PREDRAG MALBAŠA
DVA CRNOGORSKA MANASTIRA
Predrag Malbaša
DVA CRNOGORSKA MANASTIRA
Izdavač
Za izdavača
Recenzenti
dr Radoslav Rotković
mr. Živko Andrijašević
Kompjuterska priprema,
dizajn i fotografije
Lektura, korektura
Milica Radunović
Tiraž
1000
Cetinje 2002.
PREDRAG MALBAŠA
2
DVA CRNOGORSKA MANASTIRA
PREDGOVOR
Virtute duce, comite fortuna
Publikaciju Dva crnogorska Manastir čine dvije cjeline. Jedna za
temu ima nastanak, život i gašenje Manastira sv. Mihaila na Prevlaci,
dok se druga bavi nizom pitanja vezanih za Manastir Ivana Crnojevića
na Ćipuru.
Motiv za istraživanje ova dva Manastira i uopšte našao sam kod
Karla Kautskog koji kaže: "Samim posmatranjem bez praktičnog ulaženja u predmet, nigdje se ne može mnogo postići. Znanje koje nam se
pruža prostim posmatranjem suviše je malo u upoređenju sa onim što
saznajemo našim praktičnim djelovanjem".
3
Naravno "praktično djelovanje" i istraživački rad traže i određene
preduslove. Prije svega poznavanje najvažnijih iskustava ranijih istraživača i duboko poznavanje naučne metode koja omogućava da se
izdvoji bitno od nebitnog. Pokušavajući da se dobro "naoružam" svim
preduslovima započeo sam proučavanje ovih Manastira.
U radu su korišćeni pisani, likovni i arheološki izvori. Svi ovi izvori bili su, neki veoma rano, a neki kasnije, zavisno od otkrivanja i
objavljivanja korišćeni i komentarisani u nauci. Istoričari, istoričari
umjetnosti i arheolozi su na osnovu njih dali značajne radove, kojima su
razjasnili neka pitanja vezana za srednjovijekovnu istoriju hrišćanske
crkve i ova dva Manastira.
Bez upoznavanja napora i rezultata njihovog rada, ne bi bilo moguće uočiti i pokušati riješiti neke nove-stare dileme i ispraviti izvijesna
naučna rješenja i zaključke.
Ciljevi ovog rada sami su se nametnuli i oni su zapravo ono što od
ova dva teksta čini cjelinu. To je prije svega želja da se otkrije potpunija
istina o ovim manastirima i surovo ali nužno razdvoje legende od
stvarnosti.
Ovaj rad započet je i završen u Narodnom muzeju Crne Gore na
Cetinju, zbog čega sam zahvalan svim kolegama na pomoći i saradnji
tokom rada.
Da bi ova publikacija mogla izaći, veliku zahvalnost dugujem
mojim prijateljima i mnogobrojnim kolegama iz naučnih institucija i
saradnicima biblioteka i muzeja, koji su mi pružili svoju stručnu pomoć.
Cetinje, decembar 2002. godine
Autor
4
PRVI DIO
5
MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI
6
PREVLAKA1
I
ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA
U nizu brojnih zaključaka koji su se duboko ukorijenili u našoj
istoriji, danas bi se teško bez prave i kvalitetne rasprave, mogle izdvojiti
i provjeriti one teze, koje su se zasnovale na mitološkim osnovama i
utvrdile na amaterskim metodama.
Metode na osnovu kojih su donošeni određeni zaključci, nekritičko
prihvatanje istih i njihovo kasnije prenošenje u naučnim radovima, mogu
se dobro ilustrovati kroz primjer utvrđivanja mjesta osnivanja Zetske
episkopije.
Interesovanje za ovo pitanje, pokazao je još 1844. godine, Pavel
Šafarik koji je iz Praga preko ruskog vicekonzula u Dubrovniku Jeremije
Gagića, molio tadašnjeg crnogorskog vladiku, Petra II Petrovića Njegoša
da mu odgovori, gdje je bila stolica Zetske episkopije "koja je bila
ustanovljena kraljem Stefanom i Savom".2 Takođe ga je interesovalo
gdje je bio manastir Gradac i gdje je kako on piše mala rijeka Ribnica.3
Odgovor na ovo pitanje nalazimo kod Gerasima Petranovića4 u Istorijskom pregledu o pravoslavnoj crkvi u Boki-Kotorskoj5, gdje se kaže:
"Stolica Episkopa zetskog, po ustanovi prvog osnovatelja njenog bijaše
s početka, pa kroz duže vrijeme u znamenitom Manastiru Arhistratiga
Mihajila u Kotorskom zalivu, na ostrvu Prevlaka, na dnu grbaljskog
polja". Ovaj zaključak je izveden, piše dalje u Šematizmu "Na osnovu
Žitija sv. Save, napisanog od njegovog učenika Domentijana", u kojim
1
Preblacha, Previlacha, Prevlacha, Privilaqua, Tomba, Tombe, Tumba,
Traiectus, Ostrvo cvijeća. Poluostrvo Prevlaka nalazi se u Boki na južnoj strani
Tivatskog zaliva. Na sjeverozapadnoj strani poluostrva nalaze se ostaci Manastira i
ruševine Crkve sv. Mihaila, zakonom zaštićene, kao kapitalni istorijski i arheološki
lokalitet Crne Gore. Poluostrvo Prevlaka nosi taj naziv jer ga je ranije sa kopnom
spajao uski, niski i kratki prijelaz ili prevlaka. Sama riječ tomba ili običnije tumba,
latinski je oblik imenice koja je nastala prema grčkoj Τύμβος ili Τύμβά, koja znači
humka, posebno grobni humak a i sam grob. U srednjem vijeku Prevlaka se nalazi i
pod latinskim nazivom Traiectus, I. Ostojić, Odakle benediktinskom Manastiru na
Prevlaci u Boki naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972, 491500.
Od 1968. godine, Prevlaka postaje ekskluzivno vojno odmaralište sa nazivom
Ostrvo cvijeća. Početkom devedesetih ovo ljetovalište ima funkciju izbjegličkog
naselja.
2
Češki slavista Pavel Jozef Šafarik (1795-1861).
3
I. Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892, 1-17.
4
Arhimandrit Gerasim Petranović, Episkop eparhije Boke i Dubrovnika sa
stolicom u Kotoru, koja je 1870. godine, voljom Franca Josefa I izdvojena iz
Dalmatinske eparhije.
5
G. Petranović, Istorički pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj,
Šematizam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovačke, Zadar 1875, 3-8.
7
izričito stoji: "Pri Crkvi Arhanđela Mihaila blizu Drepa". Autor teksta
pozvao se i na crnogorskog vladiku Vasiliju Petrovića, smatrajući da je
on najbolje mogao znati gdje je bilo mjesto osnivanja Zetske episkopije.6
Ova teza našla je svoje čvrsto utemeljenje u tekstovima arhimandrita Nićifora Dučića, u kojima on zaključuje da je stolica Zetskog
episkopa bila u Manastiru Arhanđela Mihaila na Prevlaci. Dučić naglašava da je ova tvrdnja potkrijepljena od strane Petranovića takvim
faktima koji ne podliježu nikakvoj sumnji. Tome u prilog Dučić je naveo
i natpis u Crkvi sv. Petra u Bogdašićima.7
U djelu krtoljskog učitelja Mladena Crnogorčevića dobija se niz
važnih podataka o lokalitetu, pokretnom materijalu i narodnom predanju. Narodna tradicija pamti da je hram namijenjen saboru Arhanđela
Mihaila osnovan "od srpskih velikaša za Prvovjenčanog kralja", a porušen od Mlečića 1441. godine.8
Za trovanje prevlačkih monaha, Crnogorčević okrivljuje Kotoranina Marina Druška, upravo onako kako je to u svojoj pripovijetci uradio Stjepan Mitrov Ljubiša.9
Mladen Crnogorčević u svom radu takođe pominje Pavla Rovinskog i Ivana Jastrebova koji su osporavali mogućnost da je na Prevlaci
bilo mjesto gdje se nalazila Zetska episkopija.10
Poslije 1920. godine i objavljivanja knjige Vasilija Markovića11,
"Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji", bavljenje
ovom problematikom jenjava a teze iz ove knjige kao fakte prenose u
svojim radovima uglavnom svi istraživači koji se bave ovom oblasti.12
Markovićev tekst vezan za Prevlaku glasi: "Pri Manastiru Arhanđela na Prevlaci, malom ostrvcu Stradioti, u Kotorskom zalivu,
nalazimo Katedru Zetskog episkopa. To je današnje ostrvce pokriveno
voćnjacima, maslinjacima i vinogradima, srednje od tri ostrva, koja se
pružaju ispred starih slanica na Prevlaci.13
6
V. Petrović, Istorija Crne Gore, Moskva 1754.
N. Dučić, Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII, Beograd 1875, 153-185. Referat
odboru za društvene i istorijske nauke SUD, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 417430. Jepiskopija Zetska i Dabarska, Glasnik SUD LVIII, Beograd 1884, 26-103.
8
M. Crnogorčević, Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/1–2,
Beograd 1893, 1-73.
9
S. M. Ljubiša, Prokleti kam, Pripovjesti, Pančevo 1882.
10
P. A. Rovinski, Istorija Crne Gore, Glas Crnogorca 6, Cetinje 1891, 4. I.
Jastrebov, Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 390-405.
11
V. Marković (1882–1920). Doktorirao je u Beogradu 1908. godine na temi
Istorija srpskih manastira.
12
V. Marković, Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji,
Sremski Karlovci 1920. U ovom radu se opisuje istorijat manastira i monaštva u
Makedoniji, Pomorju, Posavini i Podunavlju, Srpskom Zagorju i Pomoravlju.
13
Ovaj podatak je Vasilije Marković preuzeo kako piše u napomeni, od
Crnogorčevića po citatu Jirečeka, Istorija Srba I, Beograd 1952, 200. Podatak je
naravno netačan i vjerovatno je greška u prevodu Jirečeka. Stradioti, (Gabrio, Školj),
sadašnje je ostrvo sv. Marko, gdje se nalazi pomenuta Crkva st. Gabrielis, (nalazi se na
planu uz tekst Crnogorčevića), koju pominje i pop Dukljanin. Na ovom ostrvu
arheološka iskopavanja nijesu nikada zvanično obavljana. Ovdje je nalažen novac iz
vremena Konstantina, Mr. Jovan Martinović, dr Vojislav Trbuhović, dr Maja ParovićPešikan, Mr. Leposava Savić–Trbuhović, Pregled arheoloških spomenika na području
južne obale Boke Kotorske, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978, 141-175.
7
8
Ovo je prvi poznati slučaj, da se pravoslavni manastiri javljaju u
Srpskom pomorju. Malo je vjerovatno, da je koji grčki ili slovenski
manastir postojao u Pomorju prije srpskih osvojenja. Manastir je, međutim, postojao i prije kao katolički. Pominje ga Dukljanin, koji priča
kako su Kotorani na ovom ostrvcu, "in insula quae S. Gabrielis dicitur",
ubili po pogibiji dukljanskog kneza Vladimira njegova strica
Dragomira. Ovaj se bio sklonio u crkvu, ali Kotorani razvališe krov i
ubiše ga kamenjem i gredama. Ovaj stari Manastir ili je početkom XIII
vijeka zapustio, ili ga je tada Sava oteo od katolika.
Ostrvo na kome je Manastir, bio je svojina Kotorske episkopije,
kako se vidi iz jedne papske povelje od 1346. godine. Stoga su ga Kotorani neprestano za sebe reklamirali. Ima više kotorskih povelja u
kojima se predstavlja, kako su oni osnivači toga Manastira i kako im ga
je 1215. godine, potvrdio zetski kralj Đorđe. Najstarija od ovih povelja
je ona kralja Radoslava od 15. jula 1230. godine, kojom se Kotoranima
potvrđuje sve ono, što im je 1215. godine bio dao zetski "kralj Đorđe",
između ostalog i "Crkvu Arhanđela na Prevlaci, čiji su pravi osnivači
Kotorani".14
Ovo se docnije ponavlja i u dvije vrlo sumnjive Dušanove povelje.
Isto se tako i u Kotorskom statutu navodi ovaj Manastir kao kotorski".
Po Konstantinu Jirečeku, ovo je mjesto isprva XV vijeka, mjesto
dotadašnjeg Grblja, pošto su Kotorani u XV vijeku željeli da prisvoje
Manastir.15 U Ugovoru o predaji Kotora Mlečanima iz 1421. godine,
nema nikakva pomena o ovome Manastiru, što znači da ga Kotorani
tada nijesu držali. Od vremena Save, kada je ovdje osnovana episkopija,
"u dioklitskom Pomorju, v hramu arhistratiga Mihaila", pravoslavni
Manastir se održao sve do kraja samostalnosti.16 Zetska episkopija ovdje
se nalazila u toku XIII i početkom XIV vijeka, dok je početkom XV vijeka
nalazimo u Krajinskom manastiru".17
1. PLAN BOKE XVIII VIJEK
U svojoj istorijskoj raspravi Ivo Stjepčević, je isključio mogućnost
da je Prevlaka bila mjesto gdje je Sava Nemanjić osnovao Zetsku
episkopiju. Primijetio je da se na Prevlaci nije pronašao ni jedan nadgrobni spomenik koji bi se odnosio na nekog Zetskog episkopa. Izgradnju Manastira i Crkve on je pripisao Kotoranima za potrebe benediktinaca.18
14
Marković je kao izvor koristio rad Franja Račkog, Prilozi za zbirku Srpskih
i Bosanskih listina, Rad Jugoslovenske Akademije 1, Zagreb 1867, 130-131.
15
Na Prevlaci je po Jirečekovom mišljenju trebalo tražiti "dioklitski grad
Novigrad", koji spominje Konstantin Porfirogenit. K. Jireček, Istorija Srba I-II,
Beograd 1952, 200.
16
Ovakav navod "dioklitskom Pomorju" u drugim istorijskim izvorima glasi:
N. Dučić: "Pri Crkvi Ar. Mihaila blizu Drepa", A. Jastrebov, "Pri Crkvi Ar. Mihaila
blizu Drepa u Dioklitiji".
17
V. Marković, n.d.
18
I. Stjepčević, Prevlaka, Bogoslovska Smotra 3, Zagreb 1930, 1-73.
9
Stjepčević je Crkvu sv. Mihovila blizu Drepa, kao i neki drugi
istraživači, tražio u okolini Podgorice, navodeći da se u blizini Zlatice
nalazi predio Drpe.19
Za razliku od autora koji su u potpunosti negirali vezu Zetskih
episkopa i mitropolita sa Prevlakom, Stjepčević je izložio podatke iz
Kotorskog arhiva koji tu vezu nepobitno dokazuju. Na kraju svoje opsežne studije, Stjepčević demistifikuje i tzv. narodna predanja o rušenju
Manastira.
2. PREVLAKA I SV. MARKO
Prevlakom i Manastirom nastavili su i tokom XX vijeka da se bave
mnogobrojni istraživači20, a obavljena su i arheološka istraživanja.21
Mada po pitanju mjesta osnivanja Zetske episkopije u starijoj literaturi postoje oprečna mišljenja, u svim relevantnim naučnim izdanjima koja su tretirala ovu temu22, preovladava mišljenje da je Prevlaka
mjesto gdje je sv. Sava osnovao Zetsku episkopiju, da je taj podatak
sastavni dio njegove biografije i da je Episkopija i kasnije Mitropolija
bila na Prevlaci sledećih 200. godina.23
Na kraju u izdanju Zavičajnog muzeja Herceg–Novog i Manastira
Arhanđela Mihaila na Prevlaci24, objavljen je 2000. godine Katalog
izložbe "Riznice Manastira Prevlake", urađen kao i sama izložba pod
blagoslovom visokopoloženog crnogorskog mitropolita gospodina
Amfilohija.25
19
I. Jastrebov, n.d.. S. Vulović, Crkva katolička i vjeroispovjedanje istočno u
Boki Kotorskoj, Zagreb 1875. M. Šobajić, Starine u Zeti, Beograd 1892. P. A.
Rovinski, n.d.
20
R. Kovijanić, Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334–5), Istorijski
zapisi 1-2, Cetinje 1956, 332-333. I Božić, Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog
fakulteta I, Beograd 1963, 197-221. O propasti Manastira Mihaila na Prevlaci, Anali
Filološkog fakulteta VII, Beograd 1967, 75-82. P. Mijović, Prevlaka i Vladika,
Ozloglašeno nasleđe, Cetinje 1971. I. Ostojić, Odakle benediktinskom manastiru na
Prevlaci u Boki Kotorskoj naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb
1972, 491-500. M. Janković, Saborna crkva Zetske episkopije i mitropolije u srednjem
vjeku, Istorijski časopis, XXXI, Beograd 1984, 199-204, Episkopije i Mitropolije
srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd 1985. D. Đurašević-Miljić, Podgorica sa
okolinom kao moguće sedište Zetske episkopije, Zbornik radova povodom 120. godina
od oslobođenja Podgorice, Podgorica 2000, 249-257. Sudbina ranosrednjovjekovnih
spomenika u Crnoj Gori, Matica 4/5, Podgorica 2001, 49-72.
21
V. Korać, Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IX–X, Beograd 1959, 388389. Rukovodilac istraživanja otpočetih 1996. godine je prof. dr Đorđe Janković, šef
katedre za srednji vijek na Odjeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Đ. Janković, M. Živković, G. Simonović, Đ. Ćapin; Miholjska Prevlaka, Istraživanja u
1997. godini, Glasnik SAD 14, Beograd 1998, 137-143.
22
S. Ćirković, Istorija Crne Gore II/1, Podgorica 1970. D. Živković, Istorija
Crne Gore I, Cetinje 1989.
23
Bez dileme se radi o opšte prihvaćenom mišljenju. S. Perović, Važniji
datumi Crnogorske istorije, Crnogorski književni list 32, Podgorica 01.04.2002.
24
Manastir sv. Arhanđela Mihaila, sada ima novi naziv Sveštena srpska carska
lavra sv. Arhanđela Mihaila, D. Đ. Miljić, Doljani kod Podgorice, Sudbina
ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, 56.
25
Đ. Janković, V. Kostić, M. Krivokapić, M. Živković, N. Milošević, Katalog
izložbe, Riznice manastira Prevlake, Prevlaka/Herceg Novi 2000. U daljem tekstu G.
Autora, Katalog izložbe.
10
Izložba je nastala kao sinteza dosadašnjih znanja o ovom lokalitetu
i kao rezultat arheoloških istraživanja započetih na Prevlaci 1996.
godine, koja još traju.26
Cilj ovih arheoloških iskopavanja, po autorima izložbe, nije samo
naučna radoznalost, već želja da se Manastir obnovi u cjelini, "a da pri
tome ne nestane baština naših predaka i njihova djela".
U Katalogu izložbe iznešen je zaključak da se gradnja hrama
Arhanđela Mihaila veže za početak a rušenje za sredinu IX vijeka koji se
desilo u vrijeme Saracenskih pohoda na ove krajeve. Manastir je
napušten sredinom IX vijeka i od tada se on i pominje kao "tumba" to
jeste ruševina.
U Katalogu se potvrđuje da je Sava Nemanjić, arhiepiskop srpski,
osnovao 1219. godine Zetsku episkopiju, "U razrušenom pa obnovljenom Manastiru svetog Arhanđela Mihajila u Kotorskom zalivu na
ostrvu Prevlaci koji se nalazi na dno grbaljskog polja". U vrijeme Stefana Prvovjenčanog, "svakako po izboru Save", obnavlja se ovaj "Vizantijski manastir" i u njemu se za prvog Zetskog episkopa postavlja
Ilarion, jedan od najuglednijih monaha Hilandara.
Osim ovih fakata iznosi se i niz veoma interesantnih i za javnost
dosada nepoznatih podataka. Iz njih saznajemo da je apostol Pavle lično,
ili preko svojih učenika, osnovao prvu hrišćansku zajednicu, Crkvu, u
oblasti današnje Crne Gore.27
Da su na Prevlaci u periodu od VII do IX vijeka pored vizantijskih
boravili i srpski monasi koji su pravoslavlje prenosili čak do Rusije i na
kraju navodi se kako je ovaj Manastir prosijao slavom kada je 70
prevlačkih monaha otrovano i mučenički skončalo, te da se mošti
prevlačkih mučenika nijesu slučajno pojavile 1994. godine.28
Mjesto osnivanja Zetske episkopije, za razliku od njenog djelovanja, ne pripada kategoriji kapitalnih pitanja iz crnogorske prošlosti. Pa
čak ni efekat koji se postiže tvrdnjom da je Prevlački manastir
Svetosavski i proglašenje skeleta, vanredno očuvanih za svetačke ne
govori apsolutno ništa o njenoj istinitosti.
Ipak činjenica da je u jednom dijelu Crne Gore zadnjih desetak
godina došlo do polarizacije hrišćana pravoslavaca na članove zajednice
i na Crkvu kao instituciju, daje ovoj problematici sasvim drugu
dimenziju.
Srpska pravoslavna crkava, osim što je na sebe preuzela sve duhovne prerogative pravoslavnog stanovništva, takođe se stavila u "odbranu" i upravljanje ne malog bogatstva koje se u Crnogorskoj crkvi
nagomilavalo poslednjih vjekova. Ova crkvena organizacija i njeno
sveštenstvo, takođe su preuzeli i ulogu istraživača i tumača crnogorske
prošlosti. Zaobilazeći činjenicu da nema trajanja bez mijenjanja i
identiteta bez razlika, svoja su uvjerenja zasnovali na stavu, da je poznavanje crnogorske prošlosti, dostiglo stupanj na kojem treba da stane i
da je svako dalje proučavanje, naročito slovenske Duklje jeres.
26
Autori navode, Mladena Crnogorčevića, Iva Stjepčevića, Ivana Božića i
Voislava Koraća.
27
Svakako se pod učenicima apostola Pavla misli na Dujama i Tita.
28
Od skora proglašene za svetačke: "Uvrstivši se u kalendar svetitelja srpskog
primorja". Grupa autora, Katalog izložbe, 22.
11
Iz svega gore navedenog, danas bi se lako mogli prepoznati idejni,
materijalni i neki drugi razlozi o lociranju mjesta osnivanja Zetske
episkopije na poluostrvu Prevlaka u Tivatskom zalivu. Sa druge strane
ovi razlozi se ne mogu sa sigurnošću prepoznati u vrijeme prevladavanja
ove teze krajem XIX vijeka, kada je kao glavni argument korišten
Životopis sv. Save od njegovog učenika Domenetijana.
II
POVELJE, BIOGRAFIJE, LJETOPISI, RODOSLOVI
Sve srednjovijekovne biografije, ljetopisi, rodoslovi i hronografije,
koje su pisali sveštenici, napisane su onako kako na istorijske pojave
gleda Crkva.29
29
Za potpunu prevlast teološke interpretacije čovjeka, kosmosa i istorije,
trebalo je da od pojave hrišćanstva protekne nekoliko vijekova. Ova prevlast započela
12
Po crkvenim knjigama, vlast dolazi sa neba i daje se kome Bog
hoće a sveštenstvo je posrednik između Boga i ljudi, sve pojave ili su
došle od Božije volje ili pakosti Satanine.30 S toga najvažnije mjesto u
istoriji društva u ovim biografijama zauzimaju opisi carskih loza i lica iz
dinastija, a glavno dešavanje u biografijama je zidanje crkava. Osnovno
načelo u životu je vjera, tako da ta riječ i riječ zakon u osnovi znače isto.
Tako se pri opisu vladara ma kakvi oni bili, samo ako su dobri prema
Crkvi, uvijek ističe njihova blagočastivost i hristoljublje.31
Ipak, u ovim biografijama ima najviše istorijskih podataka, koji su
i pored evidentnih nedostataka služili kao osnovni izvor svim docnijim
istorijskim spisima.
O Domentijanu i njegovoj ličnosti nemamo mnogo podataka. On
je Biografiju sv. Save završio po bečkom rukopisu 1243. a po petrogradskom 1253. godine, što je nekih 8. ili 18. godina poslije Savine
smrti (1174-1235/6).32
Iz biografije se jasno zaključuje da Domentijan nije samo sakupljao podatke o sv. Savi već da je sa njim bio blizak. Da je Domentijan
bio poštovan, vidi se po tome što je bio izabran za duhovnika cijelog
hilandarskog bratstva i kao takav se pojavljuje 1263. godine. To je u
kaluđerskim redovima vrlo visoka čast i dužnost, koja iziskuje mnogo
lijepih osobina; mudrost, znanje, puno takta.33
Život sv. Save od Domentijana je prava i puna biografija tipa tzv.
vizantijskih "retorskih žitija". To je najopsežnija biografija stare srpske
književnosti. Ona obuhvata cijeli život Save Nemanjića, pa nastavlja
pričanje i o događajima poslije toga, opisujući i prenos njegovog tijela iz
Bugarske u Srbiju.
Domentijan u Životopisu sv. Save i sv. Simeona govori da je Sava
Nemanjić osnovao veliki broj manastira ali ne navodi njihova imena, što
prosto rečeno znači da je pozivanje na njega kada je u pitanju mjesto
osnivanja Zetske episkopije apsolutno netačno.
Domentijan, Duklju pominje samo u onom veoma često pogrešno
citiranom dijelu, koji se odnosi na Stefana Nemanju, gdje kaže: "I
dodade ka zemlji otačestva svoga mnoge zemlje od oblasti grčkoga
carstva, i silom Božijom i pospješenjem svetog Duha pobijedi neprijatelje svoje, kao što je prije veliki Mojsije krsnim oružjem srušio gordog
Amalika; a Dioklitiju i Dalmaciju, otačestvo i rođenje svoje, istinsku
đedovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grčkog roda i gradove sazije tek Justinijanovim Aktom 529. godine, kojim je zatvorio sve filozofske škole u
Atini, a postala potpuno dominantna u srednjem vijeku.
30
Filozofija je u helenističko-rimskom periodu pokušavala dati realno rješenje
čovjekovog postojanja u svijetu i prirodi, dok je hrišćanska filozofija postavila viši
smisao života, izvan svijeta i prirode, koji se nalazi u Bogu kao jedinom idealu. Bitne
razlike ove dvije filozofije su imale i u metodi širenja svojih ideja. U antičko doba
svaki filozof je svoje mišljenje nastojao nametnuti, sposobnošću svog izlaganja i načina
dokazivanja. U evropskom hrišćansko-feudalnom društvu to nije bilo tako, mišljenje je
bilo pod kontrolom Crkve koja je srednjovijekovnoj filozofiji stotinama godina
uskraćivala slobodno mišljenje.
31
Otuda dolazi i ona kontradiktornost česta u srpskim ljetopisima da jedan
blagočastivi vadi oči drugom blagočastivom.
32
Dr R. Rotković, Crna Gora i Dušanovo carstvo, Cetinje 1997, 72.
33
Domentijan, Životi sv. Save i sv. Simeona, preveo Lazar Mirković, Beograd
1938.
13
dane od njih razruši i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoši i ime njihovo
ne nazva se više tamo u oblasti toj, a narod koji je u njima, sačuva
nepovrijeđen, tako da je sa strahom služio njegovoj vladavini".
Da li zbog obimnosti Domentijanovog životopisa ili zbog mišljenja da gomile riječi ne kažu uvijek pravi smisao, ovaj se životopis nije
dopao svima u srednjem vijeku pa je već krajem XIII ili početkom XIV
vijeka jedan drugi hilandarski monah, Teodosije, osjetio potrebu da
Domentijanovo djelo iz temelja preradi i učini kraćim i čitkijim.
On je iz ličnih pobuda ili na poziv Crkvenog sabora kojem se u
uvodu obraća za pomoć, preradio Domentijanov rad "ali tako da ni
kamen na kamenu od stare zgrade nije ostao".34 Teodosije je u tekstu
izostavio podatak da je Sava krunisao brata Stefana krunom koju je
dobio od Pape i vjerovatno se u ovom detalju kriju neke od pobuda
prerade Domentijanovog djela.35
Iz nekog razloga koji se samo može naslutiti, Teodosije je u zaglavlju teksta stavio, Žitije sv. Save kazano Domentijanom a pisano
Teodosijem. Tako je i Đura Daničić dva puta izdavao Život sv. Save i to
1860. i 1865. godine. U početku on je mislio da je prvi kraći tekst djelo
Domentijana, pa ga je kao takvog i objavio. Kada je kasnije uvidio
grešku ponovo je izdao pravo Domentijanovo djelo 1865. godine, ali je u
knjigama i ovaj kraći rad ostao zabilježen takođe kao Domentijanov što
u principu znači i veću konfuziju kod onih koji su u tom vremenu
koristili ovu biografiju.36
Bez obzira na sve to ni u Teodosijevom djelu apsolutno nema i ne
postoji podatak gdje je Sava Nemanjić osnovao Episkopiju u Zeti.
Ovdje treba naglasiti, da je Život sv. Save od Teodosija kao najpopularnije djelo stare srpske književnosti sačuvano prerađeno u preko
60 rukopisa i svakako da se u nekom novom prerađenom životopisu
navodi "Manastir Arhanđela Mihaila kod Drepa".
Ako se pretpostavi da novi sastavljač nije mogao tačnije od Dometijana i Teodosija znati gdje je sv. Sava osnovao episkopije, pojavljuje se mogućnost da je on u svoj rad unio podatke iz vremena kada je
prepravljao životopis, najranije u XIV vijeku, ili da je podatak potpuno
netačan.
Ukoliko bi se ipak prihvatila mogućnost apsolutne tačnosti ovog
podatka, sama informacija "Arhanđel Mihaila kod Drepa", opet ne govori da je to bila Crkva na Prevlaci ili vjerovatnije govori da je u XIV
vijeku, sjedište Episkopije bilo na Prevlaci. Ovdje se otvora nerješivo
pitanje, zašto se ostrvo koje svoj naziv nosi dugi niz vijekova, moralo
približiti toponimom Drep potpuno nepoznatim u bližoj i široj okolini
Prevlake. Takođe, sama činjenica vezana za istorijat podatka Dometijan–Teodosije–neko treći, umanjuje autentičnost informacije.37
34
M. Bašić, Stare srpske biografije, Beograd 1930.
O ostalim mogućim i vjerovatnim razlozima prerade Domentijanovog Žitija
sv. Save, pisao je Radoslav Rotković, n.d. 72-76.
36
Život sv. Save, Domentijan, izdanje Đ. Daničić, Beograd 1860. Život sv.
Save i sv. Simeona, napisao Domentijan, izdanje Đ. Daničić, Beograd 1865.
37
Realniji je zaključak da toponim Drep isključuje mogućnost da je
Episkopija bila osnovana na Prevlaci.
35
14
Kao što je već ranije pomenuto, Pavle Rovinski je "Drep" tražio na
mjestu današnje Podgorice, a Ivan Jastrebov konkretno u mjestu "Drep"
blizu Zlatice kod Podgorice.
Božidar Šekularac, a kasnije i Dragica Đurašević Miljić, Crkvu i
Manastir sv. Mihaila "blizu Drepa", na osnovu usputnih bilježaka skoro
sa sigurnošću nalaze u istočnom dijelu Podgorice koji danas nosi naziv
"Drpe Mandića".38 Tu na imanju porodice Đečević ranije se nalazila
monumentalna kapija, pa Dragica Đurašević Miljić, upućuje na nužnost
arheoloških iskopavanja u cilju dobijanja dodatnih podataka.39
O toponimu Drep u našoj literaturi nalazimo samo jedan podatak u
časopisu Prosveta, gdje je Kosorski sveštenik Pavle Petrović objavio
jednu svoju bilješku.40 U tom članku on govori kako na obali Male rijeke
i Morače, kod njihovog sastava leži lijepo polje koje se u staro vrijeme
zvalo "Dretva". Kasnije pošto je na tom mjestu podignut Manastir
Uspenja Presvete Bogorodice, ovo je polje dobilo naziv Gospođino
polje. Onaj dio polja koji nije pripao tom Manastiru i dalje je zadržao
svoje staro ime Dretva. Blizu Dretve, diže se jedno uzvišenje koje se
zove Gradac. Na tome mjestu postoji nekakva građevina od suhozida
gdje su pronađeni komadi od zemljanih sudova.41
Preko Morače, blizu Dretve, Drepa, nalazi se još jedno mjesto
Crkvice, na kojem je po narodnoj tradiciji boravilo mnoštvo kaluđera a
gradnja ovog objekta veže se za Nemanjiće.
Prilikom rekognosciranja teritorije opštine Podgorica registrovani
su u selu Kosor, u blizini puta Podgorica–Medun–Kosor, na sjevernoj
strani imanja Branka Petrovića na blagom uzvišenju koje se naziva
Pribević, ostaci starih zidova rađenih u suhozidu. Zbog gustog rastinja,
mahovine i obilja korova, ovom prilikom, nije bilo moguće pratiti
zidove i izvršiti uvid o kakvim se arhitektonskim ostacima radi.42
Odavde je "Manastir", sticajem nekih okolnosti, prenešen na
Gospođino polje kod Bioča, a sa toga mjesta ponovo u Duge. Po drugoj
varijanti predanja, ovo mjesto je vezano za lokaciju zvanu Crkvine u
istom selu, ispod kuće Dimitrija Petrovića.43
Mora se naglasiti da ne postoji ni jedan pisani trag koji bi upućivao
na zaključak da se Zetska episkopija nalazila na području Podgorice.
Ova činjenica ipak ne upućuje na pomisao da okolina Podgorice i neki
lokalitet konkretno isključi kao moguće mjesto osnivanja Episkopije već
38
B. Šekularac, Seljenje Zetske mitropolije, Pobjeda, 16.08.1987.
D. Đ. Miljić, Podgorica sa okolinom. n. d., 255.
40
P. Petrović, Kamičci, Prosveta V, Cetinje1893, 167-169.
41
Uvijek se kod toponima "Gradac", treba podsjetiti da Konstantin VII
Porfirogenit, (913-959), u svom djelu Spis o narodima navodi da su u Duklji naseljena
mjesta Gradac, Novigrad i Lontodokla. Za sada je Lontodoklu na Martinićkoj gradini
najubedljivije ubificirao istoričar umjetnosti Branislav Borozan. B. Borozan,
Martinićka gradina-civita Dioclitiana, Zbornik radova sa Okruglog stola Istorijskog
instituta Crne Gore, Podgorica 1999, 79-109. Crkva na Martinićkoj gradini bila je
posvećena sv. Mihailu.
42
Rekognosciranje ovog kraja izvedeno je u dvije etape 1979, (O. Žižić, M.
Pravilović, R. Kujović) i 1982. godine (O. Žižić, M. Pravilović, N. Vukotić, M.
Camaj). Istraživanja su trajala po 30 dana u okviru nedovršenog projekta "Sistematsko
arheološko rekognosciranje terena Crne Gore", koji vodi CANU.
43
Sadašnja Crkva u Manastiru Duga podignuta je 1755. godine na mjestu
starije građevine.
39
15
navodi na zaključak da se Zetska episkopija na području Podgorice
nalazila samo par desetljeća.
Iz vremena Savinog rada na organizaciji arhiepiskopije, postoji
veoma malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Postoji
samo jedan izvor na osnovu kojeg se mogu ustanoviti neke prve episkopije Srpske crkvene organizacije iz 1220. godine.44 Ovaj izvor, sačuvan u prepisu iz XV vijeka, zove se u nauci, Hrisovulja sv. Save i Prvovjenčanog kralja Stefana, Mjesta srpskih episkopija.45
Sasvim izvjesno su ovi podaci naveli Mariju Janković, da u svom
radu iznese rezervu o mjestu osnivanja Zetske episkopije, kao i gdje se i
od kada na nekom mjestu nalazila. Sa druge strane ona kaže "Jedino
stari srpski rodoslovi izričito govore da je arhiepiskop Sava ustoličio
episkopa u Dioklitskom primorju i odredio hram sv. Arhanđela Mihaila
za episkopsko sjedište".46
Činjenica koju navodi Marija Janković, da brojni srpski rodoslovi i
ljetopisi donose podatke gdje je sv. Sava osnovao prve episkopske
crkve, ne može biti dovoljna da se iz dostupnih podataka tvrdi da je
Zetska episkopija osnovana na Prevlaci. Suprotno tome bliža je istini
tvrdnja da ovi ljetopisi unose niz nedoumica.
Kao dobar argument za ovu tvrdnju svakako su ljetopisi i rodoslovi objavljeni u radu Ljubomira Stojanovića.47
U ovoj knjizi nalazi se deset rodoslova, a nazive su dobili kao i
ljetopisi ili po mjestu gdje su pronađeni ili po imenu onog istraživača
koji ih je objavio. Ljubomir Stojanović je takođe na osnovu raspoloživih
podataka datovao ove rodoslove.
Najstariji od njih je takozvani Konstantinov rodoslov iz 1431.
godine i u njemu nema podataka vezanih za mjesto osnivanja Episkopija. Ovih podataka nema ni u Ruvarčevom (1533), Hadži-Jovanovom
(XVI vijek), Pajsijevom (XVII vijek), Čorovićevom (XVII vijek) i
Novakovićevom rodoslovu. Prema Stojanovićevoj podjeli svi ovi rodoslovi osim Pajsijevog pripadaju kategoriji kratkih rodoslova.
U tri od četiri opširna rodoslova, Karlovačkom (1573+48), Zagrebačkom (XVII vijek), Vrhobrezničkom (1650+), tekst vezan za osnivanje episkopija je identičan i glasi: "Prvoga postavi u humskoj zemlji u
Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u dioklitskom
pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".49
44
Različita su mišljenja koliko je Srpska crkva imala episkopija prilikom svog
osnivanja 1220. godine. U svojoj studiji Marija Janković zaključuje da je pored
Arhiepiskopije sa sjedištem u Žiči, Srpska crkva imala 10 episkopija; Rašku, Zetsku,
Humsku, Hvostansku, Topličku, Budimljansku, Dabarsku, Moravičku, Prizrensku i
Lipljansku. M. Janković, Episkopije i Mitropolije n.d.,17-35.
45
Dr V. Čorović, Spisi sv. Save, Beograd 1928, XXXV-XXXVI, 196. U ovoj
knjizi štampani su svi očuvani spisi sv. Save, autentični i sumnjivi. Među ovim
poslednjim je i izvod iz Povelje o mjestima srpskih episkopija. Kao prva na ovom
spisku nalazi se Zetska episkopija ali ne i mjesto gdje je ona osnovana. Isto, Spisi sv.
Save i Stefana Prvovjenčanog, preveo Lazar Mirković, Beograd 1938.
46
M. Janković, n d., 164.
47
Lj. Stojanović, Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927.
48
Iz 1573. godine ili mlađi.
49
Rezervi u korišćenju ovih podataka doprinose činjenice da se u svim
rodoslovima pominje 12 episkopija koje Srpska crkva ima tek od početka XIV vijeka.
Takođe se uvjek pominju Beogradska i Braničevska episkopija koje nije osnovao sv.
16
3. Karlovački
4. Zagrebski, Vrhobreznički
U Pejatovićevom rodoslovu (XVII vijek) ovaj dio teksta glasi: "U
humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u
hramu svetih Arhanđela".
5. Pejatovićev
Ljubomir Stojanović je pored rodoslova objavio i veći broj ljetopisa i uradio njihovu podjelu na Starije i Mlađe. Kada se radi o grupi
Starijih ljetopisa, autor zaključuje da svi oni potiču iz jedne redakcije,
starijeg orginala, nastalog poslije smrti cara Uroša 1371. godine i da je
Koporinski tekst vjeran prepis tog orginala.
U svim ovim ljetopisima se ne navode mjesta osnivanja episkopija.50
Dok su svi stariji ljetopisi potekli iz jednog orginala, mlađi imaju
više redakcija i razvijaju se svojim obimom do XVIII vijeka. Sastavljajući više redakcija od XVI do XVIII vijeka, njihov se broj nagomilavao pa Stojanović bilježi ukupno 42 ljetopisa. Mnogi od ovih tekstova
su različiti i pisani su od druge polovine XVI a ima ih iz XVII i XVIII
vijeka. Stojanović je u svom radu pokušao da sistematizuje ove tekstove
i po opštoj ocjeni, uhvatio je glavne korijene po kojima su se ovi
ljetopisi razvijali uspjevši da dokaže vezu između onih Starijih i Mlađih.
Mlađe ljetopise podjelio je u tri grupe.
U prvu grupu je svrstao Mlađe ljetopise, koji počinju smrću cara
Dušana, zatim je u drugu grupu svrstao ljetopise u kojima se o Nemanjićima govori u kratkim crtama i treću grupu po njegovoj podjeli
predstavljaju ljetopisi koji o Nemanji i Nemanjićima govore opširnije.
U I grupi nema pomena o mjestima gdje je Sava Nemanjić osnovao episkopije.51
U II grupi takođe nema pomena o mjestima gdje su osnovane
episkopije.52
U III grupi ima mnogo tekstova koji su jednake sadržine ili su po
njoj srodni, a razlike su uglavnom u tome što su neki od njih produženi.
U skoro svim ovim tekstovima se pominju mjesta osnivanja episkopija i
to:
U Sofijskom drugom (XVII vijek), Remetskom (XVII vijek),
Vasićevom (1649+) stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu
Sava. Njihovo osnivanje se veže za period 1315-1335. godine. Po nekim nesigurnim
podacima Marija Janković, n.d., zaključuje da su one mogle biti formirane krajem XIII
vijeka.
50
Koporinjski (1650+), Pećki (XVI), Studenički (XVI), Cetinjski (XVI),
Vrhobreznički (1650+).
51
Kijevski (1562+), Sofijski Prvi (XVI), Studenički (XVI), Sarandoporski
(XVI/II), Cetinjski (XVI/II).
52
Šafarikov (1650+), Gligorijevićev (XVII), Beogradski (XVII), Gabrovski
(XVII), Beogradski drugi (XVII), Kuveždanski (XVII).
17
svete Bogorodice, drugoga u Stonu, u dioklitskom pomorju u hramu
arhistratiga Mihaila".
6. Sofijski, Remetski, Vasićev
7. Podgorički
U Podgoričkom (1738+) stoji: "Prvoga vladiku zahumskog u Crkvi Bogorodice u Stonu u dioklitskom pomorju, drugoga u Crkvi svetog
arhistratiga Mihaila".
U Dorpatskom (1687+), Ruvarvčevom prvom (1672+), Račanskom (1669+), stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu
Presvete Bogorodice, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu
svetog arhistratiga Mihaila".
8. Dorpatski, Ruvarvčev I, Račanski
U Vukomaničevskom (XVII vijek), Davidovićevom (XVII vijek),
Carigradskom (XVII vijek), Bečkom (XVII vijek), Tihonoravovljevom
(XVII vijek), Magaraševićevom (XVII/III vijek) stoji: "Postavi prvoga
episkopa u humskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga
episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".
U Seničkom (1529+) stoji: "I postavi episkope u svu srpsku i
primorsku zemlju. Prvoga episkopa postavi u zemlji dioklitskoj u hramu
svetoga Nikole, drugoga u Stonu u primorju dalmatinskom u hramu
arhanđela Mihaila".53
9. Vukomaničev i drugi
Senički u zagradama
10. Hilandarski
U Hilandarskom (XVII/III vijek) stoji: "Prvoga episkopa u Zahumlju, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju".
U Verkovićevom (XVIII vijek), Ostojićevom (XVIII vijek), stoji:
"Prvoga u Zahumskoj zemlji, drugoga u Stonu u Dioklitskom pomorju".
11. Verkovićev i drugi
U Jankovićevom (XVIII vijek), Dečanskom, (XVIII vijek) stoji:
"Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice,
drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju, u hramu arhistratiga
Mihaila".
12. Jankovićev, Dečanski
53
Ovaj najstariji ljetopis završava se 1529. a ima i jedan naknadni unesak iz
1555. godine. Rukopis se nalazio u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Nekoliko puta je
objavljivan a ukraden je za vrijeme prvog svjetskog rata. Lj. Stojanović, n d.
18
U Ruvarvčevom drugom (1675+), Svetoandrejskom (XVII vijek),
ne pominju se mjesta episkopija.
Od četiri ljetopisa koji se po sadržaju nijesu mogli svrstati sa
drugima u Bijelopoljskom (1517+) i Koviljskom, (1672+) nema podataka vezanih za episkopije.
Sečenski ljetopis se prekida 1474. godine. Njegov tekst je različit
od ostalih i nezavisno je urađen. Ova redakcija odudara od ostalih i
nema porijekla u drugim rodoslovima pa ga Stojanović smatra orginalom. U tekstu stoji: "Prvoga episkopa u humskoj zemlji u Stonu u
hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom
pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".
13. Sečenski
Brankovićev koji je preveden na latinski, Stojanović smatra orginalom koji više nije prepisivan stoji: "Prvoga u Stonu, drugoga u
Zeti".
14. Brankovićev
Očigledno je da kraći i izvjesno stariji i autentičniji rodoslovi i
ljetopisi ne navode imena episkopskih crkava, dok oni opširniji i mlađi
iznose različite podatke. Na osnovu gore iznešenih podataka, teško je
biti izričit u tvrdnji gdje je Sava Nemanjić u Zeti osnovao episkopiju.
Svi ovi podaci navode na zaključak da ljetopisci nijesu raspolagali sa
tačnom i izvornom informacijom gdje je bila osnovana episkopija u Zeti
i da su njihovi podaci po ovom pitanju nepouzdani.
Takođe se može nedvosmisleno tvrditi da oba Savina životopisca
ne pominju broj episkopija Srpske crkve, ne navode imena episkopa i
katedralnih crkava, već samo kažu da je Sava za prve episkope izabrao
svoje učenike.
Određujući episkopska sjedišta, arhiepiskop Sava i kralj Stefan
Prvovjenčani, izdavali su i povelje kojima su ove crkve dobijale svoje
posjede. Do danas nije ostala sačuvana ni jedna orginalna povelja koja je
bila izdata 1220. godine. Među sumnjivim dokumentima iz ovog
vremena uvrštena je Vranjinska povelja.54 Ovoj povelji nema traga od
1870. godine55, a sačuvan je samo Njegošev prepis koji je štampao Franjo Miklošić.56
O njenoj autentičnosti bilo je mnogo rasprava a jedan od detalja
koji je bunio istraživače je "Što se prvi Episkop zetski ne nalazi u svojoj
Crkvi Arhanđela Mihaila na Prevlaci, gdje mu je Sava odredio
mjesto".57 U opštoj raspravi o povelji arhiepiskopa Save, Manastiru sv.
54
V. Čorović, n.d., I-LVII.
N. Dučić, Vranjina u Zeti i hrisovulje na Cetinju, Glasnik SUD XXVII,
Beograd 1870, 186.
56
F. Miklošić, Monumenta Serbica, Viennae 1850.
57
V. Čorović n.d.
55
19
Nikole na Vranjini 1233. godine, Vladimir Mošin je došao do zaključka
da povelja nije falsifikat i da je Ilarion prvi zetski episkop.58
Za proučavanje istorije pravoslavne crkve u Crnoj Gori mora se
kao važan segment tretirati i istorija drugih crkvenih organizacija i činjenica da u vremenu kada dolazi do formiranja pravoslavne crkve, teritoriju Zete gusto pokrivaju Barska i Dubrovačka arhiepiskopija i
Kotorska episkopija.
Biografi takođe jasno ukazuju na skromne moći sv. Save, naglašavajući da tamo gdje nije stigao "Crkvu sagraditi tu je krst postavio".59
Ovaj navod trebao bi da uputi na stvarno stanje moći Srpske pravoslavne
crkve početkom XIII vijeka. Njena realnost je bila da svoje episkopije
uspostavlja na prostorima sa dominantno slovenskim stanovništvom, u
skromnim crkvama i na granicama jurisdikcije arhiepiskopija; Barske,
Dubrovačke, Ohridske.60
I pogled na geografsku kartu navodi na zaključak da se pravoslavne episkopije nijesu teritorijalno poklapale sa duhovnom vlašću
katoličkih episkopija, odnosno preciznije bile su prilično udaljene od
centara katoličke crkve, izuzimajući Zetsku episkopiju ukoliko ignorišemo njen naziv pa je tražimo na Prevlaci.
Neke stare episkopske stolice, u drugoj polovini XIII vijeka,
premještaju se u druge manastire pa se može govoriti o određenoj
unutrašnjoj reorganizaciji u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Za Humsku
episkopiju katedralna crkva nije bila više u Stonu, već je za njeno mjesto
određena Crkva sv. Petra na Limu. U isto vrijeme Arhiepiskopija dobija
novo sjedište u Peći, u Crkvi sv. Apostola. Takođe do kraja XIII vijeka,
Srpska pravoslavna crkva formira nove episkopije.61
15. EPISKOPIJE SRPSKE CRKVE
Različita su tumačenja o izboru novog mjesta za sjedište Humske
episkopije. Kao najveći razlozi pominju se zemljotres u Stonu 1252.
godine i prelazak župana Radoslava Mađarima.62 Njenim premještanjem
dijelimično se rješava i nelogičnost da ova episkopija ima nadležnost u
Boki, na zapadnoj strani zaliva, ako se već tu u neposrednoj blizini i
prije 1252. godine nalazila Zetska episkopija.63
U izvoru nazvanom Pljevaljski trebnik, nađenom u Manastiru sv.
Trojice kod Pljevalja i datovanom u vremenskom intervalu 1286/1292.
godina, posebno mjesto zauzima dio teksta sa istorijskom sadržinom. Na
kraju Pljevaljskog trebnika nalazi se tekst o kraljevima, Milutinu i
58
V. Čorović, n.d.
Domentijan n.d.
60
Ohridska patrijaršija ustanovljena za vrijeme cara Samuila, a poslije njegove
smrti 1019. godine, je svedena na rang autokefalne arhiepiskopije. Prilikom osnivanja
svoje Crkve sv. Sava je "otkinuo" nekoliko episkopija (Rašku i Prizrensku), Ohridskoj
arhiepiskopiji i ušao u sukob sa njom.
61
G. Autora, Istorija Crne Gore II/1, Podgorica 1970, 143. U daljem tekstu
Istorija Crne Gore.
62
Premještanje Stonske episkopije veže se za period 1252-4. godina u vrijeme
kralja Uroša I i Arhiepiskopa Arsenija. M. Janković, Episkopije i Mitropolije, n.d.,
102-112.
63
Posjedi Stonske episkopije su se protezali od Stona do Boke.
59
20
Dragutinu. On ujedno predstavlja i popis postojećih episkopija Srpske
pravoslavne crkve iz tog vremena. U njemu se poimenice navode i episkopi za Zetsku, Rašku, Hvostansku, Budimljansku, Humsku, Prizrensku, Topličku, Ibarsku, Lipljansku, Dabarsku i Moravičku episkopiju.
Kao Zetski episkopi navode se: German64, Neofit, Mihajlo65 i Andrija66 a
kao Humski: Ilarion, Teodosije, Metodije, Neofit i Nikola.67
Osim ovih navedenih podataka postoji još jedan pomen o nekom
Zetskom episkopu u starim srpskim ljetopisima. U biografiji Jevstatija I,
Danilo II kaže: "Došavši u kraj zetske zemlje, uđe u Manastir Arhanđela
Mihaila, koji se zove Slavna episkopija. I tu primi monaški obraz od
ruke slavnog episkopa Neofita".68
Kako je Jevstatije I bio Srpski episkop a pominje se i kao Zetski
episkop, iako se ne nalazi u Pljevaljskom Trebeniku, njegovo se monašenje može precizno datovati između 1250-1253. godine. Na osnovu
podataka vezanih za episkopa Neofita, ovaj datum bi mogao biti pomjeren i neku godinu kasnije.69
Izvjesna konfuzija koja se po pitanju mjesta osnivanja Zetske i
Humske episkopije nalazi u starim srpskim ljetopisima, samo u naznakama daje tragove koji bi upućivali na moguću povezanost promjene
sjedišta episkopije iz Stona sa nekim sličnim događajem u Zeti.
Za razliku od Domentijanovog životopisa u djelu vladike Vasilija
Petrovića Istorija Crne Gore na koju se pozivaju Gerasim Petranović i
Nićifor Dučić zaista se mogu naći podaci koji se odnose na Prevlački
manastir. Govoreći o Grblju, Vasilije Petrović navodi da je na Prevlaci
bio Manastir arhistratiga Mihaila koji je sagradio Stefan drugi70, car
srpski, sin Simeona Nemanje.71
Zaključujući po komentaru uz ovaj podatak on je preuzet iz Cetinjskog ljetopisa gdje se nalazi apokrifna povelja Stefana Prvovjenčanog iz 1212. godine. U ovoj povelji Stefan govori da je sazidao u Kotoru: Crkvu sv. Trifuna, hram Vavedenja prečiste Bogorodice, Crkvu
jevanđeliste Luke i na Prevlaci hram Arhistratiga Mihaila. Ovaj dio
teksta u orginalu glasi: "I Manastir ustrojih i arhijereja Arsenija u
njemu postavih i pet sela na službu mu dadoh, Lušticu i Krtole i Lješeviće i Bogdašiće i Kavač".72
64
Nepoznat u drugim izvorima. Crnogorčević ga smiješta između Ilariona i
Neofita što ima podlogu u vremenskim intervalima.
65
Nepoznat u drugim izvorima ali u izvorima se pominje Mihajlo II, tako da je
izvjesno ovaj podatak tačan.
66
Nepoznat u drugim izvorima. I. Ruvarac O Zetskim vladikama, 1-17.
67
Lj. Stojanović, "Trebnik" Manastira sv. Trojice kod Pljevalja, Spomenik
SKA LVI, S. Karlovci 1922, 22-29. Navode je Ljubomir Stojanović stavio jer ovaj
rukopis po sadržaju smatra Zbornikom.
68
Đ. Daničić, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, napisao Danilo II, Zagreb
1866.
69
M. Janković, n.d., 133-141.
70
Stefan Prvovjenčani (1196-1224).
71
Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija Crne Gore, Moskva 1754, Istorija o
Crnoj Gori, Cetinje 1985.
72
Ovu povelju je preveo dr Božidar Šekularac u svom radu Crnogorski anali,
Cetinje 1996. Prevod povelje u cjelini glasi: "Stefan milošću Božijom Prvovjenčani
kralj srpski, sin Simeona Nemanje, poslije smrti moga oca i vjenčanja na kraljevstvo
srpske zemlje, od svog brata prosvetitelja Save, prođoh svoju državu i dođoh u grad
Kotor, i ne nađoh u njemu hrama, no sazdah usred Kotora veliku Sabornu crkvu u ime
21
U Bibliotečko-arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore
na Cetinju, čuva se Povelja na osnovu koje je najvjerovatnije urađen
tekst u Cetinjskom ljetopisu.73
Za ovu Povelju Pavle Rovinski kaže: "Ova povelja poznata samo
u prepisu, koji su štampali mileševski monasi u svojoj štampariji puna je
takvih nelogičnosti da je očiti falsifikat".74 Najvjerovatnije je Rovinski
pod nelogičnostima podrazumjevao i podatak da se Stefan kao kralj prvi
put pominje 1220. godine a u povelji stoji da je on sagradio Crkvu sv.
Trifuna u Kotoru koja je dovršena i posvećena 1166. godine kada je
Kotor bio u sastavu Vizantijskog carstva.75
Od poznatih crkvenih veledostojnika iz istorijskih izvora, poznat je
arhiepiskop Arsenije koji je naslijedio sv. Savu po njegovom ličnom
izboru i koji je bio Srpski arhiepiskop od 1233. do 1263. godine i Zetski
mitropolit Arsenije koji se pominje u Povelji Balše III Manastiru
Moračniku.76 Takođe Crkvu sv. Đorđa u Perastu posvetio je Adeodato,
episkop kotorski 1247. godine, a obnovljena je za vrijeme Dušana
Nemanjića.77
Božidar Šekularac smatra da je ova Povelja sastavljena krajem XV
vijeka, uz mogućnost da je možda postojala neka orginalna povelja
Stefana Prvovjenčanog. Radoslav Rotković zaključuje da se Povelja
Stefana Prvovjenčanog u kategoriji falsifikovanih povelja može smatrati
najprimitivnijom. On kaže; "Vješt falsifikator drži se nekog dokumenta i
mjenja samo neki detalj, njemu važan. U ovom falsifikatu sve je
izmišljeno".78
svetoga velikomučenika Trifuna. Takođe stvorih drugu crkvu, hram Vavedenja
presvete Bogorodice na crnogorskim vratima. Treću sazidah crkvu u ime svetoga
jevangeliste Luke. I Kotor jako utvrdih i oružah i palate u njemu sagradih. I dođoh na
Prevlaku i sagradih hram u ime svetoga arhistratiga, i Manastir ustrojih pa arhijereja
Arsenija u njemu postavih. Priložih toj svetoj Crkvi arhistratiga Mihaila pet sela na
službu: Lušticu, Krtole, Lješeviće, Bogdašiće i Kavače. I dođoh u selo Perast i sazdah
Crkvu u ime svetoga velikomučenika Georgija na Otoku. Tu postavih Igumana s
bratijom i dadoh Crkvi svetoga Georgija na službu: Bijelu do potoka, Nošicu do
Veriga, Donji Morinj do Visoke stijene, Lipce i Barnu i Ledenice više Risna i Stoliv
stranom do Irgakova i Mrčevac. Zapovijedah Perastu da to pazi i ovu Crkvu sv.
Georgija da nadgleda i posluh svaki čini od ovih sela. I tako ovaj sveti Prvovjenčani
kralj Stefan sveto proživje i na samrti ga pokaluđeri brat svetitelj Sava i otide ka Bogu,
njemu pak da ugodi dobrim djelima. I danas mu svete Mošti počivaju u Studenici, a
ostavi poslije sebe svoja četiri sina: Radoslava, Predislava, Vladislava i Uroša. Kralj
Vladislav sagradi Crkvu Mileševo, hram svetoga Hristova Vaznesenija i dade toj Crkvi
na službu 70 sela. Njihova imena su napisana u carskoj hrisovulji sa granicama i
međama, ali njih ovdje ne nađoh, osim Crkvu svetog arhistratiga Mihaila na Prevlaci
sela i metohe, i zemlju manastirsku gore pisanu. Takođe nađoh sela i zemlju Manastira
svetog Georgija na otoku pod Perastom koje utvrdi kralj Stefan svojim pečatom i
zlatnom hrisovuljom i predade Crkvi arhistratiga Mihaila arhiepiskopiji na Prevlaci
na čuvanje va vjeki vjekova da ga nijedan blagočestiti kralj ne promijeni va vijeki,
amin. Ovo bi od stvaranja svjeta 6720/1212".
73
Arhivski fond, Fascikla "Epoha Crnojevića".
74
Preuzeto od Božidara Šekularca, Dukljansko–Zetske povelje, Titograd 1987.
75
S. Mijušković, Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800 godina katedrale u
Kotoru, Kotor 1966.
76
B. Šekularac, Dvije povelje u arhivu Manastira sv. Nikole Vranjinskog,
Glasnik CANU IV, Titograd 1982.
77
Preuzeto od Božidara Šekularca, Dukljansko–Zetske povelje, 47. Iz starijeg
izvora S. Nakićenović, Naselja srpskih zemalja IX, Beograd 1913.
78
Dr R. Rotković, n.d., 86.
22
Čitava problematika vezana za ovu Povelju dovodi se do apsurda
ako se ona datuje jedinom mogućom godinom (1217), koju dozvoljavaju
sačuvani brojevi godina na njoj. Ukoliko bi se ipak njen sadržaj vezan za
Prevlaku tretirao kao autentičan može se zaključiti da su arhijereju
Arseniju u posjed, metohiju Prevlačkog manastira data gore navedena
sela a što svakako nije ono što se može smatrati prostorom Zetske
episkopije.
Za Prevlaku dalje Vasilije Petrović kaže da su u tom Manastiru
ljudi rimskoga zakona iz grada Kotora smrtonosnim otrovom na večeri
ubili 72 monaha, 1443. godine i da je poslije te godine Kotor predat pod
Mletačku zaštitu.
16. SKADARSKO JEZERO
U drugom dijelu svoje istorije, opisujući rijeku Zetu i Skadarsko
jezero, Vasilije Petrović govori o Stefanu osnivaču Srpskog carstva koji
je tako razorio grad Duklju da u njemu ne žive hrišćani a zatim kaže
sledeće: "Tamo u Zeti je i sveti Sava postavio prvog arhijereja Ilariona
Šišojevića godine 6728/1220". Po narodnom predanju, Ilarion je bio
rodom iz sela Šišovića iz Građana u Riječkoj nahiji, pa ga vladika
Vasilije zove Ilarion Šišović. Ovom prvom arhijereju Ilarionu pripisuje
se osnivanje Manastira sv. Nikole na Vranjini neđe između 1221. i 1233.
godine.79
Srednjovijekovno zdanje Manastira sv. Nikole nije sačuvano, ali o
njegovom izgledu znamo iz ranijih opisa, koje je ostavio crnogorski
vladika Ilarion Roganović koji je kao đak boravio na Vranjini.80
Prema njegovim podacima, Manastirska crkva je bila srednje
veličine, sagrađena od jednostavnog kamena, bez kupole i zvonika i bez
bilo kakvog arhitektonskog ukrasa. Po ovom opisu u podu Crkve sv.
Nikole nalazilo se više grobnih ploča sa natpisima koji su bili nečitljivi.
Posebno mjesto u priprati, uz sjeverni zid, zauzimao je grob, u
vidu sarkofaga, uzdignut od zemlje na kojem se nalazio natpis: "Ovdje
se predstavi rab Božiji Ilarion episkop zetski osnivač ovog svetog mjesta". Dio natpisa sa godinom bio je uništen. Preko drugih istorijskih
izvora, vezanih za pomen Ilariona, kao i paleografskom analizom, natpis
se datira između 1235. i 1242. godine.81
O posjedima sv. Nikole govori više starih povelja, u kojima su
zabilježena darivanja Manastiru. Priloge su mu davali sv. Sava, kralj
Vladislav, kraljica Jelena i kralj Milutun, a u XV vijeku tradiciju
zemljišnih priloga ovom Manastiru nastavljaju Balšići, Đurađ II i Balša
III 1417. godine. Zadnja povelja Vranjini je iz doba Skender–bega
Crnojevića iz 1527. godine.82 Kao što se vidi ova Crkva bila je od
velikog značaja i značenja za crnogorski narod.83
79
T. Pejović, Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995, 125-129.
Crnogorski mitropolit od 1863-1882. Za Mitropolita Ilariona, Pavle
Rovinski navodi da je vršio iskopavanja na Ćipuru.
81
T. Pejović, n.d., 126. Dr B. Šekularac, Dukljansko-Zetske povelje, 50-70.
82
Dr G. Škrivanić, Vlastelinstvo sv. Nikole Vranjinskog, Istorijski zapisi XVI/
3-4, Cetinje 1959.
80
23
Skoro je čudno kako se ovaj Manastir kod naroda i vladara izuzetno poštovao i dobijao bogate priloge. U Vranjini se narod skupljao iz
čitave Zete, dijela Albanije i Primorja, u proljeće na dan prenešenja
mošti sv. Nikole a koji se slavi kao Nikolj-dan vranjinski.
Manastir Vranjina je srušen 1843. godine, kada su Turci tu sagradili Tvrđavu. Njegoš je u septembru 1846. godine, odlučio da lično
interveniše i ode u Beč i Petrograd84, kako bi njihove vlade privoljele
Tursku, da vrati Crnoj Gori ostrva Vranjinu i Lesendro koje joj je turska
vojska "na prevaru" otela ali su ostrva povraćena Crnoj Gori tek u ratu
1876–1878. godine85. Na mjestu porušene Crkve, knjaz Nikola Petrović
je podigao novi hram o čemu govori uklesani natpis iznad vrata.86
Interesantno je da se u djelu "Književni radovi" Nićifora Dučića87,
nalazi i rad ranije objavljen u Crnogorskom Orliću ali je autor iz
orginalnog teksta izostavio dio u kojem kaže da se gledajući sa vrha
Granice88, vidi ostrvo Vranjina "gdje je nekada bila stara i slavna Mitropolija zetska".89
Iz svega gore navedenog stiče se jasan utisak da ako bismo zaključak o mjestu osnivanja Zetske episkopije donosili na osnovu podataka
koje je u svom djelu iznio Vasilije Petrović nju bi morali tražiti neđe u
Zeti.
83
Povelje Vranjinskom manastiru jednako su brojne i prije i poslije početka
XV vijeka kada se Mitropolija definitvno nalazi na Skadarskom jezeru tačnije u
Prečistoj Krajinskoj.
84
Ruski dvor nije dopuštio ovoga puta Njegošu da posjeti Petrograd, pa se on
zadržao u austrijskoj prijestonici od 20. oktobra 1846. do 13. februara 1847.
85
Dr J. Milović, Oko Vranjine i Lesendra, Glasnik Cetinjskih muzeja XII,
Cetinje 1979, 139-143.
86
"Ovaj hram svetoga čudotvorca Nikole podiže se zaslugom blagovjernog
gospodara knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, ljeta gospodnjeg 1886. na mjestu gdje je
nekada bila bivša rezidencija Zetske mitropolije".
87
N. Dučić, Književni radovi I-IV, Beograd 1893, 248. Ovdje je autor sakupio
sve svoje ranije radove i ponovo ih štampao.
88
Granica je naziv za brdo između Katunske i Riječke nahije.
89
N. Dučić, Putovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orlić, Cetinje 1867, 3235.
24
III
CRKVA SV. PETRA U BOGDAŠIĆIMA
Ništa manje razmimoilaženja među istraživačima nije bilo kada je
u pitanju analiza i datacija natpisa na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima.
Ovo se selo nalazi na jugozapadnoj strani Vrmca i udaljeno je od Prevlake sat vremena hoda. Za naselje Bogdašiće (Donje), ranije se upotrebljavao naziv Gradac.90
17. CRKVA SV. PETRA U BOGDAŠIĆIMA
Predanje kazuje da je Bogdašićka crkva sv. Apostola Petra i Pavla
osnovana "sedam godina prije Kotora".91 Zasigurno se zna, kaže Crnogorčević da se u crkvenom groblju nalazilo na kosture sa licem
okrenutim prema zemlji, potrbuške. Ispred ulaznih vrata ove Crkve on je
zapazio donju stepenicu koja je duga koliko i ploča sa natpisom iznad
vrata u Crkvi.92 Na ovoj ploči u podu, urezano je sa kraja na kraj deset
pravaca za neki natpis, od kojeg je urađen samo početak mješavinom
rimskih i arapskih brojeva.93
Sa spoljne strane hrama nalazi se u zidu, kao spolija, latinski
natpis94, vjerovatno iz XI vijeka, koji u prevodu glasi "U ime Hrista Gospoda Manastir ovaj sagradi majstor Regulus".95 Vrsta i oblik slova
uputili su Božidara Šekularca da natpis vezuje u početak XIII vijeka. 96
Šekularac ipak naglašava da pojedine karakteristike teksta i slova
dozvoljavaju i drugačije datovanje, ističući da su pojedina slova
90
I. Božić, Selo Bogdašići u srednjem vijeku, Istorijski časopis VII, Beograd
1957, 83-121.
91
M. Crnogorčević, n.d., 70.
92
Dužina ploče koja je prelomljena po sredini je 130 cm.
93
M. Crnogorčević, n.d., 70.
94
IN NOMINE XPIO
CLAVSTRUM IS
TVM COSTRVXIT
REGOLVS MAGISTRV
M. Zloković, Monografija Tivat, Tivat 1983.
95
G. Autora, Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 328.
96
Dr B. Šekularac, Tragovi prošlosti Crne Gore, Natpis u Bogdašićima,
Cetinje 1994, 79-83.
25
karakteristična za natpise prije XI vijeka. Datovanje u XI vijek ima svoj
puniji smisao ako se ima u vidu da je oko 1269. godine, Bogdašićka
crkva, (Sanctus Petrus de Gradec), podignuta, obnovljena ili preuzeta od
Zetskog episkopa, na mjestu ranijeg benediktinskog kulta.97
I ovu je Crkvu naveo avinjonski papa Kliment VI, u pismu98, namjenjenom caru Dušanu od šestog januara 1342. godine, u nizu crkava
koje su prema izvještaju novog biskupa Sergija, raniji srpski vladari
oduzeli katoličkoj crkvi zajedno sa posjedima.99 U jednom sudskom
sporu vođenom u Kotoru 1444. godine, izričito se među ranijim gospodarima Bogdašićke crkve navode i zetski mitropoliti, nasljednici ranijih episkopa i gospodari Metohije sv. Mihovila.100
Crkva sv. Petra je 1455. godine oduzeta od pravoslavaca i predata
u ruke katoličkom biskupu u Kotoru.101
Iznad vrata Crkve sv. Petra nalazi se ćirilični natpis, "U ime Oca i
Sina i svetoga Duha i svete Bogorodice i svetih i vrhovnih apostola ja
milošću Božijom jepiskop zetski Neofit sazidah sebi hram u oblasti
svetog Mihaila u danima Blagočastivoga i Bogom držanog svetorodnog
gospodina kralja Stefana Uroša sina Prvovjenčanog kralja Stefana
unuka svetoga Simeona Nemanje u ljeto 6777/1269".102
18. KTITORSKI NATPIS ZETSKOG EPISKOPA NEOFITA NA
CRKVI SV. PETRA U BOGDAŠĆIMA IZ 1269. GODINE
Zbog preloma na ploči, za ovaj natpis ranije se mislilo da je donešen sa neke druge građevine.103 Prelom je vjerovatno nastao sredinom
XIX vijeka, kada je Crkva dograđena i produžena pa je tom prilikom i
natpis uzidan u novo pročelje.104 Za ovaj dragocjeni istorijski izvor
interesovanje su pokazali mnogi istraživači i više puta je objavljivan.
Zbog nedostatka nekoliko slova na prelomljenom dijelu ploče neki od
njih su Zetskog episkopa imenovali Teofitom a nedoumice su postojale i
oko riječi zetski jer je ploča polomljena baš na slogu "zet", tih slova
zapravo nema.105
Ipak sadržaj teksta jasno govori da je u vrijeme Stefana Uroša
tačnije 1269. godine, zetski episkop Neofit sazidao ili obnovio hram u
oblasti sv. Mihaila.
Godinu dana kasnije u doba kotorskog episkopa Marka (Marco I
da Cattaro, 1260-1270), ovaj zetski episkop Neofit je prisustvovao saboru u Crkvi sv. Trifuna u Kotoru, 18. avgusta 1270. godine.106
97
Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 275.
Vojislav D. Nikčević, Papa Klemens kralju Raške Stefanu, Vrijeme
Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 172.
99
A. Theiner, Vetera Monumenta Slavorum meridio, nolium I, Rim 1863, 215.
100
I. Stjepčević, n.d., 15-20.
101
I. Stjepčevič, n.d., 16. Iz starijeg izvora D. Farlati, Illuricum sacrum VI,
Venetis 1800.
102
Dr B. Šekularac, Tragovi prošlosti, n.d., 103-109.
103
I. Stjepčević, n.d., 10. Đ. Đelčić, Memorije storiche sule Bocche di Cataro,
Zara 1880.
104
G. Tomović, Morfologija ćirilskih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 44.
105
Dr B. Šekularac, n.d., 103-109.
98
26
Za episkopa Neofita veže se i jedan izuzetno važan zetski književni spomenik, Ilovački zakonik koji se čuva u biblioteci nekadašnje
JAZU107, u Zagrebu. Radi se o ćiriličnoj rukopisnoj knjizi koju je po nalogu zetskog episkopa Neofita 1262. godine napisao Bogdan za Crkvu
sv. Arhanđela Mihaila na mjestu zvanom Ilovica.108
Ilovački zakonik je jedan od najstarijih sačuvanih zbornika crkvenog i građanskog prava a shodno tome rukopisac Bogdan je jedan od
prvih poznatih prepisivača crkvenih knjiga.
Na kraju ove knjige nalazi se zapis: "Pojaviše se na svjetlost slovenskog jezika ove Bogom nadahnute knjige, nazvane Nomokanon, jer
prije toga bijahu pomračene oblakom mudrosti jelinskog jezika...U
slavu velikog Boga i spasa našega Isusa Hrista složena su sveštena
pravila svetih i blaženih apostola i njihovih tragova na saboru sjedinivši
prepodobne oce, brigom i ljubavlju velikom i voljom mladog pobožnog i
sveosveštenog episkopa sve zetske zemlje gospodina mog i oca kir
Neofita koji popunjavaše sve nedostatke svetih spisa svetoj Crkvi
arhanđela Mihaila. Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrešnom Bogdanu prepisati ove knjige, po zapovjesti mog gospodina
imenovane grčkim jezikom Nomokanon a našim pak Zakonik. A ti Vladiko moj blagoslovi", godine 6770/1262.109
Iz gore navedenih podataka proističe stav da je 1269. godine, kada
je stavljena ploča na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima, Zetski episkop
Neofit imao svoju rezidenciju u Crkvi sv. Mihaila na Prevlaci. Prostorna
bliskost crkava u Bogdašićima i Prevlaci, koje se nalaze na udaljenosti
od sat vremena hoda, navodi na zaključak da su one od strane
pravoslavnog episkopa morale biti preuzete u jednom vremenski
kratkom intervalu, svakako ne dužem od 20. godina.
Odnosno izvesno je naslutiti da je Crkva u Bogdašićima prešla u
ruke Zetskog episkopa neposredno iza preuzimanja Prevlačkog manastira.110
106
M. Crnogorčević, n.d., 72. V. D. Nikčević, Episkop Zete i Episkop Kotora,
Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina V,
Podgorica 2001, 96.
107
Neutemeljeno je Ilovački zakonik nazivati Ilovački prepis Zakonopravila
sv. Save. G. Autora, Katalog izložbe, 18. Kakav je udio imao sv. Sava pri stvaranju
ovog zakonika, vodila se rasprava početkom XX vijeka. Po Domentijanu se čini
izvjesnim da se Savina uloga svodi na prepisivanje grčkog zakonika (nomokanona).
Zapisi iz samih tekstova, jednog čak ranijeg od Domentijana, kažu jasno i čisto , da je
Sava dao inicijativu da se Nomokanon preradi (V. Čorović, n.d., XLVI.). S toga je i
zetski pisar Bogdan mislio da može u svom prepisu iz 1262. godine staviti ime svog
episkopa Neofita, koji je njega podstakao da uradi prepis.
108
Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 108.
109
Ovaj tekst kao i fakat da je Zakonik pisan za Crkvu na Prevlaci izveo je
kod istraživača zaključak da je Ilovica naziv za Prevlaku. Ivo Stjepčević jasno kaže:
Da je Prevlaka kadgod nazivana Ilovica, ili da je to mjesto ležalo negdje u blizini,
nema spomena! I. Stjepčević, Prevlaka, n.d., 9. Činjenica jeste da u Bogdanovom
zapisu i ne stoji da se Crkva Arhanđela Mihaila nalazi na mjestu Ilovice, već da je
knjiga pisana na mjestu koje nosi to ime. "Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni
mnogogrešnom Bogdanu prepisati ove knjige". V. Mošin, Ćirilski rukopisi
Jugoslovenske akademije I, Zagreb 1955, 48.
110
Izvjesno je Bogdašićka crkva preuzeta kasnije od Prevlačkog manastira.
Mada je u nedostatku drugih podataka nezahvalno licitirati godinama, s obzirom na
izuzetnu bliskost ove dvije Crkve, sat vremena hoda, nesumnjivo vremenski interval ne
bi mogao biti duži od 20. godina.
27
U Dubrovačkom arhivu nalazi se sačuvan orginalni dokumenat, sa
tragovima tri pečata, koji može pomoći da se približno tačno odredi kada
se Manastir na Prevlaci nije nalazio u sastavu Zetske episkopije.111
12. januara 1249. godine, arhiepiskop Barski Jovan II, prolazeći
kroz Dubrovnik, poziva Dubrovačkog arhiepiskopa da se sastanu i razgovaraju oko problema koji postoje između crkve Dubrovačkog arhiepiskopata i Barske crkve. Za dobro mira a po volji Dubrovačkog arhiepiskopa Barski arhiepiskop Jovan predlaže da se susretnu "u Kotoru ili
kod svetog Mihaila u Kotorskom zalivu". Da je Prevlački manastir bio
1249. godine u rukama pravoslavnih monaha, Karpini sigurno ne bi
mogao imati tu slobodu da u ime pravoslavnog episkopa zakazuje susret
u njegovom Manastiru, odnosno ne bi ni želio da sastanak bude u
Manastiru pravoslavne crkve sa kojom je postajao dogmatski sukob.
19. ARHIEPISKOP BARSKI JOVAN II
IV
KOTORSKI ARHIV
O sasvim izvjesnom prisustvu Zetskog episkopa na Prevlaci tokom
XIV vijeka i procesima koji su se u tom vremenu odvijali izvjesne
podatke nalazimo u Kotorskim sudskim spisima. Od 1333. godine u
sudskim sporovima notiranim u Kotorskim sudskim spisima, stanovnici
Luštice predstavljaju se kao ljudi episkopa sv. Mihaila. Tako u ovim
sačuvanim knjigama nalazimo sledeće podatke;112
25. aprila 1335. godine, Prven "Čovjek biskupa sv. Mihovila...daje
u polog za 50 perpera Radogostu čovjeku Pashala Bartolija zemlju u
Mrčevcu uz uvjet, da zemlja bude njegova, ako kroz dvije godine ne
povrati novac... što se vidi u pismu gospodina biskupa sv. Mihovila".
111
V. D. Nikčević, Arhiepiskop Barski u Dubrovniku, Arhiepiskopija Barska,
Monumenta Montenegrina IV, Podgorica 2001, 116.
112
Zaključno sa 1797. godinom ima sačuvano ukupno 182 sveske. Prva
sačuvana sveska ima uneske od 1326. do 1333. godine. Prvi put se pominje jedan
kotorski notar, "Junije notar vjeća", u ispravi izdanoj u Kotoru 1200. godine. A. Majer,
Kotorski spomenici, Prva knjiga Kotorskih notara 1326-1335, Zagreb 1951.
28
27. maja 1335. godine, Tvrdoje, sin Belije iz Luštice "čovjek biskupa sv. Mihovila".
9. aprila 1431. godine, vodi se u Kotoru sudska rasprava između
sinova Dobroslava Bubanića i Bogete Miošića. Dobroslav pred sudom
izjavljuje: "Mi Bubanići o svemu ovomu, to jeste o rečenoj zemlji, posjedujemo pisma metropolitina i ta pisma podnosimo sudbenom dvoru".
U daljem tekstu pomenuti Bogeta Miošić odgovara: "Uzvišeni moj
gospodine! Ima više od 40 godina, da je David bio naš metropolita i bio
je Tutorma i Vočet i Dobretik Goišić, i oni su u to doba bili moćniji od
drugih. I ratovahu sa Kotorom i gospoda kotorska zauze Kaštio i
poplijeni Lušticu, i mi siromasi tako opljačkani pođosmo ko tamo ko
onamo. Potom umrije David i bi učinjen metropolitom Arsenije...i pošto
su bila spomenuta braća , svojta i stričevi...zaposješe njegovu zemlju. I
ovu sam zemlju našao u rukama, strica Radice i Dabišina, to jeste
Dobretika koji je obješen od kotorske gospode".
Bubanići pred sudom odgovaraju: "Jer, gospodo, zemlje metropolitine ne mogu se posjedovati kao patrimonij, kao što ću ja dokazati
cijelom Lušticom da se kao patrimonij ne može posjedovati ono, što
pripada Crkvi".
19. juna 1431. godine, pred kotorskim sudom "Roman slavenski
monah" tuži Bogdašiće, Miomana i Boža jer su mu oduzeli zemlju u
Kamen mostu i Bjelilima koji su dio njegovog nasleđa: "Koje su zemlje
bile dane i darovane mom ocu u patrimonij, za koje je moj otac služio i
ja služim Crkvi sv. Mihovila".
Svjedok naveden od kaluđera Romana, Boislav Bubanić pred
sudom izjavljuje: "Da zna, da ima 36 godina, što je metropolita, koji je
tada bio, dao dotične zemlje u Bjelilima u patrimonij ocu monaha Romana".
19. juna, 1431. godine, Miočin Stračinović tuži Radicu Kandića da
mu je oduzeo zemlju: "Na mjestu zvanom Kod rijeke Volčijak pošto sam
ja bio pobjegao u Pulju radi prošlog rata...Kad se povratio...kao svi
drugi iz Luštice...dobio je natrag sve zemlje osim ove koju je...kupio
vlastitim novcem od metropolita Arsenija za 30 perpera groša
kotorskih".
28. jula 1431. godine, svjedok Radoica Tutormić iz Luštice na
sudu izjavljuje: "Ima već 30. godina ili otprilike toliko, da je Miočin
kupio od Metropolita Arsenija zemlju sadržanu u tražbi za 30 perpera.
Poslije toga, iza kako je nastao rat, Miočin je kao i mnogi drugi otišao u
Apuliju".
Iza preslišanja više svjedoka, sud osuđuje Radicu Kandića da
povrati Miočinu spornu zemlju: "vidjevši izjave svjedoka navedenih od
Miočina, kojim jasno dokazuje, da je njegov otac kupio prijeporni komad zemlje od metropolite Arsenija".113
Podaci koje je objavio Stjepčević mogu se dopuniti i sa sledećim unescima kotorskih notara koji se čine veoma važnim.
113
Svi unesci a zbog preglednosti, preuzeti su od I. Stjepčevića, Prevlaka, 1015, a pod istim datumima nalaze se i kod Antona Majera.
29
Unesak iz 1330. godine, (23. april), u kojem se nalazi podatak da
je Miloje sin Bardona iz Luštice primio stoku na ispašu po običaju zemlje.114
Unesak iz 1331. godine, (8. maj), u kojem se nalazi podatak da
je Bratislav pokojnog Pobratovića iz Luštice primio stoku na ispašu
po običaju zemlje.115
Unesak iz 1332. godine, (29. novembar), u kojem se nalazi podatak da je Andrija Bratohne iz Luštice primio stoku na ispašu po običaju zemlje.116
Unesak iz 1333. godine, (9. mart), u kojem se nalazi podatak da je
Marin Culicić iz Luštice, čovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na
ispašu po običaju zemlje.117
Unesak iz 1333. godine, (4. avgust), u kojem se nalazi podatak da
je Bratislav, sin Andrije Mogurića iz Luštice, čovjek episkopa sv.
Mihovila, primio stoku na ispašu po običaju zemlje.118
Unesak iz 1337. godine, (27. april), gdje se nalazi podatak da je
Bratislav Pobratović iz Luštice, čovjek episkopa sv. Mihovila,
primio stoku na ispašu po običaju zemlje.119
Osim ovih, kod Antona Mayera se nalazi još niz unesaka gdje se
pominju ljudi episkopa sv. Mihovila. Unesci su vezani za ugovore o
davanju zemlje na korišćenje, novčanim pozajmicama i slično.120
Ovi podaci nameću zaključak da se Luštičani pred Kotorskim
sudom počinju predstavljati kao ljudi episkopa sv. Mihaila tek od 1333.
godine.
Ovaj zaključak potvrđuje i podatak da se Bratislav Pobratić koji se
u notarskim knjigama pojavljuje dva puta i to prvo 1331. godine, a zatim
se on šest godina kasnije pred sudom predstavlja i zavodi kao čovjek
episkopa sv. Mihovila.
114
A. Mayer, Kotorski spomenici, Prva knjiga Kotorskih notara od godine
1326–1335. Zagreb 1951, unesak br. 563.
115
A. Mayer, Kotorski spomenici I, unesak br. 633.
116
A. Mayer, Kotorski spomenici, II knjiga Kotorskih notara, godina 1329,
1332–1337. Zagreb 1981, unesak br. 190.
117
A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 312.
118
A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 427.
119
A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 1550.
120
A. Mayer. Kotorski spomenici II, unesci br. 595, 668, 822, 829, 843, 844,
869, svi u vremenskom intervalu od 24. aprila 1334. do 04. novembra 1334. godine.
Neki od ovih podataka nalaze se i kod Rista Kovijanića u radu Pomeni o Zetskom
episkopu sa Prevlake (1334-5), Istorijski zapisi 1-2, Cetinje 1956, 14.
30
V
NAJNOVIJI ZAKLJUČCI
Kada se radi o najnovijim zaključcima iznesenim u Katalogu izložbe "Riznice manastira Prevlake" važno je apostrofirati teze koje su se
31
izvjesno zasnovale na individualnim i religiozno, obojenim razmišljanjima.121
Radi se o dijelu teksta gdje stoji da je apostol Pavle propovjedao
kod Trebinja, odnosno da je putovao primorjem; "Apostol Pavle i njegovi učenici mogli su proći kroz Boku ostavivši neizbrisivi trag, temelj
Manastira svetog arhangela Mihaila, u vrijeme kada rane iz panonskog
ustanka još nijesu bile zacijeljene".122
Mada se ovdje radi o očiglednom pominjanju temelja Prevlačkog
manastira u simboličnom značenju i individualnom tumačenju Poslanice
apostola Petra, konstrukcija ove teze navodi i na neke druge zaključke.123
Zato treba istaći da se kaluđerstvo u hrišćanskoj vjeri javlja oko
270. godine, kada je sv. Antonije sakupio različite pustinjake u jednu
opštinu sa nekim određenim pravilima za življenje. Smatra se da je
kaluđerska služba veoma egoistična jer: "ko presječe sve svoje snošaje
sa svijetom, ko prezre svijet i odbaci sve što je svetsko, ko pobjegne od
ljudi da živi u pustinji misleći jedino o Bogu i kajući se za svoje grijehe,
za toga se kaže da vrši najveće junaštvo u slavu imena božijega i da na
sebe uzima anđeolski lik i broji se među vojnike Hristove".124
Vasilije Marković, iznosi podatak da se monaštvo u jugoistočnim
zemljama prvi put javlja početkom X vijeka i to kod Ohrida, kojeg on
naziva kolijevkom "jugoslovenske" crkvene organizacije. Kada je u
pitanju Pomorje, Marković kaže da je monaštvo importovano iz Italije,
te da je prema tome ono bilo zapadnjačkog tipa. Istina ponekad su mogli
dolaziti i vizantijski uticaji iz Drača koji je bio administrativni centar
istočnog dijela Pomorja, Duklje–Zete kad god su ovim dijelom vladali
Vizantijci, preotimajući teritoriju od dukljanskih vladara.125 Jedno
vrijeme imao je pravoslavni mitropolit iz Drača svoje sufragane u Zeti.
Ipak svi ovi grčki uticaji morali su biti relativno neznatni, pa je
zaključuje on pomorsko monaštvo imalo zapadnjački karakter kao i sva
tamošnja Crkva.126
Katolicizam je bio državna vjera Dukljanske kraljevine, koja se u
pomorju formirala. Bilo da je služba u manastirima vršena na slovenskom ili latinskom jeziku, ovdašnji su manastiri bili odlučno katolički.127
Sa prelaskom Nemanje u pravoslavlje i Raškom političkom prevlašću došlo je krajem XII ili početkom XIII vijeka u Pomorje i istočno
monaštvo, pa se iza tog vremena u Zeti pojavljuju jedno pored drugog
oba monaštva.128
Druga teza o neslučajnom pojavljivanju svetačkih moštiju, takođe
se može pripisati kategoriji religiozno obojenih tumačenja. Ovim se
121
G. Autora, Katalog izložbe, "Riznica manastira Prevlake", 9.
6–9. godine nove ere.
123
"U sili znaka i čudesa silom Duha Božijega, tako da od Jerusalima do
Ilirika napunih jevanđeljem Hristovijem", Sveto pismo, Poslanica Rimljanima svetog
Apostola Petra, XV. 19.
124
K. Kautsky. Porijeklo Hrišćanstva, Beograd 1954.
125
Pomorje, Primorje, Priobalje, teritorija uz Jadransko more. Naziv je
korišten za teritoriju od Ulcinja do Pelješca.
126
V. Marković, n.d., 31-36.
127
Slovenska služba mogla se vršiti po seoskim crkvama u Pomorju, ali teško
u manastirima, jer su prvi monasi svakako bili Romani.
128
V. Marković, n.d., 50-68, 146-151.
122
32
naravno ne želi osporiti vjerovanje da su zemni ostaci sa Prevlake sveti,
naročito ako oni vjerniku daju utjehu i nadu u spasenje, nadu i vjeru u
boji život i carstvo nebesko. Sa druge strane, ne može se prihvatiti
mišljenje da su ovi zemni ostaci sveti, zbog toga što su se u određenim
klimatskim uslovima pored korijena vinove loze, maslinovog i
lovorovog drveta očuvale onako kako je to davne 1893. godine opisao
Mladen Crnogorčević. A on govoreći o manastirskom groblju navodi da
su 1893. godine, nađeni čitavi, posve u suvom sačuvani grobovi i u
njima po jedan do četiri glavom ka istoku okrenuta kostura. "U rijetkoj
suhoti kosturi su se za pet ili šest vjekova učuvali, žuti kao vosak, a na
donjim čeljustima pojedinih lobanja, zubi su potpuni".129
Odgovor na brojna pitanja vezana za Prevlačku nekropolu može
dati samo kvalitetna obrada skeletnog materijala. Ne postoji nijedan
siguran navod koji bi mogao potvrditi Crnogorčeviću ocjenu da su se
kosti nalazile u suhoti V ili VI vijekova, i zašto to ne bi moglo biti VII,
VIII ili možda IX ili X vijekova. U razjašnjenu ovog zanimljivog fenomena, moralo se i mora uraditi starosna i polna struktura skeleta i
utvrditi neuobičajnost zašto su se i da li su se uopšte monasi sahranjivali
u grupama jedan do četiri u grobu, kao da su članovi porodice na nekom
seoskom groblju.130
129
M. Crnogorčević, n.d., 17. Čini se da ovaj navod Mladena Crnogorčevića
može pomoći rješavanju fenomena "čudotvornih mučeničkih moštiju" sada već
Svetitelja Srpskog primorja. G. Autora, Katalog izložbe. Sasvim je prihvatljivo
mišljenje autora teksta o "neslučajnom pojavljivanju" moštiju 1994. godine.
130
Poznato je da je samo urađen test na arsenik, vjerovatno u cilju provjere
priče o trovanju monaha. Nalaz sa VMA u Beogradu bio je negativan.
33
VI
ARHITEKTURA
Sa stanovišta posmatranja ciljeva arheoloških istraživanja ovog
lokaliteta i želje istraživača da ne nestane baština predaka i njihovo
djelo, najveću težinu nosi zaključak autora Kataloga izložbe da je Manastir arhanđela Mihaila opustio sredinom IX vijeka i da se od tada
pominje kao "tumba", to jeste, ruševina sve do XIII vijeka kada je obnovljen od strane Nemanjića.131
Nesporno je da se na Prevlaci i u njenoj neposrednoj okolini,
nalaze arheološki tragovi koji dokumentuju kontinuitet istorijskog razvoja kultura na ovom prostoru u zadnjih 4000. godina. Jedina kulturna
praznina koja se pojavljuje na Prevlaci u ovom vremenskom intervalu,
po autorima izložbe je period od druge polovine IX do kraja XII vijeka.132
20. PREVLAKA
21. MOZAIK SA PREVLAKE
22. FRAGMENT PLASTIKE
To je upravo vrijeme nastanka, razvitka i pune moći dukljanske
kraljevine i njenih vladara kao i vrijeme punog prisustva i aktivnosti
monaha benediktinskog reda na ovim prostorima.
Zapostavljajući ovaj dukljanski period, autori Kataloga izložbe
obnovljenoj Crkvi i manastiru Nemanjića iz XIII vijeka nalaze brojne
analogije. Tako ih sačuvani dijelovi prozora veoma potsjećaju na prozore Bogorodičinog hrama u Studenici, a raspored trpezarije i dvora na
Prevlaci liči onom u Pećkoj patrijaršiji. Takođe otkrivena pravougaona
osnova Manastira, "ista je kao osnove grčkih manastira iz XI i XII vijeka
i identična je osnovama Žiče i Hilandara". Iz ovih teza, nameće se
zaključak da je Prevlački manastir predstavljao simbiozu arhitektonskih
elemenata Studenice, Žiče, Hilandara i Pećke patrijaršije.
23. MANASTIR ŽIČA
24. PEĆKA PATRIJARŠIJA
Kako će na osnovu izvora, literature i saznanja iznešenih u ovom
tekstu biti prezentovano drugačije viđenje istorije Prevlačkog manastira,
potrebno je iznijeti i ostala važeća i prihvaćena mišljenja po pitanju
arhitekture i datovanja ovog objekta.
131
132
G Autora, Katalog izložbe, n.d.
G. Autora, Katalog izložbe, n.d.
34
Prvi je Crkvu na Prevlaci stilski opredjelio u svom radu Mladen
Crnogorčević. Hram su po njegovom mišljenju gradili Nemanjići u prvoj
polovini XIII vijeka, "po svoj prilici u romanskom stilu". Kao posebnu
zanimljivost uz trobrodnost Crkve on navodi i podatak da je bila
"patosana mozaikom".133
Svoj sud o Manastiru daje i Ivo Stjepčević, koji prosuđuje da su
"Crkvu u romanskom stilu gradili Kotorani u prvoj polovini XII vijeka".
Po bizantijsko-langobardskom stilu, koji se jako osjeća u čitavoj
građevini "dalo bi se zaključiti da su kameni ostaci rađeni od IX do XI
vijeka". On nije isključio mogućnost da su u doba Nemanjića, na Crkvi
izvršene određene izmjene.134
Vojislav Korać u svom Izvještaju zaključuje da je među ostacima
dijelimično ispitanog lokaliteta, najstarija velika trobrodna Crkva sa
tročlanim oltarskim dijelom. On iznosi mišljenje da "osnovna dispozicija građenja, razmjere i tehnika zidanja trobrodne Crkve čine elemente
romanske umjetnosti". Po svom obliku oltarskog dijela, "Crkva
predstavlja posebnu varijantu ovog tipa arhitekture na primorju". Fragmente plastične dekoracije pronađene na lokalitetu Korać ocjenjuje
preromaničkim.135
Nelogičnost da se materijal na terenu ne slaže sa samom Crkvom
na terenu, pokušana je riješiti u Istoriji Crne Gore136, zaključkom "da su
arheološka iskopavanja pokazala, postojanje neke preromaničke
građevine iz X vijeka", sa bogatim kamenim crkvenim namještajem.
Ostaci trobrodne građevine ovdje se približno datuju u drugu polovinu
XII vijeka.137
Đorđe Janković je na osnovu najnovijih rezultata istraživanja,
definisao na prostoru Manastira više kulturnih slojeva i utvrdio neke
hronološke faze.138 Na lokalitetu je konstatovana luksuzna građevina iz
ranorimskog perioda i uključena mogućnost da su njeni najviši dijelovi u
IV vijeku nove ere, korišćeni kao sakralni objekat. Keramičkim
materijalom prepoznat je i ranovizantijski sloj. "Mada se radi o
zatvorenom kulturnom sloju izvjesno je da su građevine iz ovog ranovizantijskog sloja korišćene i kasnije sve do IX vijeka, tačnije do Saracenske najezde 841. godine".139
Preromanička kamena plastika pripisuje se nekom manastiru koji
je ovdje postojao prije prodora Saracena. Iz činjenice da se na terenu ne
mogu konstatovati tragovi života u trajanju od X do XII vijeka, zaključuje se da je život u Manastiru poslije prodora Arapa zamro za narednih 300, 400. godina. Iskopavanja su takođe pokazala jasno definisani sloj iz vremena kada je na Prevlaci bilo episkopsko i mitropolitsko
sjedište sve do napuštanja manastira početkom XV vijeka.
Sve ove teze argumentovane su analizom istih ostataka arhitektonskog objekta i dekorativne plastike koja mu bez sumnje pripada.
133
M. Crnogorčević, n.d., 11.
I. Stjepčević, Prevlaka, 3.
135
V. Korać, n.d., 388-389.
136
Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 328.
137
Istorija Crne Gore II/1, Titograd 1970, 135.
138
Đ. Janković i saradnici, Miholjska Prevlaka, 137-142.
139
Đ. Janković, n.d., 140.
134
35
25. LATINSKI NATPIS SA PREVLAKE "...ROPIS IATORIUM DONORE BEAT..."
26. OSNOVNA CRKVE SV. MIHAILA
Manastirska crkva bila je reprezentativna građevina sa bazilikalnom osnovom. To je bila trobrodna Crkva sa tri apside na istočnoj strani.
Srednja apsida imala je polukružni spoljni oblik, dok su bočne bile
iznutra polukružne a spolja završene ravnim zidovima. Na lokalitetu je
pronađen veći broj ulomaka dekorativne plastike, od kojih je jedan dio
zajedno sa građom našao svoje mjesto u novosagrađenoj Crkvi sv.
Trojice. Ukras na kamenu izveden je u plitkom reljefu, sa tročlanim
prepletom, trakom, u koju su ukomponovani floralni i geometrijski
elementi. Oko Crkve su konstatovani ostaci nekropole, a na nekim
grobnim pločama nalaze se latinični i ćirilični natpisi. Na terenu se
konstatuje više faza građenja, a najmlađu građevinu predstavlja mala
pravougaona kapela sa polukružnom apsidom, koja je sagrađena na
temeljima istočnog dijela sjevernog broda. U Crkvi je pronađen i mozaički pod i brojni ostaci kasnoantičkih kamenih ukrasa i građevine.
Taj detalj rješava nedoumicu da li je na ovom mjestu krajem VII
vijeka, a poslije prvog pokrštavanja Slovena, obnovljen neki kasnoantički sakralni objekt.
Na tim osnovama se razvijaju začeci mlade srednjovijekovne
umjetnosti o kojoj mi nemamo mnogo saznanja. Sa mnogo više podataka, razvoj te umjetnosti može se pratiti tek od IX vijeka. U to vrijeme
u zapadnoj Evropi se razvija tzv. preromanika, pa se taj termin
primjenjuje i na naše oblasti. Tokom IX vijeka nastaju i prvi spomenici
koji se bez svake sumnje mogu pripisati doseljenim Slovenima. Za nastanak ovih spomenika značajna su dva momenta. Prije svega definitivno napuštanje paganske vjere i primanje hrišćanstva, kao i formiranje
prvih i većih stabilnih društvenih organizacija.
Glavna odlika i obilježje preromaničke umjetnosti je prepletena
ornamentika koja u srednjem vijeku ima isključivo dekorativni smisao.
Porijeklo prepletene ornamentike na Primorju pojedini autori vezali su
za zapadnu Evropu, drugi za poznoantičku tradiciju, a treći opet smatraju da je ona autohtonog porijekla. Svakako da u svemu ovome ima po
malo istine pa se nameće zaključak da je ova ornamentika, nastala pod
različitim uticajima, na prostoru Duklje stvorila jedinstvenu cjelinu.
Preciznu dataciju preromaničke plastike u okviru trajanja ovog
stila od IX do XI vijeka nije moguće sprovesti bez eventualnih upisanih
datuma na ktitorskim natpisima ili nadgrobnim pločama. Preromaničku
skulpturu na njenom zenitu u drugoj polovini XI vijeka karakteriše
pojava ranoromaničkih motiva.140
Preromanička skulptura XI vijeka najbolje je poznata u Kotoru i
Stonu. Radi se o fragmentima kamene plastike koji se čuvaju u Kotoru,
140
Natpis na jednoj nadgrobnoj ploči sa Prevlake okvirno je datovan u XI-XII
vijek. I. Božić, Prevlaka, 197.
36
ali se ne zna kojem lokalitetu pripadaju, kao i fragmentu kamene
plastike uzidane u Crkvu sv. Trojice na Prevlaci.141
Sa Prevlake takođe potiču i 174 kamena fragmenta, najvećim
dijelom preromaničke plastike koji su se do prije par godina nalazili u
muzejsko galerijskom kompleksu Buća-Luković, u sklopu Tivatskog
centra za kulturu.142
27. KOTOR, CRKVENI NAMJEŠTAJ XI VIJEK
28. STON, ZAPADNI PORTAL XI VIJEK
29. AKVILEJA, OLTARSKA PREGRADA XI VIJEK
30. OLTARSKA PREGRADA SA PREVLAKE
Od ostalih fragmenata sačuvanog crkvenog namještaja na Prevlaci
su nađena rozeta, ugrađena takođe u Crkvu sv. Trojice143, dijelovi
kamenog ciborija i bogato ukrašena parapetna ploča.144 Ova ploča je
ukrašena prepletenom dekoracijom, biljnim motivima i krstovima, dok
je centralni ukrasni motiv na ploči lik lava, ukomponovan u krug od
biljne vreže. Slične parapetne ploče oltarske pregrade sa reljefnim
predstavama raznih životinja koje simbolično čuvaju ulaz u oltar nađene
su skoro na cijelom Mediteranu.145 Tako i ova ploča kao i ostali
fragmenti dekorisane plastike sa Prevlake imaju izvjesne sličnosti sa
zadarsko-splitskom grupom datovanom u XI vijek.146
31. PARAPETNA PLOČA
32. ROZETA
Za Jovanku Maksimović, po pitanju datovanja parapetne ploče sa
Prevlake u XI vijek nema dileme. Ona zaključuje da ploča sigurno
potiče sa stare Crkve sv. Mihaila čiji se ostaci nalaze na Prevlaci. Sa iste
građevine su po njenom mišljenju i neki drugi fragmenti prepletene
skulpture uzidani u novu Crkvu i nađeni u ruševinama. Analiza detalja
141
Istorija Crne Gore I, 438.
Centar za kulturu u Tivtu ovaj materijal je zbog organizovanja izložbe na
Prevlaci pozajmio Srpskoj pravoslavnoj crkvi koja je kasnije odbila da predmete vrati
legalnom vlasniku.
143
Ugrađena zajedno sa fragmentom datovanim u XI vijek.
144
Parapetna ploča (100 x 70 cm) oštećena je na donjem dijelu. Ova ploča ima
bogato dekorisan okvir, u kojem je na lijevoj i desnoj strani isklesana vijugava lozica u
čijim se krajevima nalazi bogato lišće. Lozice se na gornjim krajevima završavaju
krstovima. Na gornjoj strani okvira ispod zupčastog ornamenta isklesana je tročlana
arkada srpastog oblika. U središnjem polju su dva velika povezana kruga tročlane trake
i u njima se nalaze različiti motivi. U gornjem, lav u pokretu, sa dvostruko povijenim
repom i isplaženim jezikom, a u drugom stilizovani lisnati ornamenti i rozeta tipa
"soleil tournant" (Sunce koje se okreće).
145
J. Maksimović, Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971, 1-59.
146
I. Petricioli, Pojava romaničke skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960.
142
37
upućuje na mnoge analogije sa drugim spomenicima XI vijeka. Tako je
lozica sa lišćem u lijevom okviru parapetne ploče identična onoj u Crkvi
sv. Mihaila u Stonu147, datovanoj u XI vijek. Na ovaj način i sama se
Prevlačka crkva sv. Mihaila tačno datuje u XI vijek.148
33. FRAGMENT FRESKE U STONU
Mada postoje veliki problemi da se analizom ostataka arhitektonskog objekta i kamenog ukrasa odredi precizniji termin nastanka
hrama sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci, fakti nameću mišljenje da je
on podignut u drugoj polovini XI vijeka, u vrijeme dukljanskog kralja
Mihaila. Na ovo mišljenje navodi nas činjenica da trobrodna bazilika,
karakteristična za južnoitalsku i uopšte zapadnoevropsku ranu romaniku
nije obilježje zetske sakralne arhitekture i da se jedino može rekonstruisati u Manastiru sv. Mihaila na Prevlaci.149 Ova rana romanska
arhitektura u sjeverozapadnom dijelu Francuske u Normandiji, sazrela je
početkom XI vijeka. Uticaj ove škole bio je jak i mnogostran, naročito
poslije vojnih osvajanja teritorija od strane normandijskih vitezova i
feudalaca. Normani prije 1066. godine prenose romaniku u Južnu Italiju
i Siciliju.150
Opšte je prihvaćeno mišljenje da je gradnja crkvenih objekata,
pogotovo onih reprezentativnih, karakteristična tek za vrijeme nakon
definitivnog uspostavljanja koegzistencije raznorodnih etničkih grupa i
njihovog zajedničkog života na određenom prostoru. Na osnovu poznatih dešavanja u Boki151, gradnja Crkve na Prevlaci takođe se mora vezati za kralja Mihaila koji je imao dvor u Kotoru.152 Kult sv. Mihaila,
naročito je bio njegovan na dvoru dukljanskih kraljeva153, a naziv sv.
Michael de Tomba, hram na Prevlaci dobio je po uzoru na normandijski
centar kulta arhanđela Mihaila na poluostrvu Mont Saint Michel na
Atlanskoj obali.154
147
Od velikog značaja za istraživače su i freske u Crkvi sv. Mihaila u Stonu iz
XI vijeka, svakako najreprezentativnije i po obimu i po vrijednosti, kao i po
donatorskom portretu kralja Mihaila. Njihove teme, raspored, ikonografija i njihov rani
romanski stil pokazuju vladajuće zapadne, odnosno italijanske romanske uticaje u
Primorju i Duklji. C. Fisković, Ranoromaničke freske u Stonu, Prilozi povjesti
umjetnosti u Dalmaciji 12, Split 1960. Mada je i Crkva na Prevlaci takođe bila
živopisana, fragmenti fresaka iz ovog Manastira nijesu sačuvani.
148
J. Maksimović, n.d., 1-59.
149
Istorija Crne Gore II/1, 138.
150
Đ. Bošković, Arhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962. Normani su
sredinom XI vijeka, pod Robertom Gviskardom, zauzeli Apuliju a zatim Siciliju i cijelu
Južnu Italiju, suzbijajući vlast i uticaj Vizantije. E. Kubah, P. Blah, Romanička
umjetnost, Novi Sad 1974.
151
Sukoba Kotorana sa Petrislavom, Vladimirom i Dragomirom i činjenice da
se u drugoj polovini XI vijeka, poslije velikog raskola, Kotor vezao za dukljanske
vladare.
152
U Skiličinoj hronici, prema podacima episkopa Mihaila Devalskog, kralj
Mihailo je imao dvor u Kotoru ili njegovoj okolini ali nije poznato gdje se tačno
nalazio. Istorija Crne Gore I, 325.
153
Istorija Crne Gore II/1, 276.
154
Istorija Crne Gore I, 442.
38
34. LE MONT SAINT MICHEL155
VII
PREVLAČKI MANASTIR DO XII VIJEKA
Isključujući ambiciju da se dođe do potpuno jasnih i preciznih
informacija i konačnih rešenja, ovdje će biti učinjen pokušaj da se makar
u gabaritima, a pomoću arhivske građe i dostupnih materijalnih ostataka,
učini pokušaj rekonstrukcije istorijskih zbivanja na ovom prostoru.
Donja vremenska granica koja bi mogla da bude pogodna za prilaz
ovoj temi svakako je vrijeme Saracenskih osvajanja ovih prostora 841.
godine.156
35. FRAGMENT KAPITELA
36. NADPROZORNIK SA
GRČKIM
KRSTOM NA JEDNOJ STRANI
(VII Vijek) I KRSTOM IZ VREMENA
KRALJA MIHAILA (XI Vijek)
37. INPOST KAPITEL SA PREVLAKE
155
1. Stepenište, 2. Terasa, 3. Plato, 4. Opatijska crkva, romanički brod
zajedno sa mlađom cvijetnom gotikom, 5. Spavaonica, 6. Samostan, 7. Samica, 8.
Trpezarija.
156
Istočnjaci, prethodnici Arabljana u Evropi.
39
Brojni ostaci kamene plastike na terenu kao što su dijelovi mermernih stubića i kapitela, dijelovi kamene plastike ukrašeni krstovima,
grčkim slovom π, kao oznakom klesara na inpost kapitelu, ukazuju da je
već za vrijeme cara Iraklija, (610–641), Prevlaka predstavljala značajan
vjerski centar, dok je susjedno ostrvo Stradioti bilo mjesto gdje su bile
stacionirane vizantijske vojne snage. Vizantija je u VII vijeku stvorila
jak vojnički stalež "stratiote" , koji su dijelom bili i Sloveni,
zemljoradnici i stočari. Stratioti su bili dužni da služe u vojsci ili mornarici i pritom su se dijelili na kategorije prema veličini zemljišnog
posjeda kojim su raspolagali.157
Položaj Vizantije na prostoru današnje Crne Gore naglo počinje da
slabi poslije Saracenskih pohoda 841. godine, da bi već poslije otpočinjanja bugarsko–vizantijskog sukoba 905. godine, došlo do potpunog organizovanja slovenskih plemena na ovim prostorima.
Osnivanjem slovenske države Duklje oživljava i Prevlaka, pa
Dukljanin158, bilježi da su na njoj postojali tvrđava i dvor. 159 Na ovo ostrvo je kao samostalni vladar Duklje, pravo polagao Vladimir (980–
1015), a kasnije je kao zet cara Samuila dobio na upravu cijelu Dračku
temu.160 Od Dukljanina saznajemo da je u Crkvi sv. Gabrijela na ostrvu
Stradioti od strane Kotorana ubijen Dragomir161, gospodar Huma i
Trebinja, koji je poslije Vladimirove smrti ustao da osvoji zemlje svojih
otaca.162
Kotorani su poslije smrti bugarskog cara Samuila i dukljanskog
kralja Vladimira, smatrali da je korisno ubiti Dragomira jer će se tako
domoći slobode, "ubivši onoga, koji je poslednji od domaćih vladara",
jer ako ga ne ubiju da će ih i on onako tlačiti kao njegov otac Petrislav i
brat Vladimir.163
Na osnovu Dukljaninovog teksta lako se može zaključiti da su sav
prostor oko Kotora ranije zauzimali Petrislav i Vladimir.
Neprijateljski odnos Kotorana prema dukljanskim vladarima i
njihova naklonost Vizantiji sasvim je razumljiva. Oni rijetki primorski
157
Stratiotes, grč. vojnik.
Pop Dukljanin, anonimni autor Kraljevstva Slovena, nazvanog Ljetopisom i
Barskim rodoslovom. Izdanja; M. Orbini 1601, J. Lucius 1668, Schwandtner 1748, J.
Subotić 1853, I. Črnčić 1874, F. Šišić 1928, Anonim u Archivo storico u Rimu 192627, V. Mošin 1950, V. Mijušković 1967. Preuzeto od Radoslava Rotkovića, Odakle su
došli preci Crnogoraca, Podgorica 2000, 306-307.
159
Prema Ljetopisu, legendarni hromi Legeš sa ženom Lovicom je stolovao u
Kotorskom zalivu. "..in loko qui Traiectus dicitur, ubi castelum sibi construxerat et
curiam..". Po mišljenju Slavka Mijuškovića "Trajektus" se nalazi na Rosama. Dr
Slavko Mijušković, Još jedan prilog za toponim "Traiectus" u Boki Kotorskoj, Glasnik
Cetinjskih muzeja XI, Cetinje 1978.
160
Dr F. Milobar, Dukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo
1900, 257.
161
Stric sv. Vladimira, otac dukljanskog kralja Vojislava, (1038–1050).
162
"Toga radi, došavši u Kotorski zaliv, naredi da se vojska preveze. Pošto su
Kotorani pripremili male lađe, izniješe pred njega hleb, vino i razne hrane na pretek i
pozovu ga na ručak na ostrvo svetog Gavrila". F. Šišić, Ljetopis popa Dukljanina,
Beograd/Zagreb 1928. Dr S. Mijušković, Ljetopis popa Dukljanina, Titograd 1967.
163
Radoslav Rotković u svom radu ubjedljivo dokazuje da je Dragomir
Vladimirov stric. R. Rotković, Kraljevina Vojislavljevića XI-XII vijeka, Podgorica
1999, 141-212.
158
40
gradovi, među kojima i Kotor, koji su sačuvali svoju nezavisnost dugo
su vremena na doseljene Slovene gledali kao na varvare. Kotor je u
Vizantijskom carstvu prepoznao najsigurnijeg zaštitnika svog latinskog
stanovništva, rimskih potomaka i njihove imovine.
Kada je Dragomirov sin Vojislav, (1038–1050), obnovio dukljansko kraljevstvo, on je u svom posjedu takođe imao Grbaljsku župu
koja gravitira prema Kotoru. Grbalj u nasljedstvo od oca dobija najstariji
Vojislavov sin, Gojislav (1050–1052), a poslije njegove smrti i ovu župu
preuzima njegov brat Mihajlo, (1053–1081). Mihajlo, koji se sa pravom
može smatrati najmarkantnijom ličnošću u Dukljanskoj kraljevini,
učvrstio je državu i izgradio dobre odnose sa susjedima, Petrom
Krešimirom, Normanima u Južnoj Italiji164, a ustupajući Vizantiji Drač,
bio je upisan u prijatelje Carstva.165
38. DUKLJANSKI KRALJ MIHAILO
Upravo u vrijeme kralja Mihaila, 1054. godine, dolazi do konačnog raskola između istočnog i zapadnog krila hrišćanske Crkve. Raskol
je išao na štetu Istočne crkve i Vizantije, koja se nije pokazala dovoljno
jakom da sačuva Hristov grob od nevjernika i jeretika. Period od raskola
u Hrišćanskoj crkvi pa do obnove Barske arhiepiskopije i postavljanja
prvog latinskog arhiepiskopa u Baru166, 1067. godine je razdoblje u
kojem dolazi do potpunog učvršćenja Dukljanskog kraljevstva.167
U toku XI vijeka dolazi i do konačnog slabljenja vizantijske vojne
moći na ovim prostorima. Raniju praksu da svoju vlast uspostavljaju
silom i vojnim pohodima Vizantija mijenja, pokušavajući da slovenske
vladare prikloni sebi dajući im vojnu službu i titule ili da unosi razdor
među njima. Sa druge strane Rim je ulivao povjerenje kod slovenskih
vladara, nudeći im civilne insignacije vlasti, kraljevska znamenja i
"samostalnost" njihovih crkvenih organizacija. Na ovaj način, kao i
preko svojih misionara, katolička crkva se veže za građanstvo i bogate
trgovce, polako preuzimajući i jake trgovačke gradove kakav je i Kotor,
nudeći im sada zaštitu slovenski vladara i stvarajući međusobno
povjerenje. Rim za uzvrat takođe počinje da dobija i povlastice od
slovenskih vladara.
Oni katoličkom kleru daju zemlju, dozvole za podizanje manastira
i crkava, postaju zaštitnici monaha na teritoriji svoje države i sami se
pojavljuju kao ktitori crkvenih objekata. Nema sumnje da su u vremenu
nedefinisanih razlika između ovih dviju crkava, osnovni razlozi kralja
Mihajila da se u potpunosti okrene Rimu, bili osim svešteničkog i
164
Ćerka kralja Mihaila bila je udata za Normanskog vojskovođu
Longibardopula. F. Milobar, n.d., 301. Takođe se smatra da je Longibardopul bio
langobardski plemić u vojsci Normana i Dukljana, Istorija Crne Gore I, 328.
165
Dr Fran Milobar, n.d., 303.
166
Vizantijski period Barske mitropolije gotovo je nepoznat, V. Nikčević,
Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, 6-15.
167
Ovo pitanje bilo je konačno rješeno za vrijeme pape Aleksandra II (10611073) i dukljanskog vladara Mihaila, kada je bilo određeno da se Bar učini crkvenom
mitropolijom i da se na njega prenesu sva prava i povlastice nekadašnje Dukljanske
crkve. V. Marković, n.d.
41
crkvenog nasleđa uglavnom politički. U XI vijeku ne bilježe se ni sukobi
između arhiepiskopije u Baru i Dubrovniku, zahvaljujući izuzetnoj moći
tadašnjeg dukljanskog kralja Mihaila.168
Vrijeme kralja Mihaila takođe je obilježeno stabilnim društvenim
relacijama koje oživljavaju izgradnju crkvenih objekata. Zato ovdje ne
treba isključiti mogućnost da je uporno nastojanje Mihajla da od Pape
dobije krunu i plašt moglo uticati da se upravo on pojavi kao ktitor
Crkava sv. Mihaila u Stonu i na Prevlaci.169
Mišljenje da su Dukljanski vladari u drugoj polovini XI vijeka,
gradili manastire i poklanjali ih benediktincima učvršćuje i povelja
kralja Radoslava, Mihajlovog brata. On je 1058. godine, sa svojom ženom Julijom, na mjestu Baleni kod Trebinja, sagradio Manastir i poklonio ga monasima sv. Benedikta.170
U arhivskoj građi nema nikakvih podataka o osnivanju benediktinskog bratstva171 na Prevlaci, niti dokaza da su benediktinci tu ostali do
pojave pravoslavnih kaluđera.172 Na samom terenu Crnogorčević je
našao i sa crtežom objavio jedan epigrafski fragment. 173 Mjesto nalaza su
ruševine Crkve sv. Mihaila174, a na ovoj nadgrobnoj ploči ostao je sačuvan dio natpisa: "AD HONO...RI ABBATIS". Ovaj opat koji se navodi
u natpisu mogao je biti samo starješina benediktinskog manastira, a sam
natpis prof. dr Jovan Kovačević je datirao u XI ili čak XII vijek.175
168
V. Nikčević, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, 3-10.
Ova Crkva nalazi se na vrhu brijega koji dominira stonskim poljem. Nju je
podigao dukljanski kralj Mihailo u drugoj polovini XI vijeka. Lj. Karaman, Crkvica sv.
Mihaila u Stonu, Vjesnik Hrvatskog arheološkog društva XV, Zagreb 1928, 81-102.
170
"Ja kralj Radoslav...sa svojom ženom Julijom i sinom Branislavom želim
da se sagradi Manastir na Baleni i da se da monasima Sv. Benedikta od Lokruma"
(1058). V. D. Nikčević, Župani i plemići Zahumlja, Vrijeme Kraljeva, Monumenta
Montenegrina III, 64. Isto R. Rotković, Kraljevina Vojislavljevića, 300-301.
171
Benediktinci, monaški red svetog Benedikta (480-543), iz Nursije, osnovan
je u VI vijeku u Monte Kasinu. Pravila Benedikta iz Nursije su prihvatili svi
zapadnoevropski Manastiri. Po ovim pravilima, pored molitvi svakodnevno zanimanje
monaha trebao je biti fizički ili umni rad. Ovaj intelektualni rad je podrazumjevao
prepisivanje knjiga.
172
I. Božić, Prevlaka, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963, 197. Ivo
Stjepčević smatra da su benediktinci na Prevlaci boravili prije XII vijeka, n.d., 7. Na
osnovu isprave kotorskog biskupa Maja 1066. godine, prilikom posvećenja novih
oltara u Crkvi sv. Tripuna među prisutnim licima navodi se i opat "sancti Michaelis
Catarensis". Ovog opata je Vasilije Marković u svom radu vezao za Prevlaku što nije
pouzdano.
173
M. Crnogorčević, n.d., 19. Tabla 4. Isto I. Stjepčević n.d., 7.
174
Ulomak pravougaone ploče, dug 15 a širok 10 cm, razbijen sa tri strane,
nađen je u sjevernom krilu Prevlačke crkve pod olukom, koji je spajao proshomidiju sa
sjevernom prostorijom. M. Crnogorčević, n.d., 19.
175
I. Božić, n.d., 197.
169
42
Poznato je da su u XI vijeku benediktinci176, iz Italije bili izuzetno
aktivni u osnivanju svojih središta na ovoj obali Jadrana. Prilikom
osnivanja manastira koristila se ustaljena praksa da se kod gradnje novih
kultnih središta formom i imenom podražava neko svetilište koje već
postoji. Mada nema neposrednih istorijskih podataka, veoma je
vjerovatno da su osnivači Prevlačke opatije pronašli da samo ostrvo
Prevlaka potsjeća po mnogo čemu na slavnu normandijsku opatiju Mont
Saint Michel, koja se od osnivanja naziva Tomba.177
Širenju kulta sv. Mihaila najviše je doprinijelo svetilište na Monte
Garganu u Južnoj Italiji gdje je zaživjela legenda o njegovom
pojavljivanju krajem V vijeka. Oltar ove crkve podignut je na jednoj
pećini kojih ima puno u ovom kraju. Sa Monte Gargana kult arhanđela
Mihaila širio se po Evropi a crkve su mu građene vrlo često na nekom
uzvišenju, iznad neke pećine ili kripte.
39. GROB (KRIPTA) U APSIDI CRKVE SV. MIHAILA NA PREVLACI
Pod direktnim uticajem Monte Gargana, podignuto je i najčuvenije
kultno sjedište sv. Mihaila u Francuskoj Mont Saint Michel. Ova Crkva
nalazi se na poluostrvu, granitnoj stijeni koja se nalazi na deset
kilometara od Avranša u Normandiji. Prilaz stijeni do izgradnje kamenog prilaza bio je moguć samo u časovima osjeke. Tu je 709. godine,
posvećena najstarija Crkva sv. Mihaila. Crkvu je podigao episkop Avranša, Ober, (Autbertus), koji je u nedostatku prirodne pećine, kripte,
jednu iskopao u stijeni.178
176
"Benediktinski kaluđerski red, u svom vremenu, odigrao je važnu ulogu u
afirmaciji uticaja i ugleda hrišćanskog vjeroučenja i širenja znanja iz oblasti klasičnog
latiniteta prilagođenog potrebama hrišćanske ideologije i filozofije. Kroz tako
transportovano učenje, kroz početke pismenosti, književnosti i kulture u širem
značenju, prolazila je i srednjovijekovna Duklja. Za ono što je postigla na tom polju
duguje prvenstveno benediktincima.
Pod neposrednim uticajem Pape, sprovodeći njegov vjersko–politički program,
benediktinci su vjerovatno još sredinom VII vijeka zakoračili na istočnu jadransku
obalu, (jasno imajući predstavu gdje da osnuju svoje opatije i kako će one izgledati),
da bi u nekom narednom periodu, posebno od X do XII vijeka, odigrali prvorazrednu
ulogu kao vjerski misionari, kulturni poslanici duž istočne jadranske obale,
ostavljajući značajne tragove i u području Dukljanskog primorja. U brojnim crkvama i
manastirima (opatijama), Dukljanskog primorja, benediktinci su širili pismenost,
razvijali i njegovali one vještine i znanja kojima su u prvom redu, podupirali
hrišćansku vjeru, njene institucije i oblike djelovanja. Najprije su imali za cilj da dio
domaćih ljudi, iz uglednih društvenih staleža, nauče pismenosti i uliju im ona znanja
koja su im obezbjeđivala značajnu društvenu poziciju i uticaj, ne samo na vjerskom,
već i političkom i kulturnom polju. Rukovođeni tim pobudama, benediktinci, koji su
djelovali na istočnoj obali Jadrana morali su poznavati i jezik starosjedilaca". D.
Živković, Istorija Crne Gore, Cetinje 1989, 93-118.
177
Kada su se monasi reda sv. Benedikta počeli širiti po svim krajevima
Evrope, oni su i na prostoru Dukljanskog primorja osnivali mnoge Manastire, između
ostalih: sv. Mariju u Risnu, sv. Đorđa pod Perastom, sv. Petra u Bogdašićima, sv. Luku
u Krtolama i sv. Mihaila na Prevlaci (St. Michael de Tombe). Istorija Crne Gore I,
Titograd 1967, 355.
178
I. Božić, n.d., 201. Iz starijeg izvora, Cabrol–Leclercq, Dictionnaire
d'archeologie chretienne, Paris 1933.
43
Ta prva Crkva doziđivana i nadgrađivana sledećih vijekova postala
je od druge polovine X vijeka, 966. godine, središte benediktinske
opatije koju je osnovao normandijski vojvoda Rihard II.179 Crkva na
Mont Saint Michelu poslužila je za ugled drugim hramovima posvećenim arhanđelu Mihailu koje su benediktinci podizali na brežuljcima iznad mora.180
Ono što posjetiocu181, odmah skrene pažnju kada prilazi ovom
značajnom francuskom kulturno istorijskom spomeniku i atraktivnoj
turističkoj destinaciji je veliki i visoki zvonik Crkve koji stremi ka
nebu.182
40. MONT SAINT MICHEL U NORMANDIJI
Mont Saint Michel dugo je zadržao i svoj stari naziv Tumba, koji
mi nalazimo i za stari Prevlački manastir. Sve ovo nam daje za pravo na
zaključak da su benediktinci osnivajući na Prevlaci svoju opatiju, željeli
da podražavaju čuveno normandijsko svetilište i da su zajedno sa kultom
sv. Mihaila prenijeli i sam naziv Tumba što prilikom osnivanja crkava
nije bila rijetka pojava. Poluostrvo Prevlaka je približno istih dimenzija
kao stijena na Atlanskoj obali a takođe se u vrijeme plime pretvara u
teško pristupačno ostrvo. Monasi koji su došli iz Južne Italije bili su
dobro upoznati sa kultom sv. Mihaila u Monte Garganu i Mont Saint
Michelu. Takođe je jadranska obala bilo pogodno tlo za širenje kulta sv.
Mihaila koji je i potekao sa izvora istočne crkve.
Čitavu pretpostavku upotpunjuje podatak da se Kotorski biskup
pominje od 1062. godine, kao sufragan arhiepiskopije u Bariju.183 Iako
su postojali pokušaji da Kotorska biskupija potpane pod jurisdikciju
Dubrovačke ili Barske arhiepiskopije, ovaj je grad rješenjem papske
kurije od 1172. godine, ostao vezan za Bari koji je bio pod normanskom
vlašću.184
Ivan Ostojić je u svom radu, skrenuo pažnju da nedostatak istorijskih podataka umanjuje vjerodostojnost ove teze, a isključuje i mogućnost da je poluostrvo Prevlaka svojim izgledom moglo asocirati
benediktinske monahe na u to vrijeme, (XI vijek), slavni Mont Saint
179
F. Ardent, Histoire de la fondation de l'eglise et abbaye du Mont St.
Michel, Avranches 1862.
180
I. Božić, n.d., 202. Iz starijeg izvora Emile Male, Art et artistes du Moyen
age, Paris 1947.
181
Svake godine poluostrvo Mont Saint Mishel posijeti preko 2 miliona i 200
hiljada hodočasnika i turista. I sam sâm imao priliku da posjetim Mon San Mišel tokom
boravka u Francuskoj 1994. godine.
182
Zvonik Prevlačke crkve Crnogorčević naziva graditeljskim remek djelom.
Predanje kazuje da se sa zvonika vidjelo "veliko more", more van zaliva, otvoreno
more prema Bigovu, i da je zvonik prilikom pada "oškropio đuraševićke domove pri
obali", skroz na suprotnoj strani. Kod Crnogorčevića takođe bilježimo da je pri opisu
Prevlačkog manastira na sjevernoj strani Crkve zapazio četvorougaonu izdubinu
(kriptu?), za koju nije bio siguran ni da je bunar, ni nešto tome slično. M.
Crnogorčević, n.d., 10.
183
Ovaj grad su 1071. godine Normani oteli od Vizantijaca.
184
Kotorska episkopija je od 1166. pa do 1179. godine bila podređena Barskoj
arhiepiskopiji. Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta
Montenegrina VI, Podgorica 2001, 14-26.
44
Mishel.185 On zaključuje da nije na odmet tražiti uticaje i sličnosti, ali se
ne može, samo na osnovu toga što su dva mjesta nosila isto ime stvoriti
zaključak da su te crkve preuzele ime jedna od druge.186
Ovdje se postavlja osnovno pitanje, što je monaha, hodočasnika sa
Mont Saint Mishela moglo potsjetiti da Prevlaka liči na normandijsko
ostrvo. U tom smislu treba razumjeti da današnji izgled Mont Saint
Mishela, gotička crkva i odbrambeni zidovi ne mogu predstaviti autentični izgled ostrva i njegove Crkve iz X vijeka. Zato i neki podaci,
koji se sa stručne i naučne strane ne mogu smatrati relevantnim, mogli
su u XI vijeku biti osnovni razlozi da nekog monaha koji je bio u
Normandiji, Prevlaka privuče svojim izgledom, potsjeti na Mont Saint
Mishel i da to bude inicijalni razlog da se na ovom mjestu podigne
opatija posvećena sv. Mihailu.
Granitna stijena na kojoj leži Manastir u Normandiji i danas je
obrasla zelenilom na svakom mjestu gdje ga nije istisnula neka građevina, pa ne treba sumnjati da je ovo ostrvo bilo još bujnije zelenilom u
XI vijeku. U istom zalivu pored Mont Saint Mishela-Tombe, nalazi se
ostrvo koje nosi naziv Tombelaine.187
U Kotorskim notarskim knjigama susrećemo na više mjesta toponime Tombe i Belile kao latinske nazive za selo Bjelila na Brdima u
blizini Prevlake gdje se nalaze ruševine Crkve sv. Spasa. Blizina ostrva
Stradioti i Otoka188, kao i niz drugih detalja mogli su kod benediktinskih
monaha stvoriti utisak o sličnosti ovog mjesta sa njima dobro poznatim
normandijskim svetilištem.189
185
I. Ostojić, n.d., 491-499.
I. Ostojić, n.d., 498.
187
Tombelaine,Tomboleto, Tumbela. Na ovom drugom ostrvu je prema
romanima o vitezovima Okruglog stola, div ugrabio Helenu, vjerenicu kralja Artura.
Žalosni kralj je na tom mjestu podigao kapelu koja se po otetoj Heleni prozvala Tombe
Elaine (Jelenina grobnica). F. Enaud et L. Joubert, Le mont saint Michel, Notices
archeoloques, Paris 1966. Mont saint Mishel se zvao Tumba a Tombelaine kao manji
Tumbella, I. Božić, n.d., 200-204.
188
U Samostanu posvećenom Bogorodici, koji je na ovom ostrvu po analima i
dokumentima sagrađen u XV vijeku, kao spolije su ugrađeni mnogobrojni fragmenti
tročlane prepletene ornamentike koji upućuju na period od IX do XI vijeka. Kako se na
ovom ostrvu nigdje nije mogao prepoznati ni najmanji trag neke preromaničke
građevine, Đurađ Bošković je rekognoscirajući ovaj teren 1937. godine, pretpostavio
da ovi fragmenti možda potiču sa Stradiota. I Ilija Pušić je u svom radu izdvojio
fragmente koji izvjesno pripadaju X odnosno XI vijeku. I. Pušić, Preromanska
dekorativna plastika na Otoku-Boka Kotorska, Starine Crne Gore V, Cetinje 1975,
235-243. U Tivatskom centru za kulturu do skoro se nalazio veliki broj fragmenata
dekorativne plastike sa Prevlake koji nije naučno obrađen. Analizom razvoja i datacije
dukljanske preromaničke skulpture i njenim manifestacijama u Crnoj Gori bavio se za
sada jedino istoričar umjetnosti Branislav Borozan.
189
U istoriji ovog francuskog ostrva često je bilo sporno, zbog njegovog
graničnog položaja da li pripada Normandiji ili Bretanji, a oko njega je u srednjem
vijeku stvorena i komuna, Metohija sv. Mihaila. Na obali pored Mont Saint Mishela i
danas pasu brojna stada ovaca, upravo onako kako se nekada i vodila stoka na ispašu u
okolini Prevlake.
Takođe u njegovoj okolini ima mnogo prirodnih staništa rezervata ptica upravo kao i u
okolini Prevlake. Ono što se smatra posebnim kuriozitetom normandijskog svetilišta je
osjeka, ciklično povlačenje mora po par kilometara. U tom vremenu, svakih šest sati,
oko ostrva se formira jedno ogromno blatnjavo prostranstvo. Taj vremenski interval
lokalni ribari koriste da iz ovog blata vade gliste i račiće koje kasnije koriste za
lovljenje ribe. I pored činjenice da se nivo vode u Bokokotorskom zalivu znatno
186
45
Dukljanski kralj Mihajlo, pored svoje ćerke i svog sina Bodina je
vjenčao normanskom plemićkinjom Jakvintom, ćerkom Argirica,
uglednog građanina Barija koji je bio vođa normanske stranke u ovom
gradu.
Bliske i konstantne veze Apulije i Duklje, kao i gore navedeni
podaci daju dovoljno osnove za pretpostavku da se čuveni kult normandijskog arhanđela Mihaila i sam naziv Tomba presadio na poluostrvo Prevlaka u Tivatskom zalivu. Jake veze benediktinaca iz Normandije sa svojim središtem u Južnoj Italiji i njene bliske veze sa istočnom
obalom Jadrana čine ovu pretpostavku mogućom a kroz prizmu istorijskih događaja i veoma prihvatljivom.
41. DUKLJANSKI KRALJ BODIN
Po Ljetopisu Popa Dukljanina, iza Mihailove smrti Dukljom jedno
vrijeme upravlja njegov brat Radoslav. On je oslobodio Bodina iz
zarobljeništva u Antiohiji i dao mu na upravu Grbalj i Budvu.190
Dukljanska istorija poslije smrti kralja Bodina (1101/2), ispunjena
je teškim borbama za presto između njegovih brojnih potomaka i
srodnika. Za oko pola vijeka izmijenilo se sedam vladara Duklje, jednih
vjernih vazala Vizantije a drugih njenih ljutih protivnika koji su težili za
nezavisnošću zemlje. Centralna ličnost ovih dešavanja je Bodinova
supruga Jakvinta koja na granici između materinstva i zločina pokušava
da obnovi kraljevstvo svoga muža i teži da na čelo Duklje postavi svoga
sina Đorđa.
Jakvinta je živjela u Kotoru, gdje je Ljetopisac nalazi kako sprema
otrov za svoje rođake i neprijatelje. Da li je Jakvinta boravila na Prevlaci
u Kaštiju nema podataka ali Pop Dukljanin navodi da je bila uhvaćena
"negdje kod Kotora" i zatim odvedena u Carigrad gdje je i umrla.
Bodinov i Jakvintin sin Đorđe, uspio je u dva navrata, (1114-1118.
i 1125-1135), da preuzme vlast u Duklji od svog rođaka Grubješe.
Đorđe "Bodinović" je svojom poveljom Kotoru "mnoge slobodštine i privilegije poklonio", pa i samu Crkvu sv. Mihaila na Prevlaci.191
Ova najstarija povelja kralja Đorđa je iz 1115. godine i ona je izdata u
vrijeme kotorskog episkopa Grimalda, (1090-1124). Ne može se uzeti
kao pouzdano da je kralj Đorđe samo protokolarno poklonio Crkvu na
Prevlaci Kotoranima192, već se povelja treba vezati za dva važna istorijska događaja. Jedan je interes Kotorske episkopije da u svijetlu sukoba
uvećao, (jedan metar za hiljadu godina), tivatski ribari i danas odlaze barkama južno od
Prevlake u njenoj neposrednoj okolini u mali zaliv, (calanque, franc. zaton, uvalica),
koji oni još zovu Živi mulj. U vrijeme osjeke ribari na ovom mjestu iz blata vade račiće
"kanjoče", (cancre, franc. Morski rak), koji se kasnije koriste kao idealan mamac za lov
na kvalitetnu ribu.
190
Za Mihailovog sina Bodina, veže se izdavanje jedne povelje kojom on
daruje benediktinskom samostanu na ostrvu Lokrumu selo sv. Martina blizu
Dubrovnika. Povelja se datira oko 1100. godine. F. Milobar n.d., Kukuljević, Codex
Diplom. Regni Croat. Slav. Dal. I, F. Šišić n.d., B. Šekularac, n.d.
191
Srpsko-dalmatinski magazin, Zadar 1849, 179. S. Vulović, Crkva katolička
i vjeroispovijedanje istočno u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875, 20-21. I. Stjepčević,
Prevlaka, 6. Preuzeto iz starijeg izvora Flaminio Corneto Caharus, Dalmatie Civitas,
Patavili I, 759.
46
Bara i Dubrovnika, izdvoji prostor svoje dijeceze, a drugi razlog je
potreba kralja Đorđa da u borbi za presto zadobije oslonac Kotora i
njegove Crkve.193
Od Dukljanina saznajemo da je od brojnih nevolja i ratova zemlja
toliko opustjela da se pored naroda čak i Kotor pobunio protiv kralja
Đorđa.
Bježeći Đorđe se sklonio u primorski grad "Obolon"194, a prateći
priču Frana Milobara zaključujemo a to i Ljetopisac kaže da je Gradinja
jureći Đorđa zauzeo cijelu teritoriju do Kotora195, osim Kaštija gdje se
kralj i njegova posada održavala.196 Dukljanin dalje nastavlja: "Tada oni
koji su se smatrali prijateljima i veoma bliskim kralju i koji su jeli
njegov hleb, podigoše protiv njega svoje potčinjeno ljudstvo. Tako jedni
spolja a drugi iznutra predadoše tvrđavu". Kralj Đorđe je predat
Vizantiji gdje umire u ropstvu u Carigradskom zatvoru. Predajom kralja
Đorđa neđe oko 1135. godine, vlast u Duklji preko svojih vazala ponovo
preuzima Vizantija.197
Prvi konkretni pomen Prevlake, nalazimo u najstarijoj povelji koju
je 1124. godine izdao kotorski biskup Urzacije, odmah nakon što je
naslijedio episkopa Grimalda. Tekst ove darovštine dijelimično je
192
Sudskim sporom iz 1114. godine, saznajemo iz riječi sudije Gerdona, da je
Crkva sv. Martina na Lokrumu: "Od početka bila kraljevska". U svojoj presudi on
zaključuje da su svjedoci izjavili: "Što smo mi sigurno čuli, da je Crkva sa svojim
nasledstvom uvjek bila kraljevska". V. Nikčević, Kralj Đorđe, sin kralja Bodina,
Odluka sudije Gerdona, Monumenta Montenegrina III, 72. Isto R. Rotković,
Kraljevina Vojislavljevića, 302-303.
193
Na jednu povelju kralja Đorđa, Bodinovog sina, poziva se i izvjesni
Boliaci, u sporu oko Crkve sv. Viktora, između 1154. i 1170. godine. Ovaj Boliaci,
tvrdio je da je crkva sv. Viktora njegova i da o tome on ima povelju kralja Đorđa. D.
Sindik, Pontifikat Kotorske biskupije u Lenjingradu, Istorijski časopis XXXI, Beograd
1984, 53-67.
194
"Ali vidjevši da ga progone sa svih strana, kralj ne znajući šta da radi, uđe
u tvrđavu koja se zove Obolon". S. Mijušković, n.d., "Introvit in castelum, qui Obolon
dicitur". Isto, Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 402. Ferdo Šišić za ovu tvrđavu
kaže da je Obod na Rijeci. U Imeniku geografskih naziva srednjovijekovne Zete od
Gavra Škrivanića, pod nazivom Obod se pominje njegov stariji oblik Obolon iz
Ljetopisa Popa Dukljanina. Mirko Kovačević negira da je Obolon, Obod na Rijeci
Crnojevića i precizno ga locira na utvrđenju Oblun na Malom blatu. M. Kovačević,
Gdje se nalazio Obolon popa Dukljanina? Starine Crne Gore V, Cetinje 1975, 141153.
195
"Tada je Gradinja zadobio teritoriju do Kotora, osim tvrđave u koju se
kraljeva posada održavala. Međutim, vojskovođa (Aleksije Kontosteton) dođe u
Skadar, a Gradinja mu poruči da što prije stigne kako bi zauzeli tvrđavu i uhvatili
Kralja". S. Mijušković, n.d.
196
Da je kralj Đurađ imao zamak na Prevlaci teško je dokazivao mada se
takvo mišljenje ne može u potpunosti odbaciti. Ogromnim kamenim kolosima,
zamkovima po zapadnoj Evropi rađenim u XII i XIII vijeku prethodili su tokom X i XI
vijeka sasvim jednostavni drveni zamkovi. Podizanje ovakvih objekata nije tražilo
mnogo godina rada, već samo prirodno dobro zaštićeno mjesto, van gradskih zidina. I
pored protivljenja sveštenstva zamkovi su se često nalazili u blizini vangradskih crkava
i služili su kao ljetnikovci. Vladari, vitezovi i krupni feudalci, gradili su zamkove koji
su imali više redova utvrđenja i nekoliko dvorišta a u centru utvrđenja uzdizala se
glavna kula. Zamkovi od kamena najranije se počinju zidati u Italiji još u XI vijeku ali
njihove razvaline nijesu ostale sačuvane. A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog, O. L.
Vajnštajn, Istorija Srednjeg vijeka I, Beograd 1950.
197
Dr Slavko Mijušković, n.d.
47
sačuvan i glasi: "Ja Ursacije biskup, zajedno sa priorom Melom i kotorskim plemićima...po prvi i drugi put vijećnici zazvonismo u zvono, i
dajemo Tumbu sv. Arhanđela Crkvi sv. Trifuna...Ako je neko nasljednik
na "Tumbam"... Budući da niko nema neko nasljedstvo na "Tumbam". A
ako neko bude pokušao da ukine ovu donaciju ili učini spletku, od strane
svemoćnog Boga, blažene Marije uvijek Djevice i Svih svetih biće
ekskomuniciran i osuđen sa onima koji su osuđeni".198 Ovom poveljom
daruje se Crkva sv. Mihaila, Crkvi sv. Trifuna i posebno se naglašava da
niko od svjetovnih lica nema nasljedstvo na Tombi, što nas navodi na
pomisao da je ona nekada pripadala kralju ili dinastiji. Da se sva
imovina i svi prihodi od Crkve sv. Mihaila upućuju kao donacija Crkvi
sv. Trifuna potvrđuju i dokumenta izdata 1181, 1182. i 1200. godine.199
Sa episkopom Malonom 1166. godine, Kotor potpada pod crkvenu
vlast Arhiepiskopije u Baru. Zbog sporenja između Bara i Dubrovnika i
papske odluke da Barska episkopija bude podložna Dubrovačkoj
arhiepiskopiji, 1179. godine, Kotorska episkopija, ponovo biva vraćena
pod crkvenu jurisdikciju Barija. Odmah nakon ponovnog priključenja
Bariju, Kotorski episkop Buchius 1181. godine, potvrđuje da se Kotor
treba smatrati vlasnikom Tumbe sv. Arhanđela Mihaila.200
42. ŽIVI MULJ TIVATSKI ZALIV
VIII
PREVLAČKI MANASTIR OD XII DO XV VIJEKA
Poslije smrti vizantijskog cara Manojla I Komnina, (1143-1180),
raški župan Stefan Nemanja, zauzeo je čitavo primorje sa Kotorom
1185. godine. Tom prilikom došao je i Grbalj u ruke Nemanjića i ostao
neprekidno u njihovoj vlasti sve do sloma srpske srednjovijekovne države.201
198
Darovnica episkopa Ursacija, V. Nikčević, Monumenta Montenegrina VI,
Podgorica 2001, 38. Isto R. Rotković, Kraljevina Vojislavljevića, 308-309.
199
D. Sindik, n.d., 53-67.
200
I. Stjepčević, Prevlaka, 7. Iz starijeg izvora Farlati, Cornelius, 434.
201
Stefan Prvovjenčani (1196-1224), Radoslav (1224-1231), Vladislav (12311243), Stefan Uroš (1243-1276), Dragutin (1276-1282), Uroš II Milutin (1282-1320),
Stefan Uroš II Dečanski (1320-1331), Stefan Dušan Silni (1331-1355), Stefan Uroš IV
Nejaki (1355-1366).
48
Dolazak Nemanjića i prestanak brojnih sukoba u izvjesnom smislu
odgovara svima. Kotor je otvorio kapiju Nemanji a zatim proširio
trgovinu po srpskim teritorijama i preuzeo trgovački prostor onih gradova koji su teško stradali od raške vojske. Kotorani su takođe preuzeli i
obavljanje diplomatskih poslova za račun srpskog dvora. Stefan Nemanja nije dirao vlast gradske uprave, Kotor se upravljao po svom
Statutu a kovao je i svoj novac. Da se Nemanja nije miješao ni u crkvene
stvari vidi se po tome što je Urzacijevu darovštinu potvrdio biskup
Buchius 1181. godine, neposredno pošto je Nemanja ušao u Duklju.202
Dukljani iz Grbaljske župe takođe su sa zadovoljstvom prihvatili
vladare iz dinastije Nemanjića koji su isticali i naglašavali svoje dukljansko porijeklo. Oni su u početku svoje vladavine na ovim prostorima,
nastavili identičnu politiku dukljanskih vladara, obavljanje službi na
slovenskom jeziku u katoličkim crkvama i borbu protiv grčkog vjeroispovijedanja i crkve.
Iz ovog vremena sačuvana je Povelja 203, kralja Srbije i Primorja,
Radoslava, kojom se Kotoranima potvrđuje darovnica dukljanskog
kralja Đorđa.204
"Ovom Poveljom se potvrđuje povlastica kralja Đorđa, koju su isti
kotorski patriciji donijeli gospodaru kralju Radoslavu i njegovoj braći
Vladislavu i Urošu. Oni su Povelju, napisanu 1115. godine od Hristovog
rođenja, 13. avgusta, poznali kao istinsku, zakonitu i valjanu i osnažili
je ovim pismom, koje sam ja po nalogu i zapovjesti mog gospodara
kralja i njegove braće svojeručno potpisao i dao... dana 10. jula godine
od Rođenja 1250. i zapečatio mojim običnim pečatom. Stefan Radoslav,
milošću Božjom kralj Srbije i Primorja. Gospodari Vladisav i Uroš".205
202
I. Stjepčević, Prevlaka, 7. Iz starijeg izvora Farlati, Fl. Cornelius.
Ovaj dokument je kao Povelju kralja Radoslava iz 1230. godine, objavio
Rački u svojim Prilozima i vezao je za 1215. godinu i Vukanovog sina Đorđa? Dr F.
Rački, Prilozi za zbirku srpskih i bosanskih listina, RAD Jugoslovenske akademije I,
Zagreb 1867, 130.
204
"Na ovaj način potpuno vjerni naši građani i patriciji kotorski uvjek su
nam poslušni, pokoravaju se našoj volji i u svemu slušaju ono što im kažemo. Nikada
se nijesu pokazali nepokorni prema našim nalozima. Oni su nam pokazali ponizno i
smjerno svoje povlastice i povelje i svakako povlasticu slavnog kralja Đorđa koji kad
je predao istim Kotoranima Prevlaku kao njihovu zemlju u nasljedstvo, na kojem sada
grade i obnavljaju hram sv. Mihaila koi su davno oni sami osnovali i utemeljili, sa
dobrim željama za grad Kotor i njegovu teritoriju". V. Nikčević, Vrijeme Kraljeva,
Monumenta Montenegrina III, n.d., 114.
205
V. Nikčević, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica
2001, 114. Ovako datirana povelja kralja Radoslava sama po sebi bi bila čvrst dokaz da
1250. godine na Prevlaci nije bilo sjedište Zetske episkopije. Ipak ovdje treba naglasiti
nekoliko činjenica. Nije prihvatljivo Radoslavljevu povelju datirati u 1250. godinu
kada on u to vrijeme nije više bio Srpski kralj a pitanje je da li je te godine bio živ. S.
Stanojević, Delo, Kad je umro kralj Radoslav? Beograd 1894, 323-326. Takođe nije
prihvatljiva pretpostavka Franja Račkog da je Radoslav 1230. godine svojom poveljom
potvrdio darovnicu Vukanovog sina Đorđa. Nije prihvatljivo da Vukanov sin 1215.
godine poklanja Manastir Kotoranima, koji ga po svojim poveljama Buchiusa (1181,
1182) i Urzacijevom darovnicom posjeduju još 1124. godine. Povelja kralja Radoslava
datira sasvim izvjesno iz 1230. godine i njom Srpski kralj potvrđuje darovnicu
dukljanskog kralja Đorđa iz 1115. godine.
203
49
Da je Prevlaka do sredine XIII vijeka u posjedu Kotora, vidi se po
tome što je u sporu između dubrovačke i barske crkve susret između
njenih veledostojnika obavljen na neutralnoj Prevlaci 1249. godine.206
Promjene nastaju poslije osnivanja Srpske arhiepiskopije i formiranja Zetske episkopije 1220. godine, čije mjesto osnivanja po svoj
prilici treba tražiti neđe na prostoru Podgorice ili oko Skadarskog jezera.207
O odnosima katoličkih i pravoslavnih organizacija poslije osnivanja episkopije nemamo nikakvih podataka. Usled nedostataka izvora
otežano je i u najopštijim crtama pratiti sva pomjeranja a ne može se
procijeniti i ostaje nepoznata uloga prvih srpskih kraljeva u mijenjanju
crkvene politike, jer ih neki izvori i podaci navode kao veoma naklonjene katoličkoj crkvi.208
Ovaj odnos se sasvim sigurno promijenio iza 1299. godine. Te
godine je poslije dugogodišnjeg rata sklopljen mir između Srbije i Vizantije a kralj Milutin se oženio sa jednom vizantijskom princezom.
Istorijski pomeni prodora Tatara iz 1241. godine na prostor južne
Dalmacije, nijesu dovoljni, da bi se ovom događaju sa sigurnošću pripisao odlazak benediktinskog bratstva sa Prevlake. Poznato je da su u
vrijeme Tatarskih napada stradali Kotor, Svač i Drivast, pa je sasvim
moguće da je tom prilikom stradao i Manastir na Prevlaci. Obnovu Crkve prema raspoloživim podacima započeli su Kotorani poslije ovih
događaja.209
1247. godina se može smatrati prelomnom u odnosima pravoslavne i katoličke crkve u Zeti. Te godine poslije gotovo pola vijeka stolovanja umire barski arhiepiskop Jovan I.
1248. godine, Kurija svijesna definitivne brojnosti slovenskog
stanovništva u Primorju donosi Darovnicu kojom "poklanja" pravo da se
latinska liturgija služi na slovenskom jeziku i u isto vrijeme baca
anatemu na one koji pljačkaju crkvena dobra. Preuzimanje crkava u
Primorju od strane Zetske episkopije može se vezati za vrijeme Arhiepiskopa barskog Jovana II, (1247-1252). Njegova smrt ili ubistvo u
zatvoru 1252. godine, pokazuje da se Rim nije uspio uspješno organizovati kao crkvena vlast na ovim prostorima u vrijeme Nemanjića.
206
Arhiepiskop barski Jovan iz Plano Karpina, prolazeći kroz Dubrovnik
zakazuje sastanak sa Dubrovačkim arhiepiskopom "u Kotor ili kod Svetog Mihaila u
Kotorskom zalivu, gdje se Dubrovačkom arhiepiskopu čini da je bolje". V. Nikčević,
Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, Podgorica 2001, 116.
207
Pećka patrijaršija, obrazovala se iz Srpske arhiepiskopije koja je osnovana
1219. godine, kada je za Srpskog arhiepiskopa posvećen sv. Sava. Ona je podignuta na
rang Patrijaršije za vrijeme arhiepiskopa Janićija i po volji cara srpskog Stefana Dušana
na saboru u Skoplju 1347. godine, kojemu su prisustvovali trnovski, bugarski Patrijarh
i Ohridski arhiepiskop. Priznata je i od strane Carigradske patrijaršije 1370. godine,
(33. godine kasnije), kada su se Grci pomirili sa Srpskom crkvom za vrijeme patrijarha
Filofsa i cara Lazara. Pridružena je Carigradskoj patrijaršiji 1765. godine. Koji je
prostor Pećka patrijaršija obuhvatala saznaje se upravo 1765. godine iz Protokola
Carigradske patrijaršije. U tom Protokolu ne pominje se Crnogorska mitropolija koja je
sačuvala svoju nezavisnost. P. Srećković, Srpska istorija, Objašnjenje za kartu triju
nezavisnih i samovlasnih slovenskih crkava na Balkanskom poluostrvu, Glasnik SUD
XXVII, Beograd 1870, 297-309.
208
A. Marković, Dukljansko barska Metropolija, Zagreb 1902.
209
Tatari, mongolsko pleme. U srednjem vijeku je to bilo opšte ime različitih
plemena: mongolskih, tungulskih, turskih.
50
Prvi pomen Zetskog episkopa u Boki nalazimo na natpisu u Crkvi
sv. Petra u Bogdašićima iz 1269. godine. Iza ove godine mi nalazimo
zetskog episkopa Neofita, kako na prostoru Prevlačke metohije obnavlja
i preuzima crkvene objekte i prevodi slovensko stanovništvo u
pravoslavlje. Upravo obavljanje službi na slovenskom jeziku, imalo je za
ulogu da dukljanski narod prihvati pravoslavnu crkvu kao svoju. Iz ovog
vremena sačuvano je pismo Pape kralju Urošu, u kojem ga Sveta rimska
stolica upozorava da "postoji samo jedna vjera, izvan koje se niko nije
spasio".210
U povelji kralja Milutina, Ratačkom manastiru211, izdatoj u Kotoru
15. marta 1306. godine, među potpisnicima i svjedocima nalazimo i
zetskog episkopa Mihaila.
U Kotorskom arhivu, nalaze se podaci koji govore da preuzimanje
crkava i prevod stanovništva u novu pravoslavnu crkvu nije išao
jednostavno. Kao što je već ranije prikazano veliki broj zemljoposjednika tek 1333. godine u Kotorskom sudu se predstavljao kao "ljudi sv.
Mihovila".212
U kotorskim notarskim knjigama nalazimo podatak da je kotorska
opština zajedno sa biskupom Ivanom, 15. februara 1330. godine,
odredila svoje poslanike Papi radi biskupijske imovine.213 Pod ovom
imovinom svakako se mogu podrazumjevati crkve i zemljišni posjedi i
jedino se zbog takve imovine šalje delegacija kod Pape. Kotorska opština je takođe 10. februara 1334. godine, donijela odluku da se ne može
prodati ili otuđiti svojina sv. Trifuna. Kada je u vrijeme cara Dušana i
katolička crkva došla pod njegov udar definitivno se gase sve dukljanske
tradicije.214
210
Episkop Nikola, rob roba Božjih, veličanstvenom mužu Urošu, slavnom
kralju Slovena; "...Zato opominjemo tvoje visočanstvo, zahtijevamo i podstičemo ga u
Gospodu Isusu Hristu, dok pobožno razmišljaš da postoji jedna vjera, izvan koje se
niko nije spasio i bez koje je nemoguće omiliti se Bogu, da pristupiš jedinstvu same
vjere i da nju vjerno prihvatiš i čuvaš; da ništa manje narod tvog gospodarstva koji je
podložan moći Vječnog Kralja, vratiš tom jedinstvu i da brigom o njemu, tvojim
pohvalnim i pobožnim podsticajima, nastojiš da ga sačuvaš, tako što ćeš od Očevih
svijetlosti spoznati slavu vječne svijetlosti", avgust 1288. godine, Papa Nikola Urošu,
kralju Slovena. V. Nikčević, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III,
Podgorica 2001, 118.
211
Najvjerovatnije je ovaj Manastir, benediktinskog reda osnovana u XI
vijeku, kada Monte Kasino i uopšte benediktinski red doživljava vrhunac svog
djelovanja i kada se na dalmatinskom i dukljanskom primorju osnivaju mnogi
benediktinski manastiri. M. Spremić, Ratačka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog
fakulteta VIII, Beograd 1964. Opatija sv. Marije Ratačke do sredine XIII vijeka za
svog patrona imala je arhanđela Mihaila. 1247. godine pominje se "Gualterius abbas S.
Michaelis de Reteca", Đ. Bošković, V. Korać, Ratac, Starinar VII-VIII, Beograd
1956/7, 41-70. Manastir sa Crkvom, od koje su danas sačuvani samo ostaci uzdizao se
"na isturenom , stjenovitom dijelu poluostrva", I. Božić, Prevlaka, n.d., 209.
212
Malo je vjerovatno da je Kotorski sud ranije odbijao da ih kao takve
upisuje u notarsku knjigu, s obzirom na političku zavisnost Kotora od Nemanjića.
213
"Sud potvrđuje da je opština kotorska, zajedno sa kotorskim biskupom
Ivanom odredila svoje poslanike Papi radi biskupske imovine". A. Mayer, Kotorski
spomenici I, unesak 508 od 15.02.1330.
214
"Mi opština Kotor, po običaju...odlučujemo i naređujemo da od sada pa
ubuduće ne možemo založiti ni prodati ili otuđiti blago ili svojinu sv. Trifuna, ni drugih
crkava našeg grada ili njegovog okruga. A ako se neki sudija, savjetnik ili neko drugi
usudi da učini protiv ovoga što je rečeno, svu štetu i troškove koje pomenuta crkva
51
Ponovo je kotorski biskup Sergije, pisao papi Klimentu VI, koji 6.
januara 1346. godine traži od cara Dušana da mu vrati brojne crkve na
Primorju i između ostalih i Crkvu sv. Mihaila na Tombi.215 Ovo i neka
sledeća pisma, na kraju su rezultirala poveljom cara Dušana kojom on
Kotoranima potvrđuje stare posjede u Boki.216
I kod Račkog217, nalazimo jednu od dvije povelje kojima car Dušan
vraća Crkve Kotoranima 1351. godine.218 Ovu Dušanovu povelju
potvrđuje neđe kod Skadra 1355. godine njegov sin Stefan Uroš.219
Iz vremena kada je Metohija220, sv. Mihaila bila u punoj vlasti
Nemanjića, sačuvan je na Prevlaci i jedan nadgrobni natpis.221 Natpis je
uklesan na sivoj granitnoj ploči i u prevodu glasi: "Rab Hristu Joakim, a
zvani Đuraš, unuk čelnika Đuraša Vranjčića koji bi u cara Stefana treći
vitez. Pisa se i predstavih mjeseca septembra peti dan". Na natpisu nije
bude pretrpijela od toga neka plati i nadoknadi...". V. Nikčević, Episkopi Kotora i
Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina VI, Podgorica 2001, 166.
215
"Carsku milost molimo i oprezno podstičemo da, što se tiče onog episkopa
i rečene crkve, ima drage volje da ga smatraš preporučenim iz poštovanja prema nama
i Apostolskoj stolici i istom Episkopu rečene manastire, crkve, ostrva i sela u miru da
daš, sebi i svojim pristalicama kraljevskom dobrostivošću pomogneš, tako da sam
podržan pomoću rečenih manastira, crkava, ostrva i sela gledaš na to kao na njegovu
dužnost da može da naredi, da je pravno". V. D. Nikčević, Papa Klemens kralju Raške
Stefanu, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 172.
216
"A sada, neka svima bude znano da su kod mene cara Stefana, dok sam
boravio u Budvi u Crkvi sv. Bogorodice, došli u ime svoje opštine plemići
kotorski.....koji su rekli da je gospodin Patrijarh zauzeo granice Kotora... A sa druge,
obalom mora počinje granica Kotora od strane mora do Bobovišta i jednako na
Prevlaci sve do Crkve sv. Arhanđela, koju su obnovili plemići i opština Kotor, što je
dao i potvrdio naš car Kotoru, Lušticu sa čitavim svojim dvorom i sa ravnicom,
priobaljem, kućama i sa svim lozama i svojim posjedima"... Ljeta Gospodnjeg 1351.
Stefan, milošću Božijom, car Srbije i Grčke. V. D. Nikčević, Vrijeme Kraljeva,
Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2000, 180-181.
217
F. Rački, n.d., 142-5.
218
Među istraživačima dugo vremena je vladala dilema da li su povelje
Nemanjića Kotoru "falsifikati". Kako povelja Stefana Prvovjenčanog, tako i ona kralja
Radoslava sa braćom, dvije Dušanove i jedna Uroševa. Sumnju je izazvala tobožnja
povelja Stefana Prvovjenčanog, koju je "pečatio" mileševski iguman Vasilije, a čiji je
prepis Vuk Vrčević, (sakupljač narodnih umotvorina, od 1845. godine bio je učitelj u
Grblju), poslao Vuku Karadžiću 1837. godine. R. Kovijanić, Pomeni Crnogorskih
plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek), Cetinje 1963. Međutim u
Kotorskom arhivu se nalazi dokumenat iz 1468. godine, u kojem se pominje Dušanova
povelja. Ovaj dokumenat je pronašao Miloš Milošević (R. Kovijanić n.d.). Na osnovu
analize izvora iz Kotorskog arhiva Risto Kovijanić je došao do zaključka da povelje
Nemanjića Kotoru, nijesu izmišljene. Da je njihova sadržina stvarna i da nijesu
falsifikati osim već ranije pomenute povelje Stefana Prvovjenčanog.
219
F. Rački, n.d., 146-8.
220
Teritorija sastavljena od poluostrva Luštica, zatim sela Pasiglava,
Bogdašići, Lješevići i Prevlaka sa Župom, solanama i ostrvima, činila je vlastelinstvo
pravoslavnog episkopa Manastira sv. Mihovila, njegovu Metohiju. I. Božić, Selo
Bogdašići u srednjem vjeku, Istorijski časopis VII, Beograd 1957, 83-121.
221
Ploča je dimenzija 57x66x19 cm. Ploča se i sada nalazi na Prevlaci. Natpis
je u gornjem dijelu ploče grubo uglačan, dok je donji dio ostao samo pritesan, tako da
su slova klesana neujednačeno preko oštećenja i neravnina na kamenu. Tekst natpisa je
raspoređen u šest redova nejednake dužine. Slova su takođe neujednačene veličine i
kreću se od 2,5 do 6 cm. G. Tomović, n.d., 73.
52
stavljena godina, ali se na osnovu podataka o ličnostima sa ploče ona
datuje u sredinu XIV vijeka.222
IX
PREVLAKA I BALŠIĆI
Nekoliko godina poslije smrti cara Dušana i raspada njegovog
carstva na istorijskoj sceni Zete pojavljuje se porodica "primorske gospode" Balšića koja je do tada upravljala Barom i Budvom. Balša i
njegovi sinovi Stracimir, Đurađ i Balša II su kao najmoćniji feudalci i
vladari Zete vodili do početka XIV vijeka, skoro neprestane borbe sa
Kotorom, Mlečićima, Turcima, bosanskim banom i lokalnom vlastelom.
Česte promjene vladara i dinastija na ovim prostorima uticale su da se
sigurnost vladavine mogla obezbijediti jedino agresivnom politikom
potiskivanja svojih protivnika a upravo takvu politiku su vodili
Balšići.223
43. PREVLAČKI KAŠTIO
Koliko je teško pratiti sva dešavanja i odnose vlasništva i prava u
ovim vremenima najbolje odslikavaju primjeri Kotora, Budve 224 i Drača
koji je od 992. pa do 1392. godine, promijenio svog vladara više od 30
222
B. Šekularac, Tragovi prošlosti Crne Gore, 161-165.
Balša (1321-1362), Stracimir (1362-1372), Đurađ (1372-1378), Balša II
(1378-1385), Đurađ II (1385-1403), Balša III (1403-1421).
224
Kotor: Nemanjići 1186–1371, Ugarska 1371–1385, Tvrtko 1385, Mlečani
1420–1448. Budva: Nemanjići 1186–1360, Balšići 1360–1392, Radič Crnojević 1392–
1396, Sandalj Hranić 1396–1398, Balšići 1398–1402, Mlečići 1402–1405, Balšići
1412–1419, Mlečići 1419-1423, Srpska despotovina 1423-1442, Mlečići 1442–1797.
223
53
puta. Odmah iza 1360. godine Grbalj225, i Luštica pa i sama Prevlaka
dolaze u ruke Balšića.226
Balša I se 1361. godine uključio u rat između Dubrovnika i Kotora
koji je u to vrijeme još uvijek bio u sastavu Nemanjićke države. Podaci
iz ovog perioda vezani za Balšiće nalaze se u Dubrovačkom arhivu.227 U
ratnom nalogu izdatom zapovijedniku dubrovačkih brodova od njega se
traži da mora zarobljavati sve Slovene iz Slavonije, Srbije i podanike
raškog kralja Uroša. Zapovijedniku se takođe nalaže da ne napada na
one iz Budve, Ulcinja, Bara i Skadra, podanike Balšića i ljude
mitropolita sv. Mihaila.228
44. NOVAC BALŠIĆA
Ovaj podatak da su se u ratu Dubrovnika i Kotora, Zetski mitropolit i srpski kralj Uroš IV, našli na suprotnim stranama djeluje sasvim
logično. Mi smo zapazili da dokumentovano najkasnije 1330. godine, a
faktički mnogo ranije dolazi do sukoba između Kotora i episkopa,
kasnije mitropolita, sv. Mihaila oko crkvene imovine i same Prevlake. U
ovom sporu kao poslednji arbitar pojavljuje se upravo kralj Uroš, koji je
stao na stranu Kotora. Mitropolit sa Prevlake i vlasnici zemlje na
Metohiji sv. Mihaila našli su novog saveznika u vladarskoj porodici
Balšića.
Iz vremena rata Dubrovnika i Kotora nalazi se niz podataka229, o
savezu Dubrovčana, Balšića i Zetskog mitropolita, pa je tako 1361.
godine, jedna oštećena dubrovačka galija došla na Prevlaku radi popravke. Posredovanjem cara Uroša IV okončan je rat između Dubrovnika
225
Grbalj u prošlosti nije sačinjavao neku posebnu političku jedinicu i njegova
sudbina bila je usko skopčana sa sudbinom susjednih pomorskih gradova. Po
Konstantinu Porfirogenitu, Grbalj je bio sastavni dio Duklje. Iz Ljetopisa Popa
Dukljanina jasno se vidi da je u trenucima samostalnosti dukljanske države, Grbalj bio
njen sastavni dio. On navodi da je Grbalj bio jedna od župa Dukljanske kraljevine.
1166. godine prilikom posvete Crkve sv. Trifuna u Kotoru, svečanosti prisustvuje kyr
Izanak carski namjesnik za Dalmaciju i Duklju (Farllati, Illirikum Sacrum VI, Venetis
1800), što je jasan znak da je Grbalj ponovo bio u sastavu Vizantije. Od 1180/5. Grbalj
je bio u neprekidnoj vlasti Nemanjića, da bi ga kralj Uroš II predao Kotoranima, I.
Stjepčević, Kotor i Grbalj, Historijski pregled, Split 1941. Poslije brojnih sukoba 1497.
godine Grbalj dolazi pod vlast Turaka. Mada je Grbalj 1647. godine trenutno bio
priključen Veneciji ostao je pod turskom vlašću sve do 1725. godine. Iako su Turci
skoro 200. godina vladali Grbljom to nije ostavilo nikakvoga traga. Turci nijesu imali
administrativnu vlast, ni vojnu posadu, a nije bilo ni turčenja lokalnog stanovništva.
Turci su u Grblju jedino redovno sakupljali i naplaćivali harač.
226
Dok je Grbalj u odnosima prema Kotoru predstavljao dio njegovog
vlasništva, feud, gdje su vlasi i meropasi bili samo korisnici označenog zemljišta od
strane Kotora, na drugoj strani Luštica je bila podijeljena u privatne posjede manastira,
crkava, građana i seljaka, a u vremenu Nemanjića bila je samo pravno ovisna od
Kotora. I. Stjepčevič, Kotor i Grbalj, Split 1941.
227
I. Stjepčević, Prevlaka, 20-30. Iz starijeg izvora Monumenta Spectantia
Historiam Slavorum Meridionaliu.
228
Ove su gradove u to vrijeme držali Balšići.
229
18. oktobra 1360. godine šalju se dubrovački plemići Mitropolitu na
dogovor. 11. jula i 20. oktobra 1361. godine prosleđuju se naredbe da se štede i ne
napadaju ljudi mitropolita sv. Mihaila. 10. februara 1362. godine odbija se zahtjev
Mitropolita za isporukom stoke. I. Stjepčević, n.d., 20-22.
54
i Kotora mirom u Onogoštu 22. avgusta 1362. godine. Neovisno od ovog
mirovnog sporazuma, Balšići su pogotovo Đurađ, nastavili da borave na
Prevlaci i opsjedaju Kotor. Krajem 1366. godine, Dubrovčani šalju svog
poslanika u Budvu i nalažu mu da odatle piše Đurđu Balšiću, "ako se
nalazi na Ostrvu sv. Mihaila blizu Kotora".230
U želji da se preko jakog zaštitnika sačuvaju od stalnih napada
Balšića, Kotorani su se poslije Uroševe smrti počeli obraćati Veneciji i
Rimskom papi za pomoć. Sa ciljem da iz ruku Kotorana izbace najjači
adut, agitaciju kod Pape ali i zbog privilegija kojima su se nadali Stracimir, Đurađ i Balša II su 1368. godine uputili svačkog biskupa Petra,
papi Urbanu sa pismom da ih primi pod okrilje svoje crkve.231
Poslije Papinog odgovora232, Balšići su svečanom izjavom primili
katoličku vjeru 29. januara 1369. godine.233
Ovaj potez Balšića kao i smrt cara Uroša IV, uticali su i prinudili
Kotor da nađe novog saveznika. Tako je od 1371. godine novi zaštitnik
Kotora postao ugarski kralj Ljudevit.
Iste godine Dubrovčani šalju svog izaslanika kod Andrije Paštrovića i Ćefalije Radića, koji su ljudi Đurađa Balšića na Ostrvo sv.
Mihovila. Aprila 1381. godine, šalju Dubrovčani svog doktora Ivana iz
Trogira na ostrvo sv. Mihovila da liječi bolesnog Balšu II.234
230
I. Stjepčević, Prevlaka, 20-22.
Dr I. Marković, Dukljansko-Barska Metropolija, Zagreb 1908, 114.
232
"Slavnim ljudima Stracimiru i Đurđu i Balši, braći, županima Zete,
blagodat na ovome svijetu, da po njoj postignu milost na drugome. Razveseli se duh
Naš u Gospodu kada čusmo od časnog Našeg brata Petra svačkog biskupa, nosioca
ove knjige, koga Nam vi poslaste službom vašeg poklisara, da se je Bog dostojao
prosvjetliti vaš razum...te da ste naumni sa smjernošću i iskreno prijeći pod posluh i u
podložnost Rimske crkve, majke i učiteljice presvete svih vjernika i u toj podložnosti
navjek ostati; a k tome da ištete e vas Mi, koji smo, premda nedostojni, namjesnici
Krstovi na zemlji, poučimo, kako vam treba hoditi putem gospodnjim. Za takvu
pohvalnu namjeru Mi od srdca dajemo hvalu Bogu, koji vas je svojom milošću
predtekao, a doisto će i nastaviti, samo ako je iskrena vaša namjera; a hvalimo i vama,
pa smo spremni primiti vas za duhovne sinove, i držati vas za ovakve; te ići vam na
ruku, u čemu zgodno mogli budemo, ako vi savijesno budete slušali zapovijedi naše i
rečene crkve. Međutim da zaslužite biti primljeni u milost pomirenja i postići
dobronaklonost i usluge apostolske Stolice, valja da se sasvim okanite činiti neprilike
crkvama i crkvenim ljudima i drugim katolicima, osobito gradu Kotoru, kojemu kako
smo čuli, vi odavna, ili bolje rekavši, ti Đorđe dušmanski dodijevaš: kako ćete ovim i
svačim drugim dokazati što treba učiniti za rečeno vaše pomirenje dali smo upute gore
pomenutom biskupu, kojemu možete nesumnjivo vjerovati sve što vam od Naše strane
kaže". Dano u Montefiaskone, Banjorejske biskupije 25. februara 1368. I. Marković,
n.d., 110-115.
233
"Ja Stracimir, župan Zete, odričem se sasvim svakoga raskola...Tako me
Bog pomogao i ova sveta evanđelja...Jednako ispovijedanje vjere, zakletvu i odricanje
činimo mi Đurađ i Balša, braća rečenog Stracimira, pred časnim biskupima Petrom
svačkim i Ivanom drivoštskim, te pred redovnikom fra Petrom reda propovjedilaca i
pred plemićem Pervosiom ulcinjskim građaninom, koji od imenovanih Stracimira i
njegove braće bijahu pozvani za svjedoke gore navedenog ispovjedanja vjere, zakletve
i odricanja, što učinješe mogašt pomenuta braća; i da ovaj spis ima veću snagu dadoše
ga napisati od imenovanog Ivana, Božjom milošću i apostolske Stolice drivošskoga
biskupa, njegovom rukom, i utvrditi ga svojim zajedničkim pečatom. Učinjeno i pisano
kod Skadra, njihova glavna prebivališta, godine Gospodnje 1369. dvadeset i devetog
dana mjeseca januara, sedme godine pontifikata presvetoga u Krstu otca i našega
gospodina gosp. Urbana, Božjom promislom pape petoga". I. Marković, n.d., 114-115.
234
I. Stjepčević, Prevlaka, 22.
231
55
O odnosima Balšića i Mitropolita sa Prevlake poslije prelaska
Balšića u katoličanstvo nema nikakvih podataka. Međutim iz drugih
izvora saznajemo da je Mitropolit na Prevlaci nesmetano boravio sve do
1390. godine, kada usled novih i čestih sukoba prelazi na Skadarsko
jezero.235
Krajem 1390. godine, Kotorani su popalili Kaštio, rezidenciju
Balšića i odnijeli jednu ikonu i neke crkvene stvari što su ih uzeli od
popa Radiča.236
Prije odlaska Mitropolit je prema svom nahođenju zemlju Prevlačkog manastira poklanjao i prodavao. O tome su u sudskom arhivu u
Kotoru ostali zabilježeni brojni podaci iz kojih se saznaje da je poslije
smrti mitropolita Davida zemlju poklanjao i prodavao mitropolit Arsenije.
Poslednji iz dinastije Balšića, Balša III, vjerom se ponovo vraća u
pravoslavlje. Balša treći se zajedno sa svojom majkom Jelenom pojavljuje kao ktitor i obnovitelj crkava u Paštrovićima i na Skadarskom
jezeru. Iz nekoliko povelja Balše III, saznajemo da je zetski mitropolit
Arsenije za svoju rezidenciju izabrao Manastir Prečiste Krajinske. Tako
je poveljom iz 1417. godine, Balša III poklonio jedno guvno:
"Gospodinu mitropolitu zetskom Arseniju sa svim zborom i klierom
Prečiste Krajinske". Takođe Balša III prilaže i Vranjini i manastiru
Moračniku237, po jedno guvno soli ali da po desetak od ovoga ide za Prečistu Krajinsku.238
Osnivanje Manastira Prečiste Krajinske čiji se ostaci nalaze na
jugozapadnom dijelu Skadarskog jezera, po tradiciji se pripisuje dukljanskom kralju Vladimiru.239 On je ovdje imao dvor, nedaleko od Manastira u selu Koštanici, gdje se i danas nalazi stari, od mještana nazvan
Kosarin bunar. Ipak, ovaj Manastir se u pisanim izvorima pominje tek
od XV vijeka. Osim mitropolita Arsenija u Krajini se pominje još i
vladika Jevtimije.240 U dogovoru, između Mletačke republike i zetske
vlastele napisanom na Vranjini 1455. godine izričito se kaže, "da se
mitropolit iz Krajine naziva mitropolitom iz Zete i da on postavlja naše
sveštenike bez kojih mi ne možemo biti".241
235
1346. godine Zetska episkopija prelazi u rang Mitropolije.
I. Stjepčević, n.d., 30-31.
237
Manastir Moračnik je zadužbina Balšića, gradnja Crkve se pripisuje Balši
III, između 1404. i 1417. godine. T. Pejović, n.d., 107-110.
238
Istorija Crne Gore II/2, Titograd 1970, 424.
239
T. Pejović, n.d., 104.
240
U početku jednog godinom nedatiranom dokumentu pisanom na
pergamentu pominje se sveti Mihailo i njegov lik je na pečatu. Napisan je u Krajini 10.
jula, I. Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892, 13. Ovaj
podatak je Ilarion Ruvarac pronašao u Šematizmu za 1882. godinu.
241
Istorija Crne Gore II/2, 277, 291, 328. Isto R. Kovijanić, O Zetskom
mitropolitu u Prečistoj Krajinskoj, Istorijski zapisi XII, 1-2, Titograd 1956, 89-93.
236
56
X
GAŠENJE MANASTIRA NA PREVLACI
U kojem je od stalnih i brojnih sukoba tokom prve polovine XV
vijeka i na koji način bio srušen, zapaljen ili miniran Prevlački manastir
57
iznešeno je niz oprečnih mišljenja i datuma.242 Kada se u Zeti 1448.
godine pojavila despotova vojska u Grblju je buknuo ustanak. Kotorski
poslanici su od Mletačkog senata tražili 1449. i 1450. godine, da sa
svojim brodovima dođe u Boku, poruši solane i uguši ustanak. Iz ovog
podatka je i proizašlo mišljenje da su Mlečani topovima sa svojih brodova srušili Manastir. Istina je da su Mlečani gašenje ustanka povjerili
Stefanu Crnojeviću koji je prihvatio mletačku službu. On je prije nego
što je krenuo protiv grbaljskih ustanika pozvao njihove saveznike iz
Svetomiholjske metohije da se dobrovoljno potčine mletačkoj vlasti.243
Zahvaljujući Stefanu Crnojeviću i istaknutim Luštičanima, njihovi
su predstavnici došli u Kotor, 9. februara 1450. godine i zakleli se na
vjernost Kotorskom knezu. Nema nikakvog traga o akcijama Stefana
Crnojevića na području Metohije, kao ni podataka da su njegovu akciju
sa mora podržavale mletačke galije. Kada je Kotorski sud 1452. godine
izricao drastične kazne ustanicima, na listi osuđenika nalazili su se samo
mještani Grblja.244
Miholjskom zboru kao lokalnoj samoupravi, koja je pokrivala teritoriju Manastirske metohije, Mlečani su priznavali određeni stepen
autonomije. Oni su takođe uvažavali imovinske odnose nastale kao rezultat odluka Zetskog mitropolita. Uprkos nastojanju kotorske opštine da
242
Kada se Radič Crnojević 1392. godine odmetnuo od Đurađa Stracimirovića
(Balšića), zagospodario je i Prevlačkim manastirom. U Ugovoru sa Radičom koji je
1393. godine provalio u kotorsku okolinu, Kotorani su morali pored darova povratiti
mitropolitu sv. Mihaila jednu ikonu i druge crkvene stvari što su ih prilikom napada
uzeli iz Manastira na Prevlaci. I. Stjepčević, Prevlaka, 31.
Poslije Radičeve pogibije 1396. godine, njegovih se posjeda u primorju dokopao
bosanski vojvoda Sandalj Hranić. Područje Manastira sv. Mihaila ustupio je kotorskoj
opštini. Tada su stradali Luštica i okolni predjeli. Radičevim povlačenjem iz Donje
Zete, Balšići su ponovo zagospodarili Metohijom i upravu nad njom povjerili braći
Đuraševićima, Radičevim rođacima, koji su živjeli povučeno u svojim brdima i ne
pokušavajući da se suprotstave Balši III. Kotorani su ponovo, ne bez sukoba zaposjeli
Svetomiholjsko vlastelinstvo kada su 1420. godine priznali vrhovnu vlast Republike i
uz njenu pomoć suzbili napad poslednjeg Balšića. Zadržali su je dosta kratko, čim se
pojavio despot Stefan Lazarević sa vojskom, izgubili su ne samo Lušticu, Bogdašiće i
Lješeviće nego i Grbaljsku župu, čije je stanovništvo ustalo protiv nasilja kotorske
vlastele. A kada je konačno 1426. godine postignut sporazum o primjeni srpskomletačkog ugovora o miru sklopljenom još 1423. godine, Grbalj se vratio pod kotorsku
vlast, dok je Metohija i dalje ostala pod upravom Đuraševića. Njihovim odmetanjem od
Đurađa Brankovića, Svetomiholjski seljaci su 1428. godine po želji samog Despota
prihvatili vlast Mletačkog kneza u Kotoru i ostali u sklopu kotorskog distrikta do 1433.
godine. Poslije Turskog osvajanja Despotovine 1439. godine i neuspjelog pokušaja
Đurđa Brankovića da se održi u Zeti krenuo je bosanski vojvoda Stefan Vukčić u
osvajanje Balšićke baštine. Pred njegovim napadima Budva se 1442. godine predala
Mlečanima. Mletačka zastava zalepršala se uskoro i nad posjedima Metohije. Kotorani
su ponovo izgubili nad njom svaku kontrolu kada je Despotova vojska 1448. godine
stigla u Zetu da ratom protiv Mlečana vrati izgubljene gradove i sela.
Kotorani su svoju vlast obnovili tek kada je Stefan Crnojević 1452. godine
prihvatio mletačku službu i obavezu da uguši grbaljsku bunu. Od tog vremena
Metohija je ostala trajno pod mletačkim Kotorom. I. Božić. O propasti Manastira sv.
Mihaila na Prevlaci.
243
P. Škerović, Knjiga privilegija pet sela Zbora sv. Mihovila na Prevlaci,
Istorijski zapisi VIII, Cetinje 1955, 362-371.
244
I. Božić, n.d., 76.
58
ih potčini svojoj vlasti sva sela Miholjskog zbora birala su svog župana.245
On je ujedno bio i zapovijednik "vojne družine", sastavljene od
sitnih stočara, zemljoradnika, seljaka-ratnika. Predsjedavao je i zborom
seljaka, na kome se raspravljalo o svim pitanjima koja su se ticala čitave
zajednice a najvažnija funkcija mu je bila pregovaranje sa vlastima,
ugarskom, mletačkom, turskom, o obavezama sela prema njoj.
Predstavnici svih "pet sela" Metohije, činili su "Svetomiholjski zbor",
koji je odjednom donosio odluke od interesa za čitavo područje. On je
autonomno uređivao razne unutrašnje poslove zajednice, a ostao je sačuvan i njegov Zakonik iz XIX vijeka.246
45. PEČAT KRTOLJSKE OPŠTINE
Miholjski zbor tokom sledećih vijekova ostao je vjeran čuvar
pravoslavlja u Boki, ali i Nemanjićke tradicije nastale na urušenoj Dukljanskoj kraljevini. Nemanjići koji su na prostoru Metohije i Grblja
dočekani kao nastavljači dukljanskih vrijednosti u svijetlu sukoba država
i interesa crkava duboko su zakopali jedan dio prošlosti ovih prostora.
Povod priči o trovanju 72 monaha na Prevlaci treba gledati kroz
prizmu vlasničkih i imovinskih odnosa. Vasilije Petrović i drugi pisci
crnogorske istorije s kraja XIX vijeka, za trovanje monaha okrivljuju
Kotoranina, Marina Druška.247
Ovdje će biti izuzeta neodrživa teza da je Prevlački manastir tokom XV vijeka mogao imati toliki broj monaha i biće iznešeni samo oni
podaci koji se vežu za ime Marina Druška. Ovaj bogati kotorski trgovac,
kojeg je Mletačko vijeće u julu 1411. godine, izabralo za svog građanina
bio je jedan od inicijatora zahtjeva da se Kotor stavi pod zaštitu Mletaka.
Oko ove ponude vodili su se dugotrajni pregovori a Sinjorija je Kotoru
obećala između ostalog i poštovanje Statuta i priznala Kotorskoj opštini
1420. godine područje Svetomiholjske metohije.
Sa ciljem da razjasni mogući nastanak priče o trovanju monaha,
Stjepčević je u svom djelu predočio podatke o jednom od potomaka
ovog uglednog trgovca iz Kotora koji se takođe zvao Marin Druško.
Ovom Drušku su 1636. godine, Luštičani opljačkali i zapalili kuću na
Prevlaci. Povod za to bila je "neka crvkvica na ostrvu", koja je bila na
posjedu porodice Druško i koju je Kotorski biskup želio koristiti za
bogosluženje, dočim je istu Druško koristio kao konačište za sluge i
ostavu za alat. Stjepčević zaključuje da je Druškov sukob sa Luštičanima
latinskog ispovijedanja i Kotorskim biskupom dao povoda za nastanak
priče o trovanju monaha kako bi se čitava Luštica i onaj pravoslavni dio
stanovništva okrenuo protiv njega.248
245
Župan, Kapetan, Knez, Hrvat baša, Malbaša.
U Dalmaciji i Lici za kneza, župana, malbašu biran je najpismeniji čovjek u
selu. Ta pismenost je najčešće podrazumjevala čitanje i pisanje na drvenom štapu
rabošu. F. Škarpe, Raboš u Dalmaciji, Zbornik za narodni život i običaje južnih
Slovena, JAZU, Zagreb 1934, 169-183.
247
D. Milaković, Istorija Crne Gore, Zadar 1856. S. Milutinović, Istorija
Crne Gore, Biograd 1835.
246
59
Poslije istraženja porodice Druško, ostrvo Prevlaka je po diobi iz
1892. godine bilo podijeljeno na imanja Barbića, Kostića i Jokića.249
46. VLASNICI POSJEDA NA PREVLACI PO DIOBI IZ 1892. GODINE
Kontesa, Ekatarina Vlastelinović kupila je 1827. godine dio ostrva
na kojem se nalaze ostaci starog hrama. Ona je 1833. godine, u
neposrednoj blizini starog hrama sv. Mihaila sagradila Crkvu sv. Trojice
koristeći materijal sa ruševina. U novu Crkvu je ugrađena rozeta kao i
obrađeni ulomci sa dijelovima natpisa i dekoracije. Još za života
Ekatarina Vlastelinović je poklonila svoj dio Prevlake crnogorskom
vladici Petru II Petroviću.250
47. KTITORSKI NATPIS E. VLASTELINOVIĆ NA PROČELJU CRKVE
SV. TROJICE
Prevlaka nastavlja da mijenja svoje vlasnike i u XIX vijeku. Prvo
je knjaz Danilo, 10. januara 1858. godine prodaje svom sekretaru Miloradu Medakoviću za 1000 forinti, a ovaj ugovorom sklopljenim u
Beogradu 26. avgusta 1866. godine prodaje Prevlaku, arhimandritu
Nićiforu Dučiću za 3000 forinti.251 Crnogorčević dalje navodi kako je
1872. godine, Nićifor Dučić ušao u pregovore sa Krtoljanima radi prodaje dijela ostrva na kojem su temelji starog hrama. Na kraju je 11.
marta 1882. godine, preko svojih zastupnika Dučić, prodao Prevlaku i
ostatke "Svetosavskog" Manastira Kotoranima za 3000 forinti.252
Poslednja promjena vlasništva ostrva Prevlake bilježi se prilikom
izgradnje ekskluzivnog vojnog odmarališta, tada nazvanog "Ostrvo
cvijeća". Na ovu trgovinu reagovao je Pavle Mijović, kritikujući Crnogorsku mitropoliju, zato što je: "Jednom beogradskom mljekarsko kobasičarskom kombinatu prodala poluostrvo Prevlaku u Boki Kotorskoj"
i zato što su njeni novi "cvijetni" vlasnici uništili prevlačke mozaike.
Pavle Mijović svoj tekst završava pitanjem: "Je li zbilja ona tablica o
zakonom zaštićenom spomeniku na Prevlaci postavljena samo radi toga
da bi se vjetar kapicom ćerao?".253
48. CRKVA SV. TROJICE NA PREVLACI
248
Sv. Marija ili sv. Nikola. Dokumentom od 12. maja 1461. godine,
nekadašnje crkve sv. Marije i sv. Nikole pripojene su Kotorskoj episkopiji. I.
Stjepčević, Prevlaka, 41.
249
Jugoistočni dio ostrva gdje su se nalazili ostaci "Kaštija", kao dotaciju
rimokatoličkih episkopa zvao se Biskupija. M. Crnogorčević, n.d., 14-15.
250
Ekatarina Vlastelinović, rodom Sundečić, sestra Savinskog arhimadrita
Spiridona, bila je žena grofa Ilije Vlastelinovića iz Risna.
251
M. Crnogorčević, n.d., 39.
252
Koliko god to izgledalo nesuvislo ovdje se treba podsjetiti, da je iza ove
godine kada je ušao u pregovore o prodaji, Nićifor Dučić objavio i dva svoja rada
(1875 1880) o Prevlaci kao nesumnjivom mjestu osnivanja Zetske episkopije.
253
P. Mijović, Prevlaka i Vladika, Ozloglašeno nasleđe, Cetinje 1971.
60
XI
ZAKLJUČAK
Srednjovijekovni Manastir i Crkva sv. Arhanđela Mihaila na
Prevlaci još od druge polovine XIX vijeka postaje predmet pažnje
brojnih istraživača. Rezultati istraživanja i različita hronološka opredjeljenja njegove izgradnje mijenjala su se zavisno od ugla posmatranja i
stanja pisanih i materijalnih izvora. Kako su vremenom izvori za istraživanja postajali svestraniji i potpuniji, pogotovo poslije dijelimično
obavljenih arheoloških istraživanja, bilo je očekivano da poslednje teze
po ovom pitanju budu najpotpunije i najtačnije. Poslednjim zaključcima,
iznešenim 2000. godine u Katalogu izložbe Riznice Prevlačkog
manastira, nalaze se brojne zamijerke. Osnovna prigovor ovom radu
odnosi se na zaključak vezan za ktitora ove građevine, datovanje njene
izgradnje i iznešenom mišljenju o beživotnosti Manastira u periodu od X
do XII vijeka.
Kako je konfrontacija mišljenja i argumenata i kritički osvrt na
stare i iznošenje novih teza, različiti prilaz tumačenja spisa i materijalnih
ostataka u nauci dobar način da se dođe bliže istini, u ovom radu, kao
prilog ovoj metodi, iznešeno je još jedno viđenje kompleksne prošlosti
poluostrva Prevlaka, od vremena kada ono zajedno sa Lušticom i
Grbljom ulazi u sastav Dukljanskog kraljevstva.
Mada je slovenska Duklja, pa samim tim i Boka bila politički
ovisna od Vizantije, ona je sve do kraja XII vijeka bila pod punim
kulturnim i vjerskim uticajem Zapada. Dukljanske vladare prema Rimu
posebno je privlačila samostalnost crkvene organizacije i politička
sloboda permanentno uskraćivana od strane Vizantije.
Politički interesi uticali su da se dukljanski vladari pojavljuju kao
ktitori brojnih benediktinskih manastira. U vremenu kralja Mihaila,
uspješnim rešenjem svih političkih i crkvenih prilika stvorena je klima
za ozbiljne zahvate u kulturi i umjetnosti. Kralj Mihailo se pojavljuje
kao ktitor duhovnih objekata promovišući na taj način hrišćanstvo kao
državnu religiju.
Jedan od najblistavijih efekata takvog stanja u Duklji bio je nesumnjivo Manastir i Crkva posvećena sv. Mihailu na Prevlaci. Osnivači
bratstva manastira sv. Mihaila bili su monasi reda sv. Benedikta, koji su
u ranom srednjem vijeku imali snažno uporište u Zetskom primorju.
61
Dobri odnosi sa Normanima u Italiji, koju su bili nosioci romanske
kulture u zapadnoj i južnoj Evropi, utiču da se sa obale Atlantika na
Prevlaku prenese ime i kult sa normanskog svetilišta Mont Saint
Michela.
Početkom XII vijeka u brojnim sukobima nastalim među dukljanskim plemićima poslije smrti kralja Bodina, njegov sin Đurađ,
Prevlaku u nasleđe poklanja Kotoranima.
Crkva je sasvim izvjesno oštećena i konačno napuštena poslije
najezde Tatara. Njenu obnovu iza ovog događaja započela je Kotorska
opština.
Iz vremena života i rada Save Nemanjića na organizaciji Srpske
arhiepiskopije, osim usamljenih pomena, ima malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Oba Savina biografa ne pominju uopšte
broj episkopija, episkopske katedre, crkve i njihova imena, već samo
kažu da je Sava za episkope izabrao svoje učenike. Početkom XIII vijeka, srpski arhiepiskop Sava u Zeti formira episkopiju i za prvog episkopa postavlja episkopa Ilariona.
Na osnovu jednog sumnjivog toponima u nauci se skoro bez izuzetka smatralo da je ovu episkopiju Sava Nemanjić ustanovio na Prevlaci. Najstariji materijalni dokaz grob Ilariona, pisani tragovi, Povelja
sv. Save i jedan od najstarijih ljetopisa, Senički, ukazuju da je Zetska
episkopija nije ustanovljena na Prevlaci i da mjesto njenog osnivanja
treba tražiti u Zeti.
Takođe dokumenat sačuvan u Dubrovačkom arhivu jasno govori
da se sastanak velikodostojnika Dubrovačke i Barske arhiepiskopije
trebao 1249. godine održati na Prevlaci. Mogućnost da se ovaj susret
održao u pravoslavnom Manastiru nije realna. Zato pitanje mjesta osnivanja Zetske episkopije i dalje treba držati otvorenim, a njegovom
rješenju u mnogome bi doprinijela opsežna arheološka iskopavanja na
Prevlaci i nekim lokalitetima u okolini Podgorice.
Od druge polovine XIII vijeka, poslije reorganizacije Srpske crkve, Zetska episkopija mijenja svoje sjedište i prenosi ga u Manastir sv.
Mihaila na Prevlaci. Okolnosti nastale u Barskoj arhiepiskopiji poslije
smrti Jovana II, politička ovisnost Kotora od Nemanjića i raspoloženje
naroda u Grblju i Luštici, prvenstveno tradicija vezana za dukljanske
vladare presudno su uticale na ovaj događaj.
Kotorska opština nije prihvatila činjenicu da gubi prihode od
Metohije Manastira sv. Mihaila. Dokumentovano od 1330. godine, a
vjerovatno i ranije ona traži od Pape da urgira kod srpskih vladara da joj
se povrati oduzeta imovina, između ostalog i vjerovatno na prvom
mjestu Manastir sv. Mihaila koji je ona dobila od Dukljanskog kralja
Đorđa i započela njegovo obnavljanje poslije najezde Tatara.
Papina pisma i odluke srpskih vladara koje su išle na ruku Kotoranima, nijesu imale mnogo uspjeha na terenu gdje je stanovništvo u
potpunosti prihvatilo pravoslavnu crkvu kao svoju. Iako su se i sami
Nemanjići znali okititi svojim dukljanskim porijeklom, dukljanski vladari u svijetlu novih dešavanja i istorijskih okolnosti uskoro postaju
ničiji i tradicija o njima se polako ugasila.
Ima više tragova i podataka da je Prevlaka tokom sledećih 100.
godina bila važno kulturno središte u Zeti. Za ovaj Manastir izvijesno se
62
može vezati i rukopisna knjiga Ilovački zakonik pisan po nalogu zetskog
episkopa Neofita.
Područje Manastira, njegovu Metohiju sačinjavala su sela i oblasti
Luštica, Bogdašići, Pasiglava, Brda i Stradioti. Metohija je za vrijeme
vladavine Nemanjića u pravnom smislu pripadala Kotoru i u njegovom
sudu su se sklapali ugovori i pogodbe vezane za ovu oblast. Od 1333.
godine, u ovom sudu se i konkretno pojavljuju kao stranke ljudi
episkopa sv. Mihaila. Civilna prava Kotorana i poslije preuzimanja
Manastira od strane pravoslavnih monaha ostala su na snazi. Takođe i
brojne listine i darovštine jasno govore da su Kotorani područje Prevlake
i Manastir smatrali svojinom Kotorske biskupije.
Od polovine XIV vijeka Prevlaka postaje i politički centar na
kojem je svoj dvor imao Đurađ Balšić. U svojim čestim ratovima protiv
Kotora, Balšići su uvjek imali podršku od Zetskog mitropolita i
stanovništva Metohije.
Iz sačuvane arhivske građe proizilazi vrlo jasan stav da se pravoslavni Manastir na Prevlaci jedva održavao početkom XV vijeka. Brojne
ratne operacije s kraja XIV vijeka i privremeno zauzimanje Manastira od
strane Kotorana, kao i odlazak Mitropolita na Skadarsko jezero su
razlozi da je ovo pravoslavno svetilište bilo skoro napušteno i da se
jedva održavalo početkom XV vijeka. Službu na ostrvu je obavljao pop
Bogiša Radaković iz Grblja. Po kazivanju Bogete Miošića, Kotorani su
devedesetih godina XIV vijeka, zauzeli Kaštio na Prevlaci, popalili
Grbalj i oplijenili Lušticu. U Ugovoru sa Radičem Crnojevićem koji je
1393. godine provalio u kotorsku okolinu, Kotorani su morali pored
darova povratiti Mitropolitu sa Prevlake jednu ikonu i neke crkvene
stvari što su ih prilikom upada u Manastir uzeli.
Konačnim prelaskom Kotorana pod Mletačku zaštitu 1420. godine, na prostoru Metohije dolazi do aktiviranja Miholjskog zbora.
O rušenju Prevlačkog manastira sačuvana je i u narodnoj tradiciji
priča o trovanju prevlačkih monaha zabilježena u pripovjetkama Stjepana Mitrova Ljubiše.
Sa naučne strane za sada se samo može konstatovati da je Manastir
srušen prije 1430. godine, kada na Prevlaci počinju da funkcionišu
crkvice sv. Marije i sv. Nikole, od kojih je jedna bila podignuta u samoj
unutrašnjosti Crkve sv. Mihaila.
63
DRUGI DIO
64
65
MANASTIR I CRKVA SV. BOGORODICE NA ĆIPURU
CETINJSKI MANASTIR NA ĆIPURU254
I
UVOD
Istraživanja i rad na srednjovijekovnoj arheologiji u Crnoj Gori, od
vremena Artura Evansa i Pavla Rovinskog, pa skoro do današnjih dana
odvijao se u sijenci. Izuzetak predstavljaju srednjovijekovni spomenici
Boke Kotorske koji su na sebe skrenuli pažnju nešto ranije u radovima
Mladena Crnogorčevića i drugih autora. Prvi koraci na ispitivanju ovih
254
Ćipur, κήπος, vrt, bašta.
66
arheoloških spomenika počinju 50-ih godina prošlog vijeka, kada je
kompleksna ekipa SANU i Arheološkog instituta obišla očuvane
srednjovijekovne spomenike na području Crne Gore.
Na VI kongresu arheologa Jugoslavije, održanom u Herceg-Novom 1966. godine, bili su napravljeni prvi pokušaji sintetizovanja onih
znanja i podataka koja su se nakupila o arheološkim spomenicima u
Crnoj Gori. Poslije zemljotresa 1979. godine, istraživanja su obavljena u
Budvi 1980. i 1985. godine, na Svaču 1985. godine i na Cetinjskom
manastiru.
Lokalitet se nalazi na mjestu zvanom Ćipur, u najužem gradskom
području i središtu spomeničkog jezgra Cetinja, između Njegoševe
Biljarde, novog Cetinjskog manastira i Dvora kralja Nikole. Ovaj
spomenik predstavlja jedan od prvih građevinskih kompleksa kojim se
označava nastanak Cetinjskog gradskog naselja i svrstava se među
najznačajnije spomenike istorije i kulture na ovoj teritoriji. Poseban
značaj mu daje to što je od 1484. do 1692. godine bio sjedište crnogorskih mitropolita.
49. ĆIPUR
Okolnosti mu nijesu bile naklonjene, nekoliko puta je rušen a na
tom mjestu je kralj Nikola podigao i Dvorsku crkvu. I u novije vrijeme,
lokalitet je doživio ambijentalnu degradaciju, izgradnjom asfaltnog puta
i podvožnjaka sa istočne i sjeveroistočne strane. Ovim radovima je
uništen dio spomeničke vrijednosti ovog arhitektonskog kompleksa i
mogućnost preciznog definisanja određenih arhitektonskih elemenata.
II
ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA
Cetinjski manastir se prvi put pominje u radu Marijana Bolice,
Opis Sandžakata Skadarskog iz 1614. godine, gdje Bolica zapaža da je
"Sinjor knjaz Ivan Crnojević sagradio mali ali prekrastan Manastir".255
Dvije godine prije rušenja, na Cetinju je boravio mletački inžinjer
Đovani Frančesko Barbijeri koji je uradio situacioni plan Manastira.
255
Prema Š. Ljubić, Marijana Bolice Kotoranina, Opis Sandžakata
Skadarskog od godine 1614, Starine JAZU XII, Zagreb 1880, 170-175.
67
Crtež, na kojem se nalazi i legenda sačuvan je u Mletačkom arhivu.256 U
istom fondu sačuvan je i izvještaj mletačkog povjerenika Vukosava
Vučetina sa Cetinja koji je upućen kotorskom providuru Ericu 1692.
godine. Izvještaj se odnosi na dolazak Turaka na Cetinje i rušenje
Manastira.257
O izgledu ruševina starog Manastira sačuvana je skica iz zaostavštine arhitekte Dragiše Milutinovića. On je 1869. godine došao na
Cetinje, gdje je ranije boravio njegov otac Sima i kao ljubitelj starina
uradio je crtež oltarskog dijela Crkve.258
Prije nego što je na starim temeljima kralj Nikola Petrović podigao
novu Crkvu, temelje Manastira je iskopavao ruski putopisac, geograf i
istoričar Pavle Apolonovič Rovinski. I on se u svom djelu Crna Gora,
bavio arhitekturom Cetinjskog manastira prilažući crtež Crkve sv.
Bogorodice.259 Po njegovim podacima260, iskopavanja je na ovom mjestu
obavljao i crnogorski mitropolit Ilarion.261
Crnojevića manastir i u novije vrijeme privlači pažnju istraživača,
kako zbog arhitekture samog objekta, tako i zbog utvrđivanja lokacija,
gdje se nalazila Štamparija i grob Ivana Crnojevića.
Kako nije bio poznat stvarni izgled Manastira, jedno mišljenje o
tome našlo je najjače uporište u stručnoj literaturi. Zapravo u nauci se
smatralo da je manastirska Crkva rođenja Bogorodice predstavljena na
jednoj od ilustracija u Oktoihu petoglasniku iz 1494. godine.262
Kako jedan od mogućih izgleda Cetinjskog manastira uzima se i
onaj sa pečata Cetinjskog manastira. Ovaj pečat je Risto Dragićević
shodno istorijskim podacima datirao u vrijeme osnivanja Manastira.263
Ipak plan Barbijerija i grafika iz Oktoiha nametnuli su se kao jedini pouzdani izvori i prihvaćeni su kao likovni prikaz Cetinjskog manastira i njegove glavne Crkve sv. Bogorodice.
50. PEČAT STAROG CETINJSKOG MANASTIRA
256
F. Ongania, Il Montenegro de realizioni dei provveditori venti (1687-1735),
Roma 1896, T IX. Crna Gora, Izvještaji mletačkih providura (1687-1735), Preveo sa
italijanskog jezika Dragan Mraović, Podgorica 1998.
257
"Kada je Paša htio da uđe u Manastir, gdje su već bili ušli njegovi dvorjani
i mnogi drugi ljudi, zapalila se mina koja je bacila u vazduh gotovo dvije trećine
Manastira, počevši od vrata od ulaska, na lijevoj strani pa do kaluđerske kužine,
kojom je prilikom bilo zatrpano više ljudi...Ovom prilikom ostala je bila Crkva
nerazrušena, a takođe i desni dio Manastira, gdje su bile kaluđerske ćelije. Paša je bio
jako ozlojeđen, pa je naredio da se razruši kako Crkva, tako i onaj dio Manastira, koji
još nije bio razrušen, a Turci su skidali olovo sa krova, kojim je Crkva bila pokrivena.
Hrišćani koji su bili u Pašinoj vojsci, protivili su se tome i preklinjali Pašu da Crkvu
ne ruši, ali je sve bilo uzalud". Prema Marku Dragoviću, Jedan priložak i iz Istorije
Crne Gore, Ilustrovane Cetinjske novine, 32-33, Cetinje 1917. Isto, F. Ongania, n.d.
258
Grupa autora, Istorija Crne Gore II/2, Titograd 1970, 491. U daljem tekstu
Istorija Crne Gore.
259
P. Rovinski, Černogoria, Sant Peterburg 1888.
260
P. Rovinski, n.d., IV, 437.
261
I. Roganović, 1863-1882.
262
Istorija Crne Gore II/2, 492. T. Marković, Istorija školstva i prosvete u
Crnoj Gori, Beograd 1969.
263
R. Dragićević, Nekoliko starih pečata, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963,
67.
68
Prva temeljna arheološka istraživanja, otpočela su na Ćipuru 1963.
godine. Već kod postavljanja studijskih sondi, otkriveni su ostaci
arhitekture i šest grobova.264 U toku nekoliko sledećih godina zbog
nedostatka sredstava ova su istraživanja imala zaštitni karakter. Radovi
su vođeni od strane Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture
Crne Gore.265
51. PRVA ARHEOLOŠKA ISTRAŽIVANJA 1963.
Dvadesetak godina kasnije, 1986. godine, na Ćipuru su započeta
arheološka istraživanja sistematskog karaktera. Radovima je rukovodio
istoričar umjetnosti Veljko Đurić, a nalazi su objavljeni u njegovom
Izvještaju istraživanja Cetinjskog manastira.266 Istraživačkim radovima
obavljenim 1986. godine, nijesu obuhvaćena finalna istraživanja na
južnoj i istočnoj strani porte, unutrašnjosti oltarske apside, kao i na
terenu između apside Crkve sv. Petra i prizemne prostorije na
sjeveroistočnoj strani manastirskog kompleksa. U toku ovih radova
obavljeno je i istraživanje nekropole na Ćipuru.267
52. DRUGA ARHEOLOŠKA ISTRAŽIVANJA 1986.
Sledeća arheološka kampanja uslijedila je 1989. godine, istovremeno sa pripremom Dvorske crkve i lokaliteta za poslednje prebivalište zemnih ostataka njenog graditelja, kralja Nikole I i kraljice Milene.268 Istraživanja su sprovedena u unutrašnjem dijelu oltarskog prostora Crkve, a takođe je i u toku ove kampanje nastavljeno otkopavanje
nekropole. Rukovodilac istraživanja bila je arheolog Olivera Žižić iz
Arheološke zbirke Crne Gore u Podgorici, koja je o ovim radovima
objavila Preliminarni izvještaj.269
Paralelno sa arheološkim istraživanjima rađena je i konzervacija
arhitektonskih ostataka koju je izvodio Republički Zavod za zaštitu
spomenika kulture pod rukovodstvom višeg konzervatora, arhitekte
Slavice Jurišević, koja je i autor projekta prezentacije lokaliteta.
Izgled Cetinjskog manastira i mjesto gdje se nalazila Štamparija i
dalje su teme kojima se bave naučni radnici raznih profila i sa raznih
aspekata, jer mnoga pitanja još uvijek nijesu riješena.270
264
B. Ivanović, Ćipur i Nekropola na Ćipuru, Zbornik Matice Crnogorske,
Cetinje 1995, 36-38.
265
V. Drecun, Rad Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Crne Gore u
1963. i 1964. godini. Starine Crne Gore II, Cetinje 1964, 125-126.
266
V. Đurić, Cetinje Manastir Crnojevića, Arheološki pregled 86, Ljubljana
1987, 136-138.
267
B. Ivanović, Ćipur i nekropola na Ćipuru, Zbornik Matice Crnogorske,
Cetinje 1995.
268
Naučni Skupovi 37, Povodom proslave pet vjekova Oktoiha, Podgorica
1996.
269
O. Žižić, M. Pravilović, Arheološka istraživanja Manastira Crnojevića na
Cetinju, Naučni skupovi 37, Podgorica 1996. 172-178.
69
III
ISTORIJAT MANASTIRA
Crnojevići su još krajem XIV vijeka imali važnu ulogu u svim
događajima koji su se odigravali kako u Zetskom primorju tako i u ra270
Pet vjekova Oktoiha, Podgorica 1996. U ovom Zborniku 15 radova
direktno i indirektno vezano je za Ćipur, Manastir, Štampariju ili knjige štampane u
njoj.
70
vnicama i brdima iznad Skadarskog jezera.271 Radič Crnojević i njegova
moć, u vremenu u kojem se pamti njegovo djelovanje, ipak se pominje
samo u sijenci dinastije Balšića. Kada je 1455. godine, Stefan Crnojević
zajedno sa Zborom gornje Zete272, formalno priznao vlast Mletačke
Republike nad ovim zetskim krajevima, njegova porodica definitivno
zauzima prvo mjesto u političkom životu zemlje. Prava Mlečana u Crnoj
Gori bila su samo nominalna, a Crnojevići su na svojim posjedima
isticali zastavu sa likom dvoglavog orla na crvenoj podlozi.273
Nema nikakvog traga ni znaka da su u Crnoj Gori ikada stvarno
oživotvorene neke obaveze Crnogoraca prema Mletačkoj republici.
Uporedo sa učvršćivanjem i osamostaljivanjem Crnojevića i naziv planinskog masiva Crna Gora počinje da se pominje kao teritorijalno politički pojam matičnih oblasti ove dinastije, polako smjenjujući raniji
opšti naziv Zeta.
Za razliku od Radiča, Đuraša i Stefana, Ivan Crnojević je učvstivši
svoju samostalnost upravo i vodio takvu politiku. Saveznike je birao i
nalazio a zatim i odbacivao zavisno od interesa koji su u tom trenutku za
njega bili najvažniji. Tako se u samom početku svoje vladavine Ivan
Crnojević pojavljuje kao mletački neprijatelj.
Razlozi i neposredni uzroci ovom neprijateljstvu nalaze se u već
ranije ispoljenim sukobima sa Kotorskom opštinom. Bez obzira na očiti
diskontinuitet koji je Ivan Crnojević imao u odnosu na srpske vladare,
Grbljani su i u ovom slovenskom vladaru našli zaštitnika svojih interesa.
Mlečani su na proljeće 1465. godine, raspisali ucijenu na glavu Ivana
Crnojevića u visini od 10.000 dukata.274
Pojava turske vojske kao zajedničkog neprijatelja sa Istoka, natjerala je i Mlečane i Ivana Crnojevića na pomirenje krajem 1466. godine. Sklopljenim ugovorom Mlečani su vratili Ivanu vojvodsku čast,
novčane nadoknade i proviziju a on se obavezao da će primorati Grbljane na poslušnost. Grbljani koji su bili veoma borbeni, teško su prihvatali bilo kakav mir sa Kotorom, ali je bilo poznato, da je jedino
Zetski gospodar, bio u stanju da ih nagovori na poslušnost, "jer njih
samo njegov duh vodi". Ovaj problem je bio riješen na taj način što je
Ivanu Crnojeviću na upravu dat Grbalj, Paštrovići i Crmnica, a njegova
dužnost je bila da omogući Kotoranima ubiranje poreza.275
Iako su Mlečani, Ivana Crnojevića smatrali svojim podanikom,
Turci su u njemu viđeli nezavisnog, crnogorskog gospodara Ivan bega,
koji se samostalno sporazumjevao sa Sultanom i prihvatao ili raskidao
271
R. Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima XIVXVI vijeka, Cetinje 1963.
272
Predstavnici 51 opštine ili družine.
273
Mletačka republika bila je sredinom XV vijeka prava vojna, pomorska i
trgovinska sila. Prema sačuvanim podacima Mlečani su raspolagali sa 45 galija (ratnih
brodova), i više od 3.000 trgovačkih brodova, od kojih je njih 300 imalo nosivost veću
od 100 tona. Na ovim brodovima bilo je uposleno više od 30.000 mornara plus 6.000
ljudi zaposlenih kao brodograditelja i stolara. Istorija Crne Gore II/2, 247-255.
274
Istorija Crne Gore II/2, 287.
275
Isto, 291-293. Tradicija govori da su Grbljani najbolje živjeli pod vlašću
Crnojevića. Tradicija takođe bilježi i nerijetki običaj sahranjivanja u crnogorskoj
nošnji, sa motivom da se bude Crnogorac pod zemljom kada se to nije moglo biti na
njoj.
71
određene obaveze. Tvrđavu na Žabljaku su smatrali njegovom rezidencijom.
53. ŽABLJAK CRNOJEVIĆA
54. ŽABLJAK UTVRĐENJE
U ratu sa Turcima koji je započeo 1476. godine, Ivan Crnojević je
izgubio znatan dio svojih teritorija. Kada je turska vojska dvije godine
kasnije zauzela Žabljak, on napušta zemlju i odlazi u Italiju.276
Kako sam navodi u uvodu Povelje Cetinjskog manastira, obreo se
u Loretu gdje je posjetio čuvenu Hodočasničku crkvu, posvećenu
Bogorodici.277 Tu u Ankoni se zavjetovao da će podići Crkvu i posvetiti
je takođe Bogorodici, ako mu prilike dozvole da se vrati u domovinu.278
Ne dugo poslije toga, uslovi koji su u Turskoj nastali poslije smrti
Mehmeda II pružili su mu takvu priliku. Svoj zavjet je ispunio čim se
vratio u Crnu Goru 1481. godine. On prodaje Dubrovčanima dio svog
zemljišta u Konavlima i pristupa ostvarenju svoje zamisli.279 Na jednom
kraju Cetinjskog polja zvanom još "Lovćenski dolac", on podiže
Manastir sa Crkvom koju posvjećuje rođenju Bogorodice.280 U toku
radova 1483. godine, Ivan Crnojević je preko poslanika tražio od
Dubrovčana izvjesnu količinu crijepa. Bio mu je odobren izvoz do dvije
hiljade komada.281 Manastir je završen najdalje do avgusta 1484. godine,
276
Istorija Crne Gore II/2, Titograd 1970, 489.
"Zato i ja grešni Ivan Crnojević, koji nijesam dostojan da se nazovem rob
Hristov, dopuštenjem Božijim, a za moje grehove, bih izgnan iz moga otačastva
izmailskim carem sultanom Mehmedom, koji mnoga carstva uze, mnoge careve pobjedi
i niko mu se ne mogaše protiviti. Pošto dođoh u zemlju Italiju, nađoh predivni hram
Vladičice naše Bogorodice blizu grada Jakina koji se zove Delorita. U njemu viđeh
nerukotvoreni obraz preslavne majke Boga našega, koji čini mnoga čuda, što i očima
mjim viđeh. I padoh ničice na zemlju pred njenim strašnim obrazom i pomolih se
njenome milosrđu i dadoh moje srdačno zavještanje njenome milosrđu. Ako bude
milostiva prema meni nedostojnom robu svome, te se vratim u zemlju otačastva moga,
da ću ograditi crkvu u slavu Njenoga svetoga imena. Po svome čovijekoljublju ona bi
milostiva prema meni i ispuni molbu moju. I ja se od sve duše i od čistoga srca
potrudih da ispunim moje obećanje, koliko mi bi moguće. I ogradih hram na mjestu
koje se zove Cetinje, u slavu i hvalu te Gospođe i majke Božije, u ime Njenoga
Roždestva. I napravih pri njemu Manastir za upokojenje monaha i nazvah ga
Mitropolijom zetskom, ako bude ugodno milostivoj Gospođi. I priložih tome svetome
hramu koliko mi bi moguće u dogovoru sa mojom suprugom i sinovima...Ovo što sam
priložio ovome svetome hramu Prečiste nijesam nikome silom promijenio, niti oduzeo
što nijesam ja kome dao, ili roditelji moji...Godine 6993. pisa se mjeseca januara 4.
dana na Rijeci. Toga radi potpisujem i stavljam naš obični pečat na znanje svakome u
Hristu Boga blagovjerni i Bogom čuvani Gospodar zetski Ivan Crnojević". Prema
Marku Dragoviću, Gramata Ivan-bega Crnojevića o građenju Cetinjskog manastira,
Glas Crnogorca XXI, 3. Cetinje 1892.
278
Iz raspoloživih podataka o boravku Ivana Crnojevića u Apuliji proizilazi
fenomenološki interesantna opsijednutost povratkom u domovinu.
279
Prema Pavlu Rovinskom, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti I, Cetinje
1994, 348-349. Rovinski ne navodi izvor odakle crpi ovaj podatak.
280
B. Mihailović, Cetinjski manastir, Cetinje 1965, 5.
277
72
kada je na njega stavljen kameni natpis, "У име Рождества ти
пресвета Богородице, сзидах си свети храм в лето 6992".282
Tu je zatim smjestio Zetsku mitropoliju, a na Cetinje je prenio i
svoj Dvor. Sljedeće godine sačinjava i Povelju o osnivanju ove svoje
zadužbine, imenujući u njoj zemljište i druge objekte koje prilaže Manastiru.
55. GRB SA PEČATA IVANA CRNOJEVIĆA
Najvjerovatnije je Cetinjski manastir od 1493. godine postao stecište štamparskih majstora. Do sada je utvrđeno da je Štamparija Crnojevića štampala pet knjiga ali samo iz jedne od njih, iz Psaltira, saznajemo da je štampan na Cetinju.283 Poslom je, kako izlazi iz predgovora
tekstova u knjigama koje su sačuvane rukovodio inok Makarije. Poslije
prestanka rada Štamparije o njemu dugo nema istorijskih podataka a
onda se 1507. godine pojavljuje u Vlaškoj, gdje po nalogu vlaških
vojvoda štampa prve rumunske knjige na slovenskom jeziku. Iz
Rumunije je Makarije otišao na Svetu Goru u Manastir Hilandar gdje je i
umro.284
Da li je Cetinjski manastir doživio rušenja ili oštećenja do 1692.
godine, u istorijskim izvorima nije potvrđeno. Međutim, neposredno se
može zaključiti da je 1496. godine bio napušten kada je Đurađ Crnojević
sa porodicom, kaluđerima i 60 konjanika napustio Cetinje i krenuo ka
Budvi a kasnije u Mletke.285 Tada je prestao rad Štamparije a sa sobom
je Đurađ odnio i dragocjenosti iz Manastira (zlato, srebro, svilene
odežde, ikone, namještaj).286 Na osnovu jednog spora a u vezi vinograda
iz 1530. godine, može se zaključiti da je život u Manastiru bio obnovljen
najkasnije te godine.287
Cetinjski manastir je srušen 1692. godine, za vrijeme Morejskog
rata (1684-1699). Na Opštem crnogorskom Zboru, održanom 1688.
godine, u Gracu, Lješanskoj nahiji, donijeta je odluka o ustanku protiv
Turaka. Tadašnji saveznik Venecija stacionirala je na Cetinju svoju
posadu. Takođe kotorski providur Duodo, šalje na Cetinje, inžinjera
Đovani Frančeska Barbijerija sa nekoliko radnika, da učvrsti Manastir i
podigne utvrđenja na najpodesnijim mjestima za odbranu grada.
281
Dubrovački arhiv Cons. rog. od 25. IX 1483. Prema Istoriji Crne Gore II/2,
282
Istorija Crne Gore II/2, 489.
F. Miklošić, Monumenta serbica, Viennae 1858. Prema Istoriji Crne Gore
489.
283
II/2, 489.
284
S. P Radoičić, O štampariji Crnojevića, Glasnik Skopskog naučnog društva
XIX, Skoplje 1938, 133-171.
285
Istorija Crne Gore II/2, 501.
286
Fr. Miklosich, Die serbische Dinasten Crnojević, Wien 1886, 44-45. Th.
Spandugino, I Commentari, Fiorenza 1551, 74. Br. Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori,
30. Prema Istoriji Crne Gore II/2, 346.
287
"Kada su neki Crnogorci 1530. godine pokušali da ospore
vlasništvoCetinjskom manastiru na neki vinograd vladika Romil iznio je pred njih
hrisovulj. Čim su saslušali sadržaj od kletve ustupiše i vinograd Crkvi oslobodiše".
Istorija Crne Gore III, Titograd 1970, 33.
73
I Nikola Erico, koji je u junu 1691. godine postavljen na položaj
kotorskog izvanrednog providura, "posvetio se spremi Cetinja za odbranu, utvrđujući ga na brzu ruku što je bolje mogao". Zbog tog zadatka
on je na Cetinje poslao jednog od svojih najviještijih ljudi da pojača
utvrđivanje: "da oko Manastira iskopa široke rovove i podigne velike
grudobrane, da udari jake palisade i udesi nekolike mine s kamenjem
koje bi bile potpaljene kad neprijatelj stupi na njih".288
Smrću crnogorskog vladike Visariona Borilovića 1692. godine,
najodanijeg mletačkog prijatelja u Crnoj Gori i pojavom više pretendenata na upražnjeno vladičansko mjesto u mnogo čemu je oslabljen
mletački uticaj na crnogorska plemena.289 Čitava situacija kao i izvijesna
podjela među Crnogorcima, odgovarala je Sulejman paši koji je
sredinom 1692. godine, sa 4.000 vojnika krenuo prema Cetinju. Tamo je
stigao 25-og septembra, zatim opkolio Manastir i prinudio Mlečane na
predaju koja je formulisana u 11 tačaka.290
Mlečani su Ugovorom o predaji Manastira Turcima uspjeli da
zaštite Cetinjane i kaluđere. Prije odlaska a mimo dogovora o predaji
mletačka vojska je minirala Manastir. Mina je eksplodirala u nedjelju
veče kada je prethodnica turske vojske na čelu sa uglednim Agama
ulazila u Manastir. Od snažne eksplozije povrijeđen je i sam Sulejmanpaša.291 Manastir je od eksplozije oštećen ali je završno rušenje i skidanje olova sa krova Crkve obavljeno od razljućenog Sulejman paše.
Ostalo je zabilježeno da su se hrišćani koji su bili u pašinoj vojsci
protivili tome i preklinjali ga da Crkvu ne ruši ali je sve to bilo uzalud.292
Sulejman paša zadržao se na Cetinju nekoliko dana a zatim se
povukao iz Crne Gore bez ikakvog nasilja nad narodom, a mletačkoj
vojsci ovo je bio poslednji boravak u Crnoj Gori. Nikada poslije toga
Mlečani nijesu došli na Cetinje ni kao saveznici ni kao neprijatelji.293
Devet godina poslije rušenja Cetinjskog manastira 1701. godine,
vladika Danilo Petrović je podigao novi Manastir nedaleko od starog na
ruševinama dvorca Ivana Crnojevića.
Prilikom zidanja 1701. godine, vladika Danilo je dao da se u novo
zdanje uzidaju dijelovi kamene plastike sa starog Manastira. Tako je
iznad vrata crkvene priprate ugrađen kamen sa ktitorskim natpisom
Ivana Crnojevića iz 1484. godine. Na spoljnom zidu manastirskog oltara
nalazi se uzidan kamen na kojem je uklesan državni grb Ivana
Crnojevića a šest kapitela je ugrađeno u galeriju na spratu i dva na
288
U knjizi Jovana Tomića Crna Gora za morejskog rata, Beograd 1907.
godine na strani 325, odnosno tabli XXX nalazi se kopija pisma kotorskog providura
Petra Duodoa, koji javlja Senatu o namjeri Sulejman paše da napadne Cetinje. U tom
pismu od 6. aprila 1690. godine, pominje se inžinjer Barbijeri. Na orginalnom planu
Frančeska Barbijerija nigdje nije upisana godina. Ona se pojavljuje (1692. godina),
očigledno naknadno upisana, dva vijeka kasnije, dodana na plan objavljen u djelu Il
Montenegro da relacioni dei provveditori veneti, (1687-1735), Roma M. DCCC.XCVI
na strani 110-111, TAV. IX-il Manastero di Cettinje nel 1692. Sve ovo se nalazi daleko
ispod Barbijerijevog potpisa koji se nalazi u donjem desnom uglu.
289
Isto. Iz starijeg izvora F. Ongania, Il Montenegro, Roma 1896, 88-89.
290
Isto.
291
Isto.
292
M. Dragović, Jedan priložak iz Istorije Crne Gore, Ilustrovane Cetinjske
Novine 1917, 32. Isto Grlica 35, Kratka istorija Crne Gore, Cetinje 1835.
293
Istorija Crne Gore III, 206.
74
zvoniku sadašnjeg Manastira. U novi Manastir, vladika Danilo je prenio
i vrijedne predmete, spašavane i sačuvane, prilikom rušenja starog
manastirskog kompleksa, i to prije svega, povelju, pečat i gospodarski
štap Ivana Crnojevića.
Na ovaj način vladika Danilo Petrović, jasno je naglasio i potvrdio
kontinuitet sa starom Ivanovom crkvom.294
Na mjestu zvanom Ćipur gdje se nalazio stari Manastir, podigao je
knjaz Nikola Petrović, Dvorsku crkvu 1886. godine. Kako stoji na
ktitorskom natpisu iznad zapadnih ulaznih vrata, ona je sa minimalnim
odstupanjima izgrađena na temeljima prvobitne glavne Crkve.295 Poznato
je da se ta dvorska kapelica zbog pogrešne konstrukcije "Sva raspala",i
da je ponovo iz temelja podignuta 1890. godine.296 Tom prilikom je
crnogorski mitropolit Mitrofan održao prigodnu besjedu u kojoj je kazao
da je Ivan Crnojević bio sahranjen u ovom svetom hramu "đe se u
istome i danas ovdje pred ikonom Hrista Spasitelja njegovi zemni ostaci
nalaze".297
56. "RUŽICA" NA ĆIPURU
57. CETINJSKI MANASTIR
294
Vladika Sava Petrović "prikazivao se kao potomak Crnojevića". Istorija
Crne Gore III, Titograd 1970, 33.
295
Uvidom na licu mjesta.
296
R. Dragićević, Nekoliko potpuno ili djelimično nestalih spomenika
kulture?, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978.
297
Mitropolit Mitrofan Ban, Besjede, Cetinje 1902, 210.
75
IV
ARHITEKTURA
58. BARBIJERIJEV PLAN
Tačnost i preciznost Barbijerijevog plana nije se mogla provjeriti i
potvrditi drugim istorijskim izvorima. Naprotiv oni pružaju različite
podatke o Cetinjskom manastiru. Sudeći po ovom planu i legendi uz
njega, na sredini Manastira nalazi se Crkva posvećena Rođenju Bogorodice. Njena dužina sa oltarom, iznosila je oko 40, a širina nešto manje
od 20 stopa.298
Oko Crkve, osim iza oltarskog dijela, bio je podignut trijem sa
kolonama na 18 stubova. Izvan kolonade, sa sjeverne strane, nalazila se i
jedna crkvica, posvećena apostolu Petru. Istočno od njenog oltara
nalazio se bunar sa "živom vodom", a zapadno od njega magacin za
municiju. Dvije podužne zgrade, sa po pet soba, jedna na istočnoj a
druga na južnoj strani glavne Crkve bile su nad svodovima kao i kuhinja
ispod kojeg je proticao jedan krak rijeke Cetine, koja je tada tekla
Cetinjskim poljem. Kuhinja se nalazila blizu bunara sa njegove istočne
strane, magacin za hleb i druge namirnice na zapadnoj strani Crkve, a
sjeverno od njega bila je još jedna zgrada sa četiri sobe.
U prostorijama nad svodom na južnoj strani od Crkve bio je
smiješten mitropolitov stan. Na spoljašnjim stranama od zidova Manastira nalazio se rov ispunjen vodom, čijom je ivicom bila postavljena
drvena ograda od kolja i prošća. Rov je bio širok četiri mletačke stope, a
njegova dužina i visina ograde na slici nije naznačena. Rov sa ogradom
imao je zaštitnu svrhu i vjerovatno potiče iz vremena boravka mletačke
posade na Cetinju (1688-1692) u kojem vremenu je inžinjer Barbijeri i
radio ovaj nacrt.
298
Jedna mletačka stopa iznosi oko 0,34 m.
76
59. NIKOLINA CRKVA "RUŽICA"
U Istoriji Crne Gore se kaže da je prvobitni izgled stare Ivanove
crkve najbolje sačuvan na grafičkoj predstavi meloda u Oktoihu petoglasniku štampanom u Cetinjskoj štampariji 1494. godine.299 Na ovoj
grafičkoj predstavi iza trojice pjesnika koji sjede na klupi, prikazana je
trobrodna bazilika viđena sa sjeverozapadne strane. Njen srednji brod je
uzdignut nad bočnim i osvijetljen sa nizom od pet polukružno završenih
prozora. Na čelu fasade, nad portalom je okrugla rozeta. Da je u pitanju
prikaz stvarnog izgleda Crkve Cetinjskog manastira, po mišljenju
brojnih istraživača, svjedoči običaj srpskih i vlaških manastirskih
štamparija da iza likova meloda na grafikama u svojim oktoisima uvijek
predstave manastirsku Crkvu u kojoj su knjige otiskivane.300 Tako je na
Vlaškom oktoihu štampanom u Trgovištu 1510. godine, a izdatom uz
saradnju sa cetinjskim jeromonahom Makarijem koji je opremio i
Cetinjski oktoih petoglasnik, prikazana Trgoviška pridvorna Crkva.301
Takođe, Oktoih iz Gračanice, odštampan 1539. godine, ima iza likova
meloda predstavu Gračaničke crkve.302
60. GRAFIKA IZ CETINJSKOG OKTOIHA
61. GRAFIKA IZ TREBENIŠKOG OKTOIHA
62. GRAFIKA IZ GRAČANIČKOG OKTOIHA
Sa ovim istorijskim izvorima dopunjuje se i crtež arhitekte Dragiše
Milutinovića. Na ovom crtežu se vidi da su donji dijelovi polukružne
apside, (apsida?), bili sazidani od velikih blokova tesanog kamena, a da
se na izvjesnom odstojanju od tla nalazio jedan jak vijenac polukružnog
presjeka. Na ruševini su se još nalazili kanelirani stupci i nekoliko
kapitela.
63. CRTEŽ DRAGIŠE MILUTINOVIĆA
I Pavle Rovinski je ostavio svoju verziju izgleda Crnojevićkog
manastira. On je dao crtež jedne trikonhozne crkve u čijoj sredini se
ocrtavalo udubljenje u kome se nalazilo drugo manje, obloženo sa bočnih strana kamenim pločama, kao grobnica.303 Pretpostavio je da je Crkva na Ćipuru možda napravljena pod uticajem Bogorodičinog hrama u
299
Istorija Crne Gore II-III, Titograd 1970.
Istorija Crne Gore II/2, 482.
301
Đ. Sp. Radoičić, Stare srpske povelje i rukopisne knjige u Hilandaru,
Arhivist godine II/2, Beograd 1952, 76-77.
302
D. Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII vjeka, Beograd
1958, 160-161.
303
Analiza crteža koji je uradio Pavle Rovinski ukazuje da je on želio da
prikaže grob na dva nivoa.
300
77
Loretu i da je vrlo slična hramu na Starčevu a one zajedno, Crkvi sv.
Ilije u Solunu koja je podignuta 1012. godine.304
64. OSNOVA CRKVE NA ĆIPURU PO
BOGORODIČINOG HRAMA ROVINSKOM
LORETU
65. OSNOVA
U
66. OSNOVA BOGORODIČINE
67. OSNOVA CRKVE SV. ILIJE
CRKVE NA STARČEVU
U SOLUNU
Rezultati arheoloških istraživanja posebno iz poslednje kampanje
su umnogome doprinijela rasvetljavanju dilema vezanih za ovaj po
značaju i sadržaju veoma važan kulturno istorijski spomenik.
68. TREĆA ARHEOLOŠKA ISKOPAVANJA 1989.
Istraživanja su pokazala da je Manastir prateći konfiguraciju terena
građen u formi pravougaonog kompleksa, dimenzija 39,5 x 35,5 m
orijentisan po dužoj osi u smjeru istok-zapad.305 Nalazi se na brdašcu,
gdje se nalazila glavna manastirska Crkva sv. Bogorodice, na što
upućuju nalazi arhitektonskih objekata na sjevernoj strani kompleksa,
koji su pronađeni na relativnim dubinama od 1,50 m do 3,70 m.306 Istraživanjima iz 1989. godine, konstatovani su temelji ove Crkve dimenzija
15,00 x 7,50 širine 1,50 m.307
Takođe je pronađen i jedan poprečni zid, koji može se pretpostaviti, ukazuje na mogućnost postojanja priprate u Crkvi. Na zapadnoj
strani nalaze se dvije građevine, između kojih je bio manastirski ulaz.
Duž čitave istočne i južne strane Manastir je imao konake. Sjevernu
stranu čitavom dužinom zatvarao je zid vezujući se sa sjeverne strane
istočnog konaka i građevine na zapadu. Na ovaj zid, svojim južnim
stranama naslanjale su se Crkvica sv. Petra, a istočno od nje i zgrada
ispod koje je proticao potok kojeg više nema. Između sjeverne strane
Crkvice sv. Petra i južnog dijela konstrukcije iz koje je nastajao lučni
otvor, volat, nad potokom, nalazio se ojačani zid za primanje udara
bujičarskih voda i njihovo odvođenje ispod volta.
Takođe se može utvrditi da su konaci u južnom i istočnom dijelu
manastirskog kompleksa bili izgrađeni na dva nivoa, kao i južni dio
građevine nad potokom. Donji prostori ovih građevina bili su lučno
zasvođeni a nad njima su bile izgrađene gornje prostorije. Mogući
zvonik je najvjerovatnije bio lociran na zapadnoj strani kompleksa i
izdizao se iznad ulaza u manastirsku portu.
304
P. A. Rovinski, n.d., IV, 440-455.
Ne treba isključiti ni mišljenje da je osnova Manastira u fazi gradnje bila
krstoobrazna a da je kasnijim dogradnjama (živinarnika i drugih prostorija) dobila
formu pravougaonika.
306
O. Žižić, M. Pravilović, Arheološka istraživanja Manastira Crnojevića na
Cetinju, Naučni Skupovi 37, Podgorica 1996, 172-178.
307
Isto, 174.
305
78
Čitav kompleks sagrađen je od tesanog i pritesanog kamena, slaganog u pravilne redove, vezanog krečnim malterom žućkastih tonova sa
većom koncentracijom živog kreča, po kojem se jasno dala zaključiti
istodobnost faza gradnje Manastira i obodnih zidova koji zatvaraju
manastirski kompleks.
Više intervencija je izmijenilo izgled i namjenu pojedinih građevina i prostorija. Pretpostavlja se da je usled svakodnevnih potreba i
povećanja broja monaha, dograđena Crkva sv. Petra koja se ne pominje
u povelji Ivana Crnojevića. Pretpostavka o kasnijoj dogradnji Crkve sv.
Petra se zasniva na tome da je trijem ove Crkve na neki način narušio
osnovnu prvobitnu koncepciju manastirskog dvorišta, kao i opservacija
sa terena da je apsida rađena od nešto većih kamenih kvadara.308
69. FAZE GRADNJE
Relativnu vrijednost u pogledu arhitekture manastirskog kompleksa ima zapažanje da je bilo podizanja novih zidova preko grobova,
što upućuje na građevinsku intervenciju izvedenu u vremenskom intervalu od nastanka Manastira do njegovog rušenja. Ovaj se proces može
pratiti u sjeverozapadnom djelu Manastira gdje su se grobovi našli ispod
nove građevine koja je pregradnim zidovima pretvorena u četiri
prostorije, a jugozapadna takođe pregradnim zidovima doživjela
podijelu na dva prostora. Ostaje otvoreno pitanje u kojem vremenu i
kojom potrebom je naos Crkve sv. Petra doživio tročlanu podijelu prostora.
Najveće promjene Manastir je doživio u periodu 1688-1692. godine, za vrijeme boravka mletačke vojne posade. Da bi se obezbijedili od
turskog napada Mlečani su dva puta vršili utvrđivanje Manastira.
Prvo utvrđivanje je po nalogu providura Duoda izvršio Frančesko
Barbijeri, a drugo nepoznati fortifikator kojeg je mjesec dana prije
turskog napada na Cetinje uputio kotorski providur Nikola Erico.
Krajem XIX vijeka, na ovom terenu i kralj Nikola je podigao
Dvorsku crkvu.309
Početkom ovog vijeka je oko Crkve na istočnoj i južnoj strani
urađena duga kamena klupa koja sa spoljne strane formira ogradu oko
Crkve na Ćipuru.
O funkciji otkrivenih prostorija, pojedinačnih i sklopnih objekata
veoma je teško donijeti određeni sud prvenstveno iz razloga nedostataka
čvršćih argumenata i brojnosti pokretnih nalaza, zatim očitog mijenjanja
funkcija prostorija kroz vrijeme i činjenice da je u jednom od objekata
sigurno bila smiještena i štamparija Crnojevića.
Može se konstatovati da manastirski kompleks ostaje i dalje nedovoljno istražen ali razmatrajući sadašnje stanje mogu se ipak iznijeti
određeni zaključci.
Po pitanju komparacije može se zaključiti da se Pavle Rovinski u
svom radu uglavnom služio predanjima i nagađanjima. Njegova istra308
Crkva sv. Petra mogla je biti dograđena početkom XV vijeka, kada se
poslije odlaska Đurađa Crnojevića obnavlja život u Manastiru. Izbor lokacije i
svetitelja sigurno nije bio slučajan.
309
Istorija Crne Gore II/2, 492.
79
živačka radoznalost pretežno je bila usmjerena na problem i izgled
glavne manastirske Crkve sv. Bogorodice. Za nju Rovinski kaže da je
bila u obliku trikonhoza i da je nastala pod uticajem Crkve iz Loreta.
Kako nije imao priliku da vidi Crkvu u Ankoni nalazi joj pandan u Crkvi
na Starčevu na Skadarskom jezeru. Ova tvrdnja nema naučnu osnovu a
gore pomenuta Crkva u Loretu je trobrodna građevina, sa transceptom
na čijem je presjeku sa uzdužnim brodom podignuta velika kupola.310
Zbog ovakve komparacije i mišljenja da je Ivanova crkva bila
trobrodna bazilika, istraživači su apriori odbacili i crtež osnove Bogorodičine crkve, koji je Rovinski uradio, neposredno prije gradnje
Dvorske crkve. Uz sve zamjerke koje bi se iz sadašnje perspektive
mogle naći metodama i radu Pavla Rovinskog, teško je zamisliti da je on
izmislio osnovu Crkve na Ćipuru, a činjenica je da njegov crtež i ne
izgleda tako nestvarno kada se upoređuje sa planom koji je uradio
Barbijeri.
Svakako se treba kritički osvrnuti i na tezu, koja se nalazi u Istoriji
Crne Gore, o običaju da se na gravurama Oktoiha uvijek predstavi
Crkva u kojoj su knjige otiskivane. Ovo stanovište ipak dovodi u sumnju
činjenica da se na grafičkom prikazu iz Gračaničkog manastira, na
kojem se nalazi Gračaniška crkva, uočava da su himnopisci na ovoj
grafici unešeni naknadno a ne 1593. godine. Odnosno otvara pitanje je
da li se radi o običaju da se iza himnopisaca nalazi Crkva u kojoj se
štampala knjiga ili se Crkva, u ovom slučaju Gračanička nalazila iza
nekog drugog religioznog motiva.
70. DETALJ GRAFIKE IZ GRAČANIČKOG OKTOIHA
Takođe se na osnovu pristupačne literature ne može sa sigurnošću
utvrditi da se iza tri himnopisca u Vlaškom oktoihu nalazi Manastir
Trgovište. Realnu izgled Crkve ovog Manastira dovodi u sumnju i
prikaz dva čempresa na gravuri. A ako bi se ovaj običaj uzeo kao siguran onda bi se prema crtežu koji se nalazi na Cetinjskom oktoihu radilo o trobrodnoj bazilici.
U tom slučaju mi bi smo cetinjsku Crkvu, prikazanu na gravuri,
prepoznavali kao Crkvu sa tri broda i sa kupolom bez kvadratnog postolja. Takav njen plan mogao bi se uporediti s trobrodnom Crkvom
kotorskog sv. Trifuna prikazanoj na reljefima Kotorske srebrne pale i sa
izgledom stare Dubrovačke katedrale na fragmentu freske.311
Između Cetinjske i Dubrovačke katedrale na ovim ilustracijama
sličnost je velika.
Po crtežu Cvita Fiskovića Dubrovačka katedrala je trobrodna s
trijemom od preko deset vidljivih stubova u kolonadi sa južne strane a
bila je takođe s kupolom bez kvadratnog postolja. Sličnosti kupolnih
krovova, na gravuri Tri meloda s Kotorskom i Dubrovačkom katedralom
su nesumnjive.
310
B. Borozan, Rekonstrukcija Crkve rođenja Bogorodice manastira
Crnojevića na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986, 69.
311
C. Fisković, Prvi poznati dubrovački graditelji, Dubrovnik 1955, 23.
80
71. STARA DUBROVAČKA KATEDRALA SV.
MARIJE
U direktnoj suprotnosti sa ovom tezom o izgledu Crkve na Ćipuru
je i plan Frančeska Barbijerija. Zato nije nevažno ukazati da je ovaj crtež
dijelimično izmijenjen prikazan na strani 490 u drugom tomu, druge
knjige, Istorije Crne Gore. Plan zapravo ne odgovara orginalnom planu
na koji se autori pozivaju jer je očigledno da je na zapadnoj strani
izbrisano šest stubova, što stvara utisak trobrodnosti Crkve.
72. BARBIJERIJEV PLAN KOD
PLAN U ISTORIJI ROVINSKOG
73. BARBIJERIJEV
CRNE GORE
Vrlo je interesantno da se ovaj plan u literaturi može naći praktično još samo kod Rovinskog, gdje je takođe plan prikazan pogrešno,
odnosno, ovdje su stubovi na zapadnoj strani prikazani spojeni sa linijom koja zatvara ulaz u Crkvu. Mogućnost slučajne greške, kod Rovinskog je veća jer se radi o precrtavanju plana sa prevodom, dok je plan
u Istoriji Crne Gore prikazan kao orginal.
PLAN OBJAVLJEN U KNJIZI PLAN OBJAVLJEN
ORIGINALNI PLAN ISTORIJA CRNE GORE II/2312 KOD ROVINSKOG313
FRANČESKA BARBIJERA314
74. TRI VERZIJE BARBIJERIJEVOG PLANA BOGORODIČINE
CRKVE
Kada se stvarni Barbijerijev plan uporedi sa rezultatima arheoloških istraživanja lokaliteta, primjećuje se velika tačnost njegovog plana
sa izuzetkom dva detalja. Radi se o tome da je Barbijeri, Crkvicu sv.
Petra ucrtao u manastirsku portu i da je prikazao tročlani izgled apside
Crkve sv. Bogorodice. Ako se kao činjenica uzme da je teren iza apside
veoma kamenit, kao i to da je teren raščišćavan za izgradnju Crkve
kralja Nikole i da je ta Crkva ponovo rađena mogli su sa kamene
podloge lako "nestati" ostaci stare apside ili neki njeni dijelovi. Takođe
je činjenica da se zbog Dvorske crkve, iskopavanja na ovom mjestu
nijesu mogla najpreciznije izvesti. Njena apsida je lako mogla zakloniti
stare tragove što je uticalo da arheolozi ne otkriju trikonhoznu osnovu.
I crtež Dragiše Milutinovića "Igrom sjenki", dozvoljava tročlanost
apside tako da se to mišljenje ne može u potpunosti odbaciti iako mu u
prilog ne ide situacija na terenu.
Istraživanja kompleksa vršena 1963, 1986. i 1989. godine, svakako
su definisala jednu bolju sliku o izgledu Manastira, no i to je bilo
nedovoljno da se u potpunosti rekonstruiše izgled glavne crkvene gra-
312
Ovaj plan je objavljen i u knjizi Pavla Mijovića i Mirka Kovačevića,
Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd, Ulcinj 1975.
313
Ovaj plan je objavljen u knjizi Tanje Pejović, Manastiri u Crnoj Gori, Novi
Sad 1995. 138.
314
Orginalni plan objavio je u svojoj knjizi jedino Radoslav Rotković,
Sazdanje Cetinja, Cetinje 1984.
81
đevine. Posebno je problematično pitanje da li je Ivanova zadužbina bila
trobrodna bazilika.
Istraživanja sprovedena u unutrašnjem dijelu oltarskog prostora
Crkve kralja Nikole kao i u spoljnom jugoistočnom dijelu apside nijesu,
takođe, pružila mogućnost o dokazu trobrodnosti Crnojevićke crkve
odnosno o troapsidalnosti prostora koji je nametnuo Barbijerev plan.
Jedna od mogućnosti koja bi mogla podržati ovo mišljenje je da je
trobrodnost na gravuri ova građevina dobila rasporedom krovnih
konstrukcija. Iako ovo pitanje ostaje otvoreno za sada moramo prihvatiti
stanovište da je tip cetinjske Crkve jednobrodan što su pokazala iskopavanja iz 1986. i 1989. godine. Takođe, ni skica Frančeska Barbijerija iz 1692. godine ne može poslužiti kao siguran dokaz o troapsidalnoj
Crkvi ali ostaje činjenica da po svim ostalim podacima o manastirskom
kompleksu ona ostaje kao svojevrstan i vrlo precizan dokument.
U svakom slučaju činjenica je da je Ivan Crnojević pristupivši
izgradnji Cetinjskog manastira, bio inspirisan primorskim graditeljskim
iskustvima. Pri tom se uzima mišljenje da je Cetinjskom hramu uzor
pretstavljala Dubrovačka katedrala sv. Marije.315 Iako je sv. Marija bila
trobrodna bazilika što nije dokazano za Cetinjski hram i ona je poput
Crkve rođenja Bogorodice imala veoma rijedak arhitektonski elemenat u
obliku kolonade sa trijemom.316
Jedini do sada pokušaj rekonstrukcije Crkve sv. Bogorodice uradio
je Branislav Borozan 1986. godine, koristeći se prije svega zakonitostima koje uslovljavaju harmoniju, na osnovu geometrijske mreže.
Na osnovu gore iznešenih podataka i analiza, njegovo mišljenje o trikonhoznoj Crkvi sa trijemom izgleda sasvim prihvatljivo.317
75. REKONSTRUKCIJA SV. BOGORODICE PO
BRANISLAVU BOROZANU
76. REKONSTRUKCIJA SV. BOGORODICE PO
BRANISLAVU BOROZANU
Na kraju može se reći da je Cetinjski manastir kao građevinski
kompleks bio građen od strane primorskih graditelja i da je tako urađen
predstavljao novinu prema tradicionalnoj arhitekturi prethodnog doba na
crnogorskoj teritoriji.
315
Istorija Crne Gore II/2, 493.
Grupa autora, Ćipur i Crnojevića nekropola, Zbornik radova povodom pola
milenijuma crnogorskog štamparstva, Cetinje 1995.
317
B. Borozan, Rekonstrukcija Crkve rođenja Bogorodice Manastira
Crnojevića na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986, 69.
316
82
V
ŠTAMPARIJA
"Zna se da je ona bila u krševima našim
Bilo na Obodu.... bilo na Cetinju....
Bilo i na jednom i na drugom mjestu
Kao što će najpriličnije i biti....
Zasnovana je na onoj grudi koju,
I krvavu, toliko ljubimo
I koju s ponosom nazivamo
Majkom svojom, Crnom Gorom"318
Svoj autohtoni razvoj Crna Gora, oplemenila je krajem XV vijeka
osnivanjem prve Državne štamparije na Balkanu. Vanredan značaj i
brojna pitanja uticali su da bibliografija o Crnojevića štampariji pređe
cifru od 2200 pozicija, od raznih studija, teza i sinteza, do kritika,
polemika i novinskih članaka. Brojna pitanja na koja ni danas ne postoje
konačni odgovori nemaju podjednaku naučnu vrijednost ali su sva ona
na svoj način važna i interesantna.319
77. ŠTAMPARIJA XVI VIJEK
Prošlost bilježi brojne rasprave; čija je Štamparija; koji su motivi
nabavke i donošenja Štamparije u Crnu Goru; gdje se nalazila; gdje su
knjige štampane; koji su naslovi i koji tiraži; ko je na štampanju radio;
kada je Štamparija prestala sa radom i brojna druga.320
318
Državni kalendar Kraljevine Crne Gore za 1918. Izdanje Kraljevskog
Ministarstva prosvete i crkvenih poslova, 89.
319
B. Marinković, Bibliografija o našem ćiriličnom štamparstvu,
štamparijama i knjigama XV, XVI i XVII vjeka, Cetinje 1988.
320
"Došao sam ovdje vođen željom i zadatkom da se u ime Srpske akademije
nauka i umjetnosti, zajedno s vama radujem velikom i svetlom prazniku srpske,
slovenske i svetske kulture i da usti mah pozdravim naučni skup kojim se taj praznik
obilježava, na pravi i dostojan način i da mu poželim najviši uspeh". Dio iz uvodne
besjede akademika Miroslava Pantića, generalnog sekretara SANU i člana
Organizacionog odbora za obilježavanje 500. godina prve štampane ćirilične knjige na
slovenskom jugu, na međunarodnom naučnom skupu održanom na Cetinju 24-25. jun
1994. godine.
"Jeromonah Makarije je ostavio pisani trag o svom nacionalnom porijeklu,
ali on nije dovoljan pojedinim autorima, već ga proglašavaju krasnopiscem ili
rezbarom iz Makedonije". Dio pozdravne riječi Dragutina Vukotića, Predsjednika
Crnogorske akademije nauka i umjetnosti i člana Organizacionog odbora istog naučnog
skupa.
"Uobičajno je bilo da se Crna Gora tretira kao srpska Sparta, a Vojvodina
kao srpska Atina. Međutim, osnivanjem štamparije Crna Gora je, odjednom, postala i
jedno i drugo". Dio iz teksta akademika Dragana Lekovića, "Obodsko-Cetinjska
štamparija vertikala Crnogorske duhovnosti", na istom naučnom skupu.
83
Ovaj veliki broj nepoznanica ukazuje da po pitanju Crnojevića
štamparije ima mnogo prostora za istraživače svih profila. Nedostatak
arhivske građe i neobavljena arheološka istraživanja na Obodu ne daju
mogućnost da se brojni i raznovrsni zaključci po mnogim pitanjima
vezanim za Štampariju sa sigurnošću potvrde ili odbace.
Ipak naučna problematika, vezana za štampariju Crnojevića, bila
bi u samom startu oslobođena brojnih pitanja, ukoliko bi se u istraživanjima pošlo od nekoliko osnovnih činjenica. Polazeći od opštih rezultata dobijenih iščitavanjem sačuvanih izvora i podataka iz svih do
sada poznatih dokumenata vezanih za ovu epohu, činjenica je da nema
nikakvih tragova koji bi ukazivali da su Crnojevići imali svijest o pripadnosti nekoj široj etničkoj grupi ili narodu osim crnogorskom.
Takođe, nije nevažna činjenica da upotreba prese u umnožavanju
crkvenih knjiga, odnosno, prelazak na jedan sasvim nov način "stvaranja relikvija", posredno govori o kanonskoj autonomiji Crnogorske crkve prilikom donošenja odluke o upotrebi Štamparije u te svrhe.
Činjenica da se u predgovoru Psaltira, nedvosmisleno pominje
Cetinje, kao mjesto gdje je on štampan, je pred arheologe postavila jasan
zadatak da pokušaju locirati Makarijeve radne prostorije u okviru
Manastira Crnojevića.
Pokušavajući da razriješe ovo pitanje, a polazeći od principa svoje
struke, Olivera Žižić i Milan Pravilović su ovo pitanje ipak ostavili
otvorenim, iznijevši i mogućnost da su knjige mogle biti štampane u
stranim štamparijama.321
Za razliku od njih akademik Pavle Mijović, hipotetički je locirao
Štampariju u prostoriji iznad potoka, koja u Barbijerijevom planu nosi
naziv "kuhinja nad svodom iznad potoka". Na ovaj zaključak, Mijovića
je naveo položaj prostorije u okviru Manastira, njena veličina i položaj
ove prostorije u odnosu na potok. Upravo činjenica da se ova prostorija
nalazi iznad potoka uputila ga je na mogućnost da je voda mogla
pokretati vodenički točak koji je opet trebao pokretati štamparsku
presu.322
78. DETALJ PLANA
Teorijski prihvatljiva ova teza, prenešena na teren bi podrazumjevala da vodenički točak presjeca ovu prostoriju u pravcu istok-zapad,
tačno po sredini, što bi u potpunosti odbacilo njenu funkcionalnost.
Mnogo veću vjerovatnoću, za takođe hipotetičko lociranje Štamparije u okviru manastirske porte, predstavljao bi prostor Crkvice sv.
Petra i magacin za municiju, (obilježen na detalju plana sa C), sa Barbijerijevog plana.
Arheološka iskopavanja su pokazala da je Crkvica sv. Petra nastala
pregradnjom nekih starijih prostorija, a stanje na terenu ukazuje da je
upravo apsida onaj najmlađi arhitektonski elemenat koji je promijenio
namjenu i izgled ovih prostorija. Po svoj prilici na mjestu apside su se
321
322
O. Žižić, M. Pravilović, n.d.
P. Mijović, Crnojevića manastir na Ćipuru, Naučni skupovi 37, Podgorica
1996.
84
ranije nalazila vrata koja su vodila do bunara sa čistom vodom,
(obilježen na detalju plana sa D), prijeko potrebnom u radu sa bojama.
Da bi štamparska presa funkcionisala onako kako je to predočio
Pavle Mijović, prostorija za Štampariju bi se morala nalaziti pored
potoka, ne nad njim, a upravo takvu poziciju ima Crkvica sv. Petra.
Veoma je prihvatljiva i mogućnost da se poslije obnove života u Manastiru početkom XVI vijeka, ova prostorija osvještala i pretvorila u
malu kapelu. U prilog tome ide i činjenica što se na terenu se jasno
primjećuje da je trijem ove Crkvice narušio osnovnu i prvobitnu koncepciju manastirskog dvorišta a njena apsida je očigledno rađena od
nešto većih kamenih kvadara.
U funkciji Štamparije svakako je morala biti i prostorija uz zapadni zid Crkvice sv. Petra. Ona je u XVII vijeku korišćena kao magacin
za municiju, što znači da je za ondašnje prilike, bila kvalitetno izolovana
od vlage, što svakako mora biti slučaj i sa prostorijom u kojoj se čuva
štamparski papir i knjige.
Arheološkim iskopavanjima na Ćipuru nije se izvršilo istraživanje
manastirskog bunara, a nije se išlo ni na probijanje poda Crkvice sv.
Petra sa mogućnošću da se dođe do starijeg poda ranijih prostorija.
S obzirom na visoki nivo održavanja čistoće u manastirima, mogućnost da se dođe do nekih nalaza je mala, ali značaj lokaliteta zahtjeva
da se ispitaju sve mogućnosti.
Ostaje takođe interesantan i sam naziv Crkvice, ako se zna da je uz
apostola Petra uvijek vezivan primat Rima, a da je u apostolu Pavlu,
pravoslavlje gledalo prvog organizatora starohrišćanske crkve. Kult
apostola Petra je u Crnoj Gori, izuzetno poštovan, a Petrovdan je prihvaćen kao opštecrnogorski praznik.323
Ujedno Cetinje kao sjedište Mitropolije, postaje i sjedište okupljanja naroda na Zboru, prilikom praznika Svetog Petra. Petrovdan je
tokom XX vijeka, često poistovijećivan sa proslavom Lučin dana i sa
kultom sv. Petra Cetinjskog.324
79. ŠTAMPAR MAKARIJE
80. ZBOR ISPRED CETINJSKOG MANASTIRA
323
I crkvica koju je na Lovćenu 1845. godine podigao Petar II Petrović Njegoš
bila je posvećena apostolu Petru. Crkvica-kapela koju je na Lovćenu podigao
Aleksandar Karađorđević i u koju su 1925. godine prenešeni zemni ostaci Petra
drugog, bila je posvećena sv. Đorđu.
324
Kako Pop Dukljanin u svom Ljetopisu, pominje srednjovijekovne sabore na
kojima su birani vladari Duklje, ne treba isključiti mišljenje da Crnogorski Zbor ima
svoj kontinuitet još iz vremena arhonta Petra. Na ovo mišljenje kao moguće ukazuje i
Živko Andrijašević u svojoj knjizi, Kratka istorija Crne Gore 1496-1918, Cetinje
2000, 23.
85
VI
NEKROPOLA
81. POLOŽAJ GROBOVA
U sklopu manastirskog kompleksa a tokom poslednje dvije istraživačke faze na Ćipuru je pronađena i ispitana nekropola sa 23 groba u
kojima je identifikovan 31 skelet. Grobovi se nalaze na nekoliko karakterističnih mjesta. Tako su u naosu Crkve kralja Nikole otkopani vjerovatno najstariji grobovi, od kojih je za jedan utvrđeno da pripada
zemnim ostacima Ivana Crnojevića. Najveći broj grobova otkriven je u
porti sa sjeverne i južne strane Crkve, dok je manji broj nađen van manastirskog kompleksa sa sjeverozapadne strane.
Nekropolu na Ćipuru u potpunosti je u svojim radovima obradio dr
antropolog, Božina Ivanović.325
Orijentacija grobova je zapad-istok, sa manjim odstupanjima od
ovog osnovnog pravca. Pokojnici su u grobove polagani u opruženom
stavu, okrenuti glavom prema zapadu a licem prema istoku, rukama
povijenim u laktovima, prekrštenim i postavljenim na grudima ili na
karlici. Grobovi su najčešće individualni ali ima i primjera da su u jednom grobu sahranjena dva ili veći broj pokojnika, (grobovi br. 2, 4, 7,
10, 18, 23).
Grobovi se po konstrukciji mogu podijeliti u dvije osnovne grupe.
Grobovi u obliku plitkih grobnih raka, izduženog pravougaonog oblika i
325
B. Ivanović, Cetinjska antropološka grupa sa Ćipura, Prilozi iz istorijske
antropologije, posebna izdanja 12, Podgorica 1995. Ćipur, Cetinjska nekropola i
skeletna populacija, Podgorica 1998.
Ćipur Crnojevića nekropola, Zbornik Cetinje 1995, 30-52.
86
grobovi pravougaonog oblika ozidani pritesanim kamenim pločama i
prekrivenim kamenim pločama. U okviru druge grupe grobova,
konstatovano je nekoliko varijanti. Grobovi djelimično ograđeni
kamenim pločama, prekriveni tanjim neobrađenim kamenim pločama
(grob br. 2, 16) i grobovi ograđeni kamenim pločama spojenim malterom (grob br. 6, 23), kao i grobovi ograđeni kamenim pločama i malterom sa malterisanim dnom (grob br. 21). Grobovi bez konstrukcije,
odnosno jednostavne grobne rake, u kojim su pokojnici zasipani slojem
zemlje debljine 20-30 cm su rijetki.326
Najstariji grobovi su pronađeni u unutrašnjosti Crkve u istočnom
dijelu naosa. To je niz od tri groba ispred oltarske pregrade, srednji,
ispred oltarskih dveri, bio je u dva nivoa.327 U donjem nivou nalazio se
vjerovatno, najstariji očuvani skelet u tom kompleksu. Južno od njega
otvorena je grobnica istovijetnih dimenzija i načina zidanja, koju je još
graditelj iz 1886. godine, u postojećem podu označio bijelom nadgrobnom pločom.328 Ova grobnica je ozidana od kamenih tesanika vezanih
malterom preko kojih je presvučen sloj krečnog maltera. Grobnica je
imala izmalterisano dno, konstatovano na relativnoj dubini od 1,04 m u
odnosu na nivo praga postojeće Crkve.329 Na dnu ovog groba pronađen
je drveni kovčeg. Kovčeg je malih dimenzija i specijalno izrađen, sa
poklopcem, bravom i ključem obavijen i sav opšiven luksuznom
satenskom tkaninom a potom pažljivo obložen tankim plehom. U ovom
sanduku bili su smiješteni posmrtni ostaci Ivana Crnojevića.330
Pošto se na osnovu istorijskih okolnosti i samog izgleda nameće
mišljenje da je kovčeg iz vremena kralja Nikole a da je grob u kojem je
kovčeg pronađen episkopski, postavlja se pitanje gdje je prvobitno
krajem XV vijeka bio sahranjen Ivan Crnojević. Ostaje otvoreno da li je
to bio grob u centralnom dijelu Crkve, koji je na dva nivoa ili možda
grob br. 21 u kojem nije bilo skeletnih ostataka.
326
Isto, 33.
Izvjesno se pokazuje tačnost pretpostavke da je Rovinski u svom crtežu
prikazao ovu grobnicu.
328
B. Ivanović, Ćipur, Crnojevića nekropola, n.d., 48.
329
Isto, 48.
330
V. Đurić, Cetinje Manastir Crnojevića, Arheološki pregled 86, Ljubljana
1987, 138. Do Đurićevog pronalaska groba i skeleta Ivana Crnojevića o njegovom
grobu postojala su različita mišljenja. Mitropolit Petar I kaže da je Ivan Crnojević
sahranjen u "Cetinjski njim načinjeni Manastir", Kratka istorija Crne Gore, Grlica za
1835, Cetinje, 62. Isto tvrdi i Sima Milutinović, "skonča u svojemu Otečestvu i u svojoj
slobodi na Cetinju, đe bude i pogreben pri njime sazidanoj Crkvi", Istorija Crne Gore,
Beograd 1835, 12. Pavle Rovinski kaže da je u temeljima sadašnje Crkve na Ćipuru
nađen jedan grob i taj je "grob sigurno bio samog Ivanbega, ali su ostaci njegovi bili
prenešeni i skriveni, tako da se još ne mogu naći iako se tražilo", Černogorija, S.
Peterburg 1888, 432. I Mitrofan Ban, u svojoj besjedi prilikom osvećenja Dvorske
crkve, naglašava da je Ivan Crnojević sahranjen u ovome hranu "gdje se u istome i
danas, ovdje pred ikonom Hrista Spasitelja njegovi zemni ostaci nalaze". Risto
Dragićević je tvrdio i pisao da su u ruševinama Manastira Ivana Crnojevića "nađene
njegove kosti i da su od 1886. do 1890. čuvane u Cetinjskom manastiru". Nekoliko
potpuno ili djelimično nestalih spomenika kulture, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978,
63.
327
87
EVIDENCIJA
SEKTOR
SONDA
BROJ:
GROBA
STAROST
SKELETA
III
F3
1
III
F4
2
III
E4
3
III
III
IV
E4
F4
G3
4
5
6
I
I
I
E6
E6
F6
7
8
9
I
I
III
II
II
III
III
III
F6
10
F6
11
E5
12
H7
13
H6/H7 14
D4/E4 15
F5
16
E5
17
III
III
IV
IV
F5
18
E5
19
G5/G6 20
G5/G6 21
III
E4
22
II
H6
23
?
?
?
?
998
999
MATURUS RANI M
MATURUS M
ADULTUS MATURUS
ADULTUS M
MATURUS M
MATURUS SENILIS
MATURUS POZNI M
MATURUS Ž
160,0
MATURUS POZNI M
ADULTUS Ž
164,0
MATURUS M
168,5
ADULTUS MATURUS
MATURUS M
158,0
MATURUS SREDNJI
MATURUS POZNI M
MATURUS POZNI M
MATURUS POZNI M
MATURUS POZNI M
ADULTUS M
MATURUS POZNI M
ADULTUS M
174,6
ADULTUS POZNI M
ADULTUS POZNI
MATURUS M
171,0
MATURUS M
173,5
MATURUS POZNI M
ADULTUS POZNI M
INFANS I POZNI D
MATURUS M
MATURUS M
ADULTUS M
177,5
MATURUS POZNI M
POL VISINA
TIJELA
U CM
1
1
2
3
1
1
2
1
1
1
2
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
1
2
1
2
3
-
173,0
M
-
M
179,3
169,7
M
175,0
M
169,4
169,7
174,3
177,0
175,3
175,0
168,0
184,9
184,0
-
-
82. OSNOVNI PODACI SKELETA SA NEKROPOLE NA ĆIPURU331
331
Skeleti su determinisani po polu i označeni; Muški (M); Ženski (Ž); Dječiji
(D); i Neodređeni (N). Starost skeleta obilježena je po kategorijama; Infans rani (od
88
Od 23 otvorena groba i 31 skeleta u njima, samo je u dva groba
nađen grobni inventar i to u grobu 7 i 19. U grobu br. 7 nađena su dva
skeleta, muški i ženski, a pored ženskog skeleta i dva manja okrugla
dugmića načinjena od bronzanog lima. U grobu br. 19 pored muškoga
skeleta, zapadno od karlične kosti gdje su bile kosti šake, nađene su rasute brojanice.
Nađeno je 60 perli od staklene paste različitog oblika, dimenzija i
boja. Među njima su 22 perle bile kružnog oblika tamne boje i malih
dimenzija. Takođe su nađene i 23 perle od staklene paste, svijetlo-zelene
boje, jajastog oblika i dvije perle od kojih je jedna fragmentovana. Jedna
je cilindrične forme i svijetlo žute boje a jedna perla je koštana,
višestruko profilisana i fragmentovana, sa perforacijom na sredini. U
ovom grobu nađeno je jedno dugme protkano srmom.
Tokom istraživanja su utvrđeni grobovi sa ostacima pepela, gara,
tragova baruta, poremećenim skeletima i nagorelim kostima. Ovi grobovi se nalaze u trećem sektoru u sondama E/4, E/5, F/3, F/4 i F/5. Iskopavanja su pokazala tačnost istorijskih izvora o rušenju Manastira
eksplozijom. Položaj grobova u kojima su pronađeni tragovi paljevine
upućuju na konstataciju da se eksplozija najvećeg intenziteta desila u
prostoriji lociranoj u sjeverozapadnom dijelu manastirskog kompleksa i
prostoru južno od Crkve sv. Petra.
Ukopavanja u grobovima su obično po principu jedan grob jedan
skelet, mada ima i grobova sa skeletima od dvije i više osoba. Dominiraju muški skeleti iz kategorije Adultus (22-39. godine), i Senilis (40-60.
godine), od ženskih skeleta u čitavoj seriji bila su samo dva.
Antropološka i populaciona istraživanja i analiza skeletnih ostataka iz manastirske porte pokazuju da se ovdje radi o jednoj posebnoj
populaciji. U porti su sahranjivana uglavnom crkvena lica o čemu
ubijedljivo govori starosna i polna struktura, način sahranjivanja, položaj
pojedinih grobova i grobni inventar.
Datiranje nekropole Crnojevića može se izvršiti samo u grubim
potezima. Apsolutnu hronološku vrijednost nema nijedan nalaz u grobovima, a na čitavoj nekropoli su otkrivena samo dva groba sa nalazima.
Može se zaključiti da se nekropola na Ćipuru svojim nastankom direktno
povezuje sa izgradnjom Crkve rođenja Bogorodice i Manastira, krajem
XV i ima svoj neprekidni kontinuitet do njegovog rušenja krajem XVII
vijeka.
83. GROB IVANA CRNOJEVIĆA
rođenja do 6. godine); Infans kasni ( od 7. do 14. godine); Juvenilis (od 15. do 21.
godine); Adults rani (od 22. do 29. godine); Adults kasni (od 30. do 39. godine);
Maturs rani (od 40. do 49. godine); Maturus kasni (od 50. do 59. godine); Senilis (od
60. i više godina). Izračunate visine tijela su date u cm. B. Ivanović, Ćipur, n.d., 46.
89
VII
KAMENA PLASTIKA
Iskopavanjima koja su obavljena u arealu Manastira, nije otkriveno, izuzev temelja, mnogo fragmenata arhitekture koji su pripadali
samoj Crkvi. Mnogo ranije, 1701. godine, dio kamene plastike našao je
mjesto u novosagrađenom Manastiru. Poslije prve faze iskopavanja
1965. godine, sa sjeverne strane Crkve, na fragmentima stabala stubova,
postavljena su četiri kapitela, dok je sa južne strane postavljen kapitel i
tri fragmenta stabla stubova radi dočaravanja prvobitne kolonade.
84. LOKALITET POSLIJE PRVE FAZE ISTRAŽIVANJA 1965.
85. CETINJSKI MANASTIR
86. KAPITEL SA ĆIPURA
Međutim, poslije obavljene posljednje faze istraživanja originalni
stubovi, kapiteli i ostala kamena plastika prenešeni su u Istorijski muzej
Crne Gore. Sadašnje stubove sa kapitelima oko Nikoline crkve izradio je
akademski vajar Milivoje Babović 1989. godine.
Od pet kapitela u Istorijskom muzeju, nalaze se i dva sa motivom
grba Crnojevića. Kapiteli su visine 54 cm, a njihova gornja površina
iznosi 55 x 55 cm. Djeluju monumentalno i dimenzijama i motivom
dvoglavog orla spuštenih krila koji u kandžama drži dvije kugle. Gornja
ivica kapitela ima plitke kanelure koje na sredini prekida mali cvijetić.
Isti cvijetni motiv se ponavlja i na ugaonim volutama. Druge tri strane
kapitela su ukrašene krupnim palmetama, čije su volute spiralno
zavijene.
U donjem dijelu kapitela, u plitkom reljefu, dato je stilizovano
lišće, čija se visina povećava na uglovima kapitela a smanjuje ispod
palmeta.
90
87. KAPITEL SA MOTIVOM DVOGLAVOG ORLA
88. KAPITEL SA MOTIVOM AKANTUSA
89. KAPITEL SA MOTIVOM LAVLJE GLAVE
90. KAPITEL SA MOTIVOM PETOLISTNOG CVJETA
Ostali kapiteli imaju za osnovni motiv krupni petolisni cvijet.
Skladno oblikovani cvijetovi sa ravnom drškom nalaze se na sredini
svake strane kapitela. Oni se ponavljaju i u ugaonim volutama. Po obodu
voluta je isklesan motiv plitkih polukrugova, složenih kao crijep u čijem
se središtu nalazi jedan elipsasti ukras. Krajevi voluta se produžavaju na
kapitelu u vidu kamenih traka, uokvirujući motiv grozdastog ploda. Plod
formiraju po šest nizova zrna, koji su isklesani na uglovima, ispod
voluta. Kapiteli se završavaju jednostavnom profilacijom. Ovi kapiteli
kao i oni ugrađeni u novi Cetinjski manastir, su uglavnom istih
dimenzija, visine su 41-43 cm a gornja površina im iznosi 50 x 50 cm.
Od ovih sačuvanih dijelova kamene plastike šest kapitela je
ugrađeno u galeriji na spratu konaka, a dva na zvoniku sadašnjeg Manastira na Cetinju. Na pet kapitela ponavlja se motiv sa stilizovanim
cvijetom u sredini, s tim što se na dva kapitela sa ovim motivom na jednoj strani javlja stilizovana lavlja glava, viđena sa lica. Dimenzije su
iste, 50 x 50 cm i visine 43 cm.
Tri preostala kapitela imaju kao motiv stilizovani akantus, obavijen oko tijela kapitela, dok su na gornjem dijelu uopšteno dati debeli
listovi, ispod kojih se nalaze obli pupoljci, razmješteni po uglovima i po
sredini svake strane. Dimenzije su im identične sa ostalim kapitelima.
Po motivima ukrasa kapiteli se mogu podijeliti na tri grupe. Prva
grupa tri komada, kao predstavu ima stilizovani akantus, obavijen oko
tijela kapitela dok su na gornjem dijelu uopšteno dati debeli listovi ispod
kojih se pomaljaju obli pupoljci, razmješteni po uglovima i po sredini
svake strane. Ovaj oblik ukrasa na kapitelima se vezuje za cio krug
plastike Primorja i javlja se u većem broju od sredine XIV do druge
polovine XV vijeka, na području između Dubrovnika preko Kotora do
zadužbine cara Dušana, Manastira sv. Arhanđela kod Prizrena.332
Druga grupa kapitela je najbrojnija, ona broji šest kapitela, i stilski
pripada renesansi. Na uglovima kapitela su volute, u čijoj sredini je
smiješten stilizovani cvijet. Ovako su ukrašavana nadstuplja renesansnih
kuća i crkava u Dubrovniku i Primorju krajem XV i početkom XVI
vijeka. Na dva kapitela koji pripadaju ovoj grupi javlja se na jednoj
strani reljefa stilizovana lavlja glava. Ovaj motiv se nalazi na kas332
J. Maksimović, Kotorski ciborij iz XIV vjeka i kamena plastika susjednih
oblasti, Beograd 1961, 75, T VIII-X. S. Nenadović, Dušanova zadužbina Manastir sv.
Arhanđela kod Prizrena, Beograd 1966, T. V-IX, XIV-XV.
91
noantičkim i justinijanskim kapitelima koji se na području Primorja
provlače kroz cijeli srednji vijek.333
Trećoj grupi pripadaju kapiteli sa cvijetovima na ugaonim volutama, kod kojih se za razliku od druge grupe umjesto cvijeta pojavljuje
dvoglavi orao na jednoj a stilizovane palmete na ostalim trima stranama.
Ovakvi kapiteli s volutama i palmetama, izum su rane renesanse, a
primorski klesari su ih prihvatili iz Venecije, šezdesetih godina XV
vijeka.
Cetinjskim kapitelima ove vrste najbliži su po kompoziciji i načinu
klesanja, polukapiteli u Crkvi sv. Sebastijana u Dubrovniku, samo što
oni umjesto grba ili palmete u sredini imaju reljefna poprsja svetitelja.334
Ovi kapiteli sa predstavom grba Crnojevića od ostalih se ističu i svojim
dimenzijama.335
Oni mogu da ukažu i na majstore koji su radili na Cetinju, a
smještanjem grba na kapitelu Ivan Crnojević je sproveo ideju koja je
svojstvena ranoj renesansi.
Sačuvani ostaci stubova su različitog obima. Dva dijela tijela stuba
imaju obim 137 cm i na njih se nadovezuju kapiteli sa grbom. Kod
ostalih obim varira od 117 do 121 cm tri dijela tijela stuba, sa izuzetkom
jednog čiji je obim samo 98 cm. Osnove stubova od kojih je pet izloženo
u Istorijskom muzeju i šest komada, koji su ugrađeni u novi Manastir
imaju identične dimenzije osnove 50 x 49 cm i visine su 37 cm.
91. BAZA STUBA
92. ISTORIJSKI MUZEJ CRNE GORE
Od ostataka kamenog namještaja sa Crkve na Ćipuru koji su još
početkom XVIII vijeka prenešeni u novi Cetinjski manastir posebno su
zanimljivi:
- Fragment reljefa oštećenog dvoglavog orla uzidan u svodu koji
vodi iz priprate Crkve u sjeverni dio manastirskog dvorišta.
93. FRAGMENT SA DVOGLAVIM ORLOM
- Parapetna ploča, oštećena po donjim rubovima, (60 x 40 cm),
ugrađena je u spoljni dio istočnog zida Crkve sv. Bogorodice. Ploča ima
veoma bogat okvir, dekorisan uklesanim uvijenim užetom i zupčastim
štapom. U središtu vijenca od lovorovog lišća kao centralni ukras
dominira grb Crnojevića sa prikazom dvoglavog orla.
94. OLTARSKA PREGRADA
333
Ć. Iveković, Dubrovnik, Graditeljski i umjetnički spomenici Dalmacije V,
Beograd 1928, T 3, 4, 8, 20. J. Stojanović Maksimović, O srednjovjekovnoj skulpturi
na crnogorskom Primorju, Istorijski glasnik 3-4, Beograd 1951.
334
Istorija Crne Gore II/2, 495.
335
Isto, 495.
92
- Ivanov ktitorski natpis nalazi se sada iznad ulaznih vrata u Crkvu.
95. IVANOV KTITORSKI NATPIS
U toku iskopavanja 1986. godine, pronađeni su i nalaze se u Istorijskom muzeju, kameni fragmenti za koje nam okolnosti nalaza, sonda
i sektor, nijesu poznati. U Istorijskom muzeju se nalaze se:
Kameni fragment u obliku osmostrane zarubljene piramide. Na
unutrašnjoj strani loma vidi se četvorostrano udubljenje koje oblikom
prati izgled čitavog fragmenta, H-26 cm, R-21 cm, R-11 cm. –96.
96. FRAGMENT KAMENE PLASTIKE
Fragment kamenog stuba, klesanog u osam valjkastih polja, međusobno odvojenih urezanom linijom, gdje se naizmjenično smijenjuju
klesana ravna i zakošena polja. Klesana polja su po vertikali nejednake
visine, a u presjeku stub formira pravilan osmolisni cvijet, H-46 cm, R27 cm. –97.
Zatim klesani kameni fragment sa vidljivim profilacijama na užim
bočnim stranama. Profilacije su poluvaljkaste, koje razdvaja jedna
usječena linija, H-30 cm, duž-18 cm, i šir-26 cm. –98.
97. FRAGMENT
98. FRAGMENT
Fragment nedovršenog ili rušenjem oštećenog kapitela sa isklesanim listom i naznačenim donjim vijencem, H-31 cm, R-11 cm, i deb4,20 cm. –99.
99. FRAGMENT KAPITELA
Profilisani kameni ulomak sa sačuvanim motivom volute, koji je
pripadao nekoj dekorativnoj cjelini, duž-16,1 cm, šir-13,1 cm.
Profilisani kameni fragment ploče trapezoidnog oblika. Na licu
ploče, koja može biti dio sarkofaga, udubljene su dvije lučne linije, koje
ploču dijele na dva različita nivoa, duž-15,3 cm, šir-18,8 cm, deb-4,2
cm.
Veći kameni fragment nepravilnog oblika sa sačuvanom reljefnom
predstavom, najvjerovatnije, lavlje grivne, duž–40 cm, šir–54 cm.
Fragment kamene plastike sa četiri arkade izvedene u pravougaonom polju, duž–31cm, šir–21cm.
Dva manja fragmenta stabala manjih stubova, kružne osnove.
Fragment kamene plastike sa profilisanim poljem, duž–36 cm, šir–
14 cm.
93
Očuvani završni kupolni kamen sedlasto profilisan, sa izduženim
vratom, četvorostruko profilisanim, sa većim loptastim završetkom,
dobro je očuvan H–54 cm, šir–47 cm.
U naosu Crkve pronađeni su fragmenti polihromnog fresko
maltera različitih dimenzija. Ovi pronađeni značajni ostaci fresko slikanog maltera upućuju na zaključak da je Crkva bila živopisana.
100. OSTACI FRESKO MALTERA
Analizirajući kamenu plastiku sa Crnojevića manastira jasno se
uočava prisustvo elemenata pozne gotike i renesanse, mada preovladava
renesansni duh koji je vjerovatno davao ton opštem izgledu čitavog
objekta. Takođe se na osnovu kamene plastike nameće zaključak da je
Ivan Crnojević angažovao primorske majstore za gradnju svoje Crkve i
Manastira na Cetinju.
101. ĆIPUR
VIII
KERAMIKA
102. ŠEMA ARHEOLOŠKE MREŽE
103. PLAN NALAZA
Sistematska istraživanja 1986. godine realizovana su preko postavljanja arheološke kvadratne mreže, (kvadrati veličine 5 x 5 m) i dijeljenjem lokaliteta na pet sektora istočni, zapadni, sjeverni i južni koji
pokrivaju teren sa svih strana postojeće Crkve dok je peti sektor zahvatao Dvorsku crkvu, odnosno njenu unutrašnjost.
Iskopavanja nijesu obavljena na južnoj i istočnoj strani porte, što
podatke o pokretnim nalazima čini nepouzdanim. Ta kao i okolnost da
nije moguće izdvajanje kulturnih slojeva i praćenje stratigrafije u pozitivnom smislu nadomještava činjenica da je u ovom slučaju na osnovu
94
provjerenih pisanih izvora, tačno određen raspon trajanja lokaliteta, što
kao jedini element pomaže sigurnom datovanju keramike sa Ćipura.
Arheološki materijal otkriven u sondama je veoma siromašan.
Razlog ovome treba tražiti u pripremanom napuštanju Manastira, mada
se faktor održavanja čistoće i reda, takođe ne može zapostaviti. Svi
nalazi su u ulomcima i nema nijedne sačuvane čitave posude. Statistika
nalaza, prema količini i kvalitetu izrade pokazuje sledeće odnose.336
Gruba keramika je zastupljena sa deset fragmenata, od kojih četiri
pripadaju jednom loncu, a fina keramika rađena na vitlu, crveno ili
svijetlo pečena, zastupljena je sa samo četiri fragmenta. Dvije najbrojnije grupe keramičkih nalaza, po ovoj osnovi čine gleđosana keramika i
majolika sa po oko 150 fragmenata.
104. GRUBA KERAMIKA
Prvoj grupi grube keramike pripadaju nalazi:
Fragmentovani lonac, neznatno razgrnutog oboda R-11 cm, nešto
zadebljan sa spoljne strane, kratkog vrata sa blago zadebljanim ramenom
i tijelom koje se sužava ka dnu. Lonac je rađen na ručnom vitlu, grube
fakture od zemlje sa tragovima pijeska u prelomu crvene boje. Na loncu
su sa spoljne i unutrašnje strane primijetni tragovi gorenja. Površina
posude je zaglačana ali su zrna pijeska vidljiva na površini. –104/1.
Fragment posude debljih zidova, ukrašen horizontalnim urezom
koji vertikalno presijeca reljefni ukras. Ovaj fragment grube fakture je
crveno pečene boje. –104/2.
Fragment oboda keramičkog suda, debljih zidova, vertikalnog
vrata i oboda R-7 cm, čiji je vrh blago zakošen prema spolja. Na spoljnoj
strani ukrašen je plastično izvedenim koso postavljenim trakama. Sud je
rađen rukom, od zemlje sa dosta pijeska i smeđe je boje. –104/3.
Fragment vertikalno postavljenog oboda i vrata lonca. Rađen je na
vitlu sa primjesama pijeska loše fakture, tamno smeđe je boje. –104/4.
Fragment tijela pećnjaka ili posude, debljih zidova. Posuda je
ukrašena horizontalno izvučenim tankim rebrima i širokim dubljim
žljebovima koji formiraju isprofilisano tijelo posude. Rađen je na vitlu,
od gline smeđe boje a faktura je neujednačena i gruba. –104/5.
Fragment oboda i vrata lonca. Obod je lijevkasto razgrnut na
spoljnu stranu i profilisan, vrat veoma kratak. Na početku trbuha urezan
je ukrasni pojas horizontalnih linija. Lonac je rađen na vitlu, od gline sa
pijeskom, čvrste fakture, tamno smeđe pečen. –104/6.
Nalazi grube keramike, iako u malom broju pokazuju dvije grupe
lonaca. Prvu stariju, predstavlja lonac manjih dimenzija pravljen na
primitivan način na sporom vitlu, koji se na ovoj teritoriji zadržao u
kasnom srednjem vijeku i tip lonaca takođe lokalne izrade ali rađen na
brzom vitlu.337 U ovoj grupi nalaza tijelo sudova je brazdano pojasevima
horizontalnih kanelura i naglašenim spoljnim rubovima oboda.338
336
Najveći dio ulomaka je malih dimenzija i često od istih posuda tako da ovaj
vid statistike ne mora biti pouzdan.
337
M. Bajalović Hadži-Pešić, Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd
1981, 44.
338
Isto, 44.
95
105. FINA KERAMIKA, LULE
Uslovno nazvano fina keramika, rađena na brzom vitlu od dobro
prečišćene gline, crveno ili svijetlo žuto pečena, čvrste fakture, zastupljena je sa malim brojem fragmenata.
To su:
Fragment oboda R-17 cm, keramičke posude rađene na brzom
vitlu od dobro pečene kvalitetne crvene gline. Obod posude je razgrnut i
kaneliran. –105/1.
Fragmentovani tanjir. Obod tanjira R-16 cm, je iskošen ali ipak
horizontalno razgrnut, sa blagim udubljenjem na sredini. Na zakošenom
zidu, kao dekoracija se nalazi jedna horizontalna ispupčena linija. Tanjir
je rađen na vitlu od prečišćene gline i svijetlo žuto je pečen. –105/2.
Kako ovi oblici i ukrasi keramičkih posuda za svakodnevnu
upotrebu traju nepromijenjeni dugi niz godina, ovaj nam materijal ne
omogućava s obzirom na okolnosti nalaza preciznije datovanje.
Kao posebnu grupu keramičkih nalaza možemo izdvojiti i dvije
lule, jedna je veća, sa višestruko profilisanim tijelom na kojem se nalaze
plitka udubljenja u vidu ukrasa a druga manja, ukrašena je na tijelu
sitnim urezima. Rađene su od gline crvene boje. –105/4,5.
106. GLEĐOSANA KERAMIKA, ZDJELE
U grupi gleđosane keramike raspoznaju se fragmenti zdjela, mahom obodi, zatim pećnjaci i drške a najbrojni su fragmenti posuda čija se
namjena ne može tačno odrediti.
U grupi zdjela dominiraju primjerci sa povijenim, horizontalnim i
zakošenim obodom.
To su:
Fragment oboda i trbuha braon gleđosane zdjele. Obod je horizontalno izveden na spoljnu stranu, vrat kratak a trbuh bokast. Zdjela je
rađena na vitlu od prečišćene gline crvenkaste boje. –106/8.
Fragment oboda i trbuha braon gleđosane zdjele. Zdjela je loptastog recipijenta sa horizontalno izvedenim obodom na spoljnu stranu.
Rađena je na vitlu od prečišćene gline crvenkaste boje. –106/3.
Fragment keramičke posude braon gleđosane sa unutrašnje strane.
Zdjela je zaobljenog oboda, cilindričnog vrata, rebrasto naglašenog
ramena sa čijeg se kraja posuda oštro sužava prema dnu. Rađena je na
brzom vitlu od dobro prečišćene gline, crveno pečene. –106/2.
Fragment oboda gleđosane posude braon boje. Obod je uvučen i
povijen na unutrašnju stranu na kojoj je i koso zasiječen, dok je sa
unutrašnje strane užljebljenog trbuha. Rađen je na vitlu od gline crvenkaste boje. –106/5.
Fragment oboda keramičke gleđosane zdjele. Obod R-20 cm, je
iskošen i na sredini povijen, ukrašen sa vertikalno postavljenim zarezima. Prema unutrašnjoj strani na vrhu oboda je plastično modelovan
ispupčeni ukras u vidu perlica a na unutrašnjoj strani obod je zadebljan i
96
koso zasiječen. Na ramenu je ukras sa plastičnim ispupčenjima koji
imaju ubode u sredinu. –107/1.
Fragment oboda keramičke zdjele većih dimenzija. Obod je povijen na unutrašnju stranu jako profilisan sa spoljne strane sa naglašenim
horizontalno istaknutim ramenom i trbuhom koji se blago povija prema
dnu. Ova zdjela je rađena na brzom vitlu od dobro prečišćene gline oker
boje, žućkasto gleđosane sa unutrašnje strane. –106/1.
Četiri fragmenta gleđosane zdjele braon boje formiraju zid i trbuh
posude sa vodoravno postavljenom plastičnom trakom, ukrašenom
otiscima neke oštre alatke. Posuda je rađena na vitlu, porozne fakture,
gline žućkaste boje. –111/3.
Fragment dna gleđosane posude. Stopa je blago istaknuta a posuda
je rađena od crveno pečene gline. –111/5.
107. GLEĐOSANA KERAMIKA, PEĆNJACI
U ovoj grupi keramike najprepoznatljiviji su dijelovi pećnjaka.
Fragment oboda pećnjaka oblikovan je u vidu pehara sa neznatnim
suženjem ka dnu. Na vrhu trbuha ukrašen je sa dvije plitko kanelovane
horizontalne linije, zeleno gleđosane. –107/2.
Fragment oboda pećnjaka zelene glazure. Fragment oboda R-13
cm, je horizontalno izvedenog profila žljebljen na vrhu. Rađen je na
vitlu od crvenkaste gline. –107/3.
Fragment dna pećnjaka gleđosane zelene boje. Pećnjak je u vidu
pehara sa blago suženim donjim dijelom i ravnim dnom. –107/6.
Fragment oboda žuto gleđosanog pećnjaka. Obod je horizontalno
razgrnut i ukrašen kanelurama. Rađen je na vitlu od gline crvenkaste
boje. –110/1.
108. FRAGMENT KERAMIKE SA ĆIPURA
U grupi gleđosane keramike jasno se raspoznaju i fragmenti drški:
Fragment keramičke drške. Drška je smeđe gleđosana sa širokim
trakastim zadebljenjem na spoljnoj strani. –106/6.
Fragment trakaste zeleno gleđosane drške. –109/5.
Fragment velike trakaste braon gleđosane drške. –106/9.
Drška lučna zeleno gleđosana, ovalnog presjeka, rađena od gline,
pomiješane sa pijeskom oker boje. –109/6.
Fragment braon gleđosane lučne drške. Drška je ovalnog presijeka
rađena od prečišćene gline svijetlo sive boje. –106/7.
Fragment rebraste masivne gleđosane drške. Drška je rađena od
dobro prečišćene gline crvene boje. –111/6.
Fragment trakaste masivne gleđosane drške. Sačuvana je sa fragmentima vrata i oboda. Braon je gleđosana i rađena od dobro prečišćene gline. –112/6.
109. GLEĐOSANA KERAMIKA, FRAGMENTI
97
U grupi gleđosane keramike dominiraju fragmenti posuda čija se
namjena ne može tačno odrediti, uglavnom ulomci dna, trbuha i oboda.
Fragment keramičke posude vertikalnog cilindričnog vrata sa
naglašenim ramenom. Tijelo posude koso se sužava ka ravnom dnu.
Posuda je rađena na sporom vitlu od žućkaste prečišćene gline zeleno
gleđosane. –109/1.
Fragment oboda i vrata. Na prelazu iz oboda u vrat posuda je
ukrašena sa plitkim valovitim kanelurama. Rađena je na vitlu od prečišćene žućkaste gline, sa unutrašnje strane je svijetlo a sa spoljne zeleno
gleđosana. –109/3.
Fragment oboda i trbuha braon gleđosane posude. Obod je neznatno razgrnut, zaravljen na vrhu i koso zasiječen na spoljnoj strani a
trbuh vertikalno postavljen. Posuda je rađena na vitlu, grube fakture oker
boje. –106/4.
Fragment oboda posude sa krakeriranom gleđi. Obod je horizontalno razgrnut na spoljnu stranu, vrat cilindričan crne i bijele gleđi.
Glina je čvrste fakture oker boje. –110/2.
Fragment oboda gleđosane posude. Obod je na vrhu zaobljen a sa
spoljne strane zadebljan u vidu rebra, vrat je višestruko ižljebljen a rame
naglašeno. Čvrste fakture, gline oker boje. –110/3.
Fragment keramičke posude ukrašene dubokim reljefom koji po
horizontali i vertikali formira motiv mašne. Rađen je od crveno pečene
dobro prečišćene gline, zeleno gleđosane. –109/4.
Fragment manje keramičke posude sa sjajnom glazurom. Radi se
zapravo o dijelu trbuha sa plastično izvedenom trakom na kojoj su otisci
nekog oštrog instrumenta za ukrašavanje. Posuda je rađena na vitlu
dobre fakture od gline crvene boje. –111/7.
Fragment ravnog dna zeleno gleđosane posude, bokastog tijela.
Posuda je rađena na vitlu od prečišćene gline sive boje. –107/5.
Fragment dna sa izvijenom polukružnom ivicom zeleno gleđosane
posude. Dno je crveno pečeno sa tragovima vitla na njemu. –109/2.
110. GLEĐOSANA KERAMIKA
Fragment veće keramičke posude. Posuda je debljih zidova, visokog dna, sa spoljne strane ukrašenog sa dva rebra a na tijelu posude je
ukras u vidu nejednakih plitkih udubljenja. Posuda je rađena od žućkaste
gline sa svijetlom gleđi iznutra i zelenom spolja. –107/4.
Fragment ravnog dna keramičke posude. Posuda je malih dimenzija sa zidom koji se blago širi ka obodu. Posuda je rađena na vitlu od
crvene pročišćene gline, dobre fakture sa tragovima gleđi i gorenja. –
106/10.
Fragment oboda gleđosanog tanjira. Obod je povijen na spoljnu
stranu skoro koso zasječen. Zid zakošen žlijebom, odvojen od donjeg
dijela posude sa perforacijom na jednoj strani oboda. Izrađen je na vitlu
od prečišćene gline svijetlo crvene boje. –110/8.
Ravno dno posude s tragovima gleđi na dnu. Posuda je rađena na
vitlu od crveno pečene gline. –111/9.
98
Fragment oboda i tijela posude, čaše sa krakeriranom gleđi. Posuda je rađena od gline čvrste fakture braon boje. –112/1.
U ovoj grupi keramike dominiraju zelene, žute i braon gleđosane
posude. Predstavljeni su uglavnom već poznati oblici i forme vremenskog intervala XV i XVI vijeka. Analogije ovom materijalu, zdjelama i
pećnjacima, nalazimo na gotovo cijelom području Balkana, kao tipične
nalaze u manastirima iz tog vremena.339
Brojno veoma malu grupu predstavljaju fragmenti keramike dekorisani u zgrafito tehnici. Radi se o dva fragmenta tanjira, dimenzija 3
x 3,5 cm, i 1 x 2 cm, sa polihromnom glazurom. Prisustvo ove dekorativne tehnike na Ćipuru potvrđuje njenu popularnost i u ovom dijelu
Balkana. Ova tehnika je najčešće a što je i ovdje potvrđeno prisutna u
dekoraciji trpezne keramike.340
Svakako najznačajniju i hronološki najmlađu grupu keramike sa
Ćipura predstavlja majolika keramika. Majolika je keramički proizvod
od pečene gline presvučene neprozirnom caklinom. Ime joj potiče od
Majorka, (Mallorca, Balearska ostrva), gdje je od IX vijeka cvijetala
maursko-španjolska proizvodnja keramičke robe.
Za proizvodnju majolike upotrebljava se glina sa mnogo vapenca
koji čini izrađevine poroznim. Oblikovani predmet peče se prvi put da
očvrsne a drugi put nakon umakanja u žutu masu, od koje nastaje caklina
metalnog sjaja.
111. MAJOLIKA KERAMIKA
U ovom materijalu, izuzetno usitnjenom dominiraju fragmenti
bokala i tanjira.
To su;
Fragment bokala od majolike sa kompozicijom u plavoj boji.
Tragovi boje ostali su sačuvani jedino na samom spoju dna i trbuha
posude. Bokal leži na ravnom prstenasto zadebljanom dnu. –111/8.
Fragment dna manjeg bokala od majolike. Dno posude je sa bikoničnom stopom sa koje je polazila drška. –112/5.
Fragment dna bokala od majolike. Stopa je prstenasto naglašena a
tijelo bokala se širi prema dnu. –110/7.
Fragment dna posude od majolike. Fragment trbuha i dna posude
bijele osnove ukrašeni su geometrijskim motivima u plavoj i zelenoj
boji. Stopa je istaknuta prstenastim ispupčenjem i slikana svijetlo žutom
bojom, dok je vrpcom braon boje odvojena od trbuha. –113/1.
Fragment trbuha i dna posude od majolike sličan prethodnom. –
113/2.
Fragment otvora oboda trolisnog bokala od majolike. Na gornjoj
polovini je ukrašen slikanom vodoravnom prugom u smeđoj boji. –
112/7.
112. MAJOLIKA KERAMIKA
339
340
M. Birtašević, Srednjovjekovna keramika, Beograd 1970.
M. Bajalović Hadži-Pešić, Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd
1981, 112.
99
Od fragmenata tanjira najkarakterističniji su:
Fragment oboda tanjira od majolike. Tanjir je zaobljenog oboda,
debelih zidova bijele osnove. Duž ivice oboda nacrtana je braon pruga
koju na rubu tanjira paralelno prati u istoj nijansi nešto tanja linija. Između ovih linija su dvije kose trake plavih tonova. –111/1.
Fragment oboda tanjira od majolike. Obod tanjira žlijebom je
razdvojen, zadebljan i blago povijen na spoljnu stranu. Ukrašen je slikanim ornamentima u žutim i oranž tonovima. –110/6.
Fragment keramičkog tanjira od majolike. Plitki tanjir širokog
oboda slikan je geometrijskim ornamentima u zelenoj i smeđoj boji na
žutoj i svijetloj osnovni. –112/3.
Fragment oboda tanjira od majolike. Ivica tanjira blago je previjena na spoljnu stranu, zakošenih zidova. Ostaci žutih i oranž tonova
nalaze se samo sa unutrašnje strane oboda. –110/5.
Fragment oboda tanjira od majolike. Obod je sa unutrašnje strane
žljebljen a spolja koso zasječen. Tanjir je preko cijele površine slikan
žutom, plavom, bijelom i braon bojom. –112/2.
Fragment dna tanjira od majolike. Dno leži na niskoj prstenastoj
stopi. Tanjir je ukrašen zelenom i bijelom bojom preko koje kao ukras
prelaze crne linije na žutoj osnovi. –111/4.
Fragment dna tanjira od majolike. Dno leži na kratkoj prstenastoj
nozi. Crtež je smeđe boje na podlozi koja je u bijelim i žutim tonovima.
–105/3.
Fragment keramičke posude od majolike, sa cvijetno slikanim
ukrasom u plavoj boji na svijetlo plavoj podlozi. –112/4.
Fragment drške bokala od majolike. –111/2.
Fragmenti trbuha bokala bijele boje sa korijenom trakaste drške.
Među 18 fragmenata bokala je i fragment drške ukrašene slikanom
kompozicijom. Bokal je izvijenog na vrhu zaobljenog oboda i cilindričnog vrata. Drška je trakasta, lučno izvijena do visine oboda. Ukrašena
je slikanom kompozicijom zelenim paralelnim horizontalnim linijama na
bijeloj podlozi. –112/8.
113. MAJOLIKA KERAMIKA
Ovu grupu keramičkih nalaza sa Ćipura možemo sa sigurnošću
pripisati radionicama u Faenci, Italija. Materijal presvučen sa glazurom
bijelom, toplom i dosta gustom bojom jedna je od karakteristika tzv.
"ozbiljne faze" keramike iz Faence. Nju takođe karakteriše finoća
materijala i bogatstvo polutonova, koji se postižu zahvaljujući upotrebi
novih boja kao što su intenzivno žuta i blistava tamnoplava.341
Ova sa odlikama renesanse "ozbiljna faza" keramike iz Faence,
javlja se krajem XV i početkom XVI vijeka i predstavlja napuštanje
gotičkih i orijentalnih motiva koji su bili karakteristični za tzv. "arhaičnu fazu".
341
Katalog izložbe, Fajans, Majolika, Ljubljana 1986, 8.
100
Takođe se u materijalu sa Ćipura, mogu raspoznati i proizvodi
"stile compendiario".342 Ovo je stil koji su poslije druge polovine XVI
vijeka, razvili majstori majolike iz Faence i u kojem su dostigli izuzetne
mogućnosti ukrašavanja. Ovu keramiku na Ćipuru raspoznajemo po
bijeloj gustoj glazuri koja u potpunosti pokriva podlogu, što je opšte
obilježje keramike ovog perioda iz Faence. Raskošna polihromija iz prve
polovine XVI vijeka, sada se svodi na upotrebu tamnoplave boje, manje
ili više razblažene i žute u dva tona, svijetlim i narandžastim.
Jednostavni brzi potezi četkice, oblici keramičkih predmeta, finija
obrada njihovih površina i prefinjenost u ukrašavanju, objašnjavaju brz
uspijeh na tržištu koji su ovi proizvodi imali sve do polovine XVII vijeka.343
Ova keramika svoj put prema Cetinju, nalazila je preko Kotora i
Dubrovnika, a ovaj materijal je takođe putovao daleko na Balkan.
114. RECENTNA KERAMIKA I NALAZI IZ GROBA
Na kraju treba pomenuti dva nalaza fragmenata tanjira recentnog
(?) karaktera.
Tri fragmenta oboda plitkog porculanskog tanjira. Tanjir je oslikan
geometrijskim ornamentima duž čitave površine. –114/3.
Četiri fragmenta porculanskog tanjira. Ovaj plitki tanjira ima jedva
primjetnu prstenastu stopu. Oslikan je motivom detalja sa izleta u
bijelim i sivim tonovima. –114/4.
S obzirom da pripada dijelu servisa ne može biti stariji od druge
polovine XVIII vijeka, kada se u Evropi javlja opšti interes za porculan.344
Skroman broj i okolnosti nalaza ne dozvoljavaju da se o keramici
sa Ćipura donese neki precizniji sud. Ipak ona po oblicima; zdjele,
bokali, pećnjaci, tanjiri, vrstama; negleđosana, gleđosana, majolika i
materijalu u potpunosti odgovara svom vremenu. Ono što predstavlja
njenu karakteristiku je to da je nađena samo u ulomcima i da pokazuje
skalu različitih oblika. Kao tipičnom materijalu iz manastira XVI i XVII
vijeka, nalazimo mu brojne analogije. Kada se to odnosi na gleđosanu
keramiku najbolji primjer su pećnjaci. Konični pećnjaci sa blago
naglašenim obodom mogu se smatrati proizvodom XVI vijeka345, a
pećnjaci sa proširenim vodoravnim obodom su u Manastiru Mileševo
pouzdano datovani u XVII vijek.346
Majolika koja na Balkanu dolazi iz pravca Italije, od kraja XV
vijeka, srjeće se kao nalaz u Srbiji, Pećka patrijaršija 347, u Bosni, utvr342
"Stile compenaiario" / "Sažeta slika", upotrebljavaju arheolozi za jednu
vrstu rimskog slikarstva koji se razvio pred kraj prvog vijeka n.e. Ova tehnika slikanja
brzim i osnovnim potezima četkice, u XV vijeku je prenijeta na majoliku iz Faence.
Fajans-Majolika, Ljubljana 1986, 34.
343
Isto, 9.
344
Katalog izložbe, Porculan iz zbirki grada Novog Sada, Novi Sad 1978, 4.
345
M. Bajalović-Hadži-Pešić, Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd
1981, 69.
346
M. Janković, Mileševa-manastirski kompleks i nekropola, Arheološki
pregled 22, Beograd 1980, 156.
347
M. Birtašević, Srednjovjekovna keramika, Beograd 1970.
101
đenje Krupa na Uni 348, Hercegovini u Manastiru Tvrdoš349, a jedna šolja
od majolike nađena je i u Manastiru Tronoši.350
348
I. Bojanovski, Krupa na Uni, srednjovjekovno i tursko utvrđenje,
Arheološki pregled 16, Beograd 1974, 129-132.
349
Po obavještenju Đorđa Jankovića i ličnim uvidom u dio materijala.
350
M. Janković, Arheološka istraživanja u Manastiru Tronoši, Saopštenja
Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije XVI, Beograd 1984.
102
IX
METAL
Pokretni nalazi od metala su malobrojni što je čest slučaj u objektima kultne namijene. Najviše ih je od gvožđa a samo nekoliko od
bronze. Svi gvozdeni predmeti su u jako lošem stanju, prekriveni su
debelim slojem korozije i kalcifikacije a okolnosti nalaza ovih predmeta
su slabo poznate.
115. KRESIVO, KLIJEŠTA
Ovoj grupi nalaza pripadaju i fragmentovana korozirana kliješta od
kovanog gvožđa "X" tipa, sa ravnim drškama, dužine 9,7 cm. –115/3.
U sondi D/9, nađeno je kresivo, vjerovatno najzanimljiviji gvozdeni predmet sa Ćipura koji je nažalost takođe korozirao. Kresivo je
rađeno iz jednog komada i ima oblik stilizovanog čuna sa uzdignutim
pramcem. Na tijelu se izdiže dva puta savijena traka, koja formira dva
luka, dužine-8,4 i visine-3,6 cm. –115/2.
Na lokalitetu je pronađeno desetak gvozdenih đuladi različitih
dimenzija. Među njima i fragment gvozdenog manjeg šupljeg đuleta
nepravilnog kružnog oblika. –115/1.
116. METALNI NALAZ, ZAMKA
117. KUHINJSKI PRIBOR
Ostali nalazi od metala nađeni su u prvom sektoru , u sondi D/7;
Fragmentovana gvozdena, jako korozirala viljuška sa četiri zuba.
Tijelo viljuške je pravougaono i profilisano, duž-11,1 cm, širina zubaca2,3 cm. –117/1.
Fragmentovana i jako korozirala veća viljuška sa pravougaonim
tijelom profilisanim na prelazu u dva zubca, duž-16,5 cm, i 8,8 cm. Ovaj
nalaz je iz sonde D/8. –117/3.
103
U ovoj sondi je takođe pronađena jako oštećena korozirala gvozdena viljuška sa tri kratka zupca. Tijelo viljuške je na kraju izduženo u
obliku trapezoida, na kojem je sa tri mala gvozdena eksera pričvršćena
koštana oplata. Oplata je oštećena i ukrašena plitkom šrafurom, duž-16,3
cm, širina zubaca-1,3 cm. –117/2.
118. METALNI NALAZI NOŽ I ZVEKIR
Istoj grupi nalaza pripada i gvozdeno, jako koroziralo sječivo,
dužina sječiva je 21,5 cm, šir-5,5 cm a debljina-3 mm. –118/1.
U sektoru IV sonda G/6, pronađena su tri zvekira identičnog oblika i izrade. Zvekiri imaju kružni oblik, klin je dug i u dijelu gdje prihvata zvekir je proširen. Dimenzije zvekira su, prečnik-9,5 cm, dužina
klina-19,1 cm; 8,8 x 22,3 cm i 8,2 x 15,7 cm. –118/2.
119. NOVAC AVERS
120. NOVAC REVERS
Metalni novac na aversu ima tekst, "DALMA ET ALBAN" a na reversu
životinjsku figuru uokvirenu tekstom, "SAN MARC VEN", ispod figure je
podvučena crta i rimski broj dva.
Ovaj novac bio je u upotrebi u Veneciji krajem XVII i početkom
XVIII vijeka. Mjesto nalaza dvije identične perlice od bronzanog lima i
krsta od bronzanog lima, sa perforacijama na sva četiri kraka, dimenzija
a-4 cm, b-3 cm, nije poznat. –114/5,6.
104
X
ZAKLJUČAK
Cetinjski manastir, zadužbina crnogorskog gospodara Ivana Crnojevića završen je 1483/4. godine, kao građevinski kompleks malih
dimenzija. Manastir je građen u formi pravougaonog kompleksa, sa
dužom stranom u pravcu istok-zapad, uokvirujući glavnu Crkvu sv.
Bogorodice.
Glavno pitanje u slučaju Cetinjskog manastira zauzima rješavanje
dileme i opredijeljenja prema dva često korišćena istorijska izvora,
Barbijerijevog plana i predstave meloda u Oktoihu petoglasniku.
Istraživanja na Ćipuru definisala su jednu bolju sliku o izgledu
Manastira, ali to je i dalje nedovoljno da bi se u potpunosti i tačno rekonstruisao izgled Crkve sv. Bogorodice. Iako ovo pitanje ostaje otvoreno za sada treba prihvatiti stanovište da je tip Cetinjske crkve jednobrodan, jer istraživanja nijesu pružila dokaze o njenoj trobrodnosti. Iskopavanja ukazuju da stubovi sa kapitelima nijesu bili u funkciji diobe
unutrašnjeg crkvenog prostora na tri broda pa se nameće alternativa koja
je evidentirana u Barbijerijevom planu da su ti stubovi bili ugrađeni u
kolonadu trijema, koji je nastao istovremeno kad i Crkva.
Iskopavanjima, izuzev temelja, nije otkriveno mnogo fragmenata
arhitekture koji su pripadali samoj Crkvi. Sačuvani kapiteli i ostala
kamena plastika stilski odaju prisustvo pozne gotike i renesanse mada
preovladava renesansi duh koji je davao ton opštem izgledu skulpture.
Utvrđeno je da je Manastir imao konake na južnom i istočnom
dijelu manastirskog kompleksa koji su bili izrađeni na dva nivoa. U
sjevero-zapadnom dijelu manastirskog kompleksa bilo je podizanje
novih zidova preko grobova, što upućuje na naknadne građevinske intervencije izvedene u vremenskom intervalu od nastanka Manastira do
njegovog rušenja. Pregradnim zidovima mijenjan je izgled i namijena
Crkve sv. Petra.
105
Po koncepciji prostora, ukrasu i materijalu, Bogorodičin hram se
razlikuje od prvih skromnih zadužbina Crnojevića. Manastir na Cetinju
je najveća i najambicioznija građevina gospodarske porodice Crnojevića. Čak i šire posmatrano, nijedan okolni gospodar nije uspio da
izgradi ovakvo zdanje koje iako malih dimenzija, razvijenim građevinskim oblicima i renesansnom plastikom predstavlja najsmjeli domet u
građevinarstvu crnogorskog područja.
Po arhitektonskom sklopu Manastir na Ćipuru najviše je ličio na
Katedralu u Kotoru i na staru Dubrovačku katedralu, koja takođe nije
sačuvana, stradala je u zemljotresu 1667. godine. Iako je ova Katedrala
bila trobrodna bazilika ostaje pretpostavka da je i ona kao Cetinjski hram
imala rijedak arhitektonski element u obliku kolonade sa trijemom.
Gravura Tri meloda u Oktoihu petoglasniku kao mogući izgled
Crkve nije pokazala svoju tačnost na terenu. Na ovoj gravuri je prikazana trobrodna bazilika što za Ivanovu crkvu nije utvrđeno. Pozivanje na
analogije sa manastirima Trgovištem i Gračanicom ne mogu se pouzdano prihvatiti.
Ovdje takođe ostaje mogućnost, da je Crkva na Ćipuru bila jednobrodna a da trobrodnost na graviri potiče od rasporeda krovne konstrukcije. Ostaje činjenica da se Crkva sa gravure sa svojim renesansnim
elementima slaže sa ostacima kamene plastike na terenu.
Nedostatak arhivske građe i neobavljena istraživanja na Obodu,
kao i nužnost revizionih iskopavanja na Ćipuru ne daju mogućnost da se
brojni i raznovrsni zaključci po mnogim pitanjima vezanim za
Štampariju sa sigurnošću potvrde ili odbace. U prilog lociranju Crnojevića štamparije ne treba isključiti mogućnost da se ona nalazila na
mjestu Crkvice sv. Petra jer raspored prostorija u manastirskoj porti
uključuje i tu mogućnost.
Istraživanjima nekropole 1986. godine, pronađeni su u naosu
Crkve posmrtni ostaci Ivana Crnojevića, smiješteni u manjem kovčegu
luksuzne izrade. U porti su sahranjivani monasi što potvrđuje starosna i
polna struktura skeleta, način sahranjivanja i grobni inventar. Nekropola
na Ćipuru ima svoj neprekidni tok koji prati nastanak i rušenje Manastira
krajem XVII vijeka.
U toku istraživačkih radova pronađen je i izvjestan broj fragmentovanih keramičkih posuda koje su bile u upotrebi u Manastiru.
Prema kvalitetu izrade, nađena grnčarija na Ćipuru može se podijeliti na
grubu, finu, gleđosanu i majoliku. Najveći dio je identifikovan kao
reprezentativna trpezna keramika porijeklom iz italijanskih radionica, iz
perioda XVI i XVII vijeka.
Na kraju treba reći da je Ivan Crnojević u svojoj povelji obdario
Manastir imovinom sa kojom je raspolagao. On, takođe, nije štedio na
ljepoti manastirskog zdanja u koji je dopremio i Štampariju. Na prostoru
gdje se dijelilo Rimsko carstvo a 1054. godine i Crkva, Ivan Crnojević je
prepustio vladikama da upravljaju državom, autoritetom vjere i Crkve.
Ova formula državnog uređenja u Crnoj Gori, do formiranja moderne
crnogorske države pokazala se kroz istoriju kao veoma uspiješna.
Iako u istorijskim izvorima nema direktnih potvrda, može se zaključiti da Manastir strada i biva privremeno napušten 1496. godine,
kada je došlo i do gašenja Štamparije. Drugi put Manastir strada 1692.
106
godine, prethodno miniran od mletačke vojne posade a potom za odmazdu potpuno razoren od turske vojske.
TREĆI DIO
107
108
IZVORI, LITERATURA, REGISTRI
I
IZVORI
A
Arhivski fond Narodnog muzeja Crne Gore
Fascikla "Epoha Crnojevića".
B
Bašić Milivoje
Stare Srpske biografije, Beograd 1930.
Č
Čorović Vladimir
Spisi sv. Save, Beograd 1928.
D
Daničić Đura
Život sv. Save, napisao Teodosije, Beograd 1860.
Životi sv. Save i sv. Simeuna, napisao Domentijan, Beograd 1865.
Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, napisao Danilo II, Zagreb
1866.
Danilo II arhiepiskop
Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, preveo Lazar Mirković,
Beograd 1935.
109
Domentijan
Životi sv. Save i sv. Simeona, preveo Lazar Mirković, Beograd
1938.
F
Farlati Daniel, Coleti Jacopo
Illuricum sacrum VI, Venetis 1800.
Lj
Ljubić Šime
Marijana Bolice Kotoranina, Opis Sandžakata Skadarskog
od godine 1614, Starine JAZU XII, Zagreb 1880.
M
Majer Antun
Kotorski spomenici I, Zagreb 1951.
Kotorski spomenici II, Zagreb 1981.
Miklošić Franjo
Monumenta Serbica, Viennae 1850.
Mošin Vladimir
Ćirilski rukopisi Jugoslovenske akademije I, Zagreb 1955.
N
Nikčević D. Vojislav
Monumenta Montenegrina I-IX, Podgorica 2000/2001.
O
Ongania Ferdinando
Il Montenegro de realizioni dei provveditori venti (1687-1735),
Roma 1896.
Crna Gora, izvještaji mletačkih providura (1687-1735),
preveo Dragan Mraović, Podgorica 1998.
R
Rački Franjo
Prilozi za zbirku Srpskih i Bosanskih listina, Rad Jugoslovenske Akademije 1, Zagreb 1867.
Radoičić Đorđe Sp
Stare srpske povelje i rukopisne knjige u Hilandaru, Arhivist II/2,
Beograd 1952.
Rotković Radoslav
Sazdanje Cetinja, Izvori i legende, Titograd 1984.
S
Stojanović Ljubomir
Stari srpski hrisovulji, akti, biografije, spomenici, pomenici, zapisi, Spomenik SKA III, Beograd 1890.
Stari srpski zapisi i natpisi I (1902), III (1905), IV (1923) VI
(1925), Beograd.
110
"Trebnik" Manastira sv. Trojice kod Pljevalja, Spomenik SKA 52,
Beograd 1922.
Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927.
Stare srpske povelje i pisma I, Beograd 1934.
Spisi sv. Save i Stefana Prvovjenčanog
Preveo Lazar Mirković, Beograd 1938.
Š
Šekularac B. Božidar
Dvije povelje u arhivu Manastira sv. Nikole Vranjinskog,
Glasnik CANU IV, Titograd 1982.
Dukljansko–Zetske povelje, Titograd 1987.
T
Theiner August
Vetera Monumenta Slavorum meridio, Rim 1863.
Tomović Gordana
Morfologija ćirilskih natpisa na Balkanu, Beograd 1974.
V
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I-IV
1955, 1959, 1966, 1971, Beograd.
111
II
LITERATURA
B
Bajalović Hadži-Pešić Marija
Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd 1981.
Birtašević Marija
Srednjovjekovna keramika, Beograd 1970.
Bojanovski Ivo
Krupa na Uni, srednjovjekovno i tursko utvrđenje, Arheološki pregled 16, Beograd 1974.
Borozan Branislav
Rekonstrukcija Crkve rođenja Bogorodice manastira Crnojevića na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986.
Martinićka gradina-civita Dioclitiana, Zbornik radova sa
Okruglog stola Istorijskog instituta Crne Gore, Podgorica 1999.
Bošković Đorđe
Arhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962.
Bošković Đorđe, Korać Voislav
112
Ratac, Starinar VII-VIII, Beograd 1956/7.
Božić Ivan
Selo Bogdašići u srednjem vjeku, Istorijski časopis VII, Beograd
1957.
Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963.
C
Crnogorčević Mladen
Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/1–2, Beograd
1893.
D
Dragićević Risto
Nekoliko starih pečata, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963.
Nekoliko potpuno ili dijelimično nestalih spomenika
kulture? Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978.
Dragović Marko
Gramata Ivan-bega Crnojevića o građenju Cetinjskog
manastira, Glas Crnogorca XXI/3, Cetinje 1892.
Jedan priložak iz istorije Crne Gore, Ilustrovane Cetinjske
Novine, Cetinje 1917.
Drecun Vera
Rad Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Crne Gore u
1963. i 1964. godini, Starine Crne Gore II, Cetinje 1964.
Dučić Nićifor
Putovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orlić, Cetinje 1867.
Vranjina u Zeti i hrisovulje na Cetinju, Glasnik SUD XXVII,
Beograd 1870.
Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII, Beograd 1875.
Referat, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880.
Književni radovi I-IV, Beograd 1893.
Đ
Đurašević-Miljić Dragica
Podgorica sa okolinom kao moguće sedište Zetske episkopije, Zbornik radova povodom 120. godina od oslobođenja
Podgorice, Podgorica 2000.
Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori,
Matica 4/5, Podgorica 2001.
Đurić Veljko
Cetinje Manastir Crnojevića, Arheološki pregled 86, Ljubljana
1987.
E
Enaud F. Joubert L.
Le mont saint Michel, Notices archeoloques, Paris 1966.
F
Fisković Cvito
113
Prvi poznati dubrovački graditelji, Dubrovnik 1955.
Ranoromaničke freske u Stonu, Prilozi povijesti umjetnosti
u Dalmaciji 12, Split 1960.
G
Gelcich Giuseppe
Memorije storiche sule Bocche di Cataro, Zara 1880.
Grupa autora
Istorija Crne Gore I-III, Podgorica 1967/70.
I
Ivanović Božina
Ćipur i Nekropola na Ćipuru, Zbornik Matice Crnogorske, Cetinje
1995.
Cetinjska antropološka grupa sa Ćipura, Podgorica ‚1995.
Ćipur Crnojevića nekropola, Zbornik Cetinje 1995.
Ćipur, Cetinjska nekropola i skeletna populacija, Podgorica 1998.
Iveković Ćiril
Dubrovnik, Graditeljski i umjetnički spomenici Dalmacije V,
Beograd 1928.
J
Janković Đorđe
O obradi i istraživanju grnčarije, Glasnik SAD 3, Beograd 1986.
Miholjska Prevlaka, Istraživanja u 1997. godini, Glasnik
SAD 14, Beograd 1998.
Janković Marija
Saborna crkva Zetske episkopije i mitropolije u srednjem
vjeku, Istorijski časopis XXXI, Beograd 1984.
Episkopije i Mitropolije srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd
1985.
Janković Milica
Mileševa-manastirski kompleks i nekropola, Arheološki
pregled 22, Beograd 1980.
Arheološka istraživanja u Manastiru Tronoši, Saopštenja XVI,
Beograd 1984.
Jastrebov Ivan
Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880.
Jireček Konstantin
Istorija Srba I-II, Beograd 1952.
K
Karaman Ljubo
Crkvica sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik Hrvatskog arheološkog društva XV, Zagreb 1928.
Katalog izložbe
Porculan iz zbirki grada Novog Sada, Novi Sad 1978.
Fajans Majolika, Ljubljana 1986.
Riznice Manastira Prevlake, Herceg Novi 2000.
Kautsky Karl
114
Porijeklo Hrišćanstva, Beograd 1954.
Korać Voislav
Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IX–X, Beograd 1959.
Kovačević Mirko
Graditeljska škola Pomorja, Beograd 1965.
Gdje se nalazio Obolon popa Dukljanina, Starine Crne Gore V,
Cetinje 1975.
Kovačević Mirko, Mijović Pavle
Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd, Ulcinj 1975.
Kovijanić Risto
Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334-1335),
Istorijski zapisi XII 1/2, Cetinje 1956.
Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I,
(XIV-XVI vijek), Cetinje 1963.
O Zetskom mitropolitu u Prečistoj Krajinskoj, Glasnik
Cetinjskih muzeja 1, Cetinje 1968.
Kubah Erik, Blah Peter
Romanička umjetnost, Novi Sad 1974.
LJ
Ljubiša Stjepan Mitrov
Prokleti kam, Pripovjesti, Pančevo 1882.
M
Maksimović Jovanka
Kotorski ciborij iz XIV vijeka i kamena plastika susjednih
oblasti, Beograd 1961.
Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971.
Marinković Borivoje
Bibliografija o našem ćiriličnom štamparstvu, štamparijama i knjigama XV, XVI i XVII vjeka, Cetinje 1988.
Marković Ivan
Dukljansko-Barska Metropolija, Zagreb 1908.
Marković Tomaš
Istorija školstva i prosvete u Crnoj Gori, Beograd 1969.
Marković Vasilije
Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj
Srbiji, Sremski Karlovci 1920.
Martinović Jovan
Pregled arheoloških spomenika na području južne obale
Boke Kotorske, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978.
Medaković Dejan
Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII vjeka, Beograd 1958.
Mihailović Božo
Cetinjski manastir, Cetinje 1965.
Mijović Pavle
Monodija u kamenu, Kruševac 1967.
Ozloglašeno nasleđe, Cetinje 1971.
Mijušković Slavko
115
Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800. godina katedrale u Kotoru,
Kotor 1966.
Ljetopis popa Dukljanina, Titograd 1967.
Još jedan prilog za toponim "Traiectus" u Boki Kotorskoj,
Glasnik Cetinjskih muzeja XI, Cetinje 1978.
Milaković Dimitrije
Istorija Crne Gore, Zadar 1856.
Milaš Nikodim
Pravoslavno crkveno pravo, Mostar 1902.
Milobar Fran
Dukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo 1900.
Milović Jefto
Oko Vranjine i Lesendra, Glasnik Cetinjskih muzeja XII, Cetinje
1979.
Milutinović Sima Sarajlija
Istorija Crne Gore, Biograd 1835.
Mitrofan Ban
Besjede, Cetinje 1902.
Mošin Vladimir
Povelja sv. Save za Manastir sv. Nikole na Vranjini,
Spomenica povodom osamstogodišnjice rođenja sv. Save 11751975, Beograd 1977.
N
Nakićenović Sava
Boka, Naselja IX, Beograd 1913.
Nenadović Slobodan
Dušanova zadužbina Manastir sv. Arhanđela kod Prizrena, Beograd 1966.
O
Orbini Mavro
Kraljevstvo Slovena, Beograd 1968.
Ostrogorski Georgije
Istorija Vizantije, Beograd 1970.
Ostojić Ivan
O propasti Manastira sv. Mihaila na Prevlaci, Anali Filološkog fakulteta VII, Beograd 1967.
Odakle benediktinskom manastiru na Prevlaci u Boki
Kotorskoj naziv de Tombe? Historijski zbornik XXV-XXVI,
Zagreb 1972.
P
Pejović Tanja
Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995.
Petranović Gerasim
Istorički pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj,
Šematizam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovačke, Zadar
1875.
Petricioli Ivo
116
Pojava romaničke skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960.
Petrović Pavle
Kamičci, Prosveta V, Cetinje 1893.
Petrović Vasilije
Istorija Crne Gore, Moskva 1754.
Istorija o Crnoj Gori, Cetinje 1985.
Perović Sreten
Važniji datumi Crnogorske istorije, Crnogorski književni
list 32, Podgorica 01.04.2002.
Pušić Ilija
Preromanska dekorativna plastika na Otoku Boka Kotorska, Starine Crne Gore V, Cetinje 1975.
R
Radoičić Đorđe Sp
O štampariji Crnojevića, Glasnik Skopskog naučnog
društva XIX, Skoplje 1938.
Rotković Radoslav
Kratka ilustrovana istorija Crnogorskog naroda, Cetinje 1996.
Crna Gora i Dušanovo carstvo, Cetinje 1997.
Kraljevina Vojislavljevića, Podgorica 1999.
Odakle su došli preci Crnogoraca, Podgorica 2000.
Rovinski Apolonovič Pavel
Černogoria, Sant Peterburg 1888.
Istorija Crne Gore, Glas Crnogorca 6, Cetinje 1891.
Ruvarac Ilarion
Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892.
S
Sindik Dušan
Pontifikat Kotorske biskupije u Lenjingradu, Istorijski
časopis XXXI, Beograd 1984.
Spremić Momčilo
Ratačka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII,
Beograd 1964.
Srećković Panta
Srpska istorija, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870.
Stjepčević Ivo
Prevlaka, Bogoslovska smotra 3, Zagreb 1930.
Kotor i Grbalj, Historijski pregled, Split 1941.
Stojanović Maksimović Jovanka
O srednjovjekovnoj skulpturi na Crnogorskom primorju,
Istorijski glasnik 3-4, Beograd 1951.
Š
Šekularac Božidar
Seljenje Zetske mitropolije, Pobjeda, 16.08.1987.
Tragovi prošlosti Crne Gore, Cetinje 1994.
500. godina Obodske štamparije, Cetinje 1999.
Šerović Petar
117
Knjiga privilegija pet sela Zbora sv. Mihovila na Prevlaci,
Istorijski zapisi VIII, Cetinje 1955.
Šišić Ferdo
Ljetopis popa Dukljanina, Beograd/Zagreb 1928.
Škrivanić Gavro
Vlastelinstvo sv. Nikole Vranjinskog, Istorijski zapisi XVI/3-4,
Cetinje 1959.
Imenik geografskih naziva srednjovjekovne Zete, Titograd 1959.
Šobajić Maksim
Starine u Zeti, Beograd 1892.
T
Tomić Jovan
Crna Gora za Morejskog rata, Beograd 1907.
U
Udaljcova A. D., Kosminski J. A., Vajnštajn O. L.
Istorija Srednjeg vijeka I, Beograd 1950.
V
Vulović Srećko
Crkva katolička i vjeroispovjedanje istočno u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875. Ova brošura je izdata pod pseudonimom
"S".
Z
Zbornik radova
Proslavna spomenica, četiristogodišnjice Obodske štamparije,
Cetinje 1895.
Pet vijekova Oktoiha, Podgorica 1996.
Zloković Maksim
Monografija Tivat, Tivat 1983.
Ž
Živković Dragoje
Istorija Crne Gore I-II, Cetinje 1989.
Žižić Olivera, Pravilović Milan
Arheološka istraživanja Manastira Crnojevića na Cetinju,
Naučni skupovi 37, Podgorica 1996.
VI
118
SPISAK ILUSTRACIJA
1. Geografska karta Tivatskog zaliva po Antoniju Zambeli iz 1716. godine,crtež, M. Zloković, Monografija Tivat, Tivat
1983.
2. Poluostrvo Prevlaka i sv. Marko, foto panorama, M.
Zloković, n.d.
3. Karlovački rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović,
Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1227.
4. Zagrebski, Vrhobreznički rodoslov, dio teksta, foto, Lj.
Stojanović, n.d.
5. Pejatovićev rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović,
n.d.
6. Sofijski, Remetski, Vasićev rodoslov, dio teksta, foto,
Lj. Stojanović, n.d.
7. Podgorički rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović,
n.d.
8. Dorpatski, Ruvarčev I, Račanski rodoslov, dio teksta,
foto, Lj. Stojanović, n.d.
9. Vukomanovićev i drugi sa Seničkim rodoslovom u zagradama, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.
10. Hilandarski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović,
n.d.
11. Verkovićev i drugi rodoslovi, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.
12. Jankovićev i Dečanski rodoslov, dio teksta, foto, Lj.
Stojanović, n.d.
13. Sečenski rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović, n.d.
14. Brankovićev rodoslov, dio teksta, foto, Lj. Stojanović,
n.d.
15. Episkopije srpske crkve iz 1220. godine, prema Mariji
Janković, Episkopije i Mitropolije srpske crkve u srednjem
vjeku, Beograd 1985.
16. Skadarsko jezero, foto panorama,
17. Crkva sv. Petra u Bogdašića, foto, M. Zloković, n.d.
18. Ktitorski natpis Zetskog episkopa Neofita na Crkvi sv.
Petra u Bogdašićima, foto.
19. Arhiepiskop barski Jovan II, crtež, arhiva A. Samardžića, Cetinje.
20. Poluostrvo Prevlaka, foto panorama.
21. Fragment mozaika sa Prevlake, foto.
22. Fragment plastike, foto.
23. Manastir Žiča, foto.
24. Pećka Patrijaršija, foto.
25. Natpis sa Prevlake, foto.
26. Osnova Crkve sa Prevlake, crtež, M. Crnogorčević,
Starinar SAD X/1-2, Beograd 1893.
27. Kotor, crkveni namještaj XI vijek, J. Maksimović, Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971.
119
28. Ston, zapadni portal XI vijek, J. Maksimović, n.d.
29. Akvileja, oltarska pregrada XI vijek, J. Maksimović,
n.d.
30. Oltarska pregrada sa Prevlake XI vijek, J. Maksimović,
n.d.
31. Oltarska pregrada sa Prevlake XI vijek, foto.
32. Rozeta, spolija sa Crkve sv. Trojice na Prevlaci, foto.
33. Fragment freske iz Crkve sv. Mihaila u Stonu, foto.
34. Osnova Crkve sv. Mihaila u Normandiji iz X vijeka,
crtež, http://www.culture.fr.
35. Fragment kapitela sa Prevlake, foto.
36. Nadprozornik sa krstovima sa Prevlake, foto.
37. Impost kapitel obilježen grčkim slovom "π" sa Prevlake, foto.
38. Dukljanski kralj Mihailo, arhiva A. Samardžića, Cetinje.
39. Grob u apsidi Crkve sv. Mihaila na Prevlaci, Katalog
izložbe, n.d.
40. Mont Saint Mishel u Normandiji, foto.
41. Dukljanski kralj Bodin, crtež 1980, R. Kujović.
42. Živi mulj, Tivatski zaliv, foto.
43. Kaštio na Prevlaci, crtež, M. Crnogorčević, n.d.
44. Grb sa novčića Balše I, crtež Aleksandra Ivanovića, iz
M. Jovićević, Crnogorski državni i dinastički amblemi, Cetinje
2001.
45. Pečat Krtoljske opštine, crtež, Katalog izložbe, n.d.
46. Plan poluostrva Prevlake, crtež, M. Crnogorčević, n.d.
47. Ktitorski natpis sa Crkve sv. Trojice na Prevlaci, foto.
48. Crkva sv. Trojice na Prevlaci, foto.
49. Ćipur, foto.
50. Pečat Cetinjskog manastira, crtež, R. Dragićević, Nekoliko starih pečata I, Cetinje 1963.
51. Prva arheološka istraživanja na Ćipuru 1963. godine,
crtež, dokumentacija Republičkog Zavoda za zaštitu kulture Crne
Gore, Cetinje.
52. Druga arheološka istraživanja na Ćipuru 1986. godine,
crtež, dokumentacija Republičkog Zavoda za zaštitu kulture Crne
Gore
53. Žabljak Crnojevića, foto, R. Rotković, Kratka ilustrovana istorija crnogorskog naroda, Cetinje 1996.
54. Žabljak Crnojevića, foto.
55. Grb sa osnivačke Povelje Ivana Crnojevića, crtež A.
Ivanovića, iz M. Jovićević, n.d.
56. Dvorska crkva na Ćipuru, foto, iz dokumentacije Narodnog muzeja Crne Gore, Cetinje.
57. Cetinjski manastir, XX vijek, foto.
58. Plan Cetinjskog manastira iz 1690. godine, crtež Đ. F.
Barbijerija, F. Ongania, Il Montenegro de realizioni dei
provveditori venti (1687-1735), Roma 1896.
120
59. Dvorska crkva kralja Nikole, "Ružica", crtež, dokumentacija Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture
Crne Gore, Cetinje.
60. Grafika sa predstavom meloda iz Cetinjskog Oktoiha,
G. Autora, Istorija Crne Gore II, Titograd 1970.
61. Grafika sa predstavom meloda iz Trebeničkog Oktoiha, M. Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII
vjeka, Beograd 1958.
62. Grafika sa predstavom meloda iz Gračaničkog Oktoiha, M. Medaković, n.d.
63. Ćipur, ruševine, crtež D. Milutinovića, P. Mijović,
Monodija u kamenu, Kruševac.
64. Osnova Bogorodičine crkve na Ćipuru, crtež, P. A.
Rovinski, Černogoria, Sant Peterburg 1888.
65. Osnova Bogorodičinog hrama u Loretu, crtež, G. Autora, Architektura sredectivi dob, Praha 1974, arhiva B. Borozana.
66. Osnova Bogorodičine crkve na Starčevu, crtež, G.
Autora, Istorija Crne Gore, n.d.
67. Osnova Crkve sv. Ilije u Solunu, crtež, P. A. Rovinski
n.d.
68. Treća arheološka iskopavanja na Ćipuru, crtež, dokumentacija Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture
Crne Gore na Cetinju.
69. Faze gradnje na Ćipuru, crtež, P. Malbaša.
70. Detalj grafike iz Gračaničkog Oktoiha, foto.
71. Stara Dubrovačka katedrala sv. Marije, crtež, C. Fisković, Prvi poznati dubrovački graditelji, Dubrovnik 1955.
72. Plan Đ. F. Barbijerija koji je objavio Rovinski, crtež,
P. Rovinski. n.d.
73. Plan Đ. F. Barbijerija koji je objavljen u Istoriji Crne
Gore, n.d.
74. Tri verzije Barbiejrijevog plana, foto.
75. Rekonstrukcija Crkve sv. Bogorodice na Ćipuru, crtež
pročelje, B. Borozan, Rekonstrukcija Crkve rođenja Bogorodice
manastira Crnojevića na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986.
76. Rekonstrukcija Crkve sv. Bogorodice na Ćipuru, crtež
južna strana, B. Borozan, n.d.
77. Štamparija u srednjem vijeku, crtež, B. Šekularac, 500.
godina Obodske štamparije, Cetinje 1999.
78. Detalj plana manastira Crnojevića, foto.
79. Štampar Makarije, drvorez, M. D. Grujić 1937, B. Šekularac, n.d.
80. Crnogorski zbor, crtež, R. Rotković, n.d.
81. Položaj grobova, B. Ivanović, Cetinjska nekropola i
skeletna populacija, Cetinje 1998.
82. Osnovni podaci o skeletma sa Ćipura, tabela, B. Ivanović, n.d.
83. Grob Ivana Crnojevića, foto.
121
84. Lokalitet poslije prve faze istraživanja 1965. godine,
foto dopisnica, izdavač Muzeji Cetinje, Cetinje 1970.
85. Cetinjski manastir, foto.
86. Kapitel sa Ćipura, foto.
87. Kapitel sa motivom dvoglavog orla, crtež, Proslavna
spomenica četrstogodišnjice Obodske štamparije, Cetinje 1895.
88. Kapitel sa motivom akantusa, crtež, Proslavna spomenica, n.d.
89. Kapitel sa motivom lavlje glave, crtež, Proslavna spomenica, n.d.
90. Kapitel sa motivom petolisnog cvijeta, crtež, Proslavna
spomenica, n.d.
91. Baza stuba sa Ćipura, crtež, Proslavna spomenica, n.d.
92. Istorijski muzej Crne Gore, Cetinje, foto.
93. Fragment kamene plastike sa motivom dvoglavog orla,
crtež, Proslavna spomenica, n.d.
94. Oltarska pregrada, crtež, Proslavna spomenica, n.d.
95. Ktitorska ploča Ivana Crnojevića, foto.
96. Fragment kamene plastike, foto.
97. Fragment kamene plastike, foto.
98. Fragment kamene plastike, foto.
99. Fragment kapitela, foto.
100.
Ostaci fresko maltera, foto.
101.
Ćipur, foto
102.
Šema arheološke mreže, B. Ivanović n.d.
103.
Plan nalaza, crtež, P. Malbaša.
104.
Gruba keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.
Malbaša.
105.
Fina keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.
Malbaša.
106.
Gleđosana keramika sa Ćipura, zdjele, crtež, R.
Ćapin, P. Malbaša.
107.
Gleđosana keramika sa Ćipura, pećnjaci, crtež,
R. Ćapin, P. Malbaša.
108.
Fragment keramike sa Ćipura, foto.
109.
Gleđosana keramika sa Ćipura, fragmenti, crtež,
R. Ćapin, P. Malbaša.
110.
Gleđosana keramika sa Ćipura, crteć, R. Ćapin,
P. Malbaša.
111.
Majolika keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.
Malbaša.
112.
Majolika keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.
Malbaša.
113.
Majolika keramika sa Ćipura, crteć, P. Malbaša.
114.
Recentna keramika sa Ćipura, crtež, R. Ćapin, P.
Malbaša.
115.
Kresivo i kliješta sa Ćipura, crtež, I. Kapa, P.
Malbaša.
116.
Metalni nalaz sa Ćipura, zamka, crtež, I. Kapa,
P. Malbaša.
122
117.
Malbaša.
118.
Malbaša.
119.
120.
Kuhinjski pribor sa Ćipura, crtež, I. Kapa, P.
Metalni nož i zvekir sa Ćipura, crtež, I. Kapa, P.
Mletački novac, crtež, I. Ongania, n.d.
Mletački novac, crtež, I. Ongania, n.d.
III
123
REGISTAR AUTORA
A
Andrijašević Živko
Ardent F.
B
Bajalović Hadži Pešić Marija
Bašić Milivoje
Birtašević Marija
Blah Peter
Bojanovski Ivo
Bolica Marijan
Borozan Branislav
Bošković Đurađ
Božić Ivan
C
Corneti Flamino
Crnogorčević Mladen
Č
Čorović Vladimir
Ć
Ćapin Đorđe
Ćapin Radmila
Ćirković Sima
D
Daničić Đura
Domentijan
Dragićević Risto
Dragović Marko
Drecun Vera
Dučić Nićifor
Dukljanin Pop
Đ
Đelčić Đuzepe
Đurđev Branislav
Đurić Veljko
F
Farlati Danijel
Fisković Cvito
I
Ivanović Aleksandar
124
Ivanović Božina
Iveković Ćiril
J
Janković Đorđe
Janković Marija
Janković Milica
Jastrebov Ivan
Jireček Konstantin
Jovićević Milan
K
Karaman Ljubo
Kautski Karl
Korać Voislav
Kosmitski J. A.
Kostić Vasko
Kovačević Jovan
Kovačević Mirko
Kovijanić Risto
Krivokapić Momčilo
Kubah Erik
Kujović Ranko
Kukuljević Sokcinski Ivan
L
Leković Dragan
LJ
Ljubić Šime
Ljubiša Stjepan Mitrov
M
Majer Anton
Male Emil
Maksimović Jovanka
Maksimović Stojanović Jovanka
Marinković Borivoje
Marković Tomaš
Marković Vasilije
Martinović Jovan
Medaković Dejan
Mijović Pavle
Mijušković Slavko
Miklošić Franjo
Milaković Dimitrije
Milošević Nenad
Milović Jefto
Miljić Đurašević Dragica
Mirković Lazar
125
Mitrofan Ban
Mošin Vladimir
N
Nakićenović Sava
Nenadović Slobodan
Nikčević D. Vojislav
O
Onganija Ferdinando
Ostojić Ivan
P
Pantić Miroslav
Pejović Tanja
Perović Sreten
Petranović Gerasim
Petricoli Ivo
Petrović Pavle
Pešikan Parović Maja
Pravilović Milan
Pušić Ilija
R
Rački Franjo
Radojičić Đorđe Sp.
Rovinski Apolonovič Pavel
Ruvarac Ilarion
S
Samardžić Aleksandar
Simonović Goran
Sindik Dušan
Srećković Panta
Stjepčević Ivo
Stojanović Ljubomir
Stojanović Stojan
T
Teodosije
Theiner August
Tomić Jovan
Tomović Gordana
Trbuhović Savić Leposava
Trbuhović Vojislav
U
Udaljcova A. D.
126
V
Vajnštajn O. L.
Vukotić Dragutin
Vulović Srećko
Z
Zloković Maksim
Ž
Živković Dragoje
Živković Milena
Žižić Olivera
IV
127
REGISTAR LIČNIH IMENA
A
Adoedato, episkop kotorski
Aleksandar II, papa
Amalik, Alarih kralj zapadnih Gota
Amfilohije, mitropolit crnogorski
Andrija, episkop zetski
Antonije, sv.
Argiric, otac dukljanske kraljice Jakvinte
Arsenije, mitropolit zetski
Arsenije I, arhiepiskop srpski (1233-1263)
Artur, britanski kralj, sin kralja Utera
Aubertus, episkop Avranša
B
Babović Milivoje, akademski vajar
Balša, vladar
Balša II, Balšin sin
Balša III, sin Đurađa II
Barbić, porodica iz Krtola
Barbijeri Đovani Frančesko, inžinjer
Bartoli Paskal, kotorski plemić
Belija, mještanin sa Luštice
Benedikt, sv.
Bodin, dukljanski kralj
Bogdan, pisar episkopa Neofita
Bogiša Radaković, pop u crkvama na Prevlaci
Borilović Visarion, vladika crnogorski
Božo, mještanin iz Bogdašića
Branković Đurađ, despot
Bratone Andrija, mještanin sa Luštice
Bubanić Dobroslav, mještanin
Bubanić Goislav, svjedok na sudu
Buchius, kotorski episkop
C
Camaj Marko
Crnojević Đurađ
Crnojević Ivan
Crnojević Radič
Crnojević Stefan
Culić Marin, mještanin sa Luštice
D
Dabiša, Dobretko, mještanin sa Luštice
Danilo II, arhiepiskop srpski (1324-1337)
Danilo Petrović, knjaz
128
Danilo Petrović, vladika
David, mitropolit sa Prevlake
Dragomir, gospodar Huma
Dragutin Nemanjić, srpski kralj
Duodo Petar, kotorski providur
Dušan Nemanjić, srpski car
Đ
Đorđe, kralj Duklje, sin kralja Bodina
Đorđe, sv. Crkva
Đurađ Balšić
Đurađ II Balšić
E
Erico Nikola, kotorski providur
Evans Arthur John, arheolog
F
Franc Jozef I
Filofs, patrijarh carigradski
G
Gabrijel, sv. Crkva na ostrvu sv. Marko
Gagić Jeremija, ruski vicekonzul
Gerdon, sudija
German, episkop zetski
Goislav, sin Vojislava (Dobroslava)
Goišić Dobretik, mještanin sa Luštice
Gradinja, kralj Duklje
Grimaldo, episkop kotorski
Grubješa, kralj Duklje
Gviskard Robert, normandijski vladar i vojskovođa
H
Helena, žena kralja Artura
I
Ilarion, episkop zetski
Ilarion Roganović, mitropolit crnogorski
Ilija, sv. Crkva u Solunu
Iraklije, vizantijski car
Ivan Crnojević
Ivan, biskup drivaški
Ivan, doktor
Izanak, kyr, vizantijski namjesnik za Duklju
J
Jakvinta, žena kralja Bodina
Jelena, kraljica, žena Uroša I
129
Jelena, majka Balše III
Jevstatije I, arhiepiskop srpski (1279-1286)
Joakim, unuk Đuraša Vranjčića
Jokić, porodica iz Krtola
Jovan de Plano Karpini, Jovan II arhiepiskop barski
Julija, žena kralja Radoslava
Jurašević Slavica, arhitekta
Justinijan I, car Istočnog rimskog carstva
K
Kandić Radica, mještanin metohije
Kliment VI, avinjonski papa
Komnin Manojlo I, vizantijski car
Konstantin Porfirogenit VII, pisac i car Istočnog rimskog carstva
(913-959)
Konstoteton Aleksije, vizantijski vojskovođa
Kostić, porodica iz Krtola
Krešimir Petar, hrvatski vladar
L
Lazar, srpski car
Lazarević Stefan, despot
Legeš, sin kralja Krešimira
Longibardopul, langobardski plemić
Lovica žena Legeša
Luka, sv. Crkva u Kotoru
Luka, sv. Crkva u Krtolima
LJ
Ljudevit, ugarski kralj
M
Makarije, štampar
Marija, sv. Crkva na ostrvu Ratac
Marija, sv. Crkva na Prevlaci
Marija, sv. Crkva u Risnu
Marija, sv. Dubrovačka katedrala
Marin Druško, kotorski trgovac
Marko, sv. Ostrvo
Marko I, kotorski episkop
Martin. sv. Crkva na Lokrumu
Medaković Milorad
Melom, prior, starešina kotorski
Metodije, episkop humski
Mihailo, sv.
Mihailo, sv. Crkva na Prevlaci
Mihailo, sv. Crkva u Stonu
Mihailo Vojislavljević, kralj Duklje
Mihajlo, episkop zetski
Milena Petrović, crnogorska kraljica
130
Milošević Miloš
Milutin Nemanjić, srpski kralj
Milutinović Dragiša, arhitekta
Milutinović Sima, Sarajlija
Miočin, mještanin sa Luštice
Mioman, mještanin Bogdašića
Miošić Bogeta, mještanin sa Brda
Mogurić Bratislav, sin Andrije, čovjek episkopa sv. Mihaila
Mojsije, prorok
N
Neofit, episkop humski
Neofit, episkop zetski
Nikola, episkop humski
Nikola, sv. Crkva na Prevlaci
P
Paštrović Andrija, čovjek Đurađa Balšića
Pavle, apostol
Petar, biskup svački
Petar, sv. Crkva na Ćipuru
Petar, sv. Crkva na Limu
Petar, sv. Crkva Petra i Pavla u Bijelom Polju
Petar, sv. Crkva u Bogdašićima
Petrislav, otac kralja Dragomira
Petrović Branko, mještanin Kosora
Petrović Dimitrije, mještanin Kosora
Petrović Nikola, crnogorski kralj
Petrović Petar II, vladika crnogorski
Petrović Vasilije, vladika crnogorski
Pobratović Bratislav, mještanin sa Luštice
Predislav, sin Prvovjenčanog
Prven, čovjek episkopa sv. Mihaila
R
Radica, čovjek Pashala Bartolija
Radič, pop
Radić Ćefalija, čovjek Đurađa Balšića
Radogost, čovjek Pashala Bartolija
Radoslav, brat kralja Mihaila
Radoslav Nemanjić, kralj srpski
Regulus, majstor
Ričard II, normandijski vojvoda
Roman, kaluđer
S
Samuilo, bugarski car (976-1014)
Sandalj Hranić Kosača, vojvoda bosanski
Sava sv. Nemanjić, prvi arhiepiskop srpski
Sergije, kotorski biskup
131
Simeon, sv.
Skender-beg
Skilica, vizantijski istoričar
Stefan Nemanjić, srpski veliki župan
Stefan Prvovjenčani, kralj srpski
Stefan Uroš, kralj
Stefan Uroš IV
Stracimir, sin Balše I
Stracimirović Đurađ
Sračinović Mioča, čovjek episkopa zetskog
Sulejman Paša, turski vojskovođa
Sundečić Spiridon, arhimandrid
Š
Šafarik Jozef Pavel, češki publicista
T
Teodosije, episkop humski
Tito, učenik apostola Pavla
Trifun, Tripun, sv. Katedrala u Kotoru
Tutorma Goišić, mještanin sa Luštice
Tutormić Radoica, mještanin sa Luštice
Tvrdoje, čovjek episkopa sv. Mihaila
Tvrtko I, bosanski kralj
U
Uroš II Nemanjić
Ursacije, kotorski biskup
V
Vasilije, mileševski iguman
Viktor, sv. Crkva
Vladimir sv. vladar Duklje
Vladislav, srpski kralj
Vlastelinović Ekatarina, kontesa
Vlastelinović Ilija, grof
Vočet Goišić, ratnik sa Luštice
Vranjčić Đuraš, vitez
Vrčević Vuk, sakupljač narodnih umotvorina
Vukčić Stefan, bosanski vojvoda
Vukosav Vučetin, mletački povjerenik
Vukotić Nataša
132
V
133
REGISTAR GEOGRAFSKIH I ETNIČKIH NAZIVA
A
Albanija
Ankona
Apulija
Atlantik
Avranš, Avranhches
B
Baleni
Balkan
Balšići, dinastija
Bar
Bari
Beč
Beograd
Bigovo
Bijela
Biljarda
Bioče
Bjelila
Bogdašići
Boka Kotorska
Brda
Bretanja
Budva
C
Carigrad
Cetinje
Cetinje, manastir
Crkvine, mjesto
Crmnica, nahija
Crnogorci
Crna Gora
Crnojevići, dinastija
Ć
Ćipur, Dvorska crkva
Ćipur, lokalitet
D
Dalmacija
Doljani
Drač
Drep, kod Bioča
Drep, mjesto kod Zlatice
134
Drivast
Dubrovčani
Dubrovnik
Duklja, država
Dukljani
Dvor Crnojevića
Dvor kralja Nikole
E
Evropa
F
Faenca
Fiorenca
Francuska
G
Gabrio, ostrvo sv. Marko
Gospođino polje, kod Bioča
Gračanica, manastir
Građani
Grbalj
H
Herceg Novi
Hercegovina
Hilandar, manastir na Svetoj Gori
Hum
I
Ilirik
Irgakov
Italija
J
Jerusalim
K
Katunska nahija
Kaštio
Kavač
Konavli
Kosor
Koštanica
Kotor
Krajina
Krtole, selo
Krtoljani
Krupa, utvrđenje
Kruševac
135
L
Ledenice
Lenjingrad
Lesendro
Lim
Lipci
Lokrum
Lontodokla
Loreto
Lovćenski dolac
Luštica
Luštičani
LJ
Lješevići
M
Majorka, Španija
Makedonija
Mala rijeka
Manastir Arhanđela Mihaila na Prevlaci
Manastir Gradac
Manastir Mileševa
Manastir Moračnik
Manastir Prečiste Krajinske na Skadarskom jezeru
Manastir sv. Arhanđela kod Prizrena
Manastir sv. Nikole
Manastir sv. Trojice
Manastir Uspenja Presvete Bogorodice
Manastir Vranjina
Mediteran
Medun
Metohija, oblast sv. Mihaila
Mileševo, manastir
Mlečani
Mont saint Michel, Mons Sancti Michelis, Mon Sen Mišel, Crkva i
ostrvo
Monte Gargano
Monte Kasino
Montefaskone
Morača
Moračnik
Morinj
Moskva
Mrčevac
N
Nemanjići, dinastija
Normandija
136
Novi Sad
Novigrad
Nursija
O
Oblun, na Malom Blatu
Obod, Riječki grad
Obolon, Popa Dukljanina
Ohrid
Onogošt
Ostrvo cvijeća
P
Pančevo
Pasiglava
Peć, Crkva sv Apostola
Peć, patrijaršija
Perast
Petrograd
Podgorica
Podunavlje
Pomorje, Primorje, Priobalje, teritorija uz Jadransko more. Naziv
je korišten za teritoriju od Ulcinja do Pelješca.
Posavina
Prevlaka
Pribević
Prizren
R
Ratac
Raška
Ribnica, rijeka
Riječka nahija
Rim
Risan
Rose
S
Saraceni, istočnjaci, prethodnici Arabljana
Sarajevo
Sicilija
Skadar
Skadarsko jezero
Slavonija
Sloveni
Solun
Split
Srbija
Sremski Karlovci
Starčevo
137
Stoliv
Ston
Stradioti
Statioti
Studenica, manastir
Svač
Š
Školj
T
Tatari, mongolsko pleme. U srednjem vijeku opšte ime različitih
plemena, mongolskih, tungulskih, turskih
Tombe, Tumba, Tomba
Tombelaine, Tomboleto, Tumbela
Traiectus
Trebinje
Trogir
Turci
Tvrdoš, manastir
U
Ugarska
Ulcinj
Una
V
Venecija
Verige
Vizantija
Volčijak
Vranjina
Vrmac
Z
Zadar
Zagorje
Zagreb
Zeta
Ž
Žabljak
Žiča, sv. Spas, Saborna Crkva Srpske arhiepiskopije
Živi mulj
138
SUMMARY
139
PART I
Middle-aged monastery and church of Saint Archangel Mihailo in
Prevlaka from the second half of 19 century draw attention of numerous
researchers. The results of the research and various chronological findings for its building were changing depending on angle of perspective
and conditions of written and material resources. By the time the resources of exploration were becoming more versatile and comprehensive, especially after partly done archaeological researches, it was to expect that final findings (thesis) related to this being the most complete
and correct. In final conclusions, which appeared in the Catalogue of
Prevlaka’s Monastery Treasury in 2000, numerous discrepancies were
found. The main complaint to this work is in the conclusion related to
the founder of this building, the date when it was built and expressed
opinion saying that Monastery was lifeless in period from 10 to 12 centuries.
Confrontation of arguments and opinions and critical review to old
and expressing new thesis, different approaches to interpretation of documents and material remains in science are good way to come closer to
the truth. In this work, and in favor to mentioned method, is expressed
another understanding of complex past of Prevlaka peninsula, dating
from the period, when together with Luštica and Grbalj it became the
part of the Doclean kingdom.
Although Slav Doclea, and thus Boka Kotorska were politically
dependent to Byzantium, it was under full cultural and religious influence of the West until the end of 12 century. Doclean sovereigns were
attracted to Rome for its independence of church organization and political freedom that they were permanently deprived of by Byzantium.
Political interests caused Doclean sovereigns to appear as founder
of numerous Benediction monasteries. During the reign of king Mihailo,
by successful solution of all political and church matters, it was created a
climate for serious doings in domain of culture and arts. King Mihailo
appeared than as the founder of spiritual/religious facilities promoting
that way Christianity as a state religion.
One of the brightest effects of such a state in Doclea, without any
doubt, is the Monastery and Church dedicated to Saint Mihailo on Prevlaka. The founders of Saint Mihailo Monastery brotherhood were
monks of the Saint Benedict Order, who had strongpoint in Zeta seashore during early middle Ages.
Good relations with Romans in Italy, who were bearers of Roman
culture in Western and Southern Europe, influenced bringing about the
name and cult of Norman shrine Mont. Saint Michel from the Atlantic
coast to Prevlaka.
In early 12 century when numerous conflicts arose between Doclean noblemen after the death of King Bodin, his son Đurađ gifted Prevlaka as inheritance to the citizens of Kotor municipality.
From the period when Sava Nemanjić worked to organize the Serb
Archbishop office, outs of individual references there are only few data
140
on bishops and bishopric centers. Both Sava’s biographers don’t mention at all a number of bishoprics, bishopric departments, churches and
their names but only that Sava appointed his students to become bishops.
In the beginning of 13 century Serb archbishop Sava constituted bishopric office naming bishop Ilarion for its first bishop.
According to a suspicious toponym, it was considered in science,
with almost no exception, that Sava Nemanjić established this bishopric
office on Prevlaka. The oldest material proof is grave of Ilarion, then,
written evidences, Saint Sava Charter and the Senički Chronicle, one of
the oldest, show that the Zeta’s Bishopric Office was not established on
Prevlaka but her founding place should be looked for in Zeta.
Also, the document saved in the Archive of Dubrovnik clearly
says that the meeting of Dubrovnik and Bar bishopric offices dignitaries
should have hold on Prevlaka in 1249. It is not real a possibility that this
meeting was hold in the orthodox Monastery. That’s why the question of
place were Zeta’s bishopric office was founded should still be unanswered, and in finding solution the important contribution would give
heavy excavations on Prevlaka and some other locations around Podgorica.
The Zeta’s Bishopric Office changed its headquarter and move it
to the Monastery of Saint Mihailo in Prevlaka from the second half of 13
century, after Serb Church was reorganized. The circumstances arouse in
Archbishopric office in Bar after the death of Jovan (John) II, then,
political dependence of Kotor from the Nemanjić’s and stand of people
in Grbalj and Luštica, and primarily a tradition related to Doclean sovereigns, had prevailing influence to this event.
Kotor Municipality did not accept losing revenues that were gaining from the Monastery Saint Mihailo. It is documented from 1330 and
possibly even before that it asked the Pope to press Serb sovereigns for
returning withdrawn property. It is likely that among other things the
first to ask for was the Monastery of Saint Mihailo that they received
from Doclean king Đorđe (George) and started to restore it after Tartars
invasion.
Pope’s letters and Serb sovereigns decisions helping Kotor’s citizens didn’t have much success in the field were population accepted orthodox religion as their own. Although the Nemanjić dynasty itself boosted sometimes with their Doclean descent, in the light of these new
events and historical circumstances Doclean sovereigns soon would become no one’s and their tradition was gradually fading out.
There are many records and data showing that Prevlaka during
next 100 years was important cultural base in Zeta. It is certain that for
this Monastery could be connected a book in handwriting called the Legal Code of Ilovac commissioned by Zeta’s bishop Neofit.
The Monastery area, its land property (Metohija) consisted of villages and regions called Luštica, Bogdašići, Pasiglava, Brda and Stradioti. These regions and properties, during the reign of the Nemanjić, legally belonged to Kotor, its court was in charge of making contracts and
agreements related to this area. From 1333 onwards in this court appeared authentic persons representing the Bishop Saint Mihailo’s people.
When the Monastery was taken over by orthodox monks the civil rights
141
of Kotor’s citizens remained on force. Also, numerous charters and documents attesting to the giving of a present clearly say that Kotor’s citizens considered area of Prevlaka and the Monastery as the property of
Kotor’s bishopric office.
Prevlaka become a political centre where his palace had Đurađ
Balšić from second half of 14 century. In repeated wars against Kotor,
the Balsics were supported always by Zeta’s Metropolitan and population of Metohija.
From the preserved archive documents resulted a clear opinion
that orthodox Monastery in Prevlaka was barely to maintain its position
beginning of 15 century. The numerous war operations at the end of 14
century and temporary occupation of the Monastery by Kotor’s citizens,
as well as leaving Metropolitan to Skadar Lake, were reasons for which
this orthodox sanctuary was almost deserted and hardly preserved in
early 15 century. Priest Bogiša Radaković from Grbalj was the one to
discharge religious service on the island. According to Bogeta Miošić
sayings, Kotor’s citizens occupied Kastio on Prevlaka, burned down
Grbalj and plundered Luštica in 90s of 14 century. According to the
Contract made with Radič Crnojević who invaded area surrounding Kotor in 1393, Kotor’s citizens had to return from Prevlaka to the Metropolitan not gifts only but an icon and some church items they took when
overrun the Monastery.
When 1420 Kotor’s citizens finally were placed under Venice protection in the area of Metohija was activated the Assembly of Miholj.
The data related to the Monastery demolition was preserved in folk
tradition. The story about Prevlaka’s monks poisoning was noted in the
short stories of Stefan Mitrov Ljubiša.
For now from the scientific point of view can be concluded that
the Monastery was fell down before 1430 because from that year started
to operate small churches of Saint Mary and Saint Nikola. One of two
was built in the interior of Saint Mihailo Church.
142
PART II
Cetinje’s Monastery, the memorial of Montenegrin sovereign Ivan
Crnojevic, was finished in 1483/4 as the construction complex of small
dimensions. The Monastery was built in the form of rectangular complex, with a longer side directed east-west, framing, thus, the main
Church of Holy Madonna.
The main issue related in the case of Cetinje’s Monastery is solution to dilemma and a standpoint towards two frequently used historical sources: the Barbiery’s Plan and representation of hymnody in
Oktoih petoglasnik.
Researches did in Ćipur gave a better picture of the Monastery’s
appearance, but it is still insufficient for giving complete and correct of
the Church of Holy Madonna appearance. Even though this issue is not
resolved yet it should be accepted for now an opinion that Cetinje’s
church was one-nave type because researches did not give evidences to
say it is three-nave one. Excavations show that the columns with capitals
were not used to divide interior of the Church into three naves. That’s
why is imposed an alternative opinion noted in the Barbiery’s Plan
which says that those columns were built in the porch’s colonnade,
which was built simultaneously with the church.
Apart from the foundations, the excavations did not reveal many
fragments of the architecture belonged to the Church itself. Preserved
capitals and other stone plastics reveal in style-like way the presence of
late Gothic architecture and Renaissance. However, the spirit of Renaissance is prevailing and it gave a general tone to the sculpture.
It was concluded that the Monastery had overnight stay premises
on the south and east part of the complex. They were built into two
levels. In the northwest part of the complex new walls were built on top
of the graves, which informs about additional construction interventions
did in the timeframe from its foundation until demolition. The Church of
Saint Peter changed appearance and purpose by rebuilding partition
walls.
According to concept of space, ornaments and material, the
Madonna’s temple differentiates from the first moderate Crnojević’s me143
morials. The Monastery in Cetinje is biggest and most ambitious building of ruling family Crnojević. If we look in a wider area, we will not
find a single sovereign in surrounding countries succeeded to build a
similar architectural monument. Even if it is of smaller dimensions, still
represents the most daring achievement, with its developed construction
forms and renaissance plastic, in the sphere of civil engineering in
Montenegrin area.
According to architectonic structure of the Monastery in Ćipur, it
was very much similar to the Cathedral in Kotor and to the old Cathedral
of Dubrovnik, which was not preserved as well. Even though this
Cathedral was three-nave basilica, it remains assumption that as temple
in Cetinje, it had rare architectonic element that colonnade with porch is.
The engraving of the Three Hymnodies (Tri Meloda) given in Oktoih petoglasnik as possible appearance of the church did not present as
correct one in the field. This engraving represents the three-nave basilica
what for Ivan’s church is not verified. Implying to comparison with
monasteries Trgovište and Gračanica cannot be accepted as reliable.
Here, also, remains possibility that Church in Ćipur was one-nave
one and that three-nave engraving comes from roof’s construction arrangement. It remains a fact that the renaissance elements of the Church
given on the engraving match to the remains of stone plastics found in
the field.
The lack of archive documents and undone researches on Obod, as
well as a need for revised excavations on Cipur, don’t give a possibility
for numerous and various conclusions related to Printing House’s different issues to be with certainty approved or rejected. A supporting fact for
specifying location of Crnojevic’s Printing House shouldn’t be excluded
possibility that it was situated was the small Saint Peter Church had
been. It is so because the arrangement of rooms in the Monastery yard
includes this possibility as well.
By explorations did in necropolis in 1986, in the front part of interior in the Church were found remains of Ivan Crnojević, put in smaller coffin of luxurious handiwork. In the yard were buried monks, which
confirm age and sex of skeleton structure, a way of inter bury and grave
inventory. The necropolis in Ćipur has its uninterrupted course that follows building and falling of the Monastery during the end of 17 century.
While researches were carrying out it was found a certain number
of fragmented ceramics dishes that were used in the Monastery. According to the quality of workmanship, found pottery in Ćipur can be divided
into unfinished, fine, glazed and majolica. Majority of this identified as
exemplary dining ceramics originated from Italian workshops from 16
and 17 century.
At the end should be said that Ivan Crnojević in his charter gave to
the Monastery property he had on his disposal. At the same time he didn’t save assets to bring beauty to the Monastery building in which he
brought the Printing House. In the area where was a division line of the
Roman Empire, and where the Church was divided in 1054, Ivan Crnojević delegated bishops, religious and Church authorities, to govern the
country. This formula of governmental structure in Montenegro, until
144
modern Montenegrin State was created, appeared to be very successful
over the course of history.
Although direct confirmations were lacking in historical sources
can be concluded that the Monastery for a while was destroyed and
abandoned in 1496, when the Printing House was ceased to work too.
The second time when the Monastery was destroyed was in 1692. Before that it was mined by Venice military garrison and then as revenge it
was completely demolished by Turkish army.
SADRŽAJ
1.
PREDGOVOR
..........
2. PRVI DIO
3. MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI
4. I. ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA
5. II. POVELJE, BIOGRAFIJE, RODOSLOVI
6. III. CRKVA SV. PETRA U BOGDAŠIĆIMA
7. IV. KOTORSKI ARHIV
8. V. NAJNOVIJI ZAKLJUČCI
9. VI. ARHITEKTURA
10. VII.
PREVLAČKI MANASTIR DO XII
VIJEKA
..........
11. VIII.
PREVLAČKI MANASTIR OD XII DO XV
VIJEKA
..........
12. IX.PREVLAKA I BALŠIĆI
13. X. GAŠENJE MANASTIRA NA PREVLACI
14. XI ZAKLJUČAK
15. DRUGI DIO
16. MANASTIR I CRKVA SV. BOGORODICE NA ĆIPURU
17. I. UVOD
18. II. ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA
19. III. ISTORIJAT MANASTIRA
20. IV.ARHITEKTURA
21. V. ŠTAMPARIJA
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
145
22. VI.NEKROPOLA
23. VII.
KAMENA
PLASTIKA
24. VIII.
KERAMIKA
25. IX.METAL
26. X. ZAKLJUČAK
..........
..........
..........
..........
..........
27. TREĆI DIO
28. IZVORI, LITERATURA, REGISTRI
..........
29. I. IZVORI
..........
30. II. LITERATURA
..........
31. III. SPISAK ILUSTRACIJA
..........
32. IV. REGISTAR AUTORA
..........
33. V. REGISTAR LIČNIH IMENA
..........
34. VI.REGISTAR GEOGRAFSKIH I ETNIČKIH NAZIVA
..........
35. VII
SUMMARY
..........
146

pdf , Hrvatski, Str. 7

Kartoni 7.kolo 2.znl.pdf

Broj 45 - Kršćanska adventistička crkva

Sveti Benedikt u Čajniču, Crkva na kamenu, kolovoz

null

LIKOVNA UMJETNOST - radni materijal za 3. razred

Broj 14 - Kršćanska adventistička crkva

Dom zdravlja Beli Manastir

Dragan Milošević

EVANGELIČKA CRKVENA OPĆINA ZAGREB