ΛΥΚΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΦΥΛΑΞΕΩΣ Όνοµα: Βασιλική Γεωργίου Τάξη: Α΄1 Έτος: 2008-2009 Σελ. Μυκηναϊκός πολιτισµός..................................................... 3 Κοινωνικοπολιτική οργάνωση............................................ 4-5 Στρατιωτική οργάνωση...................................................... 6-7 Αρχιτεκτονική....................................................................... 8-13 Θρησκεία.............................................................................. 14 Μυκηναϊκή τέχνη................................................................. 15-16 Γραφή.................................................................................... 17 Κατάρρευση......................................................................... 18-19 Βιβλιογραφία........................................................................ 20 -2- ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ο πολιτισµός που άκµασε στον ελληνικό χώρο κατά την ύστερη εποχή του χαλκού (1600-1100), πήρε το όνοµά του από τις Μυκήνες για δυο βασικά λόγους: πρώτα επειδή η πόλη αυτή υπήρξε το σπουδαιότερο κέντρο του και ύστερα επειδή οι Μυκήνες ήταν η πρώτη πόλη του µυκηναϊκού κόσµου που ήρθε στο φως µε τις ανασκαφές του Ερρίκου Σλήµαν, το 1876.. Κατά την περίοδο ακµής του εξαπλώθηκε και στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο Μυκηναϊκός Πολιτισµός ταυτίζεται µε την τελευταία περίοδο του Ελλαδικού Πολιτισµού, τον Υστεροελλαδικό Πολιτισµό. Ταξινοµείται κλασικά ως προϊστορικός, καθώς οι γνώσεις µας για αυτόν βασίζονται µέχρι σήµερα κυρίως σε αρχαιολογικά ευρήµατα Χάρτης εξάπλωσης του µυκηναϊκού πολιτισµού -3- ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Οι γνώσεις µας για την κοινωνική οργάνωση και το πολιτικό σύστηµα των µυκηναϊκών βασιλείων στην εποχή της ακµής τους προέρχονται από τις πινακίδες Γραµµικής Β γραφής που βρέθηκαν κυρίως στην Πύλο, αλλά και στην Κνωσσό. Τα ευρήµατα πινακίδων από άλλα ανάκτορα είναι λίγα, δεν φαίνεται όµως να υπήρχαν σηµαντικές διαφορές από βασίλειο σε βασίλειο.Ανώτατος άρχοντας ενός µυκηναϊκού βασιλείου είναι ο wa-na-ka (ἄναξ). Η εξουσία του δεν στηρίζεται σε προσωποπαγές δίκαιο και δυναστικές γενεαλογίες, αλλά στην ικανότητά του να ρυθµίζει την αναδιανοµή προϊόντων και υπηρεσιών στα όρια του βασιλείου του, να οργανώνει πλούσια συµπόσια µε πάνδηµη συµµετοχή και να εξασφαλίζει την εύνοια των θεών µε την οργάνωση και διεξαγωγή της λατρείας. Υπάρχουν µαρτυρίες ότι αναγνωριζόταν και στον ίδιο θεϊκή υπόσταση, και εδώ φαίνεται η επίδραση της µινωικής ιδεολογίας της εξουσίας στη µυκηναϊκή. Ο wa-na-ka δεν φαίνεται να διεκδικούσε κύρος µε την απόδοσή του στο πεδίο της µάχης, όπως οι οµηρικοί ή οι Μακεδόνες βασιλείς αργότερα. Η αρχηγία του στρατού ήταν ίσως υπόθεση ενός άλλου ανώτατου αξιωµατούχου, του ra-wa-ke-ta («αρχηγός του λαού», από το λαός + ἄγω), που εµφανίζεται δεύτερος στην ιεραρχία. Έτσι εξηγείται µια σηµαντική ιδιοµορφία των µυκηναϊκών βασιλείων, η αδιαφορία των αρχείων και της τέχνης για τον άνακτα ως άτοµο, για το όνοµα, την ιστορία και τη γενεαλογία του. Ένα σώµα ανώτατων πολεµιστών κοντά στον άνακτα αποτελούσαν οι e-qe-ta (ἐπέται, ακόλουθοι, σύντροφοι).Ο τίτλος qa-si-re-u (βασιλεύς) υπάρχει στα µυκηναϊκά κράτη, η έννοιά του όµως είναι ασαφής και οπωσδήποτε δεν δηλώνει τον ανώτατο άρχοντα. qa-si-re-u είναι περισσότεροι από ένας στην Πύλο και ασχολούνται, σε µια περίπτωση, µε την επιστασία -4- χαλκουργών. Έχουν ίσως και θρησκευτικά καθήκοντα, όπως ο ἄρχων βασιλεύς στην Κλασική Περίοδο, καθώς και καθήκοντα τοπικού άρχοντα. Ο ko-re-te µε βοηθό έναν po-ro-ko-re-te (περιέχει το πρόθεµα προ-) ηγείται ενός οικονοµικού διαµερίσµατος από τα 16 που είναι γνωστά στο βασίλειο της Πύλου σαν ένα είδος επάρχου. Τα κείµενα της Γραµµικής Β΄ αναφέρουν πλήθος άλλων αξιωµατούχων, των οποίων οι τίτλοι όµως δεν έχουν ερµηνευθεί ακόµα ικανοποιητικά. Ο da-mo (δῆµος) είναι το οργανωµένο σώµα του λαού, η κοινότητα, που έχει στην ιδιοκτησία της το µεγαλύτερο µέρος της γης και την παραχωρεί κατά τεµάχια στον wa-na-ka, τον ra-wa-ke-ta και σε άλλους αξιωµατούχους για τις υπηρεσίες που παρέχουν. Ο da-mo αποτελεί επίσης τη βάση για το σχηµατισµό του πιθανόν στρατιωτικού σώµατος που διοικεί ο rawa-ke-ta. Στην Πύλο υπάρχει και µια µοναδική αναφορά σε ένα συµβούλιο γερόντων, την ke-ro-si-ja (γερουσία).Η υπόλοιπη κοινωνική ιεραρχία βασίζεται, όπως και αργότερα στην αρχαία Ελλάδα, στην αυστηρή διάκριση µεταξύ e-re-u-te-ro (ἐλεύθερος) και do-e-ro (δοῦλος). Οι τελευταίοι ήταν στην ιδιοκτησία ελεύθερων ιδιωτών ή θρησκευτικών ιδρυµάτων (te-o-jo do-e-ro θεοῦ δοῦλος), µπορούσαν να µεταπωληθούν, και αναφέρονται µε το όνοµα του κυρίου τους, όχι µε το δικό τους. Μπορούσαν όµως και οι ίδιοι να αναπτύξουν αυτόνοµη οικονοµική δραστηριότητα µισθώνοντας γη ή ασκώντας κάποια τέχνη, όπως η µεταλλουργία. Για την εσωτερική ιεραρχία των ελευθέρων δε διαθέτουµε πολλά στοιχεία. Η διαστρωµάτωσή τους συνάγεται από διαφορές στην ποσότητα ή το είδος του οπλισµού και στην έκταση γης που τους παραχωρείται από τον da-mo. Με το τελευταίο κριτήριο ξεχωρίζουν στην Πύλο λίγοι te-re-ta (τελεσταί) ως κάτοχοι µεγάλων εκτάσεων γης µε έδρα το θρησκευτικό κέντρο pa-ki-ja-ne στην περιφέρεια του βασιλείου. Ως κάτοχοι γης αναφέρονται επίσης βοσκοί και µελισσουργοί (me-ri-te-u). Οι ka-ma-e-u αντίθετα µισθώνουν γη της ιδιαίτερης κατηγορίας ka-ma και είναι υποχρεωµένοι να καταβάλλουν εισφορές. Η έκταση ενός τεµαχίου γης µετριέται µε τους σπόρους που απαιτούνται για τη σπορά του -5- και οι σπόροι µετριούνται µε δοχεία. Μονάδα µέτρησης της γης είναι συνεπώς ο αριθµός δοχείων µε σπόρους. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Οι Μυκηναίοι ήταν λαός πολεµικός και είχαν αναπτύξει στρατιωτική οργάνωση τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Εντύπωση προκαλούν τα οχυρωµατικά του έργα µε τα οποία προστάτευαν τις ακροπόλεις τους. Μεγάλος επίσης είναι και ο αριθµός των όπλων που έχουν βρεθεί στους µυκηναϊκούς τάφους, ενώ για µεγάλες ποσότητες όπλων, όπως και για πλοία, γίνεται λόγος και στις πήλινες πινακίδες της "Γραµµικής Β". Τα όπλα των Μυκηναίων ήταν αµυντικά, π.χ. θώρακες, κράνη, ασπίδες, και επιθετικά, π.χ. ξίφη, δόρατα, τόξα και βέλη. -6- Σηµαντικό γεγονός είναι η εµφάνιση του άρµατος τόσο για πολεµικούς όσο και για ειρηνικούς σκοπούς, που µεταφέρει δύο άτοµα και σύρεται συνήθως από δύο άλογα. Τα άλογα πρέπει να ήρθαν στον ελληνικό χώρο µαζί µε τα πρώτα ινδοευρωπαϊκά φύλα, γύρω στο 2000 π.χ. Χρήση του άρµατος όµως έχουµε από το 1600 περίπου π.χ. -7- ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Από τη µυκηναϊκή αρχιτεκτονική είναι γνωστές οχυρές ακροπόλεις, που περιλαµβάνουν ανάκτορα, και ταφικά µνηµεία. Oι οχυρώσεις τα κυκλώπεια τείχη Οι ογκόλιθοι των τειχών ζυγίζουν τόνους κιλών ο καθένας και δίκαια ονοµάστηκαν, από τους αρχαίους χρόνους ήδη, τα τείχη "κυκλώπεια". Το ύψος φθάνει τα 8 µέτρα και το πάχος τα 5 µέτρα συνήθως. τα τείχη της ακρόπολης των Μυκηνών και η "πύλη των λεόντων": το τρίγωνο πάνω από τον οριζόντιο ογκόλιθο του υπέρθυρου συντελεί στο να διοχετεύονται δεξιά και αριστερά οι -8- πιέσεις του υπεράνω τοίχου ανακουφίζοντας από το υπερβολικό βάρος το υπέρθυρο, γι' αυτό και "ανακουφιστικό τρίγωνο" ονοµάζεται από τους αρχαιολόγους. Τα µυκηναϊκά τείχη του Άργους. Μέσα στα τείχη ζούσε η βασιλική οικογένεια, πολλοί αξιωµατούχοι, υπάλληλοι, υπηρέτες, τεχνίτες. Ο λαός ζούσε έξω από τις ακροπόλεις, χωρίς προστασία . Ίσως σε εχθρική επιδροµή κάποιοι να κατέφευγαν στις ακροπόλεις µυκηναϊκή γέφυρα στοά στα κυκλώπεια τείχη της Τίρυνθας -9- Tα µυκηναϊκά ανάκτορα Το ανακτορικό συγκρότηµα της Πύλου Το µέγαρο περιβάλλεται από διαδρόµους και µικρότερα δωµάτια, ενώ σκάλες οδηγούν στο δεύτερο όροφο. Μικρότερα από τα µινωικά και µε πιο απλό σχέδιο τα µυκηναϊκά ανάκτορα αποτελούνται από τον επίσηµο χώρο που ονοµάζεται µέγαρο µε την κεντρική αίθουσα όπου υπάρχει η κυκλική εστία και ο θρόνος του βασιλιά (βλέπε αντίστοιχα χρώµατα στο διπλανό σχέδιο). Στο µέσο της αίθουσας υπάρχει µια µεγάλη στρογγυλή εστία. - 10 - Υπάρχουν ιδιαίτερα διαµερίσµατα για το βασιλιά, τη βασίλισσα και τα µέλη της βασιλικής οικογένειας και ακόµα ξενώνες, αίθουσες συµποσίων, λουτρά, αποθήκες, εργαστήρια Αναπαράσταση της εσωτερικής αυλής στο ανάκτορο της Πύλου. Σ' αυτή την αυλή, που ήταν ανοικτή, έβλεπαν οι επιβλητικές προσόψεις (κιονοτές στοές, εξώστες ) µε την πλουσιότατη διακόσµηση. Αριστερά, ύστερα από το πρόθυρο, υπήρχε η αίθουσα του θρόνου. - 11 - ΤΑΦΟΙ Άλλη κατηγορία µνηµείων µυκηναϊκής αρχιτεκτονικής είναι οι τάφοι που παρουσιάζονται µε τρεις διαφορετικούς τύπους: τους λακκοειδείς, τους θαλαµοειδείς και τους θολωτούς. ΛΑΚΚΟΕΙ∆ΕΙΣ Λακκοειδείς τάφοι Μυκηνών Λακκοειδείς τάφοι Μυκηνών Είναι απλοί. Αποτελούνται από ένα µακρόστενο κάθετο όρυγµα που σκεπαζόταν ύστερα από την ταφή µε ακατέργαστες λίθινες πλάκες, στηριγµένες στο τοίχωµά του, σε ύψος 1 µ. περίπου από τον πυθµένα και σκεπαζόταν έπειτα µε χώµα. ΘΑΛΑΜΟΕΙ∆ΕΙΣ Είχαν τη µορφή µικρών υπόγειων δωµατίων σκαµµένων στις πλαγιές υψωµάτων και σε αρκετό βάθος όπου έφθανε κανείς δια µέσου ενός στενού κατηφορικού δρόµου. Μετά την ταφή έφραζαν τη θύρα του θαλάµου µε ξερολιθιά και έκλειναν το δρόµο αφήνοντας το θάλαµο χωρίς χώµατα - 12 - ΘΟΛΩΤΟΙ Θολωτός τάφος Πύλου Θολωτός τάφος Πύλου Πρόκειται για τάφους βασιλέων, ευγενών και γενικά αρχόντων. Έχουν και αυτοί δρόµο, θύρα, στόµιο και θάλαµο. Ο δρόµος όµως είναι οριζόντιος και όχι επικληνής, τα τοιχώµατα κάθετα, ενώ η θύρα και ο θάλαµος είναι οικοδοµηµένα µε ογκόλιθους, άλλοτε πάνω από την επιφάνεια του εδάφους( και σκεπαζόταν µε χώµα) και άλλοτε στην πλαγιά ενός λόφου. Στο δάπεδο υπάρχουν λάκκοι που χρησίµευαν ως τάφοι. ∆ύο από τουε µεγαλύτερους είναι του Ατρέα στις Μυκήνες και του Μινύου στον Ορχοµενό. - 13 - ΘΡΗΣΚΕΙΑ Οι πηγές που διαθέτουµε για τη µυκηναϊκή θρησκεία είναι τα αρχαιολογικά ευρήµατα σε χώρους ιερών, οι εικονογραφικές µαρτυρίες στη µυκηναϊκή τέχνη και ιδιαίτερα στη σφραγιδογλυφία , και οι αναφορές των κειµένων της Γραµµικής Β σε θεότητες , αφιερώµατα και τελετουργίες. Οι πηγές αυτές δεν είναι χωρίς προβλήµατα. Η αρχαιολογική ταύτιση ιερών χώρων και ευρηµάτων καθώς και η θρησκευτική ερµηνεία εικονογραφικών παραστάσεων εµπεριέχουν πάντοτε το στοιχείο της αβεβαιότητας, καθώς δεν υπάρχουν επιγραφές που να καθοδηγούν αυτές τις ερµηνείες. Ένα επιπλέον πρόβληµα είναι ότι οι λατρευτικές πρακτικές, τα ιερά σκεύη και σύµβολα και η θρησκευτική τέχνη των Μυκηναίων αναπτύχθηκε υπό την έντονη επίδραση του Μινωικού Πολιτισµού σε τέτοιο βαθµό, ώστε ακόµα και στο επίπεδο της έκφρασης να είναι εξαιρετικά δύσκολη η διάκριση του καθαρά µυκηναϊκού από το µινωικό στοιχείο ήδη από την ΥΕ Ι περίοδο. Η διάκριση της µυκηναϊκής από τη µινωική θρησκεία είναι πράγµατι ένα από τα πιο ακανθώδη προβλήµατα της θρησκειολογικής έρευνας του Μυκηναϊκού Πολιτισµού. Τέλος, τα κείµενα της Γραµµικής Β είναι διοικητικά-λογιστικά και όχι θρησκευτικά, µυθολογικά ή τελετουργικά και διασώζουν πληροφορίες για τέτοια θέµατα µόνο στο βαθµό που άπτονται οικονοµικών και διοικητικών θεµάτων. Ωστόσο πολλά στοιχεία της ιστορικής ελληνικής θρησκείας εντοπίζονται µε βάση τις παραπάνω πηγές και στο Μυκηναϊκό Πολιτισµό, σε βαθµό που να µπορούµε να µιλάµε για συνέχεια της θρησκείας από τα προϊστορικά χρόνια. Οι περισσότερες ελληνικές θεότητες µαρτυρούνται ήδη στα µυκηναϊκά κείµενα . - 14 - ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ Στη µυκηναϊκή τέχνη εντυπωσιάζουν οι ωραίες τοιχογραφίες που διακοσµούσαν τα ανάκτορα αλλά και τα σπίτια. Έχουµε και εδώ ποµπές γυναικών µε πλούσια ενδύµατα και κοσµήµατα και µε εντυπωσιακά χτενίσµατα. Εµφανίζονται επίσης θέµατα σχετικά µε κυνήγια και µάχες αλλά εικονίζονται και θεότητες, ιέρειες και µουσικοί. Τοιχογραφίες του ανακτόρου της Πύλου µε πολεµικές σκηνές \ - 15 - Μεγάλη δεξιοτεχνία έχουν να επιδείξουν οι Μυκηναίοι και στην επεξεργασία του ελεφαντοκόκαλου. Πραγµατικά κοµψοτεχνήµατα είναι ορισµένα αγαλµατίδια ή ανάγλυφα που κατασκευάστηκαν από το υλικό αυτό και εικονίζουν θεότητες, ζώα ή τέρατα. Έξοχα είναι και τα κοσµήµατα π.χ. περιδέραια, δαχτυλίδια, κ.ά. από χρυσό και άλλα πολύτιµα υλικά. Η παραγωγή πήλινων µυκηναϊκών αγγείων γίνεται σε µεγάλες ποσότητες, που διοχετεύονται και στο εξωτερικό. Μυκηναϊκά αγγεία σε διάφορα σχήµατα, διακοσµηµένα µε φυτικά, ζωικά ή αφηρηµένα µοτίβα, κατασκευάζονται σε πολλά κέντρα του µυκηναϊκού κόσµου. Σε αρκετές περιπτώσεις διακοσµούνται και µε ανθρώπινες µορφές. - 16 - ΓΡΑΦΗ Η γραµµική Β΄ Η γραµµική γραφή Β΄ διαθέτει ιδεογράµµατα, που θυµίζουν µινωικές και αιγυπτιακές γραφές και συλλαβογράµµατα, όπως βλέπετε ανωτέρω Είναι µια ελληνική γλώσσα αυτή των πινακίδων, όπως αποδείχτηκε µετά την ανάγνωση της Γραµµικής Β΄από τους Άγγλους Ventris και Chadwick. - 17 - Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ Η κατάρρευση Τα πρώτα σηµεία κρίσης στα ανακτορικά κέντρα εµφανίζονται µε εκτεταµένες καταστροφές από σεισµό . Λίγο αργότερα καίγεται η ακρόπολη του Γλα και εγκαταλείπεται. Στην Τίρυνθα, τις Μυκήνες και την Αθήνα συνεχίζεται η ζωή, στις αρχές της ΥΕ ΙΙΙΒ2 όµως προστίθενται ολόκληρες πτέρυγες στους οχυρωµατικούς περιβόλους για να διασφαλιστεί η πρόσβαση στις πηγές νερού από το εσωτερικό των ακροπόλεων. Εργασίες οχύρωσης καταγράφονται στη Μιδέα και στη Φυλακωπή της Μήλου την ίδια περίοδο, ενώ στις Μυκήνες και την Πύλο επεκτείνονται οι αποθηκευτικοί χώροι και οι βιοτεχνικές εγκαταστάσεις που γειτνιάζουν άµεσα µε τα ανάκτορα. Όλα αυτά µοιάζουν µε µέτρα ασφαλείας σε αναµονή κάποιας πολιορκίας. Επίσης κατά την ΥΕ ΙΙΙΒ2 αρχίζει η ανάπτυξη τοπικών ιδιαιτεροτήτων στο µυκηναϊκό κόσµο και η διάσπαση της πολιτισµικής οµοιοµορφίας της ανακτορικής περιόδου, προφανώς λόγω χειροτέρευσης της επικοινωνίας. Στο πέρασµα από τον 12ο στον 11ου αι. π.Χ. παρατηρείται ένα δεύτερο, ισχυρότερο κύµα καταστροφών, από το οποίο δεν θα συνέλθουν ποτέ τα µυκηναϊκά βασίλεια. Η Τίρυνθα, οι Μυκήνες και η Μιδέα καταστρέφονται από ισχυρό σεισµό, ενώ η Πύλος και η Θήβα καίγονται και σχεδόν εγκαταλείπονται. Εγκαταλείπονται επίσης οικισµοί στην Τσούγγιζα της Κορινθίας και στα Νιχώρια της Μεσσηνίας, αν και δεν φανερώνουν ίχνη καταστροφής. Ο πληθυσµός µειώνεται δραµατικά κατά την ΥΕ ΙΙΙΓ, η κατοίκηση όµως συνεχίζεται σε οχυρούς οικισµούς στην Τίρυνθα, τις Μυκήνες, τη Μιδέα και την Ασίνη της Αργολίδας, την Αθήνα, την Αχαΐα, τη Βοιωτία, την Εύβοια, τη Φωκίδα και τις Κυκλάδες. Ο διοικητικός µηχανισµός των ανακτόρων καταρρέει και η Γραµµική Β γραφή εγκαταλείπεται και λησµονείται. - 18 - Πιθανά Αίτια Τρεις κυρίως εξηγήσεις έχουν προταθεί για την κατάρρευση των µυκηναϊκών βασιλείων και τη συνακόλουθη παρακµή Μυκηναϊκού Πολιτισµού: • η φυσική καταστροφή, • η εξωτερική εισβολή και • οι εσωτερικές διαµάχες. Φυσικές καταστροφές (σεισµοί, πυρκαγιές και ίσως κλιµατικές αλλαγές) έχουν πιστοποιηθεί αρχαιολογικά, στο πρώτο κύµα τους όµως άντεξε το σύστηµα και τα ανάκτορα ξαναχτίστηκαν. Η απειλή από εξωτερικούς εισβολείς µπορεί να είναι η αιτία για την ενίσχυση των οχυρώσεων, όµως ο υλικός πολιτισµός της ΥΕ ΙΙΙΓ δείχνει αδιάκοπη συνέχεια µε την ανακτορική περίοδο πριν την καταστροφή. Ακόµα και αν επιτέθηκαν τελικά εξωτερικοί εισβολείς, δεν εγκαταστάθηκαν στις περιοχές που έλεγχαν οι Μυκηναίοι. Ξίφη του ιδιαίτερου τύπου Naue II και χονδροειδής κεραµική κατασκευασµένη χωρίς τροχό, πολύ διαφορετική από τη µυκηναϊκή, έχουν συνδεθεί µε πιθανούς εισβολείς. Και τα δύο όµως εµφανίζονται ήδη πριν από τις καταστροφές και όχι µε την έλευση πληθυσµών που µπορεί να ευθύνονται για τις καταστροφές. Νέα ταφικά έθιµα (καύση νεκρών, κιβωτιόσχηµοι τάφοι) εµφανίζονται µε χρονική απόσταση από το τέλος της ΥΕ ΙΙΙΒ, στην προχωρηµένη ΥΕ ΙΙΙΓ. Ο µύθος της Καθόδου των ∆ωριέων, που έπλασαν οι Έλληνες της πρώτης χιλιετίας π.Χ. για να εξηγήσουν την καταγωγή τους, δεν µπορεί να επιβεβαιωθεί αρχαιολογικά. - 19 - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ http://el.wikipedia.org/ http://users.ach.sch.gr/akalant/net/mykinaikos/arxiki.htm http://www.leonteios.gr/web_mykhnes/istor_an.htm http://www.livepedia.gr/index.php - 20 -