδρέττας, η συμφωνία έδινε ιδιαίτερα προνόμια στην Τουρκική
κοινότητά του, όπως εγγυήσεις για την πολιτιστική της αυτονομία και την
επίσημη αναγνώριση της Τουρκικής γλώσσας, ενώ στο άρθρο 7
προβλεπόταν ένα πολύ ευνοϊκότερο καθεστώς Διοίκησης της περιοχής του
Sanjak, με δική του Αρχή και προϋπολογισμό που συντασσόταν από τον
Κυβερνήτη του.
Αυτή η συμφωνία της Άγκυρας, συμπεριλήφθηκε στη Συνθήκη της Λωζάννης
(24 Ιουλίου 1923)22 και αποτέλεσε τη βάση για περαιτέρω διεκδικήσεις της
Τουρκίας για την περιοχή την επόμενη δεκαετία, αφού προηγουμένως και
κατά τη διάρκεια διαπραγματεύσεων για την εφαρμογή της, είχε επιτύχει να
υπογράψει συμφωνία με τη Γαλλία (22 Ιουνίου 1929), η οποία προέβλεπε την
παραχώρηση του 1/5 της αμφισβητούμενης περιοχής στην Τουρκία.23
Πράγματι, η ευκαιρία να θέσει και πάλι η Τουρκία το ζήτημα για το Sanjak
δόθηκε όταν στις 9 Σεπτεμβρίου 1936 η Γαλλία ανακοίνωσε ότι θα
παραχωρούσε στη Συρία την ανεξαρτησία της. Εκμεταλλευόμενη η Τουρκία
τα σύννεφα πολέμου που είχαν εμφανιστεί στην Ευρώπη, την Ιταλική απειλή
στην Ανατολική Μεσόγειο και την ανάγκη της Γαλλίας για διατήρηση καλών
σχέσεων μαζί της, καθώς και την εξασφάλιση της υποστήριξής της έναντι της
Ναζιστικής Γερμανίας, έφερε και πάλι το ζήτημα για το Sanjak στο προσκήνιο,
προτού επικυρωθεί η Γάλλο - Συριακή Συνθήκη.24Το ζήτημα για το Sanjak
τέθηκε μεθοδευμένα, πρώτα από τον Τούρκο πρωθυπουργό Ismet Inonu για
απευθείας διαπραγματεύσεις με τη Συρία και στη συνέχεια από τον ΥΠΕΞ Dr
Aras στο Συμβούλιο της ΚτΕ (26 Σεπτεμβρίου 1936), όπου ζητούσαν να
συζητήσουν το θέμα με τη Γαλλική κυβέρνηση.25
22
Με το άρθρα 16 και 27 η Συνθήκη της Λωζάνης από την Τουρκία κάθε κυριαρχικό και
πολιτικό δικαίωμα αλλά και κάθε διεκδίκηση από τα εδάφη τα οποία της έχουν αφαιρεθεί . Βλ.
Avedis Sanjian, “The Sanjak of Alexendretta (Hatay) : Its Impact on Turkish – Syrian
Relations (1939-1956), Middle East Journal,Vol.10, No.4, 1956, p.379.
23
Majid Khadduri, “The Alexandretta Dispute”, The American Journal of International Law,
Vol.39,No.3,1945, pp. 406-408.
24
Erik J. Zurcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, op.cit., σ. 271
25
Majid Khadduri, “The Alexandretta Dispute”, op.cit., pp. 409-410.
13
Οι Γάλλο – Τουρκικές διαπραγματεύσεις άρχισαν στις 10 Οκτωβρίου 1936 και
τα αποτελέσματα αυτών παρουσιάστηκαν στο Συμβούλιο της ΚτΕ στις 27
Ιανουαρίου 1937, όπου και υιοθετήθηκαν. Μεταξύ άλλων προβλεπόταν ότι το
Sanjak θα αποτελούσε ανεξάρτητη οντότητα, με υπεύθυνη όμως τη Συρία για
την εκπροσώπησή του στις εξωτερικές υποθέσεις. Επίσης, ανατέθηκε σε μια
διεθνή επιτροπή η σύνταξη ενός Συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο και μετά
από περίπου ένα χρόνο οδηγήθηκε η περιοχή σε εκλογές (Απρίλιος 1938).
Λόγω των αιματηρών ταραχών που ξέσπασαν κατά τη διάρκεια των εκλογών,
αυτές ακυρώθηκαν. Οι εκλογές επαναλήφθηκαν στις 15 Ιουλίου 1938 υπό την
επίβλεψη του Γαλλικού και του Τουρκικού στρατού και οι οποίες τελικά
ανέδειξαν μικρή Τουρκική πλειοψηφία (22 από τις 40 έδρες του
Κοινοβουλίου).26
Κατά τη διάρκεια της πρώτης συνεδρίασης του Κοινοβουλίου (2 Σεπτεμβρίου
1938), εκλέχθηκε ως Πρόεδρος αυτού ο Abdul Gbani Turkman και ως
επικεφαλής του νέου κράτους ο Tayfur Bey Sokman. Ταυτόχρονα, το "Sanjak"
μετονομάστηκε σε "Hatay", ενώ στις 6 Σεπτεμβρίου 1938 η κυβέρνηση, υπό
τον Dr Abdul Rahman Melek, και αποτελούμενη αποκλειστικά από Τούρκους,
αποφάσισε την ανάδειξη της Αντιόχειας ως πρωτεύουσας του νέου κράτους.27
Μετά την ανεξαρτητοποίηση του Hatay από το Γαλλικό ζυγό, ο Τουρκικός
στρατός εισέβαλε στην περιοχή απελαύνοντας την πλειοψηφία των μη
Τούρκων κατοίκων (Αλεβίτες, Άραβες, Αρμένιους, Έλληνες).28 Τελικά, στις 29
Ιουνίου 1939 και μετά από δημοψήφισμα, το κοινοβούλιο του Hatay
ανακήρυξε την ένωση της Δημοκρατίας με την Τουρκική Δημοκρατία ως 63 ο
Βιλαέτι αυτής.29
Η ανακήρυξη της ένωσης προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις και διαμαρτυρίες
από τη Συρία. Οι Σύριοι θεωρούν ότι εξαπατήθηκαν και ότι η περιοχή αυτή
εκλάπη από τους Τούρκους, καταδεικνύοντας έτσι τους επεκτατικούς
σκοπούς της Τουρκίας. Δεν είναι λίγες οι φορές που το ζήτημα της
Αλεξανδρέττας έχει έκτοτε αποτελέσει ένα από τα κυρίαρχα θέματα διαλόγου
και "αγκάθι" για την εξομάλυνση των σχέσεων των δύο χωρών, ενώ
επισημαίνεται η συνέχιση εμφάνισης της περιοχής ως τμήμα της Συρίας
στους επίσημους Συριακούς χάρτες (βλ. Χάρτης 2).
Συμπερασματικά, η εκχώρηση του Sanjak έγινε αφενός με βάση πολιτικούς
και όχι νομικούς όρους και αφετέρου σε απευθείας συνεννοήσεις της Γαλλίας
με την Τουρκία, αγνοώντας τους Σύριους και χωρίς την παρουσία
εκπροσώπων του Συμβουλίου της ΚτΕ.
26
Erik J. Zurcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας», op.cit.
Majid Khadduri, “The Alexandretta Dispute”, op.cit., p.423.
28
«Τουρκία - Συρία ꞉ Το Ιστορικό μιας δύσκολης σχέσης», Εφημερίδα Το Βήμα, Οκτώβριος
2012, http://www.tovima.gr/world/article/?aid=478127
29
Majid Khadduri, “The Alexandretta Dispute”, op.cit., pp. 423-424.
27
14
Οι σχέσεις Τουρκίας – Συρίας δεν βελτιώθηκαν έκτοτε παρά μόνο μετά την
απέλαση του Öcalan από την τελευταία (1998) με την υπογραφή συμφωνιών
για συνεργασία σε πολλούς τομείς, κατά τη δεκαετία του 2000. Σ’ αυτό
συνέτεινε η παρουσία του Τούρκου Προέδρου Ahmet Necdet Sezer στην
κηδεία του Hafiz al- Assad (Ιούνιος 2000), αλλά και οι εκατέρωθεν επισκέψεις
των ηγετών των δύο χωρών,30 που είχαν σαν αποτέλεσμα την υπογραφή
συμφωνίας διευκόλυνσης των εμπορικών σχέσεων στις 22 Δεκεμβρίου 2004
και μάλιστα μετά από σειρά διαπραγματεύσεων αρκετών ετών. Πρόσφατα
μάλιστα (2005), αποφασίστηκε η από κοινού κατασκευή φράγματος στον
ποταμό Orontes, που ευρίσκεται στα σύνορα του Hatay και της Συρίας,
επισφραγίζοντας έτσι και επίσημα την έμμεση αποδοχή των Σύριων για τη
νομιμότητα του 63ου Βιλαετίου (Hatay) της Τουρκίας.
Όμως, οι τελευταίες εξελίξεις στη Συρία έχουν ψυχράνει εκ νέου τις σχέσεις
των δύο χωρών. Η διαφυγή πολλών χιλιάδων Σύριων προσφύγων στο Hatay,
η συγκέντρωση Συριακών στρατευμάτων στα σύνορα, με σκοπό την
παρεμπόδιση περαιτέρω διαφυγής προσφύγων, οι πορείες διαμαρτυρίας των
Τούρκων Αλεβιτών της περιοχής και η κατάρριψη του Τουρκικού Φάντομ από
τις Συριακές Ένοπλες Δυνάμεις (22 Ιουνίου 2012), έχουν αναζωπυρώσει την
ένταση μεταξύ των δύο χωρών και ιδιαίτερα στην ευαίσθητη περιοχή του
Hatay, ξαναφέρνοντας την στο προσκήνιο.31
Β.2. Η διαμάχη για τα ύδατα του Τίγρη και του Ευφράτη
Η χρήση των υδάτων των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, το σύστημα των
οποίων παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην περιοχή της Μέσης Ανατολής,
αποτελεί το δεύτερο σημείο τριβής των Τούρκο-Συριακών σχέσεων.
Εκμεταλλευόμενη η Τουρκία το στρατηγικό πλεονέκτημα που της προσδίδουν
οι δύο ποταμοί, όχι μόνο προωθεί το σχεδιασμό της για πολύπλευρη
χρησιμοποίηση των υδάτων τους, π.χ. με την κατασκευή μεγάλου αριθμού
φραγμάτων, αλλά και αξιοποιεί τον έλεγχο της ροής των υδάτων των
ποταμών αυτών ως διπλωματικό όπλο πίεσης έναντι των γειτονικών της
χωρών, Συρίας και Ιράκ. Τα ανωτέρω, σε συνδυασμό και με τα αυξανόμενα
περιβαλλοντικά προβλήματα, την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της γης,
την αύξηση του πληθυσμού και την έλλειψη σε τρόφιμα, έχουν καταστήσει την
Τουρκία βασικό "παίκτη" της διπλωματίας των υδάτων
Βασική συνισταμένη στη διαμόρφωση της Τουρκικής πολιτικής εκμετάλλευσης
των υδάτινων πόρων αποτέλεσε η αρχή της κυριαρχίας, με βάση την οποία τα
30
Meliha Benli Altunisik, et.al, «From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations»,pp.231,239,241.
31
Daniel Pipes, “Is the Hatay/Alexandretta Problem Solved? », Middle East Forum, 10.1.2005,
http://www.danielpipes.org/blog/2005/01/is-the-hatayalexandretta-problem-solved
15
ύδατα των ποταμών που πηγάζουν από την Τουρκία είναι εθνικά ύδατα.32
Χαρακτηριστική είναι και η δήλωση του Τούρκου Πρωθυπουργού Süleyman
Demirel, κατά τη διάρκεια των εγκαινίων του φράγματος Atatürk, στις 25
Ιουλίου 199233: «ούτε η Συρία ούτε το Ιράκ μπορούν να έχουν αξιώσεις στους
Τουρκικούς ποταμούς περισσότερο από ότι έχει η Άγκυρα στα πετρέλαιά
τους. Αυτό είναι θέμα κυριαρχίας. Έχουμε το δικαίωμα να κάνουμε ότι
θέλουμε. Οι πηγές των υδάτων είναι Τουρκικές, οι πετρελαϊκές πηγές είναι
δικές τους. Εμείς δεν λέμε να μοιραστούμε τις πηγές των πετρελαίων τους, και
αυτοί δεν μπορούν να πουν να μοιραστούν τις δικές μας πηγές υδάτων».34
Η Τουρκία, η οποία ήδη από τη δεκαετία του ’30 είχε αρχίσει την
εκμετάλλευση των υδάτινων πόρων της,35 προχώρησε στα μέσα της
δεκαετίας του ’60 στην κατασκευή του πρώτου φράγματός της, το φράγμα
Keban, στον ποταμό Ευφράτη. Από τις αρχές της ίδιας δεκαετίας και η Συρία
είχε ξεκινήσει αντίστοιχα έργα στον ποταμό, με σκοπό την αξιοποίηση των
υδάτων του στην άρδευση και στην παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το Ιράκ ήταν η πρώτη από τις τρείς χώρες
που είχε ξεκινήσει να αξιοποιεί τα ύδατα του ποταμού με το φράγμα Al
Hindiya το 1914, ενώ στα μέσα της δεκαετίας του ’60 υπερτερούσε κατά πολύ
έναντι της Συρίας και της Τουρκίας στον τομέα της άρδευσης.36
Περαιτέρω, η αξιοποίηση των υδάτων των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη
εντατικοποιήθηκε
με
το
μεγαλόπνοο
Αναπτυξιακό
Πρόγραμμα
Νοτιοανατολικής Τουρκίας, γνωστό με το Τουρκικό ακρωνύμιο GAP
(Güneydoğu Anadolu Projesi).37 Ένας βασικός λόγος για την εξέλιξη αυτή
είναι η εκτίμηση ότι η αναβάθμιση μιας περιοχής στην οποία κατοικεί η
πλειοψηφία των Κούρδων θα μπορούσε να συμβάλλει στην επίλυση του
Κουρδικού ζητήματος.38
Η εκτεταμένη, όμως, χρήση των υδάτων των δύο ποταμών από την Τουρκία
έχει άμεσες συνέπειες στην ποσότητα και την ποιότητα των υδάτων που
32
İlter Turan, “Water and Turkish Foreign Policy” στο Lenore Martin and Dimitris Keridis
(eds), The Future of Turkish Foreign Policy, Cabridge, Mass:BCSIA, 2004, p. 197.
33
Christopher Mitchell, «Thirsting for War», BBC News, 5.10.2000,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/correspondent/958132.stm
34
“In – depth: Running Dry: The Humanitarian Impact of the Global Water Crisis - Global
Water is Running Out: How Inevitable Conflicts», Humanitarian news and analysis (IRIN),
http://www.irinnews.org/indepthmain.aspx?InDepthId=13&ReportId=61029
35
İlter Turan, “Water and Turkish Foreign Policy”, op. cit., p. 192.
36
“Euphrates-Tigris river basin”, UN Food and Agriculture Organization (FAO), 2009,
http://www.fao.org/nr/water/aquastat/basins/euphrates-tigris/index.stm
37
Το πρόγραμμα περιλαμβάνει τόσο την κατασκευή είκοσι δύο φραγμάτων, με σημαντικότερο
το φράγμα Atatürk, δέκα εννέα υδροηλεκτρικών εργοστασίων, όσο και την άρδευση 1,82 εκατ.
εκταρίων. Παράλληλα, προβλέπεται η κατασκευή υποδομών, όπως δρόμοι και αεροδρόμια,
που θα συμβάλλουν στη γενικότερη αναβάθμιση της περιοχής. Βλ. Χρήστος Μηνάγιας, Η
γεωπολιτική στρατηγική και η στρατιωτική ισχύς της Τουρκίας, Αθήνα: Εκδόσεις Τουρίκη,
2010, σ. 53.
38
Θάνος Ντόκος, Ο Γεωστρατηγικός ρόλος της Τουρκίας, Αθήνα: Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα
2001, σ. 78
16
έχουν στη διάθεσή τους η Συρία και το Ιράκ, επηρεάζοντας τομείς όπως της
οικονομίας, της γεωργίας και της ανάπτυξης.
Η Συρία από την πλευρά της, δεν αντιμετώπιζε το θέμα των υδάτων μόνο ως
ένα τεχνικό πρόβλημα, αλλά ως ένα ζήτημα με βαθύτερες προεκτάσεις που
σχετίζονταν με έννοιες όπως αυτάρκεια, ανεξαρτησία και Αραβικό
Εθνικισμό.39 Υποστήριζε, επίσης, ότι έχει δικαιώματα στα ύδατα των δύο
ποταμών αφενός μεν γιατί είναι διεθνείς και αφετέρου γιατί χρησιμοποιεί αυτά
εξ αρχαιοτάτων χρόνων. Παράλληλα, πρότεινε να γίνει το μοίρασμα των
υδάτων με βάση μια μαθηματική φόρμουλα που θα δείχνει τις ανάγκες της
κάθε χώρας.40
Αξίζει να σημειωθεί ότι η Συρία, κυρίως μετά τη στρατιωτική χούντα του 1980
στην Τουρκία, παρείχε υποστήριξη στο PKK, στον ASALA (Armenian Secret
Army for the Liberation of Armenia) και στην Τουρκική ριζοσπαστική Αριστερά
(Dev-Sol). Οι λόγοι της συγκεκριμένης ενέργειας ήταν γιατί ήθελε να
εξισορροπήσει την "απειλή" που ένιωθε από την Τουρκική πολιτική για τους
υδάτινους πόρους, να ασκήσει πίεση για μεγαλύτερες ποσότητες νερού, αλλά
και γιατί πίστευε ότι η Τουρκία παρείχε καταφύγιο στη Συριακή
Μουσουλμανική Αδελφότητα.
Η πρώτη επίσημη σύνδεση των δύο θεμάτων, δηλαδή του PKK με τα ύδατα,
έγινε με το Πρωτόκολλο Ασφαλείας που υπογράφηκε κατά τη διάρκεια
επίσκεψης του Τούρκου Πρωθυπουργού Turgut Özal στη Δαμασκό, τον
Ιούλιο του 1987. Απώτερος σκοπός του συγκεκριμένου Πρωτοκόλλου ήταν να
διακοπεί η στήριξη των Κούρδων ανταρτών του PKK από τη Συρία. Συνάμα,
υπογράφηκε άλλο ένα Πρωτόκολλο σύμφωνα με το οποίο η Τουρκία θα
απελευθέρωνε τουλάχιστον 500cm/s προς τη Συρία.
Παρ’ όλα αυτά, η ένταση μεταξύ των δύο χωρών γύρω από αυτά τα ζητήματα
συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια. Κι’ αυτό γιατί, ενώ η Τουρκία συνέχιζε
απτόητη την εκμετάλλευση των υδάτων με τις όποιες συνέπειες για τους
γείτονές της, το PKK εξακολουθούσε να επιτίθεται από το Συριακό έδαφος με
ταυτόχρονη συμπερίληψη του ζητήματος των υδάτων στην παν- Αραβική
ατζέντα, μετά από ενέργειες της Συρίας.41 Το 1990, η Τουρκία διέκοψε
απροειδοποίητα τη ροή των υδάτων του Ευφράτη για τρείς εβδομάδες,
δημιουργώντας πανικό στη Συρία. Πολλές περιοχές έμειναν στο σκοτάδι
εξαιτίας της αδυναμίας παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας. Τόσο οι Σύριοι,
όσο και οι Ιρακινοί εξέλαβαν την κίνηση αυτή ως ένα ξεκάθαρο
39
Meliha Benli Altunisik, et.al, “From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations”, op.cit,p.233.
40
Tevfik Emin Kor, “Tigris-Euphrates River Dispute”, ICE Case Studies, Νοέμβριος 1997,
http://www1.american.edu/ted/ice/tigris.htm
41
Meliha Benli Altunisik, et.al, “From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations”, op.cit,pp. 232 – 233.
17
προειδοποιητικό μήνυμα για την πολιτική που ακολουθούσαν έναντι της
Τουρκίας.42
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, ο εκσυγχρονισμός του Τουρκικού στρατού
και η σύμπλευση της πολιτικής με τη στρατιωτική ηγεσία, σε συνδυασμό και
με τη συνέχιση της Συριακής υποστήριξης στην ολοένα και αυξανόμενη
δραστηριότητα του PKK, οδήγησαν την Τουρκία στο να αποσυνδέσει τα δύο
ζητήματα (PKK – Ύδατα) και να υιοθετήσει μια σκληρότερη στάση έναντι της
Συρίας.
Η κορύφωση της Τούρκο-Συριακής διένεξης επήλθε το 1998 με την ευθεία
απειλή πολέμου εναντίον της Συρίας για υπόθαλψη των Κούρδων ανταρτών
του PKK και του αρχηγού τους Öcalan. Μετά την απέλαση του Öcalan από τη
Συρία, οι δύο χώρες υπέγραψαν τη συμφωνία των Αδάνων στις 20
Οκτωβρίου 1998. Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε και η σταδιακή βελτίωση των
μεταξύ τους σχέσεων.43
Βασικός παράγοντας για την πρόοδο στο ζήτημα των υδάτων αποτέλεσε η
πρόθεση και των δύο χωρών για συνεργασία. Πιο συγκεκριμένα, τον
Αύγουστο του 2001 υπογράφηκε συμφωνία μεταξύ των General Organization
for Land Development (GOLD) για τη Συρία και GAP Regional Development
Administration (GAP-RDA) για την Τουρκία, με σκοπό τη συνεργασία στην
εκπαίδευση, στην ανταλλαγή τεχνολογίας, στις ερευνητικές αποστολές και
στην από κοινού σχεδίαση προγραμμάτων.44
Περαιτέρω, κατά τη διάρκεια της πρώτης επίσκεψης του Τούρκου
Πρωθυπουργού Erdoğan στη Δαμασκό το Δεκέμβριο του 2004, οι δύο χώρες
συμφώνησαν τόσο στην άντληση υδάτων του ποταμού Τίγρη από τη Συρία,
όσο και στην από κοινού κατασκευή φράγματος στον ποταμό Orontes (ή Asi),
γεγονός το οποίο καταδεικνύει τη ραγδαία βελτίωση των σχέσεων των δύο
χωρών.45 Κι’ αυτό γιατί το θέμα αυτό είχε τεθεί από την Τουρκία και
παλαιότερα, που, όμως, προσέκρουσε στην άρνηση της Συρίας, δεδομένου
ότι θα σήμαινε την αναγνώριση του ποταμού ως διεθνή και επομένως και την
έμμεση αναγνώριση της Αλεξανδρέττας/ Hatay ως Τουρκικό έδαφος.46
Μετά από αμοιβαίες επισκέψεις του Αντιπροέδρου της Συριακής κυβέρνησης
Abdullah Dardari στην Τουρκία (3.1.2008) και του Τούρκου Υπουργού
42
Christopher Mitchell, “Thirsting for War”, BBC News,5.10.2000,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/correspondent/958132.stm
43
Meliha Benli Altunisik, et.al, “From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations”, op.cit,Altunisik, op. cit., pp. 236, 238.
44
“Euphrates-Tigris River Basin”, UN Food and Agriculture Organization (FAO), 2009,
http://www.fao.org/nr/water/aquastat/basins/euphrates-tigris/index.stm
45
Erdal Sen, et.al, “Syria and Turkey Agree on Water Problems”, The Journal of Turkish
Weekly, 23.12.2004, http://www.turkishweekly.net/news/975/syria-and-turkey-agree-on-waterproblems.html
46
Lenore G. Martin, “Turkey’s Middle East Foreign Policy”, στο Lenore Martin and Dimitris
Keridis (eds), The Future of Turkish Foreign Policy, op.cit, 2004, p.179.
18
Περιβάλλοντος Veysel Eroğlu στη Συρία (10.1.2008), αποφασίστηκε η από
κοινού επίλυση των θεμάτων για τα ύδατα. Το γεγονός αυτό είχε σαν
επακόλουθο την υπογραφή συμφωνίας από την Τουρκία, τη Συρία και το Ιράκ
για την ίδρυση, εντός του ίδιου έτους, Ινστιτούτου για τα ύδατα, το οποίο θα
στελεχωνόταν με δέκα οκτώ ειδικούς από κάθε χώρα. Ως σκοπός του
Ινστιτούτου καθορίστηκε η επίλυση των υδάτινων προβλημάτων μεταξύ των
τριών χωρών μέσα από μια πιο δίκαιη χρήση τους. Παράλληλα, θα δινόταν
βαρύτητα στην εξέλιξη της συνεργασίας και στην ανταλλαγή τεχνολογίας.47
Κατά τη διάρκεια τοποθέτησης του θεμέλιου λίθου του "Φράγματος Φιλίας"
στον ποταμό Orontes (6.2.2011), ο Τούρκος Πρωθυπουργός Erdoğan
δήλωσε: «πάντα λέμε ότι δεν θα πρέπει να υπάρχουν προβλήματα μεταξύ
αδελφών».48 Η δήλωση αυτή καταδεικνύει το μέγεθος των πολύ καλών
σχέσεων Άγκυρας- Δαμασκού που αναπτύχθηκαν τόσο σε πολιτικό, όσο και
σε οικονομικό επίπεδο. Ο Ahmet Davutoğlu, άλλωστε, σε βιβλίο που είχε
γράψει πριν αναλάβει καθήκοντα Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκικής
κυβέρνησης, υποστήριζε ότι «η Τουρκία θα έπρεπε να έχει "μηδενικά
προβλήματα με τους γείτονές της"».49
Μετά, όμως, από περίπου ένα μήνα και με τη Συριακή κρίση σε εξέλιξη
άρχισαν να παρουσιάζονται σημαντικά προβλήματα, λόγω του τρόπου
αντιμετώπισης των εξεγερθέντων από το καθεστώς του Assad, με
επακόλουθο την επιδείνωση των Τούρκο-Συριακών σχέσεων.
Β.3. Το Κουρδικό πρόβλημα
Το Κουρδικό πρόβλημα αποτελεί άλλο ένα "αγκάθι" που δηλητηριάζει τις
Τούρκο-Συριακές σχέσεις και όχι μόνο. Είναι γεγονός ότι το Κουρδικό ζήτημα
συμβάλλει στο να ομοιάζουν οι γεωπολιτικές εξελίξεις στην ευρύτερη Εγγύς
και Μέση Ανατολή με "κινούμενη άμμο".
Οι Κούρδοι, οι περισσότεροι των οποίων είναι Σουνίτες Μουσουλμάνοι,
μετανάστευσαν κατά τη μεσαιωνική περίοδο και εγκαταστάθηκαν κυρίως σε
τέσσερεις γειτνιάζουσες περιοχές: Ν.Α. Τουρκία (15-20% του πληθυσμού),
Β.Δ. Ιράν (7%), Β. Ιράκ (περίπου 15-20%) και Β.Α. Συρία (περίπου 9%), που
συνθέτουν την ονομαζόμενη περιοχή του Κουρδιστάν (βλ. Χάρτης 3).
Ξεπερνούν τα 35.000.000 και αποτελούν το μεγαλύτερο Έθνος στον κόσμο
χωρίς κράτος.
Η διασπορά τους αυτή οφείλεται σε διαμάχες και συγκρούσεις μεταξύ των
φυλών και των οικογενειών που ηγούνται αυτών. Μιλούν τέσσερεις
47
Ercan Yavuz, “Turkey, Iraq, Syria to Initiate Water Talks», Today’s Zaman, 12.3.2008,
http://www.todayszaman.com/news-136183-turkey-iraq-syria-to-initiate-water-talks.html
48
Aslı Іlgıt, et. al., The Many Roles of Turkey in the Syrian Crisis, Middle East Research and
Information Project, January 2013, http://www.merip.org/mero/mero012813
49
Ibid.
19
διαφορετικές διαλέκτους της κουρδικής γλώσσας: την Kurmanji ( στην
Τουρκία, Συρία και Β. Ιράκ), την Surani (συγγενική με την Kurmanji στο Δ.
Ιράν και στο κεντρικό Ιράκ), τη Zaza (μια τελείως διαφορετική διάλεκτο) και τη
Gulani (συγγενική με τη Zaza). Αλλά και το σύστημα γραφής τους διαφέρει ꞉
στην Τουρκία χρησιμοποιούν το Λατινικό αλφάβητο, στο Ιράκ και στο Ιράν την
Αραβική γραφή και στην Αρμενία την Κυριλλική γραφή.
Η πρώτη εξέγερση για τη δημιουργία του Κουρδικού κράτους έγινε το 1880 με
ηγέτη τον Σεΐχη Ubeydullah. Η εξέγερση αυτή κατεστάλη από τους
Οθωμανούς και ο Σεΐχης εξορίστηκε στην Κωνσταντινούπολη. Βέβαια, η
ευκαιρία δημιουργίας του Κουρδιστάν δόθηκε από τις Μεγάλες δυνάμεις, μετά
την ήττα των Οθωμανών το 1918, όταν συμπεριέλαβαν σχετική διάταξη
(τμήμα 111, άρθρο 64) στη Συνθήκη των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920).
Όμως, αυτή η Συνθήκη ποτέ δεν εφαρμόστηκε γιατί αντικαταστάθηκε από τη
Συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923), σύμφωνα με την οποία το
μεγαλύτερο μέρος του Κουρδιστάν παραχωρείτο στην Τουρκία. Σε
συνδυασμό δε με τη Γάλλο-Τουρκική συμφωνία (20 Οκτωβρίου 1921), αλλά
και τη σύμφωνη γνώμη της ΚτΕ για προσάρτηση του Ιρακινού Κουρδιστάν
στο Ιράκ και επομένως υπό Βρετανική Διοίκηση (1925), η γνωστή από το 12ο
αιώνα περιοχή του Κουρδιστάν διαιρέθηκε και παραχωρήθηκε στις ακόλουθες
χώρες: την Τουρκία, τη Συρία, το Ιράκ, το Ιράν και ένα μικρότερο κομμάτι στην
τότε Σοβιετική Ένωση.
Έκτοτε, πολλές εξεγέρσεις έλαβαν χώρα στις διάφορες περιοχές του
Κουρδιστάν με σκοπό την αυτοδιάθεση των Κούρδων. Οι κυριότερες ήταν:
Η επανάσταση του Σεΐχη Said (1925), ο οποίος ηγήθηκε ομάδας
πρώην Οθωμανών στρατιωτών, καθώς και φυλών των Zazas
και αποσκοπούσε στην αναβίωση του Χαλιφάτου
Η επανάσταση του Ararat (1930), της οποίας ηγέτης ήταν ο
Ihsan Nuri, προερχόμενος από την φυλή Jinran και
Η επανάσταση του Dersim (1937), της οποίας ηγέτης ήταν ο
Seid Riza, προερχόμενος από τη φυλή Yukarı Abbas Uşağı.
Όλες, όμως, κατεστάλησαν από τις κρατικές δυνάμεις και είχαν σαν
αποτέλεσμα το θάνατο δεκάδων χιλιάδων Κούρδων, διωγμούς αλλά και
μαζικές μετεγκαταστάσεις αυτών.50
Οι πλέον, όμως, αιματηρές συγκρούσεις στην Τουρκία άρχισαν μετά την
ίδρυση του PKK το Νοέμβριο του 1978 από τον Öcalan, που σκοπό είχε να
προσελκύσει τους αποκλεισμένους και στερημένους νέους των χωριών και
50
Jacques Neriah, Kurdistan꞉ The Next Flashpoint Between Turkey, Iraq, and the Syrian
Revolt, Jerusalem Center for Public Affairs, August 2012,pp.2-6,13, http://jcpa.org/article/thefuture-of-kurdistan-between-turkey-the-iraq-war-and-the-syrian-revolt
20
των μικρών πόλεων και να τους οδηγήσει σε ένοπλη δράση.51 Βέβαια, το PKK
και η ιδεολογία του είχαν ήδη δημιουργηθεί από το 1971. Όμως, οι ηγέτες
αυτής της οργάνωσης αυτοκτόνησαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την
ταπείνωση που υπέστησαν στη φυλακή, αλλά και για τα πολύ σκληρά μέτρα
που πήρε το στρατιωτικό καθεστώς της 12ης Σεπτεμβρίου 1980.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο Öcalan κατάφερε το Σεπτέμβριο του 1980 να
διαφύγει στη Συρία, όπου με την υποστήριξή της αποφάσισε την
αναδιοργάνωση του PKK και την εκπαίδευση των οπαδών του από Σύριους
και Παλαιστίνιους αξιωματικούς σε στρατόπεδα εκπαίδευσης στην κοιλάδα
του Μπεκάα.52
Το έναυσμα για την έναρξη των αντάρτικων δραστηριοτήτων του PKK στη
Ν.Α. Τουρκία (βλ. Χάρτης 4), έδωσε η απαγόρευση των εορτασμών για την
Κουρδική Πρωτοχρονιά (Νεβρόζ- 21.3.1984) και αφού προηγουμένως ο
πόλεμος Ιράν-Ιράκ είχε επιτρέψει ελευθερία κινήσεων στις Κουρδικές
οργανώσεις του Β. Ιράκ.
Πράγματι, στις 15 Αυγούστου 1984, ο Öcalan έχοντας σαν βάση τη Συρία
αποφάσισε την έναρξη της αντάρτικης δραστηριότητας του PKK κατά
Τουρκικών στρατιωτικών θέσεων στη Ν.Α. Τουρκία τόσο από τη Συρία, όσο
και από το Β. Ιράκ.
Κατά τη διάρκεια της πρώτης εξέγερσης (1984-1999) η ένταση των
τρομοκρατικών επιθέσεων, αλλά και των αντιποίνων, συνεχώς αυξανόταν με
τραγικές κυριολεκτικά συνέπειες, ενώ ο Τουρκικός στρατός αρκετά συχνά
εισέβαλε στο Βόρειο Ιράκ καταδιώκοντας τους Κούρδους μαχητές.
Εκατοντάδες χωριά εξαφανίστηκαν από το χάρτη, χιλιάδες οι πρόσφυγες,
χιλιάδες οι νεκροί μεταξύ των οποίων και γυναικόπαιδα, αμέτρητες οι
συλλήψεις, απαγωγές και δολοφονίες, καθώς και πλήρης παραβίαση των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και ενώ οι επιχειρήσεις συνεχιζόντουσαν, το PKK
συμμάχησε το 1989 με εξτρεμιστικές αριστερές αντάρτικες ομάδες των
πόλεων (Dev Sol, TİKKO, THKP/C κ.λπ), δημιουργώντας έτσι βάσεις
τρομοκρατικών επιθέσεων και εντός Τουρκίας και φέρνοντας τον Τουρκικό
στρατό αντιμέτωπο με ένα κλασικό ανταρτοπόλεμο.53
Μια προσπάθεια του Προέδρου της Τουρκίας Özal, το 1993, για επίλυση του
προβλήματος μετά από διαπραγματεύσεις με το PKK, δεν είχε αίσιο τέλος. Το
σχέδιο του, που προέβλεπε μια διοικητική μεταβίβαση εξουσίας στους
Κούρδους εκπροσώπους της περιοχής, ένα είδος ομόσπονδου κράτους,
51
Erik J. Zurcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, op.cit., σ. 402.
Alessia Chiriatti, “Neo-Ottomanist Diplomasy ꞉ The Turkish Geopolitics in Syria”, XXVI
Convegno SISP, Σεπτέμβριος 2012, p. 25, http://www.sisp.it/files/papers/2012/alessiachiriatti-1385.pdf
53
Erik J. Zurcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, op.cit., σσ. 403-405.
52
21
απορρίφθηκε τόσο από τους στρατιωτικούς της Τουρκίας, όσο και από το
PKK.54
Οι αναταραχές συνεχίστηκαν μέχρι το 1999, χωρίς να μπορεί να επιτύχει το
στόχο της καμία πλευρά. Η Τουρκία ακολουθούσε στρατηγική στρατιωτικών
μέτρων55 σε συνεργασία με παραστρατιωτικές οργανώσεις, που παρά τις
όποιες προσωρινές επιτυχίες απώθησης του PKK, με την ανοχή του ηγέτη
των Κούρδων του Β. Ιράκ Massoud Barzani, δεν την οδήγησε πουθενά. Κι’
αυτό γιατί ο Barzani δεν δεχόταν την παρουσία Τούρκων στρατιωτών στη
ζώνη ασφαλείας που επεδίωκαν οι Τούρκοι να δημιουργήσουν στην περιοχή
του.56
Από την άλλη πλευρά, η Συρία υποστήριζε με κάθε τρόπο και μέσο τις
δραστηριότητες του PKK, στοχεύοντας στην άσκηση πίεσης στην Τουρκία για
ευνοϊκότερη επίλυση του ζητήματος των υδάτων των ποταμών Ευφράτη και
Τίγρη. Τελικά, το μόνο που πέτυχε ήταν να απομονωθεί από τη διεθνή
κοινότητα, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, να κατηγορηθεί και
να χαρακτηριστεί ως τρομοκρατικό κράτος και να αισθανθεί εγκλωβισμένη
από τη συμμαχία Τουρκίας - Ισραήλ. Επιπρόσθετα, ο στόχος της για το
ζήτημα των υδάτων δεν επιτεύχθηκε, αφού η Τουρκία προχώρησε με
εντατικότερους ρυθμούς τα σχέδια της για περαιτέρω προώθηση του
προγράμματος χρησιμοποίησης των υδάτων των ποταμών Ευφράτη και
Τίγρη για την ανάπτυξη της Ν.Α. της περιοχής.57
Τέλος, οι ακρότητες των μαχητών του Öcalan τόσο εναντίον Τούρκων
πολιτών και στρατιωτών, όσο και εναντίον Κούρδων, οι οποίοι είχαν
αναγκαστεί να συνεργαστούν με τις Τουρκικές αρχές, είχαν σαν αποτέλεσμα
αφενός να χαρακτηριστούν ως τρομοκράτες και να στρέψουν την τουρκική
αλλά και τη διεθνή κοινή γνώμη εναντίον τους και αφετέρου να συμβάλλουν,
σε συνδυασμό με τη φτώχεια στην Ν.Α. Τουρκία και τις Τουρκικές
στρατιωτικές και παραστρατιωτικές επιχειρήσεις, στις μετακινήσεις
πληθυσμών και επομένως στην ερήμωση τεράστιων περιοχών.58
Αυτό ήταν το τοπικό αλλά και διεθνές περιβάλλον όταν η Τουρκία, ύστερα
από συντονισμένες πολιτικές και στρατιωτικές ενέργειες, προώθησε
54
Alessia Chiriatti, “Neo-Ottomanist Diplomasy: The Turkish Geopolitics in Syria”, op. cit., p.
26.
55
Christos Minagias, Syria, Turkey, Iran and the Kurdish Problem, Μay 2012, p. 1,
http://www.geostrategy.gr/pdf/20120605%20Syria,%20Turkey,%20Iran%20and%20the%20K
urdish%20Problem.pdf
56
Erik J. Zurcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, op.cit, σσ. 405- 406.
57
Meliha Benli Altunisik, et.al, «From Distant Neighbors to Partners? Changing Syrian-Turkish
Relations»,op.cit, pp.232-235,239, http://www.st-andrews.ac.uk/media/school-of-internationalrelations/css/workingpapers/Altunisik&Tur,%20Syr-Turkey.pdf
58
Jacques Neriah, Kurdistan꞉ The Next Flashpoint Between Turkey, Iraq, and the Syrian
Revolt, Jerusalem Center for Public Affairs, August 2012, p.13 , http://jcpa.org/article/thefuture-of-kurdistan-between-turkey-the-iraq-war-and-the-syrian-revolt
22
στρατεύματα στα σύνορα με τη Συρία απειλώντας την, τον Οκτώβριο του
1998, ευθέως με πόλεμο στην περίπτωση που η τελευταία δεν απέσυρε την
υποστήριξή της στο PKK. Πράγματι, η Συρία κάτω και από τη διεθνή πίεση,
εξαναγκάστηκε να κλείσει τα στρατόπεδα εκπαίδευσης, να χαρακτηρίσει το
PKK τρομοκρατική οργάνωση και να απελάσει τον Öcalan από τη χώρα.
Τελικά, και μετά από μια ολιγόμηνη προσπάθεια του Öcalan να εξασφαλίσει
πολιτικό άσυλο σε Ρωσία, Λευκορωσία, Ιταλία και Ελλάδα, συνελήφθη, από
Τούρκους κομάντος στις 16 Φεβρουαρίου 1999, έξω από την Ελληνική
πρεσβεία στο Ναϊρόμπι της Κένυα. Η σύλληψη αυτή του ηγέτη του PKK, η
φυλάκισή του, η καταδίκη του σε θάνατο και η μετατροπή της ποινής σε
ισόβια κάθειρξη το 2002, έθεσε ένα προσωρινό τέλος στις τρομοκρατικές
δραστηριότητες του PKK, το οποίο και μετονομάστηκε το 2002 σε KADEK
(Kurdish Freedom and Democracy Congress).59
Οι ανωτέρω εξελίξεις, σε συνδυασμό με την υπογραφή της συμφωνίας των
Αδάνων (20.10.1998) και με τη θέληση και αποφασιστικότητα των ηγετών της
Τουρκίας και της Συρίας (κυρίως των Recep Tayyip Erdoğan και Bashar al
Assad), έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας και καλής
γειτονίας των δύο χωρών, τη δεκαετία του 2000.
Η αναγνώριση από τον Τούρκο Πρωθυπουργό Erdoğan ότι το Κουρδικό
πρόβλημα δεν μπορεί να επιλυθεί μόνο με στρατιωτικά μέσα, τον έχει ωθήσει
σε ένα "Κουρδικό άνοιγμα" που συμπεριλαμβάνει υποσχέσεις για
μεταρρυθμίσεις προς όφελος των Κούρδων της Τουρκίας, προώθηση των
σχέσεων και των συναλλαγών με την Κουρδική περιφερειακή κυβέρνηση του
Barzani στο Βόρειο Ιράκ και επαναφορά του Öcalan και πάλι στο προσκήνιο
δεδομένου ότι, ακόμα και από τη φυλακή που βρίσκεται, εξακολουθεί να
διατηρεί τον έλεγχο της πλειοψηφίας του PKK.60 Πράγματι, οι μυστικές
συνομιλίες με τον φυλακισμένο Öcalan απέδωσαν καρπούς, αφού με το
μήνυμα ειρήνης που εξέπεμψε την ημέρα του Νεβρόζ (21.3.2013) δίνει τέλος
στον ένοπλο αγώνα, που είχε αρχίσει να επανεμφανίζεται και να εντείνεται
από τον Ιούνιο του 2004 και προκρίνει την εξεύρεση λύσης μέσω της
πολιτικής.61
Όμως, οι τελευταίες εξελίξεις στη Συρία έχουν περιπλέξει την εξωτερική
πολιτική των "μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες", της Τουρκίας. Κι’
αυτό γιατί ενώ στα αρχικά στάδια της εξέγερσης, η Τουρκία στήριξε τον
Assad, προτρέποντάς τον να προχωρήσει στις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις,
στη συνέχεια πήρε το μέρος της αντιπολίτευσης, όταν ο Τούρκος ΥΠΕΞ
διοργάνωσε μια συνάντηση με το αντιπολιτευόμενο Εθνικό Συμβούλιο της
59
Erik J. Zurcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας», op.cit.,σσ. 408- 409.
Jacques Neriah, Kurdistan: The Next Flashpoint Between Turkey, Iraq, and the Syrian
Revolt Neriah, op. cit., p. 14.
61
Μανώλης Κωστίδης, «Τουρκικός Τύπος: «Το PKK αποσύρεται», 22.3.2013,
http://www.onalert.gr/stories/toyrkIkos-typos-to-pkk-aposyretai
60
23
Συρίας, τον Αύγουστο του 2011 στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό το γεγονός
είχε σαν αποτέλεσμα αφενός να χαρακτηριστεί η Τουρκία από τη Συρία ως
υποκριτική και αφετέρου να ψυχρανθούν οι σχέσεις των δύο χωρών.62
Αλλά και το Κουρδικό πρόβλημα έχει γίνει πολύπλοκο επηρεάζοντας όλους
τους Κούρδους του "Κουρδιστάν", ανεξάρτητα από το μήνυμα ειρήνης του
Öcalan. Η μη τήρηση των υποσχέσεων του Προέδρου Assad προς τους
Κούρδους της Συρίας και η δολοφονία του ηγέτη τους Mashaal Tammo (7.10
2011), συνέβαλλαν στη συμμετοχή τους στην εξέγερση κατά του καθεστώτος
Assad από την έναρξή της, έστω και αν είναι επιφυλακτικοί έναντι του
αντικαθεστωτικού Εθνικού Συμβουλίου.63
Ήδη οι Κούρδοι της Συρίας, υποστηριζόμενοι και από τον ηγέτη των Κούρδων
του Ιράκ Barzani, έχουν καταλάβει αρκετές πόλεις και χωριά της Βόρειας
Συρίας. Πολύ δε περισσότερο, με τη στροφή της πολιτικής του Assad έναντι
αυτών (απόσυρση των Συριακών στρατευμάτων από τις περιοχές τους και
παρότρυνση να στραφούν και πάλι κατά των Τούρκων), έχουν επιτύχει
ουσιαστικά την αυτονομία τους στη Βόρεια Συρία.
Συμπερασματικά, το Κουρδικό πρόβλημα έχει επανέλθει στο προσκήνιο και η
ιδέα για την ίδρυση του "Μεγάλου Κουρδιστάν" προβάλλεται όλο και πιο
έντονα από Κούρδους αξιωματούχους, θέτοντας σε κίνδυνο τις ευαίσθητες
γεωπολιτικές ισορροπίες της ευρύτερης Μέσης Ανατολής.64
2. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΣΥΡΙΑΚΗ
ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΝΑΝΤΙ ΑΥΤΗΣ
Α. Οι επιδιώξεις της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή και η
Συριακή κρίση
Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 και ιδίως μετά την ανάδειξη στην
εξουσία του Ισλαμικού κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP), η
Τουρκία εφήρμοσε μια πολύπλευρη εξωτερική πολιτική, στοχεύοντας στην
62
Νικόλαος Ραπτόπουλος, «Η κρίση στη Συρία και η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας προς
τις όμορες χώρες της Μέσης Ανατολής», στο Ηλίας Κουσκουβέλης (επιμ.), Η Αραβική Άνοιξη
– Μελέτες Διεθνών Σχέσεων», Θεσσαλονίκη:Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2012, σ.85 και
παραπομπή 25.
63
Jacques Neriah, Kurdistan꞉ The Next Flashpoint Between Turkey, Iraq, and the Syrian
Revolt Neriah, op. cit., pp. 20-21
64
Christos Minagias, Syria, Turkey, Iran and the Kurdish Problem, op.cit. p. 2.
24
αναγνώριση και καθιέρωσή της ως μιας περιφερειακής υπερδύναμης με λόγο
και ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις.
Η γεωπολιτική και γεωστρατηγική σημασία της χώρας, το κύρος του
Πρωθυπουργού Erdoğan, η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη, η στρατιωτική
ισχύς και οι κοινοί ιστορικοί, πολιτιστικοί και θρησκευτικοί δεσμοί με χώρες του
Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου, αποτέλεσαν τις προϋποθέσεις για εφαρμογή
μιας εξωτερικής πολιτικής με νέο-Οθωμανικά χαρακτηριστικά.65 Απώτερος
σκοπός της Τουρκίας ήταν η δημιουργία τόξων επιρροής (Βαλκανικό,
Καυκάσου, Κεντρικής Ασίας, Βορείου Αφρικής και Μέσης Ανατολής), που θα
της προσέδιδαν το χαρακτηρισμό του σταθεροποιητικού παράγοντα από τη
διεθνή κοινότητα, με ηγεμονικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή της.
Η επαναπροσέγγιση, όμως, του Αραβικού και Ισλαμικού κόσμου και η
αποδοχή της Τουρκίας από τον κόσμο αυτό, προϋπέθετε τη μεταστροφή της
εξωτερικής πολιτικής της και την αποκατάσταση των σχέσεών της με τη
Συρία. Κι’ αυτό γιατί η Τουρκία γνώριζε ότι η Συρία αποτελούσε την "πύλη"
εισόδου για την οικονομική, πολιτιστική και πολιτική διείσδυση στις χώρες
ενδιαφέροντος. Το πόσο σημαντική είναι η Συρία για την ευρύτερη περιοχή
της φαίνεται και από τη δήλωση του Henry Kissinger, «δεν μπορεί να γίνει
πόλεμος στη Μέση Ανατολή χωρίς την Αίγυπτο και ειρήνη χωρίς τη Συρία».66
Έτσι, μετά την ίδρυση του Τουρκικού Οργανισμού Συνεργασίας και
Ανάπτυξης (TIKA)67 (βλ. Χάρτης 5) με σκοπό τη διείσδυσή του στα επιλεγέντα
πεδία γεωπολιτικής επιρροής, η Τουρκία προχώρησε, τη δεκαετία του 2000,
στην αποκατάσταση των σχέσεων με τη Συρία, υπογράφοντας σειρά
συμφωνιών συνεργασίας σ’ όλους τους τομείς, ακόμη και στο στρατιωτικό. Το
γεγονός αυτό τη διευκόλυνε στην ανάπτυξη στενότερης συνεργασίας και
αύξησης των εμπορικών συναλλαγών με τον κυρίαρχο πόλο του Σιιτικού
Τόξου, το Ιράν, παρά τις επιβληθείσες κυρώσεις και περιορισμούς στη χώρα
αυτή από τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους.
65
Οι δύο θεμελιώδεις αρχές του "νέο- Οθωμανισμού" είναι η δυναμική και παρεμβατική
εξωτερική πολιτική. Χαρακτηρίζει τη μεταψυχροπολεμική τουρκική εξωτερική πολιτική και
ιδίως την περίοδο διακυβέρνησης της χώρας από τον Erdoğan. Στόχος του "νέοΟθωμανισμού" είναι η αύξηση της επιρροής στα εδάφη της πρώην Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας με τη χρήση της λεγόμενης "soft power" (δηλ. με μη στρατιωτικά μέσα). Βλ.
Χριστίνα Σ. Φλάσκου, «Νέο-Οθωμανισμός και Βαλκάνια», 15.10.2012, www.fmvoice.gr
66
Alasdair Drysdale and Raymond A. Hinnebusch, Syria and the Middle East Peace Process,
New York:Council on Foreign Relations Press, 1991, p. 2.
67
Ο οργανισμός TIKA ιδρύθηκε το 1992 και αναβαθμίστηκε το 1999 με την απ’ ευθείας
υπαγωγή του υπό τον πρωθυπουργό. Αποστολή του TIKA είναι η ανάπτυξη της συνεργασίας
σ’ όλους τους τομείς, η διαφύλαξη του κοινού ιστορικού και πολιτισμικού πλούτου, η διάδοση
της τουρκικής γλώσσας και η συνεργασία των μέσων μαζικής ενημέρωσης, με όλα τα
τουρκόφωνα, αλλά και της ευρύτερης περιοχής της κράτη. Ο οργανισμός αυτός έχει ήδη
δραστηριοποιηθεί με γραφεία Συντονισμού Προγραμμάτων σε τριάντα επτά χώρες της
Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. Βλ. Χρήστος Μηνάγιας, Γεωπολιτική στρατηγική και η
στρατιωτική ισχύς της Τουρκίας, op.cit., σσ. 42-43.
25
Παράλληλα, άνοιξε ο δρόμος της οικονομικής και πολιτικής διείσδυσης στις
χώρες ενδιαφέροντος, με αλματώδη αύξηση των εμπορικών συναλλαγών.
Ενδεικτικά αναφέρεται ότι οι εξαγωγές της Τουρκίας προς τον Αραβικό και
Ισλαμικό κόσμο σχεδόν υπερδεκαπλαστιάστηκαν το 2012 σε σύγκριση με το
2000 (βλ. Πίνακας 1).
Επιπρόσθετα, η περαιτέρω ανάπτυξη των φιλικών σχέσεων με τη
Συρία, διασφάλιζε την Τουρκία από το μέγα κίνδυνο εξέγερσης των Κούρδων
της Συρίας και της μετάδοσης αυτής στα Νοτιοανατολικά της χώρας.
Ταυτόχρονα την προωθούσε, ιδίως μετά την έναρξη της Αραβικής Άνοιξης, ως
πρότυπο μετριοπαθούς Ισλαμικής δημοκρατικής διακυβέρνησης για τις
νεοεκλεγείσες κυβερνήσεις των εξεγερθέντων λαών, λειτουργώντας έτσι ως
ανάχωμα στην επικράτηση και εγκαθίδρυση εξτρεμιστικών Ισλαμικών
κυβερνήσεων.68
Κυρίαρχο, όμως, ρόλο στην Τούρκο-Συριακή προσέγγιση αποτέλεσε η
επιδίωξη της Τουρκίας να καταστεί ενεργειακός κόμβος, ικανοποιώντας
ταυτόχρονα τις ανάγκες της. Έχοντας διαβλέψει ότι η μεταφορά του
πετρελαίου και ιδίως του φυσικού αερίου θα αποτελούσε πεδίο ανταγωνισμού
των περιφερειακών, αλλά και των μεγάλων δυνάμεων, επέλεξε τη στροφή του
ενδιαφέροντος της εξωτερικής πολιτικής της προς τις χώρες της Βορείου
Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, μέσω της Συρίας.
Η εκμετάλλευση της γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής της θέσης, θα της
προσέδιδαν τη δύναμη επιρροής και ελέγχου των φυσικών πηγών πλούτου
της περιοχής, με επακόλουθο τη συμμετοχή της στις αποφάσεις για τη χάραξη
των οδών μεταφοράς, σύμφωνα με τα συμφέροντά της. Ταυτόχρονα, η
ανάδειξη της Τουρκίας σε ενεργειακό κόμβο Ανατολής-Δύσης, εκτός του ότι
θα αναβάθμιζε ακόμη περισσότερο τη γεωστρατηγική της θέση στο διεθνές
ενεργειακό σκηνικό, θα της έδινε τη δυνατότητα να διαφοροποιήσει τις πηγές
του ενεργειακού της εφοδιασμού και:
Να μειώσει την εξάρτησή της κυρίως από τη Ρωσία
Να καλύψει τις ανάγκες της με μικρότερο κόστος (από 46 bcm
κατανάλωση φυσικού αερίου το χρόνο, σε 70 bcm για το 2020
και π.χ. το Αζέρικο είναι φθηνότερο του Ρωσικού και του
Ιρανικού κατά 40%)69
68
Γιώργος Πρωτόπαπας, «Ο τουρκικός "γρίφος" της Μέσης Ανατολής», Άμυνα & Διπλωματία,
Τεύχος 258, Φεβρουάριος 2013,
http://www.presscode.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=14630&Itemid=472
&lang=en
69
Γιώργος Πρωτόπαπας, «Η ενεργειακή στρατηγική της Τουρκίας», Άμυνα & Διπλωματία,
Τεύχος 258, Φεβρουάριος 2013,
http://www.presscode.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=14629&Itemid=178
&lang=en
26
«Να αποκομίσει τόσο η ίδια, όσο και οι Τουρκικές
κατασκευάστριες εταιρείες, οικονομικά και στρατηγικά οφέλη
από τη συμμετοχή στις επενδύσεις των πετρελαϊκών εταιρειών,
αλλά και από την κατασκευή των αγωγών μεταφοράς
πετρελαίου και φυσικού αερίου»70 και
Να καταστεί για την Ευρώπη η εναλλακτική ενεργειακή οδός
εφοδιασμού της από τις πηγές της Κασπίας θάλασσας, της
Κεντρικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής, με τα όποια πολιτικά
και όχι μόνο οφέλη προκύπτουν από μια τέτοια εξέλιξη.
Οι
πρόσφατες,
μάλιστα,
ανακαλύψεις
τεράστιων
αποθεμάτων
υδρογονανθράκων στη Λεκάνη Λεβαντίνης (Κύπρος και Ισραήλ), σε
συνδυασμό και με τη γεωγραφική θέση της Συρίας, καθιστούν τη χώρα αυτή
ως εν δυνάμει έναν από τους σημαντικότερους κόμβους εν δυνάμει
περισυλλογής και περαιτέρω προώθησης αυτών προς όλες τις κατευθύνσεις.
Το γεγονός αυτό δικαιώνει την επαναπροσέγγιση και ανάπτυξη σχέσεων
φιλίας της Τουρκίας με τη Συρία, δεδομένου ότι, σε συνδυασμό και με την
αποκατάσταση των σχέσεών της με το Ισραήλ, θα επιδιώξει να αποτελέσει
τον ενδιάμεσο σταθμό τροφοδότησης της Ευρώπης, με όλα τα προηγουμένως
πλεονεκτήματα που επισημάνθηκαν.
Μετά την έναρξη της Συριακής κρίσης και εκτιμώντας λανθασμένα ότι η
ανατροπή του καθεστώτος Assad ήταν θέμα μηνών, η Τουρκία αποφάσισε να
αλλάξει την εξωτερική της πολιτική για να προλάβει τις αναμενόμενες
γεωπολιτικές ανακατατάξεις στην ευαίσθητη περιοχή της Μέσης Ανατολής,
ώστε να προωθήσει τα "νέο - Οθωμανικά" της σχέδια. Επέλεξε, λοιπόν, τη
σύμπλευσή της με τις ΗΠΑ, τους Δυτικούς Συμμάχους και τον Αραβικό
Σύνδεσμο, την αποστασιοποίησή της από το Σιιτικό Τόξο (Ιράν, κυβέρνηση
Ιράκ, καθεστώς Assad, Hezbollah), τη φανερή υποστήριξη της αντιπολίτευσης
και των αντικαθεστωτικών δυνάμεων της Συρίας και τη διατήρηση άριστων
σχέσεων με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, ώστε στη μετά Assad εποχή να
έχει τη δυνατότητα συνεργασίας και επηρεασμού των αποφάσεων και ιδίως
αυτών που θα αφορούσαν στην ενέργεια.71
Συμπερασματικά, η Τουρκία "είδε" την "Αραβική Άνοιξη" ως ευκαιρία
προώθησης των "νέο- Οθωμανικών" σχεδιασμών της με την προβολή της ως
ισχυρού πολιτικού, οικονομικού και στρατιωτικού σταθεροποιητικού
παράγοντα στην ευρύτερη περιοχή και ως μοντέλου μετριοπαθούς Ισλαμικής
δημοκρατικής διακυβέρνησης. Επιπρόσθετα, θα λειτουργούσε ως ανάχωμα
70
Χριστίνα Φλάσκου, Ο περιφερειακός ρόλος της Τουρκίας μεταψυχροπολεμικά, με έμφαση
στα έτη 1990-1999, Διπλωματική Εργασία, Μεταπτυχιακό Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών,
Πάντειο Πανεπιστήμιο, Σεπτέμβριος 2011, , σσ. 61-62, σημείο που αναφέρεται στον Nuzhet
Cem Orekli, Turkey’s Energy Strategy in a New Era: Time to Re-look South, paper, pp. 2, 5-6,
http://www.setav.org/ups/dosya/19325.pdf
71
Βασίλης Γιαννακόπουλος, Αραβική Άνοιξη – Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική,
Αθήνα:Geostrategy, 2012, σσ. 281-282, 289.
27
στην επέκταση των εξτρεμιστών Ισλαμιστών, αλλά και θα οδηγούσε σταδιακά
στην ανάδειξη και αποδοχή της από τον Αραβικό και Ισλαμικό κόσμο, ως η
προστάτιδα δύναμη γι’ αυτόν. Η έκβαση αυτή θα βοηθούσε και στην επίτευξη
της επιδίωξής της να καταστεί ενεργειακός κόμβος Ανατολής-Δύσης.
Β. Οι γεωπολιτικές, γεωστρατηγικές και γεωοικονομικές
επιπτώσεις από τη Συριακή κρίση
Η "Επανάσταση του Γιασεμιού", που έλαβε χώρα στην Τυνησία μετά το
τραγικό περιστατικό της αυτοπυρπόλησης του νεαρού Τυνήσιου Muhammad
Bouazizi (17.12.2010), οδήγησε αφενός στη διαφυγή του πρώτου Άραβα
ηγέτη Ben Ali στην εξορία (Σαουδική Αραβία) και αφετέρου στην ταχύτατη
μετάδοση της εξέγερσης και στους άλλους απελπισμένους και εξοργισμένους
Αραβικούς λαούς της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής (Βλ.Χάρτης
6), όπου κυριαρχούσε η φτώχεια, η καταπίεση και η διαφθορά
Αποτέλεσμα των εξεγέρσεων ήταν η κατάρρευση ορισμένων εκ των
αυταρχικών καθεστώτων και η άνοδος στην εξουσία αντιμαχόμενων
Ισλαμικών πολιτικών κομμάτων με κίνδυνο έκρηξης εμφυλίων πολέμων,
πυροδοτώντας έτσι νέες και απρόβλεπτες γεωπολιτικές, γεωστρατηγικές και
γεωοικονομικές εξελίξεις που πιθανόν να επηρεάσουν την εσωτερική,
περιφερειακή αλλά και παγκόσμια ναυτιλιακή, ενεργειακή και οικονομική
ασφάλεια. Κι’ αυτό γιατί είναι πολύ πιθανή η ανάδυση νέων απειλών για τη
ναυτιλία στα στρατηγικά θαλάσσια περάσματα της διώρυγας του Suez
(Αίγυπτος), των στενών του Hormuz (Νοτιότερο άκρο του Περσικού Κόλπου)
και των στενών Bab al- Mandab (Νότιο άκρο της Ερυθράς Θάλασσας) –
Χάρτης 7, με αρνητικές επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία. 72
Ταυτόχρονα, η "Αραβική Άνοιξη" ανέδειξε ένα νέο Τόξο επιρροής, αυτό
των Σαλαφιστών, που εκτείνεται από τον Περσικό Κόλπο μέχρι και τη Βόρεια
Αφρική.73 Σε συνδυασμό δε με τους μαχητές της Al-Qaeda και τα άλλα
72
Ibid.
Οι Σαλαφιστές, οι οποίοι είναι υπερσυντηρητικοί Σουνίτες, έχουν κάνει αισθητή την
παρουσία τους σ’ όλες τις χώρες της "Αραβικής Άνοιξης", στοχεύοντας να επικρατήσουν στις
μάζες των Σουνιτών και να βρεθούν στο προσκήνιο των πολιτικών εξελίξεων. Υποστηρίζονται
οικονομικά από τις πλούσιες χώρες του Περσικού Κόλπου (Σαουδική Αραβία, Κουβέιτ,
Κατάρ) και αποβλέπουν, μέσω της πόλωσης Σουνιτών-Σιιτών, στον έλεγχο της Μέσης
Ανατολής. Βλ. Γιώργος Ξ. Πρωτόπαπας, «Οι Σαλαφιστές αλλάζουν την ισορροπία δυνάμεων
στη Μέση Ανατολή», Άμυνα & Διπλωματία, Τεύχος 257, Ιανουάριος 2013,
http://www.presscode.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=14632&Itemid=484
&lang=en
73
28
συντηρητικά-Ισλαμικά πολιτικά κινήματα, συνιστούν απειλή και για την
ασφάλεια της Ρωσίας (Βόρειος Καύκασος) και της Κίνας (Κεντρική Ασία).74
Η αστάθεια και η ανασφάλεια σε τοπικό, περιφερειακό αλλά και
παγκόσμιο επίπεδο, επιτείνεται ακόμη περισσότερο από τη συνέχιση των
αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ καθεστωτικών και αντικαθεστωτικών
δυνάμεων στη Συρία, παρά τις αρχικές εκτιμήσεις των Δυτικών για ταχεία
ανατροπή του Assad. Αυτή η συνεχιζόμενη κρίση, έφερε στο προσκήνιο την
αντιπαράθεση τοπικών και περιφερειακών κέντρων εξουσίας και όχι μόνο, με
επακόλουθο νέες γεωπολιτικές εξελίξεις και νέες προκλήσεις για την ευρύτερη
περιοχή, λόγω διαφορετικών σχεδιασμών και συμφερόντων των εσωτερικών
και εξωτερικών δρώντων.
Πολλοί από τους εξωτερικούς δρώντες, που πίστευαν στην ταχεία πτώση του
καθεστώτος Assad, αντιλαμβάνονται ότι από την περαιτέρω παράταση της
κρίσης κινδυνεύουν να βγουν χαμένοι, κυρίως αυτοί που γειτνιάζουν με τη
Συρία και οι οποίοι εμπλέκονται στην κρίση τόσο ως πρωταγωνιστές, όσο και
ως θύματα. Επιδιώκουν, λοιπόν, να πείσουν για την ανάγκη εξωτερικής
στρατιωτικής επέμβασης υπό την ηγεσία των ΗΠΑ.
Οι αναταραχές και οι συγκρούσεις που συνεχίζονται σε χώρες της Βόρειας
Αφρικής, καταδεικνύουν ότι απαιτούνται αρκετά χρόνια για να αποδειχθεί αν η
"Αραβική Άνοιξη" θα επιτύχει τον πραγματικό εκδημοκρατισμό, προς όφελος
των λαών των χωρών αυτών. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι τα
γεγονότα του Ιουλίου 2013 στην Αίγυπτο, όπου πραξικόπημα του στρατού με
λαϊκή υποστήριξη ανέτρεψε τον πρώτο δημοκρατικά εκλεγέντα Πρόεδρο της
Δημοκρατίας Μοχάμεντ Μόρσι που ανήκε στους Αδελφούς Μουσουλμάνους.
Η Μέση Ανατολή μοιάζει με καζάνι έτοιμο να εκραγεί, ενώ η παράταση της
Συριακής κρίσης δημιουργεί κινδύνους εξάπλωσης εμφυλίων πολέμων και σε
γειτονικές χώρες.
Στο Ιράκ, καθημερινά είναι τα περιστατικά των βομβιστικών επιθέσεων με
εκατέρωθεν τραγικές απώλειες αθώων πολιτών, λόγω της φανατικής
διαμάχης Σουνιτών – Σιιτών. Η κατάσταση έχει ξεφύγει κάθε ελέγχου και η
χώρα βρίσκεται βυθισμένη στο χάος και στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου.
Στην Τρίπολη, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του Λιβάνου, έχουν ήδη αρχίσει
σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ της Hezbollah και των φανατικών Σουνιτών,
υποστηρικτών των Ισλαμιστών ανταρτών. Το γεγονός αυτό, αναβιώνει
τραγικές μνήμες από τον εμφύλιο πόλεμο του πρόσφατου παρελθόντος.
74
Γιώργος Πρωτόπαπας, «Το Ισραήλ και η Νέα Τάξη Πραγμάτων της Μέσης Ανατολής»,
Άμυνα & Διπλωματία, Τεύχος 257, Ιανουάριος 2013,σ.2,
http://www.presscode.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=14636%3Ato&catid=108%3Ageorgios-protopapas&Itemid=484&lang=en
29
Εκρηκτική είναι, επίσης, η κατάσταση που επικρατεί και σε άλλες χώρες της
Μέσης Ανατολής (Ιορδανία, χώρες της Σαουδαραβικής χερσονήσου), με τον
κίνδυνο μετάδοσης των εξεγέρσεων να απειλεί τα υπάρχοντα καθεστώτα.
Συνοπτικά, η μέχρι στιγμής διαμορφούμενη κατάσταση, η επίδραση των
εξελίξεων στην Τουρκία και οι προβληματισμοί των κυριότερων εσωτερικών
και εξωτερικών δρώντων, έχουν ως εξής:
Συρία
Το καθεστώς Assad, υποστηριζόμενο από Ρωσία-Κίνα-Ιράν, συνεχίζει να
διατηρεί τον έλεγχο της κατάστασης και παρά τις όποιες αυτομολήσεις
στελεχών στις δυνάμεις των αντικαθεστωτικών, η συνοχή των Ενόπλων του
Δυνάμεων παραμένει συμπαγής. Από την άλλη πλευρά, οι δυνάμεις των
αντικαθεστωτικών, κυρίως Σουνίτες Άραβες, υποστηριζόμενοι από ΗΠΑ –
Ευρώπη – Τουρκία - Αραβικό Σύνδεσμο, στις οποίες έχουν παρεισφρήσει
διάφορες ακραίες ομάδες εξτρεμιστών ισλαμιστών, φονταμενταλιστών
Σουνιτών, τρομοκρατών κ.λπ, δεν διαθέτουν ένα ενιαίο πολιτικό μέτωπο. Το
γεγονός αυτό έχει τις εξής συνέπειες:
Να οδηγούν τους Χριστιανούς, τους μετριοπαθείς Μουσουλμάνους,
αλλά και άλλες εθνοθρησκευτικές ομάδες (π.χ. Κούρδοι της Συρίας
μετά τη στροφή του Assad στην αντιμετώπισή τους), στην υποστήριξη
του υπάρχοντος καθεστώτος75
Να προκαλούν ανησυχία στις γειτονικές, αλλά και περιφερειακές
δυνάμεις, η πιθανότητα να πέσουν στα χέρια τρομοκρατών και
εγκληματιών τα βιολογικά και χημικά όπλα του Assad και
Να εμφανίζεται ο Assad ως ο μόνος που μπορεί να διατηρήσει την
ενότητα της Συρίας και την ασφάλεια και σταθερότητα στην ευρύτερη
περιοχή, δεδομένου ότι ο διαμελισμός της Συρίας θα επιφέρει αλλαγές
στο χάρτη όλης της περιοχής.76
Πιο συγκεκριμένα, η ανατροπή του καθεστώτος Assad και η επικράτηση των
αντικαθεστωτικών δυνάμεων, είναι πολύ πιθανόν να επιφέρει ανατροπές στις
ευαίσθητες γεωπολιτικές ισορροπίες της περιοχής, απελευθερώνοντας
δυνάμεις και συσχετισμούς, που μπορεί να αποβούν επικίνδυνοι για την
ασφάλεια και τη σταθερότητα τόσο της ίδιας της Συρίας, όσο και γειτονικών
κρατών.
Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής πιθανές εξελίξεις:
75
Ιωάννης
Δημητρόπουλος,
«Συρία
και
Εμφύλιος
Πόλεμος»,23.1.2013,
http://www.saith.gr/2012-10-25-21-03-11/diethni/120-2013-01-23-11-27-57
76
Βασίλης Γιαννακόπουλος, Αραβική Άνοιξη – Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, op.cit.,
σ.288
30
Τριχοτόμηση της Συρίας (Αλαουίτες – Σουνίτες - Κούρδοι)
Αναζωπύρωση του Κουρδικού οράματος για ίδρυση του
"Μεγάλου Κουρδιστάν" (εμπλέκονται Συρία - Ιράκ - Ιράν –
Τουρκία)
Τριχοτόμηση Ιράκ (Κούρδοι – Σιίτες - Σουνίτες )
Ανατροπή των ευαίσθητων πολιτικών ισορροπιών στο Λίβανο
και διχοτόμηση αυτού
Δημιουργία πιο εχθρικού περιβάλλοντος για το Ισραήλ
(συνεργασία Μουσουλμανικής Αδελφότητας Συρίας με αυτήν
της Αιγύπτου, που είναι και σύμμαχος του Παλαιστινιακού
κινήματος της Hamas)
Ανατρεπτικές εξεγέρσεις κατά του Βασιλείου των Χασεμιτών της
Ιορδανίας (η πλειοψηφία του λαού υποστηρίζει τη Συρία και
υποστηρίζεται από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα)
Αποδυνάμωση της Hezbollah και επομένως απομόνωση του
Ιράν και κυρίως
Έλεγχος του βιολογικού – χημικού οπλοστασίου της Συρίας
από εξτρεμιστικές – εγκληματικές οργανώσεις με απρόβλεπτες
συνέπειες, ιδίως για το Ισραήλ.
Οι ανωτέρω πιθανές γεωπολιτικές ανατροπές, σε συνδυασμό και με τα
προσφάτως ανακαλυφθέντα τεράστια αποθέματα υδρογονανθράκων στη
Λεκάνη Λεβαντίνης (Χάρτης 8), θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι στο
μέλλον ίσως καταστήσουν τη Συρία ως ένα εν δυνάμει κέντρο αποθήκευσης
και περαιτέρω μεταφοράς των υδρογονανθράκων της Μέσης Ανατολής προς
όλες τις κατευθύνσεις, όπως ήδη έχει τονιστεί παραπάνω.
Επομένως, η έκβαση της κρίσης στη Συρία επιτείνει τον ανταγωνισμό,
επηρεάζοντας άμεσα την εξωτερική πολιτική των χωρών της ευρύτερης
περιοχής και όχι μόνο και ιδίως εκείνων που επιδιώκουν να αναλάβουν
πρωταγωνιστικό ρόλο (π.χ. Τουρκία), με πρωτοβουλίες που θα επιταχύνουν
την επίλυση της κρίσης, ικανοποιώντας φυσικά τα συμφέροντά τους.
Τουρκία
Οι σχεδιασμοί της Τουρκικής εξωτερικής πολιτικής με νέο-Οθωμανικά
χαρακτηριστικά, την οδήγησαν στην εναντίωσή της στο καθεστώς Assad, στη
σύναψη σχέσεων συνεργασίας με τις δυνάμεις της αντιπολίτευσης της Συρίας
και ιδίως με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα και γενικότερα στη ψύχρανση των
σχέσεών της με το Σιιτικό Τόξο. Η επιλογή αυτή της Τουρκίας, εκτιμήθηκε ως
η πλέον συμφέρουσα για την προώθηση των στόχων της, με φυσιολογικό
επακόλουθο την ταύτιση της στάσης της με αυτήν των ΗΠΑ, των Δυτικών
Συμμάχων τους και του Αραβικού Συνδέσμου, καθώς και τη φανερή στήριξη
των εξεγερθέντων.
31
Η επιδίωξη της Τουρκίας ήταν η περαιτέρω προσέγγιση του Αραβικού
κόσμου, η προβολή της ως μοντέλου επιτυχημένης μετριοπαθούς πολιτικής
και οικονομικής Ισλαμικής διακυβέρνησης και ο, μετά Assad εποχή,
επηρεασμός των εξελίξεων στο εσωτερικό της Συρίας. Και αυτό γιατί η
εκτίμησή της ήταν η ταχεία πτώση του καθεστώτος και η ανάληψη της
εξουσίας από φιλικά προσκείμενες προς αυτήν δυνάμεις.77
Επιπρόσθετα, ένας σημαντικότατος λόγος, που ανάγκασε την Τουρκία να
"τρέξει" για να προλάβει τις εξελίξεις, ήταν η επιδίωξή της να καταστεί
στρατηγικός ενεργειακός κόμβος τόσο για εξασφάλιση και ικανοποίηση των
αναγκών της, όσο και για προβολή της ως του "κύριου" κρίκου της αλυσίδας
τροφοδότησης της Ευρώπης, με τα ανάλογα πολιτικά, στρατηγικά και
οικονομικά οφέλη.
Έτσι, εκτός από την πρόσφατη υπογραφή συμφωνίας με την Ιαπωνία για
κατασκευή και δεύτερου πυρηνικού εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής
ενέργειας (3/5/2013), στην περιοχή της Σινώπης στη Βόρεια Τουρκία (το
πρώτο με Ρωσία στο Akkuyu, στην περιοχή της Μερσίνης- Μάιος 2010),
επιδιώκει να αποτελέσει το σταυροδρόμι μεταφοράς των υδρογονανθράκων
της Κασπίας Θάλασσας, της Κεντρικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής προς
την Ευρώπη.
Ήδη, έχει προχωρήσει σε συμφωνίες με Αζερμπαϊτζάν, Ιράν και με τους
αυτόνομους Κούρδους του Βορείου Ιράκ (παρά τις έντονες αντιδράσεις της
Σιιτικής κυβέρνησης του Ιράκ) και αποσκοπεί να αξιοποιήσει τη συμφωνία
κατασκευής αγωγών μεταφοράς φυσικού αερίου από Ιράν, μέσω Ιράκ, προς
Συρία (Ιούλιος 2011).78 Πολύ δε περισσότερο, μετά τις ανακαλύψεις
τεράστιων αποθεμάτων υδρογονανθράκων στη Λεκάνη Λεβαντίνης,
ενδιαφέρεται να επηρεάσει τις αποφάσεις των Ισραήλ, Λιβάνου και Συρίας,
ώστε να προτιμηθεί η χάραξη των οδών μεταφοράς μέσω Τουρκίας.
Η εκτίμηση, λοιπόν, της Τουρκίας για ταχεία πτώση του καθεστώτος Assad, η
επιθυμία της να καταστεί ενεργειακός κόμβος Ανατολής – Δύσης και η
προώθηση των συμφερόντων της στον Αραβικό και Ισλαμικό κόσμο, ήταν οι
αιτίες στροφής της εξωτερικής πολιτικής της και η επιλογή της να στηρίξει
φανερά και με κάθε τρόπο τη Συριακή αντιπολίτευση. Στα πλαίσια αυτά,
φιλοξένησε στην επικράτειά της την αντιπολίτευση (Κωνσταντινούπολη),
διέθεσε εδάφη της στο Συριακό αντιπολιτευόμενο στρατό για οργάνωση και
εκπαίδευσή του και μάλιστα κοντά στα σύνορα με τη Συρία, πιέζει τη διεθνή
κοινότητα για αναγνώριση της Συριακής αντιπολίτευσης ως της μόνης νόμιμης
77
Ibid, σσ. 282, 289, 314.
F. William Engdahl, “Syria, Turkey, Israel and the Greater Middle East Energy War”,
11.10.2012,
http://www.globalresearch.ca/syria-turkey-israel-and-the-greater-middle-eastenergy-war/5307902
78
32
εκπροσώπου της χώρας αυτής, καθώς και για την ανάγκη άμεσης διεθνούς
στρατιωτικής επέμβασης.
Όμως, η αντοχή του καθεστώτος Assad στις εσωτερικές και εξωτερικές
πιέσεις και οι παρατεινόμενες αιματηρές συγκρούσεις στη Συρία, έθεσαν υπό
αμφισβήτηση την εξωτερική πολιτική περί "μηδενικών προβλημάτων με τους
γείτονες" και κυρίως ανέδειξαν σοβαρές προκλήσεις και κινδύνους για την ίδια
την Τουρκία.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι η Τουρκική εξωτερική πολιτική έχει περιέλθει σε
αδιέξοδο, με αποτέλεσμα να διακατέχεται από αμηχανία και προβληματισμό
για την τροπή των εξελίξεων και να αναζητά με κάθε τρόπο διέξοδο
απεγκλωβισμού της.
ΗΠΑ
Οι Ηνωμένες Πολιτείες επιθυμούν την ανατροπή του καθεστώτος Assad και
την ανάληψη της εξουσίας από φιλικά διακείμενες προς τη Δύση δυνάμεις.
Κατ’ αυτό τον τρόπο θα αποδυναμωνόταν η Hezbollah στο Λίβανο και η
Hamas στην Παλαιστίνη. Συνέπεια αυτών θα ήταν η διάλυση του Σιιτικού
Τόξου (Ιράν - κυβέρνηση Ιράκ – Συρία - Hezbollah) και η απομόνωση του
Ιράν, που θα καθίστατο πιο ευάλωτο σε ενδεχόμενο εσωτερικής φιλοδυτικής
εξέγερσης. Μια τέτοια εξέλιξη θα είχε ως αποτέλεσμα, εκτός από το
γεωοικονομικό στόχο των ΗΠΑ για έλεγχο των τεράστιων ενεργειακών
αποθεμάτων του Ιράν και των οδών μεταφοράς τους, το γεωπολιτικό και
γεωστρατηγικό έλεγχο του Καυκάσου, της Κασπίας Θάλασσας και της
Κεντρικής Ασίας. Ανεξάρτητα από τους ανωτέρω επιδιωκόμενους στόχους, οι
ΗΠΑ λαμβάνουν σοβαρά υπόψη και τα εξής:
Τα τεράστια οικονομικά προβλήματα και τις αμυντικές περικοπές
κατά περίπου 450 δις δολάρια την τρέχουσα δεκαετία
Τα πενιχρά έως αποκαρδιωτικά αποτελέσματα από τις
επεμβάσεις σε Αφγανιστάν και Ιράκ (οδεύει μάλλον σε εμφύλιο
και τριχοτόμηση)
Την ασφάλεια των συμμάχων στην ευρύτερη περιοχή (Ισραήλ –
Τουρκία – Σαουδική Αραβία κλπ) από τυχόν γενικευμένη
σύγκρουση περιφερειακών δυνάμεων, ή και από κατάληξη του
βιοχημικού οπλοστασίου του Assad στα χέρια ανεξέλεγκτων
εξτρεμιστικών και εγκληματικών ομάδων
Τη ναυτιλία και την ασφαλή μεταφορά του πετρελαίου και του
φυσικού αερίου από τυχόν τρομοκρατικές ενέργειες, που θα
έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην παγκόσμια σταθερότητα, αλλά
και οικονομία
Την εξέλιξη των "φραστικών" (μόνο;) απειλών της Βόρειας
Κορέας
33
Την αρνητική κοινή γνώμη των Αμερικανών πολιτών για
πιθανολογούμενη και πάλι στρατιωτική επέμβαση στο εξωτερικό
(εκτός και αν οι βομβιστικές εκρήξεις της 15 ης Απριλίου 2013 στη
Βοστώνη, κατά τον τερματισμό του ετήσιου διεθνούς
Μαραθωνίου, μεταβάλει την Αμερικανική κοινή γνώμη)
Την αδυναμία εξασφάλισης της ομοφωνίας του Συμβουλίου
Ασφαλείας του ΟΗΕ για ψήφιση σχετικής απόφασης, λόγω των
αντιρρήσεων (veto) της Ρωσίας και της Κίνας και
Την πιθανή γενικευμένη στρατιωτική αντιπαράθεση των
δυνάμεων που υποστηρίζουν τους αντικαθεστωτικούς (ΗΠΑ –
Ευρώπη – Τουρκία – Ισραήλ – Αραβικός Σύνδεσμος), με τις
δυνάμεις που υποστηρίζουν το καθεστώς Assad (Σιιτικό Τόξο –
Ρωσία – Κίνα).79
Η Συριακή κρίση έφερε πιο κοντά την Τουρκία με τις ΗΠΑ, ενώ με την
παρέμβαση του Προέδρου των ΗΠΑ Barack Obama, αποκαταστάθηκαν οι
σχέσεις της – έστω και επιφανειακά- με το Ισραήλ, μετά τη δημόσια
συγγνώμη του Benjamin Netanyahu προς τον Erdoğan. Το γεγονός αυτό
αναβάθμισε ακόμη περισσότερο το ρόλο της Τουρκίας στην περιοχή της
Μέσης Ανατολής, προσδίδοντάς της κύρος και εικόνα μιας πραγματικής
περιφερειακής δύναμης.
Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ)
Στα αρχικά στάδια της Συριακής κρίσης και με εξαίρεση ιδίως τη Γαλλία, η ΕΕ
δεν φαινόταν ένθερμη υποστηρίκτρια μιας επέμβασης των Δυτικών δυνάμεων
στη Συρία. Πολύ δε περισσότερο και λόγω των προβλημάτων που
αντιμετωπίζει από την οικονομική κρίση, εκτιμάται ότι θα επιδιώξει την
εξεύρεση πολιτικής λύσης για τη Συρία, εκτός και αν πιεστεί από τις ΗΠΑ, ή αν
διακινδυνεύσουν να ενεργειακά της συμφέροντα.
Η επίτευξη των επιδιώξεων της Τουρκίας να καταστεί ενεργειακός κόμβος θα
βοηθήσει, τουλάχιστον μέχρι την αξιοποίηση ιδίων κοιτασμάτων, την
απεξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσία και θα την απελευθερώσει από τη
γεωπολιτική πίεση που δέχεται από την τελευταία. Επομένως, η ΕΕ,
συμπεριλαμβανομένης και της Γαλλίας μετά την πρόσφατη στροφή της
εξωτερικής της πολιτικής, θα επιθυμούσε μια ταχεία πολιτική επίλυση της
Συριακής κρίσης, που θα ικανοποιούσε και τις Τουρκικές επιδιώξεις. 80
79
Βασίλης Γιαννακόπουλος, Αραβική Άνοιξη – Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, op.cit., σσ.
285, 287.
80
Ενδεικτική της προτίμησης που δείχνει η Δύση για επίλυση της Συριακής κρίσης με πολιτική
λύση είναι και η δήλωση του Γάλλου Υπουργού Εξωτερικών Laurent Fabius κατά τη διάρκεια
επίσκεψής του στο Χόνγκ Κόνγκ. Μεταξύ άλλων είπε ꞉ «….Πρέπει να προσπαθήσουμε να
βρούμε πολιτική λύση. Αν η κατάσταση αυτή συνεχιστεί μπορεί να μετατραπεί σε
ανθρωπιστική και πολιτική καταστροφή». Βλ. «Εξεύρεση "πολιτικής λύσης" για τη Συρία ζητεί
ο Γάλλος ΥΠΕΞ», 6.52013, http://www.defence.gr
34
Ισραήλ
Λαμβάνοντας υπόψη τις γεωπολιτικές εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στην
ευρύτερη περιοχή μετά την έναρξη της "Αραβικής Άνοιξης", καθώς και τις νέες
απειλές που αναδείχθηκαν για την ασφάλειά του, το Τελ-Αβίβ τηρεί στάση
αναμονής έναντι της Συριακής κρίσης. Η αβεβαιότητα για την τήρηση των
συμφωνιών ειρήνης, κυρίως με την Αίγυπτο (1979), η ανησυχία για την τύχη
του βιοχημικού οπλοστασίου της Συρίας στη μετά Assad εποχή και ο
υπαρκτός κίνδυνος μιας ευρύτερης περιφερειακής σύγκρουσης, φαίνεται να
συμβάλλουν στο να προτιμά το Ισραήλ τη διατήρηση του status quo της
περιοχής, με τη διαχειρίσιμη μείζονα απειλή, την προερχόμενη από το
καθεστώς Assad, παρά το πιθανό χάος και τις ασύμμετρες απειλές που θα
προκύψουν στη μετά Assad εποχή. Η αποκατάσταση των σχέσεων του
Ισραήλ με την Τουρκία προσφέρει κύρος και ασφάλεια και στις δύο χώρες,
ώστε να αντιμετωπίσουν τις απρόβλεπτες γεωπολιτικές εξελίξεις που
λαμβάνουν χώρα στη Βόρεια Αφρική και στη Μέση Ανατολή.
Σαουδική Αραβία
Η χώρα αυτή, όχι μόνο επιθυμεί, αλλά επιδιώκει την ανατροπή των
ευαίσθητων γεωπολιτικών ισορροπιών της ευρύτερης περιοχής της Μέσης
Ανατολής. Εκτιμώντας ότι το Ιράν αποτελεί πραγματική απειλή για τη χώρα,
αλλά και γενικότερα παράγοντα αποσταθεροποίησης της περιοχής του
Περσικού Κόλπου, με επιπτώσεις στην ενεργειακή και περιφερειακή
ασφάλεια,81 έθεσε ως στόχο το ξήλωμα του Σιιτικού Τόξου.
Στα πλαίσια αυτά και υποστηριζόμενη από τις ΗΠΑ, την Τουρκία και άλλες
πλούσιες χώρες του Περσικού Κόλπου, το Ριάντ ενίσχυσε την ανάπτυξη των
υπερσυντηρητικών Σουνιτών (Σαλαφιστικό Τόξο), συνέβαλε στην αύξηση της
έντασης στη θρησκευτική διαμάχη Σουνιτών – Σιιτών και καταφέρθηκε φανερά
κατά του καθεστώτος Assad, υποστηρίζοντας με κάθε μέσο τους
αντικαθεστωτικούς. Πιο συγκεκριμένα, πρωταγωνίστησε στην επιβολή
κυρώσεων κατά του Assad από τον Αραβικό Σύνδεσμο και συνέστησε το νέο
συνασπισμό της Συριακής αντιπολίτευσης ως το νόμιμο εκπρόσωπο του
Συριακού λαού, κατά τη Διάσκεψη των Φίλων της Συρίας στις αρχές
Δεκεμβρίου 2012 στο Μαρακές του Μαρόκο. Επιπρόσθετα, διέθεσε στην
αντιπολίτευση 100 εκατ. δολάρια για ενίσχυση του αγώνα, ενώ ταυτόχρονα
συνέχισε να πιέζει τις ΗΠΑ για στρατιωτική επέμβαση στη Συρία.
Επιδιώξεις των ενεργειών της Σαουδικής Αραβίας είναι:
Να επιτύχει στρατηγικής σημασίας νίκη στον ακήρυχτο πόλεμο
με το Ιράν, δεδομένου ότι με την πτώση του καθεστώτος Assad
81
Βασίλης Γιαννακόπουλος, Αραβική Άνοιξη – Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, op.cit., σσ.
300.
35
και την ανάληψη της εξουσίας από φιλικά προσκείμενες προς
αυτήν δυνάμεις των Σουνιτών, θα αποδυναμωθεί η Hezbollah
και θα απομονωθεί το Ιράν
Να έχει τον πρώτο λόγο στην καθοδήγηση και ανάπτυξη της
νέας Συρίας και επομένως γεωπολιτικά, γεωστρατηγικά και
γεωοικονομικά οφέλη82
Να συσπειρώσει του Σαουδάραβες Σουνίτες (90%) γύρω από
το καθεστώς, διασφαλίζοντάς το έτσι έναντι του κινδύνου
μετάδοσης της "Αραβικής Άνοιξης" και στη χώρα αυτή, αλλά
και έναντι οποιασδήποτε εξέγερσης της καταπιεσμένης Σιιτικής
μειονότητας στα Βορειοανατολικά της χώρας και
Να αναλάβει σταδιακά πρωταγωνιστικό και ίσως και ηγεμονικό
ρόλο σε όλο τον Αραβικό κόσμο, λαμβάνοντας βέβαια υπόψη
και την παρουσία και επιρροή του Σαλαφιστικού Τόξου σε
όλους τους εξεγερθέντες λαούς της "Αραβικής Άνοιξης".
Η ευόδωση των ενεργειών της Σαουδικής Αραβίας θα αποβεί, σε πρώτη
φάση, και προς όφελος των Τουρκικών γεωπολιτικών, γεωστρατηγικών και
γεωοικονομικών συμφερόντων, δεδομένης της συμμαχίας και συνεργασίας
των δύο χωρών. Εκτιμάται, όμως, ότι οι δύο αυτές χώρες ίσως στη συνέχεια
να καταστούν ανταγωνίστριες δυνάμεις, κυρίως εξαιτίας της επιθυμίας τους
για απόκτηση πρωταγωνιστικού ρόλου στην ευρύτερη περιοχή.
Λίβανος
Η κρίση στη Συρία απειλεί άμεσα την εύθραυστη πολιτική ισορροπία που
επικρατεί σήμερα στο Λίβανο, αφού ο ηγέτης των Σουνιτών Saad Hariri (υιός
του δολοφονηθέντος το 2005 Πρωθυπουργού Rafik Hariri), που
υποστηρίζεται από τη Σαουδική Αραβία, είναι υπέρ της Συριακής εξέγερσης,
ενώ οι Σιίτες (Hezbollah) υποστηρίζουν το καθεστώς Assad, εμποδίζοντας τη
μεταφορά όπλων και βοήθειας στους Σύριους αντάρτες.83
Η παράταση της κρίσης στη Συρία προκαλεί μια σειρά προβλημάτων στο
Λίβανο, όπως:
Την προσφυγική κρίση, για την οποία δεν έχει τα απαραίτητα
μέσα, αλλά και το απαιτούμενο προσωπικό να διαχειριστεί, μιας
και ο αριθμός των Σύριων προσφύγων ξεπέρασε τις 120.00084
82
John Calabrese, “The Regional Implications of the Syria Crisis”, Middle East Institute, 21.12.
2012, http://www.mei.edu/content/regional-implications-syria-crisis
83
Juan Cole, “Top 5 Dangers that the Syria Conflict could Destabilize its Neighbors”, 31.3.
2012,http://www.juancole.com/2012/03/top-5-dangers-that-the-syria-conflict-could-destabilizeits-neighbors.html
84
“2012 Annual Conference-Panel 4 Transcript ꞉ Syria and the Regional Implications of the
th
Crisis”, Middle East Institute’s 66 Annual Conference, Washington DC, 14.11.2012,
http://www.mei.edu/transcripts/2012-annual-conference-panel-4-transcript-syria-and-regionalimplications-crisis
36
Την αναζωπύρωση της θρησκευτικής διαμάχης Σουνιτών –
Σιιτών, η οποία έχει μετατραπεί και σε κοινωνικό ρήγμα, λόγω
των αντίθετων στρατοπέδων που υποστηρίζουν στη Συριακή
εξέγερση και
Την πόλωση μεταξύ των δύο κυρίαρχων πολιτικών παικτών,
της Hezbollah και της Συμμαχίας της 14ης Μαρτίου
(αποτελούμενη από διάφορα πολιτικά κόμματα των οποίων
ηγείται ο Saad Hariri). Οι εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές
επιλογές που ακολουθούν οι δύο αυτές ομάδες, σε συνδυασμό
και με την έξαρση της θρησκευτικής βίας, καθιστούν πολύ
πιθανή την έκρηξη ενός νέου εμφυλίου πολέμου στη χώρα.85
Επιπρόσθετα, έκδηλη είναι η ανησυχία των Χριστιανών
(Μαρωνιτών) του Λιβάνου, για ακρότητες εναντίον τους
αντίστοιχες με εκείνες που υφίστανται οι Χριστιανοί της Συρίας.
Η ανατροπή του καθεστώτος Assad, θα βοηθήσει την Τουρκία στην
προώθηση των σχεδίων της στην περιοχή, που, εκτός των άλλων, είναι και η
δημιουργία μίας ζώνης ελεύθερου εμπορίου με το Λίβανο, τη Συρία και την
Ιορδανία. Σύμφωνα με δηλώσεις του Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας
Ahmet Davutoğlu, αυτή η συμφωνία θα μπορούσε μελλοντικά να λάβει
χαρακτηριστικά πολιτικής συνεργασίας, γεγονός που έχει αρχίσει ήδη να
διαφαίνεται με την κατάργηση της βίζας για τις μετακινήσεις μεταξύ αυτών των
χωρών.86
Ιράκ
Η Συριακή κρίση έχει ήδη μεταδοθεί στο αδύναμο γειτονικό Ιράκ. Η αυτονομία
της Κουρδικής περιοχής στο Βόρειο Ιράκ, η επιστροφή των προσφύγων από
τη Συρία (πρώην υποστηρικτές του κόμματος Baath και πολέμιοι της Σιιτικής
κυβέρνησης του Nouri al Maliki) και η αυξανόμενη ένταση της Σούνιτο-Σιιτικής
θρησκευτικής διαμάχης, έχουν φέρει τη χώρα στα πρόθυρα εμφυλίου
πολέμου, με πιθανό αποτέλεσμα την τριχοτόμησή της.
Η προοπτική αυτή προσελκύει το ενδιαφέρον, αλλά και αυξάνει τον
ανταγωνισμό περιφερειακών δυνάμεων για εξασφάλιση των γεωπολιτικών,
γεωστρατηγικών και γεωοικονομικών συμφερόντων τους.
Από τη μία πλευρά, το Ιράν στηρίζει τη Σιιτική κυβέρνηση του Ιράκ, δεδομένου
ότι αποτελεί τον ενδιάμεσο κρίκο στην αλυσίδα του Σιιτικού Τόξου, αλλά και
επειδή χρησιμοποιεί την επικράτεια και τον εναέριο του χώρο, για αποστολή
85
Βασίλης Γιαννακόπουλος, «Κατάσταση ασφάλειας στον αραβικό κόσμο», 30.12.2012,
http://strategyreports.wordpress.com
86
Ελευθερία Καραγιώργη, “The Impact of Syria’s Unrest could Change the Map of the Middle
East”, Centre for Mediterranean, Middle East & Islamic Studies, University of Peloponnese,
Απρίλιος2011,p.4,http://cemmis.edu.gr/images/Flashpoints/mefp11_impact_of_syria_unrest_
could_change_the_map_of_the_middle_east.pdf
37
πολεμικού υλικού και μαχητών στο καθεστώς του Assad και περαιτέρω στη
Hezbollah. Ταυτόχρονα, το 2014, που θα έχει υλοποιηθεί η συμφωνία ΙράνΙράκ-Συρίας για κατασκευή του δικτύου αγωγών μεταφοράς φυσικού αερίου,
θα δημιουργηθεί μια διέξοδος διάθεσης των αποθεμάτων του Ιράν προς τις
χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά και της Ευρώπης.
Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία αποστασιοποιήθηκε από τη συνεργασία της
με το Σιιτικό Τόξο και ανέπτυξε καλές σχέσεις με τους ηγέτες της αυτόνομης
κουρδικής περιοχής του Βορείου Ιράκ. Η επιλογή της αυτή αποβλέπει αφενός
στην
διεύρυνση
των
ενεργειακών
επιλογών
της
(προμήθεια
υδρογονανθράκων από τα πλούσια και ποιοτικά κοιτάσματα του Β. Ιράκ) και
αφετέρου στον επηρεασμό των Κούρδων της Συρίας, ακόμη και του
Democratic Union Party (PYD), το οποίο αποτελεί το "μαύρο πρόβατο" για
την Τουρκία, εξαιτίας των δεσμών του με το PKK.87
Επομένως, μια ανατροπή της Σιιτικής κυβέρνησης του Ιράκ από Σουνιτικές
δυνάμεις, ή και ένας διαμελισμός της χώρας, θα ισχυροποιήσει τη θέση της
Τουρκίας στην περιοχή έναντι του Ιράν και θα προωθήσει τους
γεωπολιτικούς, γεωστρατηγικούς και γεωοικονομικούς της σχεδιασμούς.
Ιράν
Αποτελεί το μόνο Σιιτικό κράτος της Μέσης Ανατολής με ένα καθαρά
θεοκρατικό καθεστώς. Η επιδίωξη του Ιράν να καταστεί περιφερειακή
υπερδύναμη στην περιοχή της Μέσης Ανατολής εμφανίζεται ήδη από την
επανάσταση του 1979. Ο τότε πνευματικός ηγέτης του, Ayatollah Khomeini,
πίστευε ότι η εξέγερση των καταπιεσμένων λαών της Βορείου Αφρικής και της
Μέσης Ανατολής, θα αποτελούσε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για την
ανάληψη ηγεμονικού ρόλου από το Ιράν.88
Η Τεχεράνη υποστηρίζει με κάθε τρόπο το καθεστώς της Συρίας (πολιτικά,
οικονομικά, πολεμικό υλικό, μαχητές), επειδή γνωρίζει ότι αν ανατραπεί από
φιλοδυτικές δυνάμεις, τότε θα αποδυναμωθεί η Hezbollah και επομένως η
επιρροή που ασκεί στο Λίβανο και στην Ιορδανία,89 ενώ ταυτόχρονα θα
απομονωθεί η ίδια και θα καταστεί ευάλωτη στις πιέσεις των ΗΠΑ, του Ισραήλ
και της Σαουδικής Αραβίας. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, εκτιμάται ότι είναι
σχεδόν βεβαία η εμπλοκή του Ιράν υπέρ της Συρίας σε περίπτωση
87
John Calabrese, “The Regional Implications of the Syria Crisis”, op. cit.
2012 Annual Conference-Panel 4 Transcript ꞉ Syria and the Regional Implications of the
th
Crisis, Middle East Institute’s 66 Annual Conference, Washington DC,13-14 November
2012,
http://www.mei.edu/transcripts/2012-annual-conference-panel-4-transcript-syria-andregional-implications-crisis
89
Aref Alobeid, “The Role of Turkey in the Syrian Crisis and the Challenges it Faces», Point of
view, Centre for Mediterranean, Middle East & Islamic Studies, University of Peloponnese ,
23.9.2011,
http://www.cemmis.edu.gr/images/points_of_view/the_role_of_turkey_in_the_syrian_crisis_an
d_the_challenges_it_faces.pdf
88
38
στρατιωτικής επέμβασης ξένων δυνάμεων για ανατροπή του καθεστώτος
Assad.
Όμως, το τελευταίο χρονικό διάστημα, η εξωτερική πολιτική του Ιράν φαίνεται
να διαφοροποιείται μεταξύ της επιβίωσης του Assad και του καθεστώτος της
Συρίας. Επιδιώκοντας να διατηρήσει την επιρροή της στις τυχόν εξελίξεις της
Συριακής κρίσης, προσπάθησε να διαμεσολαβήσει για την οριστική πολιτική
διευθέτηση της σύγκρουσης, παρουσιάζοντας ένα σχέδιο ειρήνης
αποτελούμενο από έξι σημεία.90
Σχετικά με την επίδραση της Συριακής κρίσης στην Τούρκο-Ιρανική
συνεργασία, επισημαίνεται ότι οι πολύ καλές σχέσεις τους στον εμπορικό
τομέα, η διαμεσολαβητική προσπάθεια της Τουρκίας στη διένεξη ΗΠΑ-Ιράν
για το πυρηνικό πρόγραμμά του, η εναντίωσή της (μαζί με την Βραζιλία) στην
επιβολή κυρώσεων για το ίδιο θέμα από τη διεθνή κοινότητα, αλλά και η από
κοινού αντιμετώπιση του PKK και του PJAK (Party of Free Life of Kurdistan το παρακλάδι του PKK στο Ιράν), δεν στάθηκαν ικανές να αποτρέψουν την
επιδείνωσή τους.91
Η Συριακή κρίση επανέφερε στο προσκήνιο τη διαφορετικότητα των
γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών επιδιώξεων των δύο χωρών, που σε
συνδυασμό και με την επέκταση της ΝΑΤΟικής αμυντικής ασπίδας στην
Τουρκία, οδήγησαν στην αντιπαράθεση και στην περαιτέρω όξυνση των
σχέσεων των δύο χωρών. Η πολύ καλή συνεργασία, κατέληξε σε
ανταγωνισμό για την επικράτηση στην ευρύτερη περιοχή με πολύ πιθανή
ακόμη και την πολεμική σύγκρουση μεταξύ τους, για υπεράσπιση των
συμφερόντων τους.
Ρωσία – Κίνα
Οι μεγάλες αυτές δυνάμεις, σε συνδυασμό με το Ιράν και τη Hezbollah,
στηρίζουν με κάθε τρόπο το καθεστώς της Συρίας, δεδομένου ότι
διακυβεύονται ζωτικής σημασίας συμφέροντα από την έκβαση της κρίσης.
Η στάση που τηρούν οι δύο αυτές χώρες, μπορεί να εξηγηθεί αν αναλογιστεί
κάποιος τις συνέπειες των γεωπολιτικών και όχι μόνον αλλαγών, που είναι
πιθανόν να ακολουθήσουν την ανατροπή του Συριακού καθεστώτος και που
θα επηρεάσουν δυσμενώς τα συμφέροντα, ακόμη και την ασφάλεια αυτών
των μεγάλων δυνάμεων.
Μια συνοπτική αναφορά των παραγόντων που επηρεάζουν τη στάση τους
είναι:
90
John Calabrese, “The Regional Implications of the Syria Crisis”, op. cit.
Karen Kaya, “Turkey-Iran relations after the Arab spring”, FMSO-Foreign Military Studies
Office, Paper, September 2012, http://fmso.leavenworth.army.mil/documents/Turkey-Iran.pdf
91
39
Η Συρία αποτελεί τη μόνη σύμμαχο Αραβική χώρα της
Ανατολικής Μεσογείου, που διαθέτει ναυτικές βάσεις για
ελλιμενισμό Ρωσικών πολεμικών πλοίων. Επιπρόσθετα, τα
προσφάτως
ανακαλυφθέντα
τεράστια
αποθέματα
υδρογονανθράκων στη Λεκάνη Λεβαντίνης, σε συνδυασμό με τη
συμφωνία κατασκευής δικτύου αγωγών μεταφοράς φυσικού
αερίου (Ιράν - Ιράκ), αλλά και τη γεωγραφική της θέση, την
καθιστούν πρωταγωνίστρια ως εν δυνάμει παράγοντα ρύθμισης
των οδών μεταφοράς του φυσικού αερίου της Κασπίας
Θάλασσας, της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου.
Επομένως, η ανατροπή του καθεστώτος Assad και η ανάληψη
της εξουσίας από φιλοδυτικές δυνάμεις, θα ακυρώσουν τα
πλεονεκτήματα της Ρωσίας και της Κίνας και θα προωθήσουν τα
γεωπολιτικά και γεωοικονομικά συμφέροντα των ΗΠΑ,
Ευρώπης, Τουρκίας, Σαουδικής Αραβίας, Κατάρ και Ισραήλ και
Η ανάληψη της εξουσίας στη Συρία από φιλοδυτικές δυνάμεις
θα αποδυναμώσει τη Hezbollah, με επακόλουθο την
απομόνωση του Ιράν και την αναχαίτιση της επιρροής του στην
ευρύτερη αυτή περιοχή (Συρία – Λίβανος - Ιορδανία).
Ένα όμως απομονωμένο Ιράν, θα ήταν ευάλωτο στις εξωτερικές πιέσεις όλων
των ενδιαφερομένων (πλην Ρωσίας και Κίνας), αλλά και στις εσωτερικές
αντιδράσεις, πιθανόν και εξεγέρσεις, για αλλαγή πολιτικής και ένταξής του στη
σφαίρα επιρροής της Δύσης. Αυτή η εξέλιξη θα είχε τις εξής περαιτέρω
επιπτώσεις:
Τη διάσπαση της "τριπλής συμμαχίας" (Ρωσία – Κίνα – Ιράν) και
επομένως του στρατηγικού φράγματος κατά των γεωπολιτικών
επιδιώξεων των ΗΠΑ
Την απώλεια ελέγχου – επιρροής της Ρωσίας στον Καύκασο και
την Κεντρική Ασία, δεδομένων των πολύμορφων δεσμών του
Ιράν με τις περιοχές αυτές
Την αποδυνάμωση της Ρωσίας ως ενεργειακού διαδρόμου και
την ανάδειξη, από τις ΗΠΑ, του Ιράν ως του πρωταγωνιστή των
ενεργειακών οδών μεταφοράς για τη Λεκάνη της Κασπίας
Θάλασσας και επομένως την ανάληψη του γεωπολιτικού
ελέγχου της περιοχής αυτής από τις ΗΠΑ
Την αντιμετώπιση από την Κίνα μείζονα κινδύνου για την
οικονομία, ακόμη και για την εθνική ενεργειακή της ασφάλεια,
δεδομένου ότι η ενεργειακή της εξάρτηση από το Ιράν θα
καθίστατο
αντικείμενο
αξιοποίησης/εκμετάλλευσης
των
γεωπολιτικών συμφερόντων των ΗΠΑ και
Την αποστέρηση από τη Ρωσία του γεωπολιτικού μοχλού
πίεσης στην αναδυόμενη μεγαλύτερη αγορά φυσικού αερίου
40
στον κόσμο, την Ευρωπαϊκή Ένωση, αφού με τη
διαφοροποίηση των ενεργειακών οδών μεταφοράς θα απολέσει
τη σημερινή της πρωτοκαθεδρία.92
Οι ανωτέρω αναφερθείσες πιθανές επιπτώσεις καθιστούν βεβαία την εμμονή
των Ρωσίας – Κίνας – Ιράν στην επιβίωση και στη διατήρηση στην εξουσία
του καθεστώτος (όχι απαραίτητα και του Assad), ώστε να προασπίσουν τα
υψίστης σημασίας γεωπολιτικά, γεωστρατηγικά και γεωοικονομικά
συμφέροντά τους.
Σχετικά με την επίδραση της Συριακής κρίσης στις σχέσεις της Τουρκίας με τις
δύο αυτές μεγάλες δυνάμεις, θα πρέπει να επισημανθεί ότι, όταν οι
γεωπολιτικές εξελίξεις ξεφεύγουν από το ενδιαφέρον των περιφερειακών
δυνάμεων, τότε οι όποιες πολύ καλές εμπορικές σχέσεις μπορεί πολύ
γρήγορα να αντικατασταθούν από ανταγωνιστικές, ακόμη και συγκρουσιακές
σχέσεις.
Γ. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Τουρκία από τη Συριακή κρίση και
η στάση της έναντι αυτής
Οι παρατεινόμενες αιματηρές συγκρούσεις στη Συρία και η προσπάθεια
προώθησης των αντικρουόμενων συμφερόντων των τοπικών, περιφερειακών
και πανίσχυρων διεθνών κέντρων εξουσίας, επιτείνουν την αβεβαιότητα των
γεωπολιτικών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή. Μία, όμως, πιο ενδελεχής
εξέταση αυτών των εξελίξεων, αναδεικνύει τις προκλήσεις (ευκαιρίες και
κινδύνους) που αναδύονται για την Τουρκία και επεξηγεί τη στάση της έναντι
της Συριακής κρίσης.
Επιγραμματικά, οι ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν για την Τουρκία από την
"Αραβική Άνοιξη" και ιδιαίτερα από τη Συριακή κρίση, είναι:
Πρώτον, λαμβάνοντας υπόψη την πολύπλευρη και δυναμική εξωτερική
πολιτική της Τουρκίας, στην προσπάθεια επαναπροσέγγισης του Αραβικού
και Ισλαμικού κόσμου, ιδίως επί κυβερνήσεων Erdoğan (δεκαετία 2000), σε
συνδυασμό και με την αποκατάσταση και ανάπτυξη φιλικών, ακόμη και
αδελφικών σχέσεων με τη Συρία, της δόθηκε η ευκαιρία προβολής της ως
"μοντέλου"
επιτυχημένης
δημοκρατικής
μετριοπαθούς
Ισλαμικής
διακυβέρνησης, για τους εξεγερθέντες αυτούς λαούς. Η επιδίωξη της
προβολής της αυτής ήταν αφενός να αποτελέσει το ανάχωμα έναντι της
προσπάθειας ανάληψης της εξουσίας των χωρών αυτών από εξτρεμιστικές
Ισλαμικές οργανώσεις και αφετέρου να εντάξει στη σφαίρα επιρροής της τις
92
F. William Engdahl, “Syria, Turkey, Israel and the Greater Middle East Energy War”,
11.10.2012,http://www.globalresearch.ca/syria-turkey-israel-and-the-greater-middle-eastenergy-war/5307902
41
νέες Δημοκρατίες.93 Η εξέγερση, λοιπόν, στη Συρία, έδωσε την ευκαιρία στην
Τουρκία να παρέμβει το Μάρτιο του 2011, συμβουλεύοντας τον Assad να
προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις προς όφελος του λαού του. Η παρέμβαση
αυτή αποσκοπούσε τόσο στην περαιτέρω προβολή των δημοκρατικών
πεποιθήσεων της Τουρκικής ηγεσίας, όσο και της δυνατότητας πειθούς που
έχει μια πραγματική ηγεμονική χώρα. Όμως, η άρνηση του Assad να
συμμορφωθεί με τις υποδείξεις της Άγκυρας, σε συνδυασμό και με την
εκτίμηση για ταχεία πτώση του καθεστώτος της Συρίας, οδήγησαν την
Τουρκία στο να κλιμακώσει σταδιακά την πολιτική της έναντι του Assad. Την
αντίθεσή της αυτή, η Τουρκία την εκδήλωσε με τη διακοπή των διπλωματικών
σχέσεων με τη Συρία, την προσπάθεια σε διεθνές επίπεδο για άσκηση πίεσης
ώστε να παραιτηθεί ο Assad, τη σύμπλευσή της με την πολιτική των ΗΠΑ, της
Σαουδικής Αραβίας, του Κατάρ και γενικότερα του Αραβικού Συνδέσμου, τη
ψύχρανση των σχέσεων της με το Σιιτικό Τόξο (Ιράν, κυβέρνηση Ιράκ,
Hezbollah) και τη φανερή υποστήριξη της αντιπολίτευσης και των
αντικαθεστωτικών δυνάμεων της Συρίας. Η εκ διαμέτρου αυτή αντίθετη στάση
της Τουρκίας (από αδελφικές σχέσεις με Assad, σε εχθρικές), εκπορεύτηκε
τόσο από τον εμφανιζόμενο περιφερειακό ανταγωνισμό για τις εξελίξεις στη
Συρία, όσο και από την ανάγκη αντίδρασης στον κίνδυνο να πληγεί η
περιφερειακή αξιοπιστία της ίδιας της Τουρκίας.94
Δεύτερον, η προώθηση των φιλικών δεσμών με τον Assad και η προβολή του
ως "διπλωματικού εταίρου" της Τουρκίας έναντι των ΗΠΑ και της ΕΕ,
αποτέλεσε μέρος της γενικότερης στρατηγικής καθιέρωσής της ως
περιφερειακής υπερδύναμης, αλλά και ως αντίδρασης για την κάλυψη του
κενού εξουσίας που δημιουργήθηκε στο Βόρειο Ιράκ, μετά την Αμερικανική
επέμβαση (2003) και την πτώση του Saddam Hussein.
Πράγματι, ο Assad συνέβαλε στην προσέγγιση της Τουρκίας με τον Massoud
Barzani, τον Πρόεδρο της περιφερειακής κυβέρνησης του Κουρδιστάν στο
Βόρειο Ιράκ, με αποτέλεσμα να μην έχει πλέον ανάγκη τις διπλωματικές
υπηρεσίες του η Τουρκία.
Συνδυάζοντας τα ανωτέρω αναφερθέντα, με την εκτίμηση για ταχεία πτώση
του καθεστώτος Assad και με σκοπό την εξασφάλιση επικοινωνίας και
επηρεασμού της μετά Assad εξουσίας, η Τουρκία "είδε" σαν ευκαιρία την
εναντίωσή της στις επιλογές του πρώην "εταίρου" της, υποστηρίζοντας
φανερά την αντιπολίτευση και τους εξεγερθέντες αντικαθεστωτικούς.
93
Γιώργος Ξ. Πρωτόπαπας, «Ο τουρκικός "γρίφος" της Μέσης Ανατολής», Άμυνα &
Διπλωματία, Τεύχος 258, Φεβρουάριος 2013,
http://www.presscode.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=14630&Itemid=472
&lang=en
94
Νικόλαος Ραπτόπουλος, «Η κρίση στη Συρία και η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας προς τις
όμορες χώρες της Μέσης Ανατολής», στο Ηλίας Κουσκουβέλης (επιμ.), Η Αραβική Άνοιξη –
Μελέτες Διεθνών Σχέσεων, op.cit, σσ. 85-87, 107-108.
42
Οι πολύ φιλικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ Erdoğan-Assad,
προσέφεραν πολιτικά οφέλη και στον Τούρκο Πρωθυπουργό. Η μεσολάβησή
του στις ξεχωριστές μυστικές ειρηνευτικές συνομιλίες με Συρία και Ισραήλ, η
πραγματοποίηση της συνάντησης του Προέδρου της Γαλλίας Nicolas Sarkozy
με τον Assad παρουσία του Erdoğan στη Δαμασκό (2007) και η δημόσια
καταδίκη των Ισραηλινών επιθέσεων στη Γάζα (2008-2009) και στο Τουρκικό
Mavi Marmara (2010) από τον Τούρκο Πρωθυπουργό, τον κατέστησαν ως
τον πιο δημοφιλή περιφερειακό ηγέτη για τον Αραβικό κόσμο.
Η Συριακή κρίση, λοιπόν, εκλήφθηκε ως ευκαιρία από τον Erdoğan για να
ισχυροποιήσει το ηγεμονικό του προφίλ, διαβεβαιώνοντας τους συμμάχους
του για θετικά αποτελέσματα από την παρέμβασή του προς τον Assad. Η
άρνηση, όμως, του Assad να συμμορφωθεί προς τις υποδείξεις του Erdoğan,
εξέθεσαν τις περιορισμένες στην πραγματικότητα δυνατότητες του Τούρκου
Πρωθυπουργού να επηρεάσει το "φίλο" του, Assad, με αποτέλεσμα να δεχθεί
πλήγμα η εικόνα του διεθνώς, αλλά και να δοθεί λαβή στην αντιπολίτευσή του
να τον κατηγορήσει. Επομένως, η ταχεία αλλαγή της στάσης του έναντι του
Assad (μέσα σε ένα μήνα), έγινε και για προσωπικούς λόγους, δηλαδή
αποκατάστασης της εικόνας του με τη δυναμική και αποφασιστική αντίδρασή
του, αλλά και απάντησης στις κατηγορίες της αντιπολίτευσης.95
Στα πλαίσια αυτά, η Τουρκία προχώρησε στη διακοπή των σχέσεων με τη
Συρία (21.9.2011), στους βαρείς χαρακτηρισμούς του Erdoğan για τον Assad
και την απαίτηση για παραίτησή του, καθώς και στη φανερή υποστήριξη των
εξεγερθέντων. Πράγματι, η Τουρκία, από πολύ νωρίτερα είχε εκδηλώσει τις
προθέσεις της αφού είχε φιλοξενήσει την πρώτη διάσκεψη της αντιπολίτευσης
του Assad στην Antalya (Ιούνιος 2011), ενώ παραχώρησε εδάφη της στην
περιφέρεια του Hatay για εγκατάσταση του Ελεύθερου Συριακού Στρατού
(FSA- Free Syrian Army), στις 29.7.2011. Επιπρόσθετα, συνέβαλε στη
συγκρότηση του πολιτικού Συριακού Εθνικού Συμβουλίου (SNC – Syrian
National
Council), κατά τη Συνδιάσκεψη που έλαβε χώρα στην
Κωνσταντινούπολη (23.8.2011).
Οι πολύ καλές σχέσεις της Τουρκίας με τη Συρία τη δεκαετία του 2000,
επέτρεψαν την ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών (τριπλασιάστηκαν το
2010 σε σχέση με το 2006. (Βλ.Πίνακας 2), αποφέροντας οικονομικά οφέλη
και στις δύο χώρες. Το κυρίαρχο, όμως, οικονομικό όφελος για την Τουρκία
ήταν ότι η Συρία, που αποτελούσε την "πύλη" εισόδου προς Νότο, διευκόλυνε
τη δυναμική οικονομική διείσδυση και την εκτόξευση των εξαγωγών της
Τουρκίας προς τις αγορές των χωρών της Μέσης Ανατολής και της Βορείου
Αφρικής. Πράγματι, το 2011 η Συρία καταλάμβανε μόλις την έβδομη θέση των
95
Christopher Phillips, Into the Quagmire ꞉ Turkey’s Frustrated Syria Policy, Briefing Paper,
Chatman House, The Royal Institute of International Affairs, Δεκέμβριος 2012,pp.3-4,6,
http://www.chathamhouse.org/sites/default/files/public/Research/Middle%20East/1212bp_phill
ips.pdf
43
εξαγωγών της Τουρκίας προς τις χώρες της περιοχής αυτής. (Βλ.Πίνακας 3).
Επομένως, η Συριακή κρίση και η στάση των Αραβικών κρατών κατά του
Assad, αποτέλεσε μια ευκαιρία και στον οικονομικό τομέα για την Τουρκία. Η
σύμπλευσή της με τον Αραβικό κόσμο, θα διεύρυνε ακόμη περισσότερο την
οικονομική της διείσδυση στις χώρες αυτές, με προοπτική την ένταξή τους στη
σφαίρα επιρροής της. Οι δε όποιες οικονομικές απώλειες, από τις επενδυτικές
δραστηριότητες και τις εμπορικές συναλλαγές με τη Συρία, θα ήταν
περιορισμένης έκτασης και προσωρινού χαρακτήρα. Η φανερή υποστήριξη
της Συριακής αντιπολίτευσης, εξασφάλιζε την άμεση αποκατάσταση των
Τούρκο-Συριακών σχέσεων στη μετά Assad εποχή και ισχυροποιούσε την
ηγετική μορφή του Erdoğan τόσο στο εξωτερικό, όσο και έναντι των
αντιπάλων του στο εσωτερικό.
Πολύ δε περισσότερο, οι άριστες σχέσεις με τη μέλλουσα εξουσία της Συρίας,
θα διευκόλυνε την επίτευξη της επιδίωξης της Τουρκίας να καταστεί
ενεργειακός κόμβος Ανατολής-Δύσης, ιδιαίτερα μετά από τις πρόσφατες
εκτιμήσεις για ύπαρξη αποθεμάτων φυσικού αερίου στη Συρία.
Όπως ήδη έχει αναφερθεί, η κρίση στη Συρία έχει αποδεσμεύσει δυναμικές
που θέτουν σε κίνδυνο τη σταθερότητα και την ασφάλεια της ευρύτερης
περιοχής. Ιδιαίτερα για την Τουρκία, οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι που
ελλοχεύουν από την παράταση της Συριακής κρίσης είναι ꞉
Πρώτον, η αναζωπύρωση του Κουρδικού ζητήματος αποτελεί τον υπ’ αριθμόν
ένα κίνδυνο για την Τουρκία. Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία και η απόσυρση
των Συριακών στρατευμάτων από τις Κουρδικές περιοχές, έχει προκαλέσει
ένα κενό ασφαλείας στη Βόρεια Συρία, που τείνουν να καλύψουν οι Κούρδοι
της περιοχής.96 Επιπρόσθετα, η απόφαση του Assad να υποστηρίξει το PKK,
ως αντίδραση στην Τουρκική στάση, έχει ήδη αναζωπυρώσει τις επιθέσεις
των μαχητών του στη Νοτιοανατολική Τουρκία, που σε συνδυασμό και με τη
μη τήρηση των υποσχέσεων του Erdoğan για παραχώρηση πολιτιστικών
ελευθεριών στους Κούρδους της Τουρκίας,97 τροφοδοτούν τον κίνδυνο
γενικευμένης εξέγερσης και δημιουργίας αυτόνομου Κουρδικού κράτους και
στην περιοχή αυτή (μετά το Βόρειο Ιράκ και τη Βόρεια Συρία).Βέβαια, στην
παρούσα φάση, φαίνεται ότι η προτροπή του Öcalan προς τους μαχητές του
PKK για μη συνέχιση του ένοπλου αγώνα, έχει βρει ανταπόκριση. Παρά ταύτα
και επειδή ο προαναφερθείς κίνδυνος είναι υπαρκτός, επιδίωξη της Τουρκίας
είναι ο μη διαμελισμός της Συρίας και η καταβολή διεθνών προσπαθειών για
εξεύρεση πολιτικής λύσης το ταχύτερο δυνατόν, 98 δεδομένου ότι η επιλογή
96
Sami Kohen, “Suriye doğrudan tehlike olmaya başladı”, Milliyet, 25.7.2012,
http://dunya.milliyet.com.tr/suriye-dogrudan-tehlike-olmayabasladi/dunya/dunyayazardetay/25.07.2012/1571508/default.htm
97
Christopher Phillips, Into the Quagmire: Turkey’s Frustrated Syria Policy, op. cit.p.11.
98
Omer Zarpli,”Turkey’s Security Challenges in the Evolving Middle East”, Bilgesam, 1912.2012,
44
της για υποστήριξη των αντικαθεστωτικών εξελίσσεται από ευκαιρία σε
παγίδα. Χαρακτηριστικό της στροφής της Τουρκικής εξωτερικής πολιτικής και
της προσπάθειας απεγκλωβισμού της από το αδιέξοδο στο οποίο έχει
περιέλθει, είναι οι δηλώσεις του Davutoğlu κατά τη συνάντηση των ΥΠΕΞ της
"Ομάδας των Φίλων της Συρίας", που έλαβε χώρα στις 20 Απριλίου 2013
στην Κωνσταντινούπολη.99Πιο συγκεκριμένα, στη συνέντευξη τύπου που
έδωσε ο Davutoğlu παρουσία του John Kerry (ΥΠΕΞ των ΗΠΑ), μεταξύ
άλλων, είπε: «…. Αυτό που είναι κρίσιμο για τις έντεκα χώρες είναι να
εκδηλώσουμε μία ξεκάθαρη υποστήριξη στο Συριακό Εθνικό Συνασπισμό και
να επιδείξουμε πολιτική βούληση για να κάνουμε όλες τις απαραίτητες
ενέργειες ώστε να δοθεί ένα τέλος στις σφαγές στη Συρία».100 Επίσης,
επισήμανε την ανάγκη παρέμβασης της διεθνούς κοινότητας για εξεύρεση
πολιτικής λύσης που θα εκφράζει το Συριακό λαό.
Δεύτερον, η στρατιωτική εμπλοκή της Τουρκίας στη Συριακή κρίση, έστω και
από τυχαίο περιστατικό, ενέχει πολλαπλούς κινδύνους για την ίδια. Η
ανασφάλεια που επικρατεί στα σύνορα, λόγω της παρουσίας των
αντικαθεστωτικών δυνάμεων του Ελεύθερου Συριακού Στρατού ( FSA- Free
Syrian Army) και των συγκρούσεων με τις καθεστωτικές δυνάμεις, αλλά και η
συσσώρευση των στρατιωτικών δυνάμεων της Τουρκίας και της Συρίας
εκατέρωθεν των συνόρων, καθιστούν την εκτεταμένη αυτή περιοχή (845χλμ)
ανασφαλή και επικίνδυνη. Δεν είναι λίγα τα τυχαία (;) περιστατικά ανταλλαγής
πυρών και προσβολής στόχων εκατέρωθεν των συνόρων.101 Μια επέμβαση
της Τουρκίας στη Συρία για να επιταχύνει την εκτόπιση του Assad, θα
μπορούσε, πέραν του σοβαρού κινδύνου χρησιμοποίησης του Συριακού
βιοχημικού οπλοστασίου εναντίον της, να προκαλέσει κλιμακωτά και τις εξής
συνέπειες:
Την ενίσχυση της εξουσίας του καθεστώτος της Συρίας και την
απελευθέρωσή του από τις εσωτερικές πιέσεις που δέχεται,
δεδομένου ότι θα παρουσίαζε στο λαό ότι αγωνίζεται εναντίον
μιας κατακτητικής δύναμης
Την ηρωποίηση του Assad στον Αραβικό κόσμο, δεδομένου ότι
το καθεστώς θα εμφάνιζε την Τούρκο-Συριακή σύγκρουση ως
Τούρκο-Αραβική
http://www.bilgesam.org/en/index.php?option=com_content&view=article&id=551:turkeyssecurity-challenges-in-the-evolving-middle-east&catid=77:ortadogu-analizler&Itemid=147
99
Στη συνάντηση αυτή συμμετείχαν Υπουργοί Εξωτερικών και υψηλόβαθμοι Αξιωματούχοι
των χωρών της Τουρκίας, της Βρετανίας, της Σαουδικής Αραβίας, της Ιορδανίας, της
Αιγύπτου, της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, των ΗΠΑ, του Κατάρ και των Ηνωμένων
Αραβικών Εμιράτων. Βλ. “FMs of Group of Friends of Syria Convene in Istanbul», Anadolu
Agency,21.4. 2013, http://www.aa.com.tr/en/news/164427--fms-of-group-of-friends-of-syriaconvene-in-istanbul
100
Ibid.
101
Sami Kohen, “Suriye doğrudan tehlike olmaya başladı”Kohen, op. cit.
45
Την πιθανότητα απώλειας των πολιτικών και οικονομικών
επιτευγμάτων της Τουρκίας στην ευρύτερη περιοχή, δεδομένου
ότι η επέμβασή της θα αμαύρωνε την εικόνα προτύπου άσκησης
χαμηλής και δημοκρατικής πολιτικής, που έχει προβάλλει στον
Αραβικό κόσμο και όχι της κατακτητικής δύναμης, που αφυπνίζει
μνήμες από την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
Την επέκταση του πολέμου στο Λίβανο με τη Hezbollah
Την πιθανή επέμβαση του Ισραήλ
Την αντιπαράθεση με την άλλη περιφερειακή δύναμη, το Ιράν,
δεδομένου ότι η Τεχεράνη θεωρεί τη Συρία ως απαραίτητο κρίκο
της αλυσίδας του Σιιτικού Τόξου και των συμφερόντων του. Μια
τέτοια σύγκρουση θα παρέσυρε όλες τις δυνάμεις της Μέσης
Ανατολής και θα επέφερε απρόβλεπτες και καταστροφικές
συνέπειες σε περιφερειακό επίπεδο και
Την πιθανότητα να ξεφύγουν οι συγκρούσεις από το
περιφερειακό επίπεδο, με την εμπλοκή της Ρωσίας και της
Κίνας, από τη μια πλευρά, και των ΗΠΑ και των συμμάχων τους,
από την άλλη.102Η αποφασιστικότητα της Ρωσίας να
υπερασπιστεί τη σύμμαχό της Συρία καταδεικνύεται από το
"μήνυμα" του Προέδρου Putin, κατά τη συνάντησή του στο
Σότσι της Μαύρης Θάλασσας, με τον Πρωθυπουργό του Ισραήλ
Netanyahu (15/5/2013). Διπλωματικοί Ισραηλινοί κύκλοι
ερμήνευσαν τις δηλώσεις Putin, ως "κάτω τα χέρια από τη
Συρία". Ταυτόχρονα, η Μόσχα προειδοποίησε τη Δύση να
εγκαταλείψει τις ιδέες περί επέμβασης και να επιδιώξει την
εξεύρεση πολιτικής λύσης, που θα συμπεριλαμβάνει την
παρουσία του Assad. Ενδεικτικό της σοβαρότητας της
προειδοποίησης είναι και η φημολογούμενη αποστολή στη Συρία
έξι συστημάτων S- 300, με 144 βλήματα και Ρώσους ειδικούς,
γεγονός που αποτρέπει τους Ισραηλινούς από το σχεδιασμό
προσβολής των συστημάτων αυτών.103
Τρίτον, το τεράστιο προσφυγικό κύμα στην περιοχή του Hatay (άνω των
135.000 Σύριων,104 στην πλειοψηφία Σουνιτών), προκαλεί τόσο
ανθρωπιστικό, όσο και πρόβλημα ασφαλείας για την Τουρκία, λαμβανομένου
υπόψη της δυσαρέσκειας και των αντιδράσεων και διαμαρτυριών της τοπικής
102
Sinem Cengiz, “Turkey faces disquieting risks in escalation of Syrian crisis», Today’s
Zaman, 1.7. 2012, http://www.todayszaman.com/news-285117-turkey-faces-disquieting-risksin-escalation-of-syrian-crisis.html
103
«"Κόκκινο" Φώς από τη Μόσχα. Β. Πούτιν προς Μ. Νετανιάχου ꞉ "Κάτω τα χέρια από τη
Συρία" – οι S-300 είναι ήδη στη Δαμασκό», 16.5.213, www.defencenet.gr
104
Christopher Phillips, Into the Quagmire ꞉ Turkey’s Frustrated Syria Policy,op.cit.p.9
46
Τουρκικής κοινωνίας. Επισημαίνεται ότι το 1/3 των 1,5 εκατ. κατοίκων της
περιοχής είναι Αλεβίτες, ενώ το σύνολο των Αλεβιτών Τούρκων και Κούρδων
πολιτών (σχετικά συγγενής προς τη θρησκευτική κοινότητα των Σύριων
Αλαουιτών), ξεπερνά το 20% του πληθυσμού της Τουρκίας.105 Επομένως, η
παρουσία των προσφύγων στην περιοχή του Hatay, σε συνδυασμό και με τη
φιλοξενία, από την Τουρκική κυβέρνηση, των Σουνιτών Ισλαμιστών ανταρτών
στην ίδια περιοχή, τροφοδοτεί την ένταση και αυξάνει τον κίνδυνο μετάδοσης
των Συριακών εθνοθρησκευτικών συγκρούσεων και εντός της Τουρκίας.
Επιπρόσθετα, η σκληρή γλώσσα που χρησιμοποιεί η Σαουδική Αραβία, για να
φανατίσει τους Σουνίτες μαχητές εναντίον των Σιιτών του Ιράν και της Συρίας,
προκαλεί ανησυχίες στην Αλεβίτικη κοινωνία της Τουρκίας για έξαρση του
φανατισμού στον, κατά πλειοψηφία, μετριοπαθή Σουνιτικό πληθυσμό και για
αναβίωση των διωγμών και των σφαγών που υπέστη στο παρελθόν.106
Ήδη, υπάρχουν καταγγελίες για αύξηση της εγκληματικότητας στην περιοχή
του Hatay και ανταλλαγής απειλών μεταξύ των θρησκευτικών αυτών
κοινοτήτων, ενώ τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης διαμορφώνουν ένα κλίμα
υστερίας.107 Ο κίνδυνος, λοιπόν, μετάδοσης των εθνοθρησκευτικών
συγκρούσεων είναι σοβαρός και υπαρκτός και η Τουρκία δεν θα ήθελε με
τίποτα να αντιμετωπίσει δίπλα στο Κουρδικό και ένα Αλεβίτικο πρόβλημα,
που όμως δεν κάνει τίποτα γι’ αυτό. Αντίθετα, μάλιστα, η απόφαση της
Τουρκικής κυβέρνησης να δώσει το όνομα του Σουλτάνου Σελίμ Α’, τον οποίο
οι Αλεβίτες θεωρούν σφαγέα τους, στην Τρίτη γέφυρα του Βοσπόρου, έχει
προκαλέσει την έντονη αντίδραση των Αλεβιτών. 108
Τέταρτον, η διαχείριση της Συριακής κρίσης από τον Erdoğan, έχει
απογοητεύσει τον Τουρκικό λαό και έχει πλήξει το γόητρο του ηγέτη του AKP.
Το γεγονός αυτό καταδεικνύεται τόσο από τις αντιδράσεις και τις κατηγορίες
των Αλεβιτών, για την υποστήριξη που παρέχει η κυβέρνησή του στους
πρόσφυγες και στους Σύριους αντάρτες, όσο και από τις δημοσκοπήσεις,
όπου μόλις το 33% των Τούρκων υποστηρίζουν την πολιτική του για τη Συρία
(Ιούλιος 2012), ενώ πρόσφατα το 72% ήταν αντίθετο στην ιδέα εμπλοκής της
Τουρκίας σε πόλεμο.Η δημοτικότητα του Τούρκου Πρωθυπουργού και του
AKP, αναμένεται να πληγεί ακόμη περισσότερο στην περίπτωση που η
Συριακή κρίση επηρεάσει την περαιτέρω ισχυροποίηση της Τουρκικής
οικονομίας. Ταυτόχρονα, οι τριβές μεταξύ του Προέδρου Abdullah Gül και του
Erdoğan για θέματα εσωτερικού ενδιαφέροντος, μπορεί να προκαλέσουν
διασπαστικές τάσεις εντός του κόμματος του AKP και
105
Κώστας Ράπτης, «Η αυτοπαγίδευση της Τουρκίας στη Συριακή κρίση», 15.92012,
http://www.capital.gr/NewsTheme.asp?id=1614825&ppg=0
106
Christopher Phillips, Into the Quagmire: Turkey’s Frustrated Syria Policy,p. 12.
107
Κώστας Ράπτης, «Η αυτοπαγίδευση της Τουρκίας στη Συριακή κρίση», op. cit.
108
Χριστίνα Φλάσκου, «Τουρκία: Είναι το Ταξίμ η αρχή του τέλους της παντοδυναμίας
Ερντογάν;», 8.6.2013, http://www.onalert.gr/stories/tourkia-erdogan-taxim-pandodynamiaerdogan
47
Πέμπτον, η επανεμφάνιση του Τουρκικού στρατού στο προσκήνιο της
πολιτικής. Η εμπλοκή της Τουρκίας σε παρατεταμένες πολεμικές επιχειρήσεις,
θα αναθέρμαινε τις παρεμβατικές τάσεις του στρατεύματος στα πολιτικά
δρώμενα της χώρας.109 Πολύ δε περισσότερο, η διατάραξη της εσωτερικής
συνοχής και η απειλή διαμελισμού της Τουρκίας είτε λόγω εθνοθρησκευτικών
συγκρούσεων, είτε λόγω εξέγερσης των Κούρδων για απόκτηση της
αυτονομίας της περιοχής τους και την εν συνεχεία δημιουργία του οράματος
του "Μεγάλου Κουρδιστάν", θα έδινε την αφορμή στο στράτευμα να παρέμβει
ως "θεματοφύλακας της Κεμαλικής κληρονομιάς" και ως "καθήκον" για τη
διατήρηση της εθνικής ασφάλειας και της ακεραιότητας της χώρας.110
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑTA
Η οικονομική ανάπτυξη, η στρατιωτική ισχύς και η πολυεπίπεδη δυναμική
εξωτερική πολιτική που ακολουθεί η Τουρκία, ιδίως επί κυβερνήσεων
Erdoğan, της έχουν προσδώσει την εικόνα της εν δυνάμει ηγεμονικής
περιφερειακής δύναμης. Στα πλαίσια αυτά, η εφαρμογή του στρατηγικού
δόγματος περί "μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες", του "αρχιτέκτονα"
της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας, Ahmet Davutoğlu, επελέγη για την
ανάπτυξη φιλικών σχέσεων με τη Συρία, η οποία θεωρείται ως "πύλη"
εισόδου προς τον Αραβικό και Ισλαμικό κόσμο.
Οι εξαιρετικές σχέσεις Τουρκίας – Συρίας, που αναπτύχθηκαν τη δεκαετία του
2000, αποτελούσαν μέρος της στρατηγικής της Τουρκίας αφενός για την
κάλυψη του κενού εξουσίας που δημιουργήθηκε στο Βόρειο Ιράκ, μετά την
εισβολή των ΗΠΑ (2003), αφετέρου δε για την προώθηση των "νέο Οθωμανικών" σχεδιασμών της εξωτερικής της πολιτικής.
Πράγματι, η στροφή της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας προς τον Αραβικό
και Ισλαμικό κόσμο, της έδωσε την ευκαιρία να υπερδεκαπλασιάσει τις
εμπορικές συναλλαγές με τις χώρες του κόσμου αυτού, να εδραιώσει σχέσεις
συνεργασίας και εμπορικές με την αυτόνομη Κουρδική περιοχή του Βορείου
Ιράκ και να ισχυροποιήσει τη θέση της ως περιφερειακής υπερδύναμης.
Συνέπεια της πολιτικής της ήταν να καταστεί ο Erdoğan στον Αραβικό κόσμο
ως ο δημοφιλέστερος ηγέτης της ευρύτερης περιοχής, ιδίως μετά τις σκληρές
δηλώσεις του για τις Ισραηλινές επιθέσεις στη Γάζα (2008-2009) και για το
109
Christopher Phillips, Into the Quagmire ꞉ Turkey’s Frustrated Syria Policy”, op. cit., pp.1213.
110
Χριστίνα Σ. Φλάσκου, Ο περιφερειακός ρόλος της Τουρκίας μεταψυχροπολεμικά, με
έμφαση στα έτη 1990-1999, Διπλωματική Εργασία, Μεταπτυχιακό Διεθνών & Ευρωπαϊκών
Σπουδών, Σεπτέμβριος 2011, Πάντειο Πανεπιστήμιο, σ. 70, σημείο που αναφέρεται στον
Θάνο Ντόκο και Νίκος Πρωτονατάριος, και άλλων, Η Στρατιωτική Ισχύς της Τουρκίας, Αθήνα:
Τουρίκη, Αθήνα,1996, σ. 18.
48
επεισόδιο κατά του πλοίου Mavi Marmara που είχε δεχθεί επίθεση από τις
ισραηλινές δυνάμεις (2010).
Η "Αραβική Άνοιξη" πυροδότησε νέες και απρόβλεπτες γεωπολιτικές,
γεωοικονομικές και γεωστρατηγικές εξελίξεις, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα ένα
νέο Τόξο επιρροής (Σαλαφιστικό) και θέτοντας σε κίνδυνο τις ευαίσθητες
ισορροπίες ολόκληρης της περιοχής. Λαμβάνοντας δε υπόψη και τα
προσφάτως ανακαλυφθέντα τεράστια αποθέματα υδρογονανθράκων στη
Λεκάνη Λεβαντίνης, γίνεται κατανοητή η προσέλκυση του ενδιαφέροντος και η
ένταση του ανταγωνισμού των τοπικών, περιφερειακών και παγκόσμιων
κέντρων εξουσίας, δεδομένου ότι οι εξελίξεις επηρεάζουν άμεσα τα ζωτικά
συμφέροντά τους.
Όσον αφορά στην Τουρκία, οι εξεγέρσεις των καταπιεσμένων λαών του
Αραβικού κόσμου, της έδωσαν την ευκαιρία να προβληθεί ως πρότυπο
μετριοπαθούς Ισλαμικής δημοκρατικής διακυβέρνησης, προωθώντας τις
επιδιώξεις της για αποδοχή της ως περιφερειακής υπερδύναμης με ηγεμονικό
ρόλο και λόγο και λειτουργώντας ταυτόχρονα ως ανάχωμα στην προσπάθεια
ανάληψης της εξουσίας των χωρών αυτών από εξτρεμιστές Ισλαμιστές.
Όμως, η διαχείριση της Συριακής κρίσης από την Τουρκική ηγεσία, εξέθεσε τις
περιορισμένες στην πραγματικότητα δυνατότητες του δημοφιλούς Erdoğan
και έθεσε υπό αμφισβήτηση το στρατηγικό δόγμα του Davutoğlu "περί
μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες" και κατ’ επέκταση την αξιοπιστία
της ίδιας της Τουρκίας. Παράλληλα, ανέδειξε σοβαρούς κινδύνους για την
εθνική ασφάλεια και ακεραιότητά της, αφού αναζωπυρώθηκε το όνειρο
δημιουργίας του "Μεγάλου Κουρδιστάν" (ανεξάρτητα της προς το παρόν
ανταπόκρισης των μαχητών του PKK στην έκκληση του Öcalan για μη
προσφυγή στα όπλα). Επιπρόσθετα, άρχισε να μεταδίδεται και στην Τουρκία
ο θρησκευτικός φανατισμός Σουνιτών-Σιιτών, προκαλώντας ανησυχίες στους
Αλεβίτες εξαιτίας των διωγμών και σφαγών του παρελθόντος.
Οι ανωτέρω προκλήσεις απαιτούν λεπτούς και αποφασιστικούς πολιτικούς
χειρισμούς για αντιμετώπισή τους από την κυβέρνηση Erdoğan. Ήδη, η
Τουρκική διπλωματία έχει αναδιπλωθεί στη βάση της προάσπισης των
ηθικών αρχών και κανόνων που διέπουν τις διεθνείς σχέσεις, καθώς και στην
εξεύρεση πολιτικής λύσης σε διεθνές επίπεδο που θα εξασφαλίζει το "καλό"
του Συριακού λαού. Αυτό, όμως, δεν επαρκεί, δεδομένου ότι τυχόν παράταση
της Συριακής κρίσης ενέχει τον κίνδυνο να βρεθεί αντιμέτωπη με περαιτέρω
έξαρση του θρησκευτικού φανατισμού, που πιθανόν να λάβει ανεξέλεγκτες
διαστάσεις.
Αναλύοντας όλα τα προαναφερθέντα καθώς και τα μέχρι στιγμής δεδομένα:
Πολλοί αναλυτές εκτιμούν, ότι θα εξευρεθεί σύντομα και σε διεθνές επίπεδο
συμβιβαστική πολιτική λύση για τη Συριακή κρίση, η οποία θα προβλέπει την
49
παραμονή στην εξουσία του Συριακού καθεστώτος με ορισμένες
παραχωρήσεις στην αντιπολίτευση. Επίσης, ότι για να απεγκλωβιστεί η
Τουρκία από το αδιέξοδο στο οποίο έχει περιέλθει η εξωτερική της πολιτική
και για να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις που έχει αναδείξει ιδιαίτερα η
Συριακή κρίση, θα πρέπει, παραμερίζοντας τα μεγαλόπνοα "νέο–Οθωμανικά"
σχέδια:
Να επαναξιολογήσει τις πραγματικές της δυνατότητες τόσο σε
περιφερειακό, όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο
Να
υποβαθμίσει
τις
καταγγελίες
και
τους
βαρείς
χαρακτηρισμούς κατά του Assad και να προσπαθήσει να
συμβάλλει στην προαναφερθείσα συμβιβαστική πολιτική λύση
Να προχωρήσει σε θαρραλέες παραχωρήσεις στους Κούρδους
της Τουρκίας και
Να συμβάλλει στην εκτόνωση του θρησκευτικού φανατισμού και
της διαμάχης Σουνιτών – Σιιτών με επιλογές και ενέργειες που
θα αποκλιμακώνουν την ένταση και δεν θα τροφοδοτούν τις
ανησυχίες, ιδίως των Αλεβιτών
Τέλος, στην παρούσα φάση η Τουρκία φαίνεται ότι διαθέτει την ηγετική
προσωπικότητα, τον Erdoğan, που αν αποδεσμευτεί από τις πιέσεις και τις
απαιτήσεις που δέχεται από το κόμμα του AKP αλλά και από την κοινωνία
μετά την αντίθεση που προήλθε από ένα μεγάλο μέρος της με αφορμή τα
σχέδια για την αναμόρφωση της πλατείας Ταξίμ της Κωνστανιπούλης
πρόσφατα είναι σε θέση να αντιμετωπίσει με επιτυχία τις όποιες προκλήσεις.
50
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤA
ΧΑΡΤΕΣ
Χάρτης 1
Η Περιοχή του HATAY
Πηγή: Daniel Pipes, “Is the Hatay/Alexandretta Problem Solved?», Middle East Forum,
10.1.2005, http://www.danielpipes.org/blog/2005/01/is-the-hatayalexandretta-problem-solved
51
Χάρτης 2
Η Συμπερίληψη της Περιοχής του HATAY στους Συριακούς Χάρτες
Πηγή: Daniel Pipes, “Is the Hatay/Alexandretta Problem Solved?”, Middle East
Forum,10.1.2005, http://www.danielpipes.org/blog/2005/01/is-the-hatayalexandretta-problemsolved
52
Χάρτης 3
Περιοχές που Διαβιούν κυρίως Κούρδοι
Πηγή: Μουράτ Καραγιλάν, Η ανατομία του πολέμου στο Κουρδιστάν, Αθήνα:Ινφογνώμων,
2012.
53
Χάρτης 4
Hamit Bozarslan, Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας», Αθήνα:Σαββάλας, 2008.
54
Χάρτης 5
Χάρτης Γραφείων Συντονισμού Προγραμμάτων του TIKA στο εξωτερικό
Πηγή: Χρήστος Μηνάγια, Η γεωπολιτική στρατηγική και η στρατιωτική ισχύς της Τουρκίας, Τ,
Αθήνα : Τουρίκη 2010.
55
Χάρτης 6
Χώρες της Βορείου Αφρικής και Μέσης Ανατολής
Πηγή: Βασίλης Γιαννακόπουλος, Αραβική Άνοιξη – Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, G
Αθήνα Geostrategy, 2012.
56
Χάρτης 7
Η Διώρυγα του Suez, τα Στενά Hormuz και τα Στενά Bab al - Mandab
Πηγή: Βασίλης Γιαννακόπουλος, Αραβική Άνοιξη – Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, G
Αθήνα: Geostrategy, 2012.
57
Χάρτης 8
Η Λεκάνη Λεβαντίνης
Πηγή: F. William Engdahl, “Syria, Turkey, Israel and the Greater Middle East Energy
War”, 11.10.2012, http://www.globalresearch.ca/syria-turkey-israel-and-the-greatermiddle-east-energy-war/5307902
58
ΠΙΝΑΚΕΣ
Πίνακας 1
Εξαγωγές Τουρκίας σε Β. Αφρική και Μ. Ανατολή (Αξία .000 $)
ΧΩΡΑ
ΑΙΓΥΠΤΟΣ
Η.Α.Ε
ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ
ΣΑΟΥΔΙΚΗ
ΑΡΑΒΙΑ
ΕΤΟΣ
2000
2000
2000
2000
ΣΥΝΟΛΟ
375.707
315.973
5.622
386.554
ΕΤΟΣ
2012
2012
2012
2012
ΣΥΝΟΛΟ
3.679.431
8.174.835
62.696
3.676.955
Τα ανωτέρω στοιχεία αποτελούν μέρος του πίνακα Ülkelere göre ihracat (Exports by
countries). Πηγή: Turkish Statistical Institute, http://www.turkstat.gov.tr Επεξεργασία πίνακα
Χριστίνα Σ. Φλάσκου
59
Πίνακας 2
Εξαγωγές Τουρκίας στη Συρία (Αξία .000 $)
ΕΤΟΣ
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
ΣΥΝΟΛΟ
609.417
797.766
1.115.013
1.421.637
1.844.605
1.609.861
498.853
Τα ανωτέρω στοιχεία αποτελούν μέρος του πίνακα Ülkelere göre ihracat (Exports by
countries). Πηγή: Turkish Statistical Institute, http://www.turkstat.gov.tr Επεξεργασία πίνακα
Χριστίνα Σ. Φλάσκου
60
Πίνακας 3
Εξαγωγές Τουρκίας σε Β. Αφρική και Μ. Ανατολή Έτους 2011 (Αξία .000 $)
Α/Α
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
ΧΩΡΑ
ΙΡΑΚ
Η.Α.Ε
ΙΡΑΝ
ΣΑΟΥΔΙΚΗ ΑΡΑΒΙΑ
ΑΙΓΥΠΤΟΣ
ΙΣΡΑΗΛ
ΣΥΡΙΑ
ΑΛΓΕΡΙΑ
ΤΥΝΗΣΙΑ
ΛΙΒΥΗ
ΛΙΒΑΝΟΣ
ΙΟΡΔΑΝΙΑ
ΚΟΥΒΕΙΤ
ΣΟΥΔΑΝ
ΚΑΤΑΡ
ΜΠΑΧΡΕΙΝ
ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ
ΣΥΝΟΛΟ
8.310.130
3.706.654
3.589.635
2.763.476
2.759.311
2.391.148
1.609.861
1.470.547
802.302
747.629
718.257
506.839
297.207
243.723
188.138
160.418
49.092
Τα ανωτέρω στοιχεία αποτελούν μέρος του πίνακα Ülkelere göre ihracat (Exports by
countries). Πηγή: Turkish Statistical Institute, http://www.turkstat.gov.tr Επεξεργασία πίνακα
Χριστίνα Σ. Φλάσκου
61
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση
Bozarslan, H., Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας, Αθήνα:Σαββάλας,
2008.
Γιαλλουρίδης, Χ. και Λαγγίδης, Α., Μετακεμαλισμός, Αθήνα:Σιδέρης,
2010.
Γιαννακόπουλος, Β., Αραβική Άνοιξη – Μέση Ανατολή και Βόρεια
Αφρική, Αθήνα: Geostrategy, 2012.
Καραγιλάν, Μ., Η ανατομία
Αθήνα:Ινφογνώμων,2012.
του
πολέμου
στο
Κουρδιστάν,
Κουσκουβέλης, Η. και άλλοι, Η Αραβική Άνοιξη, Μελέτες Διεθνών
Σχέσεων, Θεσσαλονίκη :Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2012.
Κουφουδάκης, Ε και Τσαρδανίδης, Χ. και Σωτηρέλης, Κ. Η πολιτική
των υπερδυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο και στον Περσικό Κόλπο,
Αθήνα:Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών,1989.
Ηλίας Κουσκουβέλης (επιμ.), Η Αραβική Άνοιξη – Μελέτες Διεθνών
Σχέσεων», Θεσσαλονίκη:Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2012.
Μηνάγιας, Χ., Η γεωπολιτική στρατηγική και η στρατιωτική ισχύς της
Τουρκίας, Αθήνα:Τουρίκη, Αθήνα, 2010.
Ντόκος, Θ. και Πρωτονοτάριος, Ν. Η στρατιωτική ισχύς της Τουρκίας.
Τουρίκη, Αθήνα, 1996.
Ντόκος, Θ., Ο γεωστρατηγικός ρόλος της Τουρκίας, Αθήνα:Τουρίκη,
2001.
Πρωτόπαπας, Γ., Ξ., «Ο τουρκικός "γρίφος" της Μέσης Ανατολής»,
Άμυνα & Διπλωματία, Τεύχος 258, Φεβρουάριος 2013.
Πρωτόπαπας, Γ., Ξ., «Η ενεργειακή στρατηγική της Τουρκίας», Άμυνα
& Διπλωματία, Τεύχος 258, Φεβρουάριος 2013.
Πρωτόπαπας, Γ., Ξ., «Οι Σαλαφιστές αλλάζουν την ισορροπία
δυνάμεων στη Μέση Ανατολή», Άμυνα & Διπλωματία, Τεύχος 257,
Ιανουάριος 2013.
62
Πρωτόπαπας, Γ., Ξ., «Το Ισραήλ και η Νέα Τάξη Πραγμάτων της
Μέσης Ανατολής», Άμυνα & Διπλωματία, Τεύχος 257, Ιανουάριος
2013.
Ραπτόπουλος, N. «Η κρίση στη Συρία και η εξωτερική πολιτική της
Τουρκίας προς τις όμορες χώρες της Μέσης Ανατολής», στο Ηλίας
Κουσκουβέλης (επιμ.), Η Αραβική Άνοιξη – Μελέτες Διεθνών
Σχέσεων», Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2012.
Σακκάς Γ. Δ., Η Ελλάδα, το Κυπριακό και ο Αραβικός Κόσμος, 19471974 – Διπλωματία και στρατηγική στη Μεσόγειο την εποχή του
ψυχρού πολέμου, Αθήνα: Πατάκης, 2012.
Φλάσκου, Χ., Σ., Ο περιφερειακός ρόλος της Τουρκίας
μεταψυχροπολεμικά, με έμφαση στα έτη 1990-1999, Διπλωματική
Εργασία, Μεταπτυχιακό Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πάντειο
Πανεπιστήμιο, Σεπτέμβριος 2011,
Zürcher, E. Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια,
Αθήνα, 2004.
Ξενόγλωσση
Altunisik, M. B. et al, “From Distant Neighbors to Partners? Changing
Syrian-Turkish Relations”, Security Dialogue,Vol.37, No.2, 2006.
Drysdale, A., and Hinnebusch, R., Syria and the Middle East Peace
Process», New York: Council on Foreign Relations Press,1991.
Fuller, G., «The New Turkish Republic. Turkey as a Pivotal State in the
Muslim World», United States Institute of Peace Press, Washington
D.C., 2008.
Khadduri, M. “The Alexandretta Dispute”, The American Journal of
International Law, Vol.39,No.3,1945.
Іlgıt, A. et. al., The Many Roles of Turkey in the Syrian Crisis, Middle
East
Research
and
Information
Project,
January
2013,
http://www.merip.org/mero/mero012813
Martin, L., “Turkey’s Middle East Foreign Policy” στο Martin, L., and
Keridis, D., (eds), The Future of Turkish Foreign Policy, Cabridge,
Mass:BCSIA, 2004 ,
Martin, L., and Keridis, D., The Future of Turkish Foreign Policy,
Cabridge, Mass:BCSIA, 2004.
BCSIA, Massachusetts, 2004.
63
Medzini, A. et.al, “The Euphrates River Watershed ꞉ Integration,
Coordination, or Separation?” στο Matthias Finger, et.al (eds), The
Multi- Governance of Water- Four Case Studies, New York: SUNY
Press, 2006.
Muslih, M. “ Syria nad Turkey. Uneasy Relations “ στο Henri J. Barkey
(ed.), Reluctant Neighbour, Turkey’s Relations in the
Middle
East, Washington D.C : Institute of Peace, 1996, p. 117.
Jacques Neriah, Kurdistan꞉ The Next Flashpoint Between Turkey,
Iraq, and the Syrian Revolt, Jerusalem Center for Public Affairs, August
2012, http://jcpa.org/article/the-future-of-kurdistan-between-turkey-theiraq-war-and-the-syrian-revolt
Phillips,C., “Turkey’s Global Strategy ꞉ Turkey and Syria”, London
School of Economics and Political Science, LSE Research on Line,
Report,
May
2012,http://eprints.lse.ac.uk/43498/1/Turkey%27s%20Global%20Strate
gy_Turkey%20and%20Syria%28lsero%29.pdf
Phillips, C., Into the Quagmire ꞉ Turkey’s Frustrated Syria Policy,
Briefing Paper, Chatman House, The Royal Institute of International
Affairs,
Δεκέμβριος
2012,pp.3-4,6,
http://www.chathamhouse.org/sites/default/files/public/Research/Middle
%20East/1212bp_phillips.pdf
Sanjian, A., “The Sanjak of Alexendretta (Hatay) : Its Impact on
Turkish – Syrian Relations (1939-1956), Middle East Journal,Vol.10,
No.4, 1956.`
Soysal, I., “Turkish- Syrian Relation (1946- 1999), Turkish Review of
Middle Eastern Studies, Vol.10, 1998/ 99.
Turan, I., “Water and Turkish Foreign Policy” στο L. Martin and D.
Keridis (eds), The Future of Turkish Foreign Policy, Cabridge,
Mass:BCSIA, Massachusetts, 2004.
Yaqub, S., Containing Arab Nationalism – The Eisenhower Doctrine
and the Middle East, Chaper Hill: The University of North Carolina
Press, 2004.
64

Όχι άλλες υποχωρήσεις

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΩΝΗ - Greek American News Agency

- Ένωση Απόστρατων Αξιωματικών Στρατού

ΑΡΧΙΖΕΙ ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ

Κατεβάστε το φύλλο

ολοι οι υποψηφιοι δημοτικοι συμβουλοι του συνδυασμου

εδώ - Καλλιστώ