XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 1 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 3 ΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑ 1 Του Γρηγόρη Γ. Βαρελά 1. Πληθυσμός - Δρόμοι Η ορεινή Ναυπακτία έχει πολλές και συνεχώς εναλλασσόμενες φυσικές ομορφιές και ξηρό και εξαιρετικά υγιεινό κλίμα. Όμως, είναι γεμάτη βουνοκορφές και απότομες πλαγιές και χαράδρες. Παλαιότερα, μέχρι περίπου το 1925, που δεν υπήρχαν αμαξιτοί δρόμοι, αλλά μόνο ημιονικοί και μονοπάτια, η συγκοινωνία ήταν προβληματική και η ζωή των κατοίκων σκληρή και ταλαίπωρη, προπάντων το χειμώνα. Γι’ αυτό και, όσοι έμεναν το χειμώνα στα χωριά τους, φρόντιζαν για τις απαραίτητες προμήθειες κτηνοτροφικών και αγροτικών προϊόντων, που ήταν κατά το πλείστον δικής τους παραγωγής. Επί Τουρκοκρατίας, αλλά και μετέπειτα, ο κόσμος κατέφευγε και ζούσε στα βουνά, για λόγους ασφάλειας και υγείας, όπως εκθέτω κατωτέρω. Η Ναυπακτία είχε 26.338 κατοίκους το 1920, 34.877 το 1940 και 29.842 το 2001. Η δε Ναύπακτος, 3.170, 5.491 και 12.940 κατοίκους, αντίστοιχα. Ο πληθυσμός της Ναυπακτίας (1821: 21.216 κάτοικοι) παρουσίασε τη μεγαλύτερη 1 Το παρόν πόνημά μου δόθηκε στις 18.5.2006, με άλλο τίτλο, στον κ. Γιάννη Χαλάτση για να περιληφθεί, ως ενιαίο κείμενο, σε προγραμματισμένη έκδοσή του, συλλογικού περιεχομένου, για τα Χάνια της Ναυπακτίας. Όμως, στην γενικότερα πολύ καλή εργασία του, με κύριο τίτλο «Διαδρομές τού παρελθόντος στη Ναυπακτία και τη Δωρίδα», που μού έστειλε στις 28.8.2009, παρατηρούνται ανεπίτρεπτες παρεμβάσεις του. Χωρίς οποιαδήποτε ενημέρωσή μου, περιέλαβε μικρό μέρος τού εν λόγω κειμένου μου, διάσπαρτα, ως «προσωπικές μαρτυρίες μου» (αποσπάσματα από κεφ. 3, 6, 7 και κεφ. 10), ως «πληροφορίες μου» (συγκεχυμένα, σε μερικές περιπτώσεις), καθώς και χωρίς καμία σχετική αναφορά. Επίσης, δεν περιλαμβάνομαι στο αλφαβητικό Ευρετήριο των συμπατριωτών, (31 ονοματεπώνυμα με προφορικές, κατά το πλείστον, μαρτυρίες), που όμως διευκολύνει τα μέγιστα τον αναγνώστη, με τις αντίστοιχες παραπομπές στο πολύ εκτεταμένο κείμενο τού Βιβλίου 430 σελίδων (με πληθώρα ονομάτων – ονομασιών), λόγω και του δυσανάλογα συνοπτικού Πίνακα περιεχομένων. XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 3 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 4 μείωση το 1832 (κάτ. 12.521) και τη μεγαλύτερη αύξηση το 1940 (κάτ. 34.877). Σήμερα ο πληθυσμός της επαρχίας υπολογίζεται σε 32.000 και της Ναυπάκτου σε 14.500 (45% συνόλου, έναντι 12% το 1920). Για το οδικό δίκτυο της Ναυπακτίας αναφέρονται, ενδεικτικά, οι εξής περίοδοι: α. Μέχρι το 1925: Ημιονικοί δρόμοι και μονοπάτια. Χωματόδρομοι από Ναύπακτο προς Αντίρριο – Μεσολόγγι, προς Χάνι Μπανιά – Τριχωνίδα και προς Χάνι Λόη, που είχαν διανοιγεί επί Πρωθυπουργίας Χαριλάου Τρικούπη, μεταξύ 1882 – 1894. β. 1925 – 1936: Μικροί αμαξιτοί χωματόδρομοι από Ναύπακτο προς Αντίρριο – Μεσολόγγι και προς Χάνι Μπανιά. Κυκλοφορία πρώτου αυτοκινήτου στην Αθήνα το 1901, στη Ναύπακτο το 1925 και στο Χάνι Λόη το 1930. γ. 1936 – 1940: Διάνοιξη – επέκταση και επίστρωση λίγων χωματόδρομων με χοντρό χαλίκι, που το έσπαζαν εργάτριες με σφυριά. Διαπλάτυνση αμαξιτού δρόμου μέχρι Χάνι Λόη. Διάνοιξη χωματόδρομων, βορειότερα από τα παλιά χάνια Λόη, προς Παλαιόπυργο, καθώς και προς Χάνι Πλούμη – Αγία Κυριακή – Παπαδιά κλπ. Επίσης προς Λιμνίστα – Τερψιθέα. δ. Μετά 1950: Διάνοιξη νέων χωματόδρομων και ασφαλτόστρωση αμαξιτών δρόμων (Σχέδιο Μάρσαλ, Μ.Ο.Μ.Α., Δασαρχείο, Νομαρχία, κονδύλια Ε.Ο.Κ. – Ε. E. κλπ). Πρέπει να τονιστεί σχετικά ότι, ενώ νόμος του 1912 πρόβλεπε τη σύσταση Συνδέσμων Κοινοτήτων, για την σύμπραξη «πολλών ομού χωρίων …εις έργα κοινής ωφελείας», στη Ναυπακτία δημιουργήθηκαν μόνο δύο Σύνδεσμοι, μετά 22 χρόνια (1934), με έδρες Άνω Χώρα και Κλεπά, χωρίς πάντως ουσιαστικά αποτελέσματα. Είναι όμως αξιέπαινη η πρωτοβουλία ορισμένων χωριών να συνδεθούν, με προσωπική εργασία των κατοίκων τους, με κεντρικές οδικές αρτηρίες μετά το 1950, όπως η Ελευθέριανη (μέχρι Λειβαδάκια – Ανεμάκη), η Άνω Χώρα (μέχρι Ελατού) κλπ. Παράλληλα με τη σταδιακή επέκταση χωματόδρομων και αμαξιτών δρόμων, αναπτύσσονταν μπακάλικα σε πολλά χωριά, προπάντων στα μεγάλα, και περιορίζονταν οι μετακινήσεις χωρικών για αγορές στη Ναύπακτο. Ενδεικτικά, όταν έφθασε ο χωματόδρομος στον Παλαιόπυργο, ο έμπορος της Ναυπάκτου Διονύσης Τούμπανος έκτισε εκεί διώροφο εμπορικό, από το οποίο εφοδιάζονταν όλα τα βορειότερα χωριά. 2. Χάνια Τα χάνια στη Ναυπακτία έπαιξαν πολύ σπουδαίο ρόλο, μέχρι περίπου το 1950, στην εξυπηρέτηση (ξεκούραση – φαγητό – ύπνο – καταφύγιο), κατά τις μετακινήσεις: α. Κατοίκων, κυρίως των βορειότερων χωριών, προς τη Ναύπακτο και άλλες πεδινές περιοχές (Γαλατάς, Μακρυνεία, Μποχώρι, Αγρίνιο κλπ.), για χειμαδιά το φθινόπωρο και, αντίθετα, για ξεκαλοκαίριασμα την άνοιξη. Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 5 β. Για αγοραπωλησίες διαφόρων ειδών και για την εμποροζωοπανήγυρη του Αγίου Δημητρίου. γ. Για λόγους υγείας, δικαστήρια, εργασία, στρατιωτική θητεία και άλλες μετακινήσεις προς και από Ναύπακτο, Μεσολόγγι, Πάτρα, Αθήνα κλπ. δ. Αγωγιατών, ταχυδρόμων, γυρολόγων, παραθεριστών και ατόμων που έπασχαν από ελονοσία και φυματίωση, όπως εκθέτω αναλυτικά σε άλλα κεφάλαια. Κυριότεροι παράγοντες, για να κτισθεί ένα χάνι ήταν: α. Η διάνοιξη νέων οδικών αρτηριών. Ενδεικτικά αναφέρω τα χάνια στις τρεις διαδοχικές διαδρομές μεταξύ Ναυπάκτου – Παπαδιάς, όπως εκθέτω κατωτέρω, καθώς και μεταξύ Ναυπάκτου – Μακρυνείας. Μετά τη διάνοιξη, την περίοδο Μεταξά, νέου χωματόδρομου, από Χάνι Λόη – Χάνι Πλούμη – Αγία Κυριακή, άνοιξαν νέα χάνια και αυξήθηκε σημαντικά η κίνηση στα χάνια αυτής της διαδρομής. Τα χάνια κτίζονταν, σταδιακά, ως παραπήγματα – καλύβες – πέτρινα κτίρια, σε βασικές οδικές αρτηρίες, μέσα σε χωριά, κυρίως όμως εκτός χωριών, σε κατάλληλες, κομβικές θέσεις – περάσματα διαβατών. Όσο παλαιότερα, τόσο περισσότερο, οι έχοντες ανάγκη να διανυκτερεύσουν σε κάποιο χωριό αναζητούσαν, λόγω οικονομικής ανέχειας, φιλοξενία σε συγγενείς, κουμπάρους ή γνωστούς των. Επίσης, οι μετακινούμενοι χωρικοί έπαιρναν πάντα μαζί τους κάτι φαγώσιμο (ψωμί, τυρί, ελιές, κρεμμύδι κλπ.). Μικρός έβλεπα, σε χάνια που δεν υπήρχε νερό πηγής, περαστικούς να μοιράζουν το λουκούμι (στα 2, 3 ή 4), για να πιουν τα παιδιά τους λίγο νερό! β. Οι αποστάσεις από τους τόπους αναχώρησης μέχρι τους τόπους προορισμού και, ιδίως, από Ναύπακτο μέχρι τα χωριά της ορεινής Ναυπακτίας. γ. Οι μετακινήσεις χωρικών και άλλων οδοιπόρων, παραθεριστών, μεταφορικών ζώων, αιγοπροβάτων κλπ., κατά τα κατωτέρω εκθετόμενα. δ. Η κατάλληλη θέση, λαμβανομένων υπόψη και των αποστάσεων από άλλα χάνια, καθώς και η ύπαρξη νερού και ελεύθερου χώρου (για κτίσματα, στάβλους, κήπους, δένδρα κλπ.). Συμπερασματικά, όσο παλαιότερα, τόσο μεγαλύτερη ήταν η συμβολή των χανιών στις μετακινήσεις, ανθρώπων και ζώων, και στις μεταφορές εμπορευμάτων. Τα χάνια έχασαν την πελατεία και τις εργασίες τους λόγω της κυκλοφορίας αυτοκινήτων, σταδιακά, κυρίως μετά το 1950. 3. Μετακινήσεις ανθρώπων και ζώων Οι οδοιπορούντες, με ή χωρίς μεταφορικά ζώα, έκαναν μικροστάσεις, ανά 2-4 ώρες, ανάλογα με τη βατότητα του δρόμου (ανηφορικός, κατηφορικός, ίσιος, ανώμαλος) και XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 5 6 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 με τις κρατούσες καιρικές συνθήκες. Το καλοκαίρι αναζητούσαν τοποθεσίες, για μικροστάσεις, με τρεχούμενο νερό και δένδρα για ίσκιο. Τα φορτωμένα ζώα ξεφορτώνονταν για λίγο, ανά 4-5 ώρες. Μετά δε διαδρομή 8-10 ωρών συνολικά, διανυκτέρευαν σε χάνια ή στο ύπαιθρο το καλοκαίρι. Τα αιγοπρόβατα μετακινούνταν, από τα βουνά στα χειμαδιά και αντίστροφα, μαζί με την οικογένεια ή με άλλους συγχωριανούς (καραβάνια). Έπρεπε δε να ξεκουράζονται, ανά 3-4 ώρες, προπάντων στον ανήφορο. Για τις στάσεις αυτές και ιδίως για τις διανυκτερεύσεις, ανά 6-8 ώρες, οι βλάχοι αναζητούσαν τοποθεσίες με νερό και κατάλληλες για ξεφόρτωμα των ιπποειδών και βοσκή και στάλιασμα των αιγοπροβάτων. Πολλοί κτηνοτρόφοι φρόντιζαν και περνούσαν νύχτα από μέρη, όπως ο Μαραθιάς (πάνω από το Χάνι Λόη), όπου υπήρχαν αφύλακτα χωράφια με ξερονομή ή τριφύλλι! Τα καραβάνια με αιγοπρόβατα δεν διανυκτέρευαν σε χάνια. Τις πολύ μεγάλες διαδρομές, από τα βορειότερα χωριά της Ναυπακτίας προς Μποχώρι, Θεσσαλία κλπ., τα καραβάνια τις έκαναν σε 4-7 μέρες. Σημειώνω ότι τα μεταφορικά ζώα μετακινούνται, με καλό καιρό, άνετα και τη νύχτα. Όμως, τα αιγοπρόβατα, ειδικά εάν υπάρχει χορτάρι για βοσκή κοντά στο δρόμο, σκορπάνε τη νύχτα και δεν συμμαζεύονται. Γι’ αυτό και σε τέτοιες περιοχές η διακίνηση γινόταν μόνο κατά την ημέρα. Τονίζεται ότι, περί το 1920, η Ναυπακτία είχε περίπου ένα εκατομμύριο αιγοπρόβατα, συνακόλουθα δε μεγάλη παραγωγή τυροκομικών προϊόντων, κρέατος και μαλλιού. Μόνο η Λεπτοκαρυά, από τα αρχαιότερα χωριά της Ναυπακτίας (προ του 1500), με 40-50 οικογένειες, την περίοδο 1900 – 1920 είχε 10.000 – 15.000 πρόβατα. Η Αγία Κυριακή και η Παπαδιά, που βρίσκονται στο κέντρο της Ναυπακτίας, ήταν ιδανικές τοποθεσίες για διανυκτερεύσεις των μετακινούμενων από τα βορειότερα χωριά για Ναύπακτο και αντίστροφα, εκτός βέβαια των χειμερινών περιόδων με πολλά χιόνια. Γενικότερα, κατά τη χειμερινή περίοδο η Ορεινή Ναυπακτία, εκτός από τα χιόνια, αποκλειόταν και προς δυσμάς από τον Εύηνο (Φείδαρης). Οι χωρικοί επεδίωκαν να μετακινούνται, με μικρές ή μεγάλες παρέες, και να διανυκτερεύουν μέσα ή κοντά σε χάνια, για λόγους ασφάλειας (από ζωοκλέφτες και ληστές παλαιότερα) και αλληλοϋποστήριξης, σε περιπτώσεις έκτακτων περιστατικών, ατυχημάτων και κακών καιρικών συνθηκών. Οι καλύτεροι πελάτες για τους χανιάτες ήταν οι παραθεριστές και ιδίως οι πάσχοντες από ελονοσία ή φυματίωση. Εκατοντάδες παραθεριστές, από μεγάλες πόλεις, και άτομα με πνευμονικά νοσήματα, από ελώδεις πεδινές περιοχές (Μεσολόγγι, Γαλατάς, Μακρυνεία, Αγρίνιο κλπ.), ξεκαλοκαίριαζαν στην ορεινή Ναυπακτία και ιδίως στην Αγία Κυριακή και Παπαδιά. Επειδή οι άνθρωποι αυτοί δεν ήταν σκληραγωγημένοι ή ήταν ασθενείς, πηγαινοερχόμενοι με τα πόδια ή πάνω σε ζώα ή σε ξυλοκρέβατα (κάτι σαν φαρδιές σκάλες), έπρεπε οπωσδήποτε να κάνουν συχνές στάσεις ή και διανυκτερεύσεις. Εξάλλου, αυτοί οι περαστικοί δεν δυσκολεύονταν, ή ήταν αναγκασμένοι, να πληρώσουν τις στοιχειώδεις παροχές στα χάνια, για κάτι πρόχειρο ή φαγητό ή διανυκτέρευση. Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 7 Την διαδρομή από Ναύπακτο μέχρι Αγία Κυριακή – Παπαδιά, όπου ήταν το σπουδαιότερο και πιο οργανωμένο κέντρο παραθερισμού και νοσηλείας, οι παραθεριστές την κάλυπταν συνήθως σε μια μέρα. Πολλοί όμως από τους μεταφερόμενους εκεί με ζώα και, ιδίως οι μεταφερόμενοι σε ξυλοκρέβατα, διανυκτέρευαν σε χάνια. Τέλος, καλοί πελάτες για τα χάνια ήταν οι επαγγελματίες αγωγιάτες, που μετέφεραν παραθεριστές και εφόδια σε μπακάλικα στα κεφαλοχώρια, κυρίως δε αλάτι από Μεσολόγγι στα μεγάλα χωριά. Χρειάζονταν μεγάλες ποσότητες αλατιού για τα τυριά στην επαρχία, λόγω της μεγάλης παραγωγής τυροκομικών προϊόντων, όπως προανέφερα, και επειδή ήταν το μόνο μέσο για τη συντήρησή τους. Τα τυριά ήταν ξερά σαν πέτρα, από το πολύ αλάτι. Εκείνο τον καιρό, μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο κόσμος στα χωριά ζούσε, κατά την συνηθισμένη έκφραση, «με μπομπότα, (ψωμί καλαμποκίσιο), και τυρί!» 4. Παρεχόμενες υπηρεσίες Χάνια υπήρχαν και επί Τουρκοκρατίας, όπως δύο πέτρινα στη Ναύπακτο και ένα στο Μεσολόγγι. Συγκαταλέγονται δε, μεταξύ των πρώτων επιχειρήσεων στην επαρχία. Μετά την Απελευθέρωση και μέχρι την δεκαετία 1950, τα χάνια λειτουργούσαν ως πανδοχεία, δηλαδή ως καφενεία – εστιατόρια – ξενοδοχεία ύπνου, για πελάτες πάντως μικρών αξιώσεων. Παρείχαν τα στοιχειώδη και απολύτως απαραίτητα, που όμως ήταν αρκετά για της εποχές εκείνες, αφού οι διερχόμενοι πελάτες τους ήταν, κατά το πλείστον, φτωχοί, μη απαιτητικοί και σκληραγωγημένοι. Ο Π. Πυλαρινός, θεωρεί τα χάνια «Άσυλο της απελπισίας…» και «Ενθύμιο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», που «Ο Θεός τα έβαλε εκεί δα, για χατίρι των ‘‘οδοιπορούντων’’ και των κάθε λογής ‘‘καμνόντων’’ ». Μετά το 1930 τα χάνια ήταν λιθόκτιστα, ισόγεια ή διώροφα, με πέτρινες στέγες. Κτίζονταν δε, όπως ανέφερα, μέσα στα χωριά και σε οδικές αρτηρίες με μεγάλη κίνηση. Συνήθως διέθεταν στάβλους για μεταφορικά ζώα, δικά τους και των διερχόμενων, και λειτουργούσαν και ως σπίτια των ιδιοκτητών τους. Οι στάβλοι στα χαμηλότερα χωριά καλύπτονταν με τσίγκους. Στη Ναύπακτο τα χάνια σκεπάζονταν με κεραμίδια. Οι διαβάτες εύρισκαν στα χάνια λουκούμια, τσίπουρο, ρακί, κρασί, καφέ (από ρεβίθι, μέχρι λίγα χρόνια προ του πολέμου), αυγά, γάλα, τυρί, τραχανά, όσπρια, πατάτες, λουκάνικα, κρέας κλπ. Επίσης, στα περισσότερα χάνια, οι περαστικοί έβρισκαν κατάλυμα ύπνου, φωτιά κατά τις ψυχρές και βροχερές μέρες (για να στεγνώσουν) και τριφύλλι – χόρτο για τα μεταφορικά ζώα. Τα χάνια ήταν κατά κανόνα ιδιόκτητα. Όσα ήταν σε οδικές αρτηρίες ανήκαν συνήθως σε χωρικούς των κοντινών χωριών. Οι χανιάτες, ό,τι μαγείρευαν για τους ίδιους, το πρόσφεραν και στους πελάτες ή το έτρωγαν τις επόμενες μέρες. Για έκτακτες περιπτώσεις πολλών πελατών, μεσημέρι ή XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 7 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 8 βράδυ, υπήρχαν τα όσπρια και ο τραχανάς. Τον καιρό εκείνο, σε κάθε δύσκολη περίπτωση, για ύπνο – φαγητό και γενικότερα, ήταν συνηθισμένη η έκφραση «όπως λάχει, λένε οι βλάχοι!». Τους διερχόμενους εξυπηρετούσαν οι χανιάτες και οι οικογένειές τους. Είχαν δικές τους καλλιέργειες στα χωριά, ποτιστικές και ξερικές, καθώς και γιδοπρόβατα. Στα χάνια εκτός χωριών, όπου υπήρχε νερό έφτιαχναν μικρό κήπο και φύτευαν λίγα δένδρα (κερασιές, καρυδιές, καστανιές κλπ.). Τα μεγαλύτερα χάνια έκαναν συμπληρωματικές αγορές τροφίμων. Ειδικότερα ως προς το κρέας, παλαιότερα τα περισσότερα σφάγια, που κατέληγαν στα χάνια, ήταν από ζωοκλοπές σε μακρινές περιοχές. Το κρέας το συντηρούσαν στις καλούμενες «σίτες», για την προστασία του από τις μύγες. Στα χάνια γίνονταν τυχαίες συναντήσεις περαστικών από διάφορα χωριά. Σε τέτοιες περιπτώσεις, μετά τους χειμερινούς αποκλεισμούς στα χωριά, όταν έλιωναν τα χιόνια και άρχιζαν οι επικοινωνίες μεταξύ των χωριών, στις συναντήσεις των χωρικών ήταν πολύ συνηθισμένη η ερώτηση «είσθε όλοι ζωντανοί;»! Για τον ίδιο λόγο, του αποκλεισμού από τα χιόνια, οι γιορτές του χειμώνα, που είναι και οι περισσότερες, διατηρούνταν …40 μέρες! Πολλές φορές, ταξιδιώτες από το ίδιο χωριό, που είχαν τον ίδιο προορισμό, αλλά δεν ξεκινούσαν ταυτόχρονα ή χώριζαν στο δρόμο (γιατί κάποιοι βραδυπορούσαν), έδιναν ραντεβού στα χάνια. Ήταν δε σχεδόν αδύνατο να συμβαδίσουν τα βραδυπορούντα γαϊδούρια με τα ανυπόμονα άλογα! Τα μουλάρια, πάντως, ήταν η μέση – καλύτερη και ασφαλέστερη λύση για μεταφορές ανθρώπων και πραγμάτων. Οι χανιάτες ήταν πάντα ενήμεροι, από τους περαστικούς, για ό,τι συνέβαινε στα διάφορα χωριά, στη Ναύπακτο και γενικότερα. Δηλαδή, τα χάνια λειτουργούσαν και ως πρακτορεία ειδήσεων, προπάντων τις εποχές και όπου δεν υπήρχε ακόμη ραδιόφωνο. Επίσης, τα χάνια πρόσφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες σε περιπτώσεις έκτακτων αναγκών, όπως ατυχήματα, ζημιές και τραυματισμοί, λόγω κακοκαιρίας, καταστροφής δρόμων από βροχοπτώσεις, αποκλεισμών από χιόνια κλπ. Στην Ναύπακτο, ειδικότερα, ορισμένα εμπορικά καταστήματα (μπακάλικα) λειτουργούσαν και ως χάνια, με συνήθως μεγάλους στάβλους, για τους πελάτες από τις ορεινές περιοχές. Οι στάβλοι των ζώων λειτουργούσαν, τις εποχές εκείνες, όπως περίπου τα πάρκινγκ για τα αυτοκίνητα στην σημερινή εποχή! 5. Αγία Κυριακή - Παπαδιά Οι δύο αυτές συνεχόμενες περιοχές της Λεπτοκαρυάς, στο κέντρο της Ναυπακτίας, ήταν, επί δεκαετίες μέχρι τον πόλεμο, το πιο κοντινό στη Ναύπακτο και το σπουδαιότερο, στην επαρχία και το νομό, κέντρο παραθερισμού και νοσηλείας πασχόντων από ελονοσία (από τσιμπήματα κουνουπιών), φυματίωση και πνευμονικά νοσήματα, λόγω Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 9 υψομέτρου και ξηρού και υγιεινού κλίματος. Εξάλλου η Λεπτοκαρυά, αποτελούσε ανέκαθεν φυσικό καταφύγιο – κρησφύγετο επί Τουρκοκρατίας, αλλά και μετέπειτα. Στην Αγία Κυριακή (υψόμ. 1.296), επιβλητική και απείρου φυσικού κάλλους τοποθεσία, που πρωτοκτίσθηκε εκκλησία το 1819, είχε προπολεμικά έδρα μεταβατικό απόσπασμα Χωροφυλακής, με αυξημένες αρμοδιότητες, που «δίκαζε» με συνοπτικές διαδικασίες. Στην Παπαδιά (υψόμ. 1.308), κομβική τοποθεσία στον αυχένα των βουνών Τσακαλάκι (υψόμ. 1.710) και Μακρύορος (υψόμ. 1.560) ύψιστης στρατηγικής σημασίας, προ και κατά την Επανάσταση, έγιναν μάχες αποφασιστικής σημασίας κατά τον απελευθερωτικό μας αγώνα. Η φήμη της Παπαδιάς χάνεται στο απώτερο παρελθόν. Έχει δε υμνηθεί περισσότερο από κάθε άλλη, μετά τη Ναύπακτο, περιοχή της επαρχίας. Είναι ανεκτίμητη η συμβολή, και των δύο αυτών περιοχών, στην εξυπηρέτηση περαστικών, παραθεριστών και πασχόντων από ελονοσία και φυματίωση. Προπολεμικά λειτούργησε στην Παπαδιά, επί οκτώ χρόνια (1932 – 1940), τριώροφο Σανατόριο και Φαρμακείο του Αντώνη Σπορίτη, από την Τερψιθέα, σε έκταση 44 στρεμμάτων. Ο γιατρός είχε ειδικευτεί, στην Ελβετία, στην πρόληψη και θεραπεία αυτών των ασθενειών, που αποτελούσαν την μεγαλύτερη μάστιγα και την κυριότερη αιτία θανάτου για τους κατοίκους των πεδινών περιοχών. Οι παραθεριστές έμεναν σε «τσατούρια», φτιαγμένα με ξύλα από έλατα και κέδρους, λατσούδες (κλαδιά από έλατα) και φτέρες. Στις δύο αυτές περιοχές, προ του πολέμου, παραθέριζαν κάθε καλοκαίρι 500 έως 700 άτομα (Αγία Κυριακή 200-300 και Παπαδιά 300-400). Οι νοσηλευόμενοι, στο Σανατόριο της Παπαδιάς, ανέρχοταν σε 60-80 άτομα. Η χρήση εντομοκτόνων και αντιβιοτικών μετά τον πόλεμο, παράλληλα με τον περιορισμό των ελών (μείωση βροχοπτώσεων, αναχώματα σε χειμάρρους και ποτάμια, αποστραγγίσεις βάλτων κλπ.), υπήρξε σωτήρια έναντι των προαναφερθεισών θανατηφόρων ασθενειών. 6. Διαδρομές Ναύπακτος - Παπαδιά Οι δύο βασικότερες οδικές αρτηρίες προς την ορεινή Ναυπακτία ήταν προπολεμικά οι χαρακτηρισθέντες, από το 1867, ως επαρχιακοί δρόμοι: α. Ναύπακτος – Άνω Χώρα, μέσω Χάνι Λόη – Χάνι Ζορμπά - Αγία Κυριακή – Παπαδιά και β. Ναύπακτος – Πλάτανος, παλαιότερα από Χάνι Ρουπάκια (μέσω Νιόκαστρου ή Σκάλας) και, από 1922-25, μέσω Χάνι Λόη – Παλαιόπυργος - Σίμου. Η συγκοινωνία, από Ναύπακτο μέχρι Παπαδιά και εν συνεχεία προς Άνω Χώρα, προς XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 9 10 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 Πόδο κλπ., γινόταν μέσω Χάνι Λόη, ως εξής: α. Παλαιότερα, από τα παλιά χάνια Λόη (κοντά στο ποτάμι), μέσω Ρέμα της Γριάς (Χάνι Ζορμπά – Γολέμι – Γαύρος – Κουτσουγιαννέικα – Αγία Κυριακή), με ημιονικό δρόμο. Διάρκεια περίπου 9 ώρες. Στη διαδρομή αυτή λειτουργούσαν τα Χάνια Λόη (όπως εκθέτω κατωτέρω), Νίκου Ζορμπά (της οικογένειας Θανάση Ζορμπά, από την Αμόρανη), Χρήστου Ανδρεόπουλου, Μελέτη Κουτσουγιάνη και Νίκου Πλούμη (συνωνυμία με εξάδελφό του, που είχε χάνι στην μεταγενέστερη, την περίοδο Μεταξά, διαδρομή Χάνι Λόη – Αγία Κυριακή). Τη διαδρομή αυτή ακολούθησαν ο Καρκαβίτσας, που έγραψε (1890) τις οδοιπορικές του Σημειώσεις για τα Κράβαρα, καθώς και οι Τούρκοι προ της Επανάστασης, αλλά από Παπαδιά – Ρέμα της Γριάς. Ο Καρκαβίτσας αναφέρει ότι στη διαδρομή, από Ναύπακτο για το Χάνι της Γριάς, συνάντησε έφιππο φουστανελοφόρο, κατερχόμενο «μεταξύ δύο γυναικών ανυποδήτων»! Τονίζεται ότι, μέχρι περίπου το 1945, οι γυναίκες στα χωριά λειτουργούσαν, λίγο – πολύ, και ως υποζύγια! Για τη διαδρομή προς Αγία Κυριακή, μέσω Ρέμα της Γριάς, ο Καρκαβίτσας γράφει: «η οδός λέγεται βατή και πιθανόν να είνε τοιαύτη εις ημιόνους και Κραβαρίτας άνδρας, εις ημάς όμως δεν είνε…». Επίσης, η διαδρομή, μέσω Καταφυγίου (Αμόρανη), αποτέλεσε στρατιωτική οδό των Ρωμαίων (Μάνιος Ακίλιος) από Θερμοπύλες προς Ναύπακτο, όταν κατέλαβαν την Αιτωλία το 146 π.Χ. Την ίδια διαδρομή, από Ναύπακτο προς Καταφύγιο, ακολούθησε ο Πουκεβίλ (1810). β. Από το 1925: Από τα παλιά χάνια Λόη, μέσω Ανθοφύτου – Χάνι Καραγιάννη – Παρασκευής (Παπανδρέου) – Σφηνάκου (Θωμά Χρυσανθόπουλου) – Αγίας Κυριακής – Παπαδιάς. Διάρκεια περίπου 7 ώρες. γ. Την περίοδο Μεταξά (1936-40) διαπλατύνθηκε και στρώθηκε με χαλίκι ο αμαξιτός δρόμος προς Χάνι Λόη, με φουρνέλα και με εργάτες, που τους θυμάμαι να δουλεύουν με λοστούς και βαρειές, ψηλά στα βράχια, κρεμασμένους με τριχιές, (δηλαδή σχοινιά από μαλλί γίδας), δεμένες σε δέντρα. Την ίδια περίοδο διανοίχτηκαν αμαξιτή οδός από Χάνι Λόη προς Παλαιόπυργο, καθώς και χωματόδρομοι: • προς Σίμου – Πλάτανο κλπ. • προς Παπαδιά, από νέα διαδρομή (Χάνι Πλούμη – Καραγιάννη κλπ.). Διάρκεια διαδρομής, Ναύπακτος – Παπαδιά, περίπου 6 ώρες, μέσω του ημιονικού δρόμου από Χάνι Λόη - Χάνι Πλούμη κ.λπ. Επίσης, έγιναν χωματόδρομοι από Παπαδιά προς Άνω Χώρα, προς Αναβρυτή, προς Πόδο κλπ., καθώς και από Ναύπακτο προς Λιμνίστα – Ελατού. Στην τελευταία αυτή διαδρομή υπήρχαν προπολεμικά το Χάνι Γιάννη Φασουλά, που έχει εγκαταλειφθεί, και το Χάνι Ρέρεση, που εξυπηρετεί σήμερα τους διερχόμενους με αυτοκίνητα. Ήταν και τα δύο διώροφα (χάνι – κατοικία) και διέθεταν στάβλους. Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 11 Εξυπηρετούσαν δε τα χωριά της ανατολικής ορεινής Ναυπακτίας και για αγορές στο Μοναστηράκι, που διέθετε μπακάλικα. Για τον ανωτέρω χωματόδρομο, από Χάνι Λόη προς Παπαδιά, η αρχική μελέτη πρόβλεπε να περάσει μέσα από τον Ανθόφυτο (Γρανίτσα), όπως και ο ημιονικός δρόμος. Όμως αντέδρασε έντονα το χωριό, με πρωτοπόρο τον δραστήριο δάσκαλο Αθανάσιο Παπαλάμπρου, για να μην ενοχλούνται οι κάτοικοι …από τα κουδούνια και τους κύπρους (κύπρια) των περαστικών ζώων! Έτσι ο δρόμος πέρασε από Μαραθιά, νότια της Τσούκας, νέο Χάνι Πλούμη – Χάνι Καραγιάννη κλπ. Δηλαδή πολύ ψηλότερα από τον Ανθόφυτο, σε ευθεία ή ελαφρώς ανηφορική γραμμή, προς μεγάλο όφελος των διερχομένων και εις βάρος του Ανθοφύτου. δ. Μετά τον πόλεμο και μέχρι το 1950 περιορίστηκε σιγά – σιγά η κυκλοφορία διαβατών στην ανωτέρω οδική αρτηρία, μέσω Χάνι Πλούμη κλπ., για Παπαδιά. Μερικά από τα βορειότερα χωριά (Άνω Χώρα, Πόδος κλπ.) είχαν, στο μεταξύ, αρχίσει σταδιακά να συγκοινωνούν με την Ναύπακτο, μέσω άλλων οδικών αρτηριών. Τα αιγοπρόβατα μειώθηκαν στο ελάχιστο, όπως και οι μετακινήσεις παραθεριστών. Το Σανατόριο στην Παπαδιά διέκοψε τη λειτουργία του από το 1940. Γενικότερα, κατά την περίοδο 1945-50, ο κόσμος εγκατέλειψε ομαδικά τα χωριά, συνακόλουθα δε τα χάνια έχασαν την πελατεία τους και έπαψαν να λειτουργούν, το ένα μετά το άλλο, μέχρι περίπου το 1950. Οι καταγόμενοι από την Λεπτοκαρυά, ειδικότερα, πηγαινοέρχονταν στην Αγία Κυριακή, από το 1950, ως εξής: - Σταδιακά, με τα πόδια, από Περιβόλια (Χάνι Πράπα) αρχικά και από Ανεμάκη και από Λειβαδάκια αργότερα, όπου έφθαναν με αυτοκίνητα (φορτηγά αρχικά και επιβατικά ΙΧ αργότερα). - Σταδιακά και πάλι, από Λειβαδάκια μέχρι Αγία Κυριακή (1960), για παραθερισμό και κυρίως για την ανέγερση νέας εκκλησίας, καταλυμάτων παραθεριστών και ταβέρνας, για εγκατάσταση δικτύου ύδρευσης από Μακρύορο κλπ. Σημειώνεται ότι η Λεπτοκαρυά κατολίσθησε το 1965. Η οδική αρτηρία Ναύπακτος – Παπαδιά, μέσω Χάνι Πλούμη, Καραγιάννη κλπ., εξυπηρετούσε μέχρι την περίοδο 1945-1950, τις εξής βασικές μετακινήσεις χωρικών: α. Εποχικές, προς τα χειμαδιά το φθινόπωρο και προς τα χωριά την άνοιξη, επειδή αρκετά χωριά εγκαταλείπονταν από τον Νοέμβριο. Μεταξύ αυτών και η Λεπτοκαρυά, στην οποία έμενε το χειμώνα, τα τελευταία χρόνια προ του πολέμου, ένας γείτονάς μου (Κωνσταντίνος Βαρελάς) φύλακας του χωριού, κλεισμένος περίπου 4 μήνες, για 4-5 χρόνια, στο πατρικό μου διώροφο σπίτι (1865), που είχε κατασκευαστεί εξυπαρχής. Σημειώνεται ότι, από τα 85 χωριά της Ναυπακτίας τα 39 είναι βορειότερα της Παπαδιάς. β. Για πωλήσεις γεωργικών προϊόντων (πατάτες, φασόλια, κάστανα κλπ.) και κυρίως κτηνοτροφικών (τυριά κλπ.), προπάντων δε για αγορές βιοτεχνικών και βιομηχανικών XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 11 12 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 προϊόντων (πετρέλαιο, καλαμπόκι – αλεύρι, αλάτι, ζάχαρη κλπ.). γ. Για εργασία σε δρόμους, για ελιές και στο Μόρνο, για γιατρούς, δικαστήρια κλπ. δ. Συμμετοχή στην εμποροζωοπανήγυρη του Αγίου Δημητρίου, που λειτουργεί από το 1867, με σκοπό την πώληση γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων και, κυρίως, την αγορά διαφόρων εμπορευμάτων και τις αγοραπωλησίες ζώων, κυρίως δε ιπποειδών. Αναφέρω σχετικά ότι, την 28.10.1940, τρία ιταλικά αεροπλάνα βομβάρδισαν την περιοχή, όπου γινόταν η εμποροζωοπανήγυρη (Κεφαλόβρυσο, πλατεία Ησιόδου κλπ.), επειδή θεώρησαν στρατιωτική μονάδα τη μεγάλη συγκέντρωση κόσμου και ιπποειδών. Μία, από τις τέσσερις βόμβες, κατέστρεψε το τρίτο Δημοτικό Σχολείο και σκοτώθηκε μία γυναίκα. Επίσης, η αρτηρία Ναύπακτος - Παπαδιά εξυπηρετούσε μετακινήσεις παραθεριστών και ατόμων πασχόντων από ελονοσία και φυματίωση, όπως εκθέτω ανωτέρω, μέχρι το 1940. Μικρό παιδί έβλεπα ασθενείς, που τους έφερναν την άνοιξη σε ξυλοκρέβατα, να φεύγουν το φθινόπωρο με τα πόδια! Το χειμώνα η Αγία Κυριακή και η Παπαδιά έκλειναν από τα χιόνια και τα βορειότερα χωριά έμειναν αποκλεισμένα. Τονίζεται σχετικά ότι τις εποχές εκείνες, ο κόσμος ήταν σκληραγωγημένος, λιτοδίαιτος και ολιγαρκής. 7. Χάνια διαδρομής Ναυπάκτου - Παπαδιάς α. Χάνια Ναυπάκτου – Συναφείς υπηρεσίες Στη Ναύπακτο λειτουργούσαν εμπορικά και χάνια με στάβλους, στο κέντρο της πόλης, ιδιοκτησίας: Περικλή Θεοφάνη (Αθηνών 6), Γούλα (Αθηνών 8), Δημητρίου Παπαπάνου (Αθηνών 10), Αναστασίου Πορφύρη (Ν. Μπότσαρη 58), Ιωάννη Δότσικα (Ιντζέ 2), Κωνσταντίνου Κεφαλιακού (Τζαβέλα 108) και Βασ. Πατούχα (Θέρμου 2). Στάβλος στο κτήμα Πούλου (Ν. Μπότσαρη 77). Επίσης, κοντά στο Κεφαλόβρυσο: του Κωνσταντίνου Χαντζόπουλου (Αθηνών και πλατεία Τζαβελαίων) εμπορικό και χάνι με μεγάλο στάβλο, του Ανδρέα Σακκέτου εμπορικό και χάνι με στάβλο, απέναντι στο Χάνι Χαντζόπουλου προς τη θάλασσα (εκεί που άνοιξε μετέπειτα η οδός Π. Ρήγα) και του Γεωργίου Χαντζή, χάνι με στάβλο (Αθηνών 56). Τα χάνια αυτά, όπως και ορισμένα άλλα, εξυπηρετούσαν κατοίκους χωριών, που κατέβαιναν στην Ναύπακτο, (για αγορές – πωλήσεις, γιατρούς, του Αγίου Δημητρίου κλπ.), και δεν είχαν συγγενείς ή γνωστούς να φιλοξενηθούν. Τονίζεται ότι προπολεμικά οι χωρικοί προτιμούσαν πάντα χάνια συγχωριανών τους, λόγω του έντονου τοπικισμού, αλλά και για λόγους ασφαλείας, επειδή οργίαζαν οι κλοπές πραγμάτων και ζώων, μέχρι περίπου το 1925. Στο Κεφαλόβρυσο η σημερινή οδός Ασκληπιού ήταν Ρέμα, που κατέβαζε νερό από τη Λίμνη, πολλές φορές αδιάβατο το χειμώνα. Πάνω από το γεφύρι, δίπλα και ανατολικά του ρέματος λειτουργούσε το Καροποιείο - Πεταλωτήριο του Μποζώνα. Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 13 Τοποθετούσαν τα σιδερένια στεφάνια πάνω σε μικρά ξύλα στο έδαφος, ακουμπούσαν στα στεφάνια κομμάτια από άγρια ξύλα, πυκνά γύρω – γύρω σε δύο συνεχόμενες σειρές (μέσα και έξω), καθώς και πολλά πελεκούδια και άναβαν φωτιές. Όταν τα στεφάνια κοκκίνιζαν λίγο, δύο εργάτες με μεγάλες ειδικές σιδερένιες λαβίδες, τα τοποθετούσαν γύρω στις ξύλινες ρόδες και τα κτυπούσαν γρήγορα – γρήγορα με βαρειές για εφαρμογή. Ενώ το ξύλινο στεφάνι έβγαζε φλόγα, έριχναν αμέσως την έτοιμη ρόδα μέσα στο νερό για να «σβήσει» το σίδερο. Εκεί λειτουργούσε και Πεταλωτήριο, με ειδικότητα στο πετάλωμα των άγριων – ατίθασων ιπποειδών, όπως ήταν συνήθως τα νέα μουλάρια που πεταλώνονταν για πρώτη φορά. Ο πεταλωτής πέταγε θηλιές, έπιανε τα πόδια του ζώου, έβαζε θηλιά με καναβίδι στη μύτη του και την έσφιγγε και την έστριβε, τόσο πολύ, που το ζώο παρέλυε από τον πόνο! Στην απέναντι πλευρά του ρέματος, στο Τσουκάρι, λειτουργούσε Σαγματοποιείο του Γεωργίου Χασάνη, για κάθε είδους σαμάρια, έτοιμα και επί παραγγελία. Οι τρεις ανωτέρω ειδικότητες, σε πρόχειρα παραπήγματα, συγκέντρωναν πάντα πελατεία και πολλούς θεατές, προπάντων στις γιορτές του Αγίου Δημητρίου. β. Χάνι Λόη Η τοποθεσία λεγόταν παλιότερα Κουτσπόλογγος. Πήρε δε την ανωτέρω νέα ονομασία από την εποχή που έκτισε εκεί χάνι, άγνωστο πότε, ο Ιωάννης Λόης, από την Ελευθέριανη. Αργότερα λειτούργησαν δύο πέτρινα, διώροφα χάνια, των παιδιών του, Αδάμ Λόη και Γεωργίου Λόη. Τα χάνια αυτά, που διατηρούνται ως κτίρια (το δεύτερο ερείπιο) βρίσκονται, κοντά στο ποτάμι, στον ημιονικό δρόμο, προς Ρέμα της Γριάς – Αγία Κυριακή. Διέθεταν στάβλους και είχαν πολύ μεγάλη κίνηση μέχρι περίπου το 1940. Κατά την περίοδο Μεταξά κατασκευάσθηκε αμαξιτός δρόμος, βορειότερα από τα υπάρχοντα Χάνια Λόη, καθώς και η γέφυρα (1937) στον παρακείμενο ανατολικά χείμαρρο, επεκτάθηκε ο δρόμος προς Παλαιόπυργο και διανοίχθηκε ο χωματόδρομος Χάνι Πλούμη – Χάνι Καραγιάννη – Παπαδιά κλπ. Μετά το 1940 κτίσθηκαν, στο νέο αυτό βορειότερο δρόμο, νέα ισόγεια χάνια των Αδάμ Λόη, Γεωργίου Λόη και Χριστίνας Λόη, καθώς και διώροφα χάνια του Κωνσταντίνου Διαμάντη (λειτουργεί ως καφενείο) και του Λεωνίδα Λιανού. Τα κτίρια αυτά υπάρχουν ακόμη, εκτός εκείνου του Αδάμ Λόη. Σημ. Πληροφορίες Παναγιώτη Διαμάντη, γεννηθέντος το 1925. Τις εποχές εκείνες τα εν λόγω χάνια είχαν μεγάλη κίνηση (από Άνω Χώρα, Γραμμένη Οξυά, Ελατόβρυση, Κυδωνιά, Κρυονέρια, Πλάτανο κλπ). Αλλά, ήταν και τα πρώτα χάνια, όπως και τα χάνια της Ναυπάκτου, που έχασαν την πελατεία τους από την ανάπτυξη της κυκλοφορίας αυτοκινήτων. γ. Χάνι Πλούμη Μετά περίπου μία ώρα ανηφορικό ημιονικό δρόμο από το Χάνι Λόη, μέσω Μαραθιά, XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 13 14 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 στο νότιο αυχένα της Τσούκας. Ισόγειο με πέτρινη σκεπή και στάβλο. Μεγάλη κίνηση και καλή εξυπηρέτηση (φαγητό, διανυκτερεύσεις κλπ.). Ιδιοκτήτης Νικόλαος Πλούμης, από τον Ανθόφυτο. Το νερό το κουβαλούσαν, με βαρέλες στο γάιδαρο, από τον Ανθόφυτο. δ. Χάνι Καραγιάννη Μετά περίπου μισή ώρα δρόμου από το Χάνι Πλούμη, σε εξαιρετικά πλεονεκτική τοποθεσία, με θέα, άφθονο – δροσερό νερό πηγής και μεγάλα πουρνάρια. Ιδιοκτήτης Καραγιάννης, από τον Ανθόφυτο. Διώροφο, με στάβλο και κήπο. Μεγάλη κίνηση διαβατών και καλή εξυπηρέτηση. Διέθετε αρσενικό γουρούνι και είχε τακτικούς πελάτες τους κατοίκους πολλών χωριών, που έφερναν εκεί τα θηλυκά γουρούνια για διασταύρωση. Τις εποχές εκείνες η χοιροτροφία ήταν πολύ ανεπτυγμένη. Δεν υπήρχε σπίτι χωρίς, το λιγότερο, ένα γουρούνι. Το χάνι αυτό χτίστηκε μετά το 1925, αφότου η συγκοινωνία μεταξύ Ναυπάκτου – Αγίας Κυριακής γινόταν μέσω Ανθοφύτου. Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 15 η. Χάνι Παπαδιάς 2 Το ιστορικό και πολυτραγουδισμένο παλαιό διώροφο χάνι της Παπαδιάς, το σπουδαιότερο της Ναυπακτίας, στο κέντρο της και σε κομβική τοποθεσία στρατηγικής σημασίας, κατέρρευσε τη δεκαετία 1880. Στην Παπαδιά υπάρχει βρύση με «ψυχρόν και κρυστάλλινον νερόν» (Καρκαβίτσας). Στο ιστορικό αυτό χάνι σκοτώθηκε ο αρχιληστής Γρηγόρης Αλαφογιάννης, από την Ελατόβρυση, και ο τάφος του ήταν στην Αγία Κυριακή (μαρτυρία Καρκαβίτσα). Ο Καρκαβίτσας, μετά την περιοδεία του, γράφει το 1890 σχετικά: «Επί της κορυφής της Παπαδιάς κείνται ερειπωμένα κτίσματα χανιού…». Μετέπειτα, άγνωστο πότε, κτίσθηκε στην Παπαδιά, νέο ισόγειο χάνι των Λουκοπουλαίων, από την Αναβρυτή (Βετοψίστα), με πέτρινη στέγη. Προ του πολέμου εξυπηρετούσε, εκτός από τους διαβάτες, μεγάλο αριθμό παραθεριστών. Τελευταίος χανιάτης ο Παντελής Λουκόπουλος. Στη θέση του υπάρχει σήμερα ισόγειο κτίριο με πλάκα τσιμέντου. Στην Παπαδιά διασταυρώνονταν παλαιότερα ημιονικοί δρόμοι προς Αγία Κυριακή, ε. Χάνι Παρασκευής Ισόγειο με υπόγειο, λίγο μετά το Χάνι Καραγιάννη, ιδιοκτησίας Παρασκευής (από Ελευθέριανη), χήρας Ανδρέα Παπανδρέου (από Ανθόφυτο). Κτίσθηκε μετά το 1925. Νερό από την πηγή στο Χάνι Καραγιάννη. Μικρή κίνηση και μέτρια εξυπηρέτηση. Στο χάνι αυτό διανυκτέρευσα πέντε ετών, άυπνος όλη την νύχτα, λόγω ψύχους. στ. Χάνι Σφηνάκου Παρώνυμο (παρατσούκλι) του ιδιοκτήτη Θωμά Χρυσανθόπουλου, από τον Ανθόφυτο. Ισόγειο με υπόγειο, περίπου μιάμιση ώρας δρόμος προ της Αγίας Κυριακής. Κτίσθηκε, μετά το 1925, κοντά σε ρεματιά. Μικρή πηγή 100 μέτρα ψηλότερα. Μικρή κίνηση και μέτρια εξυπηρέτηση. ζ. Χάνια Αγίας Κυριακής Ο Καρκαβίτσας γράφει (1890): «…ξύλινο παράπηγμα παρέχει τ’ απαραίτητα εις τους διαβάτας: ρακήν και κρασί…». Το 1929 κτίσθηκε νέο πέτρινο χάνι, σε έκταση μισού στρέμματος, ιδιοκτησίας του Λεπτοκαρίτη Κωνσταντίνου Ευθυμιόπουλου, με στάβλο. Στην ίδια θέση κτίσθηκαν, μεταπολεμικά, αρχικά μικρότερη και μετέπειτα η υπάρχουσα ταβέρνα. Προπολεμικά υπήρχαν, στην Αγία Κυριακή, ισόγεια χάνια του Ιωάννη Αδαμόπουλου (παλαιότερα), της εκκλησίας και του Χρίστου Ρήγα, καθώς και δύο - τρεις ξύλινες παράγκες, όλα κατοίκων της Λεπτοκαρυάς. Νερά υπήρχαν σε δύο πηγές, λίγο πιο κάτω, στις δύο πλαγιές του αυχένα. Από το 1960 η περιοχή υδρεύεται από κρυστάλλινη πηγή, ψηλά στο Μακρύορο. 2 Σημειώσεις α. Ο Σ. Κωτσόπουλος ταυτίζει, εσφαλμένα, την Παπαδιά με το Τσακαλάκι. Γράφει σχετικά (βιβλίο ΝΑΥΠΑΚΤΙΑ, 1924, κεφ. Ορη, σελ. 33 και 34, αντίστοιχα): - «Η Παπαδιά (Μύηνος) υψ. 1.714», εκτείνονταν από το Ζυγό μέχρι τον Εύηνο. - «Εν τη Αποδωτία υψούται η Παπαδιά υψ. 1.714μ. ...». β. Το παλαιό Χάνι της Παπαδιάς έχει πάρει την ονομασία του, είτε από το «βουνό της Παπαδιάς», κατά τα ανωτέρω, είτε μάλλον από το επίθετο του αρχικού ιδιοκτήτου του, όπως συνέβαινε και με τα πολλά άλλα χάνια. Βάσει στοιχείων σε τηλεφωνικούς καταλόγους, στην Αθήνα υπάρχουν περίπου 30 επώνυμα ΠΑΠΑΔΙΑ και 50 ΠΑΠΑΔΙΑΣ. Επίσης, στο Αγρίνιο – Φωκίδα – Φθιώτιδα αναφέρονται 21 τέτοια επίθετα. γ. Το Χάνι της Παπαδιάς δεν έχει σχέση με το Χάνι Σκορδά, όπως έχει αβάσιμα γραφεί. Χάνια Σκορδά υπήρχαν σε πολλά μέρη της Ελλάδος. Η ονομασία αυτή αποτελεί ρομαντικό βάθρο για τη συνηθισμένη φράση, σε περιπτώσεις αποχαιρετισμών για ταξίδια, «θα συναντηθούμε στου Σκορδά το χάνι», ή απλά, «στου Σκορδά το Χάνι», αλλά και για ανάλογες τοπικιστικές επάρσεις. δ. Χάνι Σκορδά βρισκόταν στην Δωρίδα, πολύ κοντά στην Ναυπακτία. Ο Σ. Κωτσόπουλος γράφει σχετικά στη ΝΑΥΠΑΚΤΙΑ (βλ. σελ. 36, κεφάλαιο Παραπόταμοι): «Άλλοι ποταμοί, ο Μόρνος (Δάφνος) πηγάζει δια δύο μεγάλων βραχιόνων εκ της Οίτης και των Βαρδουσίων, οι οποίοι συναντώνται ολίγον υποκάτω του Σκορδά το Χάνι, συναντά την Ναυπακτίαν εις την συμβολήν του χειμάρρου Βετολίστης…». Σημειώνεται ότι ο Σ. Κωτσόπουλος, κατά τον μαθητή του Γ. Μποσινάκο, είχε έρωτα με τη Γεωγραφία και «Το σπουδαιότερο από τα συγγραφικά του έργα είναι η Γεωγραφία Ναυπακτίας, 1924». ε. Την προαναφερθείσα λανθασμένη ονομασία, για το βουνό της Παπαδιάς, αρχικά χρησιμοποίησε (για τον Μακρύορο κλπ.) ο Καρκαβίτσας (1890). Την έχουν δε χρησιμοποιήσει εν συνεχεία, εκτός του Κωτσόπουλου, σχεδόν όλοι οι μετέπειτα συγγραφείς, συναφών με την περιοχή θεμάτων, ακόμη και μέχρι σήμερα. XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 15 16 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 Αναβρυτή, Άνω Χώρα και Πόδο. Την περίοδο Μεταξά διανοίχθηκαν χωματόδρομοι προς αυτές τις κατευθύνσεις. Όλα τα προαναφερθέντα χάνια ήταν λιθόκτιστα με πέτρινες στέγες, εκτός εκείνων της Ναυπάκτου που είχαν κεραμοσκεπές. 8. Χάνι Γαυρολίμνης Σε πολύ καλή τοποθεσία για στάση – διανυκτέρευση, από άποψη αποστάσεων, μεταξύ Ναυπακτίας και Μεσολογγίου – Αγρινίου (απόσταση 5 ωρών από το Μεσολόγγι και 6 από τη Ναύπακτο, με τα πόδια). Εξυπηρετούσε τις μετακινήσεις οδοιπόρων (αγωγιάτες, παραθεριστές, άτομα έχοντα ανάγκη νοσηλείας στην ορεινή Ναυπακτία κλπ.) και ιπποειδών, καθώς και τις μεταφορές εμπορευμάτων. Μόνιμο «στέκι» για τις μεταφορές αλατιού, με καραβάνια από Μεσολόγγι προς Ναυπακτία και Δωρίδα, που χρειάζονταν μεγάλες ποσότητες για την τυροκομία. Ο Woodhouse αναφέρει (1897) «το γραφικό χάνι της Γαυρολίμνης». Το μοναδικό αυτό χάνι ήταν πέτρινο, ισόγειο και τεράστιο (κατά μήκος του εθνικού δρόμου), με μεγάλο στάβλο, μεγάλο πλάτανο (που υπάρχει ακόμα) και τρόμπα νερού. Έπαψε να λειτουργεί προ του 1950 και, ατυχώς, κατεδαφίσθηκε το 2005. Τελευταίος ιδιοκτήτης του (πριν πωληθεί και κατεδαφισθεί) ο Ανδρέας Λαλιώτης, από τη Γαυρολίμνη. Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 17 αφαιρέθηκαν μετά την ολοκλήρωση της σιδερένιας. Την 27.7.1944 οι αντάρτες του ΕΛΑΣ ανατίναξαν τη γέφυρα, για να εμποδίσουν το πέρασμα των Γερμανών στη Ναυπακτία, που όμως πέρασαν, γιατί το ποτάμι είχε πολύ λίγο νερό. Λίγο αργότερα, ο Σταύρος Κουτσοσπύρος εγκατέστησε εκεί το περίφημο ΚΑΡΕΛΙ. Ένα μεγάλο ξύλινο τετράγωνο κιβώτιο πηγαινοερχόταν, κρεμασμένο με καρέλι – ρόδα πάνω σε συρματόσχοινο, και μετέφερε ανθρώπους, ζώα και εμπορεύματα. Η κίνησή του γινόταν με ανέμη, που ήταν στην απέναντι – δυτική πλευρά, λόγω μικρής ανωφερικής κλίσης προς αυτή την κατεύθυνση. Το 1946 ο Κωνσταντίνος Σακκέτος, από την Ανάληψη, 30 ετών, επέστρεφε από τη Ναύπακτο με τρόφιμα της αμερικανικής βοήθειας. Πέρασαν πρώτα το γάιδαρό του απέναντι, αλλά όταν περνούσε ο ίδιος, ξηλώθηκαν οι ξύλινες βάσεις, στις οποίες στηριζόταν το συρματόσχοινο, έπεσε με το κασόνι και πνίγηκε. Βρέθηκε μετά λίγες μέρες στο Παραδείσι, σε απόσταση περίπου 10 χιλ/τρων. Μετά το δυστύχημα αυτό η συγκοινωνία γινόταν με βάρκα, μέχρι το 1947, που κατασκευάσθηκε η υπάρχουσα στρατιωτική σιδερένια γέφυρα. Έχει μήκος 54 και ύψος 27 μέτρα. Σημ. Πληροφορίες Θωμά Δημητρακάκη, γεννηθέντος το 1929. 10. Προσωπικές μαρτυρίες 9. Χάνι Μπανιά - Γέφυρα - ΚΑΡΕΛΙ Η τοποθεσία αυτή, (Πούλιανη παλαιότερα κατά Σ. Κωτσόπουλο), πήρε το όνομά της από το πρώτο χάνι, που έκτισε εκεί, το 1904, ο Χρίστος Μπανιάς, από τη Βλαχομάνδρα. Είχε ήδη κατασκευασθεί, επί Πρωθυπουργίας Χαρίλαου Τρικούπη (περί το 1894), σιδερένια Γέφυρα εκεί κοντά στον Εύηνο, όπου, παλαιότερα, υπήρχε μικρή πέτρινη γέφυρα. Την ίδια περίοδο διανοίχτηκε χωματόδρομος, από Ναύπακτο μέχρι Δουνέικα Τριχωνίδας, που αργότερα επεκτάθηκε μέχρι τη Μακρυνεία και μέχρι την Ανάληψη, με προσωπική εργασία. Το πρώτο Χάνι Μπανιά ήταν λιθόκτιστο διώροφο, με υπόγειο και στάβλο. Λειτουργούσε και ως μπακάλικο – κρεοπωλείο – φαγάδικο και κατοικία του ιδιοκτήτη. Στην Κατοχή διανυκτερεύσαμε εκεί, όταν, πηγαίνοντας στην παντρεμένη στην Κάτω Μακρυνού αδελφή μου, έπεσε και τραυματίσθηκε στο χέρι, εκεί κοντά στο μονοπάτι, η φορτωμένη με αλεύρι μητέρα μου. Λίγα χρόνια, μετά το πρώτο χάνι, έκτισαν ισόγεια – πέτρινα χάνια οι Γεώργιος και Ευθύμιος Μπανιάς. Τα τρία χάνια λειτούργησαν περίπου μέχρι το 1950. Η πρώτη σιδερένια γέφυρα κατασκευάσθηκε, από ιταλική εταιρεία, σε διάστημα πέντε ετών, αφού στηρίχθηκε πάνω σε ξύλινη γέφυρα, από κορμούς δένδρων, που α. Την προαναφερθείσα, παλιά (μέχρι 1950) διαδρομή, Ναύπακτος – Χάνι Λόη – Χάνι Πλούμη – Αγία Κυριακή (ή Λεπτοκαρυά) και επιστροφή, την έχω κάνει 30-35 φορές. Η μητέρα μου με κατέβασε έγκυος τέλη Νοεμβρίου, από Λεπτοκαρυά στη Ναύπακτο, όπου γεννήθηκα. Μωρό, με μετέφερε πάλι στη Λεπτοκαρυά για να βαπτιστώ, περίπου δύο μηνών στη Αγία Κυριακή, και εν συνεχεία, μικρό παιδί, κάθε χρόνο στην πλάτη της ή πάνω σε ζώο. Όμως τις περισσότερες διαδρομές τις έχω κάνει, με τα πόδια, από Ναύπακτο και, κυρίως από Χάνι Πλούμη, ακόμα και τον χειμώνα. Για τελευταία φορά, Φεβρουάριο 1966, με χιόνια από το Χάνι Πλούμη, έκανα την ταλαίπωρη αυτή διαδρομή, με σάρες – κακοτοπιές και μισοερειπωμένα χάνια, αφού είχαν ήδη εγκαταλειφθεί, δρόμος και χάνια, προ 15-20 ετών. Το μόνο δείγμα ζωής, νωπά πατήματα λύκων στο χιόνι στην Αγία Κυριακή. Μάλλον είμαι ο τελευταίος οδοιπόρος, με τέτοιες συνθήκες, σε αυτή την επικίνδυνη διαδρομή. β. Σε ηλικία οκτώ ετών, επειδή με μάλωσε μεγαλύτερος αδελφός μου, κοιμήθηκα νηστικός στην εκκλησία της Λεπτοκαρυάς και το επόμενο πρωί φύγαμε νωρίς, με τον μικρότερο αδελφό μου, ξυπόλητοι για την Ναύπακτο, όπου φθάσαμε, νηστικοί (αν και περάσαμε, απένταροι, από 9 χάνια), αργά το βράδυ. XANIA MONOSTHLO.QXD_Layout 1 09/08/2010 10:23 μ.μ. Page 17 18 Χάνια και διαδρομές στη Ναυπακτία / Σεπτέμβριος 2009 Διαδρομή έξι ωρών την κάναμε περίπου 12 ώρες. Την άλλη μέρα η μητέρα μας μάς πήγε πάλι στο χωριό! γ. Η μητέρα μου, κατεβαίνοντας με άλλους συγγενείς στη Ναύπακτο, γέννησε (25.11.1925) στο Χάνι – σπίτι Αδάμ Λόη, μεγαλύτερο αδελφό μου. Την άλλη μέρα το πρωί, που πήγε συγγενής μας, (Δημήτριος Ράικος, πατέρας του Αρχηγού Αστυνομίας Πόλεων ε.α. Ιωάννη Ράικου), με άλογο να την πάρει, τη συνάντησε κοντά στη Δάφνη, με το παιδί στην ποδιά της. Αρνήθηκε να ανέβει στο άλογο, έδωσε το παιδί στον καβαλάρη συγγενή και συνέχισε το δρόμο με τα πόδια! δ. Φυματικός από το Γαλατά, που τον μετέφεραν με κάρο στο Χάνι Λόη και, την άλλη μέρα, τέσσερις άνδρες (ανά δύο), με ξυλοκρέβατο για Αγία Κυριακή, ξεψύχησε (1938) λίγο πριν το Χάνι Καραγιάννη, όπου και διανυκτέρευσαν! ε. Άλλος φυματικός, που νοσηλευόταν στην Παπαδιά, κατεβαίνοντας στην Ναύπακτο με ζώο, πέθανε (1939) από αιμόπτυση στο Χάνι Σφηνάκου, όπου έμειναν μέχρι την άλλη μέρα! στ. Η Φωτεινή Λιακόνη (Λιακονοφώτω, όπως την έλεγαν), από την Άνω Χώρα είχε κατέβει, νωρίς την άνοιξη (νομίζω το 1946), στη Ναύπακτο για να αγοράσει ένα γουρουνάκι. Επιστρέφοντας στο χωριό της, έπεσε σε χιονοθύελλα και τη βρήκαν μετά πολλές μέρες νεκρή μέσα στα χιόνια, λίγο μετά το Χάνι Παπαδιάς! Είναι ο τελευταίος πεζοπόρος - θύμα κακοκαιρίας, σε αυτή την κεντρική τοποθεσία – αρτηρία της Ναυπακτίας! ζ. Τέλος, δεν περιγράφεται η υπέροχη και ανεπανάληπτη εικόνα, μετά την απελευθέρωση, όταν, ένα φθινοπωρινό μεσημέρι (1946), περίπου 60 λυγερόκορμες γυναίκες, με τη χαρακτηριστικά ομοιόμορφη και εντυπωσιακή – πολύχρωμη ενδυμασία τους (κίτρινα – κλαρωτά μαντίλια, λευκές κάλτσες, γόβες κλπ), περνούσαν τραγουδώντας σε μια σειρά, η μία μετά την άλλη, στο στενό ευθύγραμμο και υπερυψωμένο (με μάνδρα) δρομάκι στα Λεπτοκαρύτικα, στη σημερινή οδό Πυλήνης, φορτωμένες με ίδια ακριβώς ομοιόχρωμα δέματα (με αλεύρι) της αμερικανικής βοήθειας και με προορισμό Πλάτανο και Βονόρτα. Διαδρομή 11 έως 12 ώρες! Αυτές οι «απαράμιλλες» γυναίκες του Πλατάνου «…με το αυτό κουφόν και υπερήφανον πάτημα, την αυτήν ευθύγραμμον διάπλασιν του σώματος, την αυτήν καλλιτεχνικήν κεφαλήν…», κατά τον Καρκαβίτσα, πρέπει να διανυκτέρευσαν σε κάποια χάνια, στα Ρουπάκια ή στη Σίμου. Χωρικοί, χανιάτες και χάνια είχαν ασφαλώς καμαρώσει και θαυμάσει, πολλές φορές, γυναίκες του Πλατάνου. Όμως, ποτέ άλλοτε τόσες πολλές, ταυτόχρονα και με το ίδιο ακριβώς φορτίο στην πλάτη. Ήταν η πρώτη και τελευταία φορά στα χρονικά της Ναυπακτίας!!! Γρηγόρης Γ. Βαρελάς Κείμενο 18-5-2006