3 jH faiH jBjajajajH jH jH jaiajajBiajajH rajH rajajajajaiH jaiH rsiajaJBJaJH JH iH JH JH JH JH JH JH JH JajH JH JH rajH jajH JH JH jajH raJH JH JajaJH JrajgJEiaJH JH iafgiaiafH iH r ΚΕΙΜΕΝΑ - ΕΙΚΟΝΕΣ: ΓΙΩΡΓΟΣ Μ Π ΑΓΑΝ ΑΣ 71LTιη ί.ηιη LnΠLi LnLiL-ηLtί-ηί.ηLtιη ιη ιη Llιη ιη LiLnιη ιη ιη ιη Lj] ΤΙΜΗ: 9.90€ Α Α Υ Ν Τ ΙΚ Η Γ Ρ Ά Α Α Η sisisisisisisisisisisisisisisisisisisisisisisismsis ΙΩ Ν Ε Σ ΑΘΗΝΑ 650η.X. 9.000 ΚΛΗΡΟΙ ΣΕ ΟΜΟΙΟΥΣ 30.000 ΚΛΗΡΟΙ ΣΕ ΠΕΡΙΟΙΚΟΥΣ SOO π.Χ. 15.000-20.000 ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ 50.000 ΠΕΡΙΟΙΚΟΙ 150.000-200.000 ΕΙΛΩΤΕΣ ΚΑΘΕ ΣΠΑΡΤΙΑΤΗΣ ΛΑΜΒΑΝΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΗΡΟΤΟΥ 70 ΜΕΔΙΜΝΟΥΣ ΚΡΙΘΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΕ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣΣΑ 12, ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΟΓΗ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΥΓΡΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ. (1 ΜΕΔΙΜΝΟΣ=51,84 ΑΙΤΡΑ) ΚΟΡΙΝΘΟΣ >ΑΡΓΟΣ • ΣΤ ΕΝ ΥΚΛ Α ΡΟ Σ ΟΡΟΣ ΠΑΡΝΩΝ (1957 μ.) ΣΙΔΗΡΟΣ ΜΑΡΜΑΡΟ ΜΕΣΣΗΝΙΑ ^ ΙΚΡϋΣΦΟΝΤΗά • ΣΠΑΡΤΗ ®§?ρΚΛΗΣ.-£ΥΡνΣ0 ΕΝΗΣ) •ΣΠΑΡΤΗ ΟΡΟΣ ΤΑΫΓΕΤΟΣ (2.409 μ.) ΚΡΟΚΕΑΙ ΑΡΚΟΥΔΕΣ. ΛΥΚΟΙ, ΑΛΕΠΟΥΔΕΣ, ΛΑΓΟΙ, ΕΛΑΦΙΑ, ΖΑΡΚΑΔΙΑ. ΑΓΡΙΟΚΑΤΣΙΚΑ, ΑΓΡΙΟΓΟΥΡΟΥΝΑ ΠΡΑΣΙΝΩΠΟΣ ΠΟΡΦΥΡΙΤΗΣ ΣΕ ΜΕΓΕΘΗ ΜΙΚΡΩΝ ΚΑΙ 1ΕΓΑΛΩΝ X ΑΛΙΚΙΩΝ ΓΙΑ ΑΚΟΣΜΗΣΗ ΛΟΥΤΡΩΝ, ',ΡΗΝΩΝ ΚΑΙ ΙΕΡΩΝ uHj3iarareraiHia]3jararajsiEJiJEjaiHi5jai5JH]BjarajaraLrareiErarEjaraisiHjajHiH]iJHJHjaraiHiaiarBiErH^ ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ. ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΕΝΑΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ 124 ΕΓΧΡΩΜΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ · ΠΑΝΩ ΑΠΟ 200 ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ · 20 ΧΑΡΤΕΣ · ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΜΑΧΩΝ ΚΑΙ ΔΟΜΗΣ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ · ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ- ΑΡΧΑΙΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ · ΜΟΝΑΔΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ ·ΠΙΝΑΚΕΣ ·ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΣΠΑΡΤΙΑΤΗ ΟΠΛΙΤΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΝΟΠΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟ ΤΟΥ Τ515ΐ515151515Ι515ΐ5151515151515Τ515Τ5151515ΐ515151515151515Γ1515Τ51ΕΠ5ΐ515151515^^ 0 ΑΛΥΝΤΙΚΗ ΓΡΑΑΛΗ ISBN: 987-960-98300-0-3 789609 830003 • ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ·Τ Υ Ν Δ Α ΡΙΔ ΕΙ ΚΑΙ ΑΤΡΕΙΔΕΣ (ΔΙΟΣΚΟΥΡΟΙ - ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΔΩΡΙΕΩΝ - ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΗΡΑΚΛΕΙΔΩΝ) · ΒΑΣΙΛΕΙΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ · ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ •Α' ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ·ΙΔΡΥΣΗ ΤΑΡΑΝΤΑ ·ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ (ΟΜΟΙΟΙ - ΠΕΡΙΟΙΚΟΙ - ΕΙΛΩΤΕΣ) ·ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ·ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΑ ·ΔΩΡΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ -ΛΑΚΩΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ •ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ·ΟΡΗΣΚΕΙΑ-ΓΙΟΡΤΕΣ ·ΝΑΟΣ ΧΑΛΚΙΟΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑΣ ·ΙΕΡΟ ΑΜΥΚΛΑΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ ·ΙΕΡΟ ΟΡΘΙΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ -ΤΟ ΞΟΑΝΟ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ •ΑΓΓΕΙΘΠΛΑΣΤ1ΚΗ-ΓΛΥΠΤΙΚΗ ·ΧΑΛΚΙΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΓΑΛΜΑΤΙΔΙΑ ·ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΝΑΓΛΥΦΑ ·ΓΟΡΓΟΝΕΙΑ ·Ο ΤΕΡΑΤΟΜΟΡΦΟΣΤΎΦΩΝΑΣ ·ΜΟΥΣΙΚΗ-ΧΟΡΟΣ ·ΜΑΧΗΤΩΝ ΥΣΙΩΝ (669 π.Χ.) •Β ’ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗΣ ·ΤΥΡΤΑΙΟΣ) ·ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΠΑΡΤΗΣ-ΤΕΓΕΑΣ ·ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΕΠΙΛΕΚΤΩΝ (545 π.Χ.) ·«ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ» ·ΑΝΤΙΤΥΡΑΝΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ •ΧΙΛΩΝ ·ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ Α' -ΔΗΜΑΡΑΤΟΣ ·ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ·ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ ·ΚΟΙΝΑ ΣΥΣΣΙΤΙΑ (ΦΙΔΙΤΙΑ) ·ΚΡΑΤΗΡΑΣ TOY VIX ·ΚΥΝΗΓΙ ·ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣΣΕΣ ·ΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ •ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ·ΠΛΑΤΑΝΙΣΤΑΣ - ΚΡΥΠΤΕΙΑ · Η ΔΙΑΜΑΣΤΙΓΩΣΗ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ ·ΑΘΛΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΝΕΩΝ ·Ο ΣΠΑΡΤΙΑΤΗΣ ΟΠΛΙΤΗΣ ( ΚΡΑΝΟΣ - ΛΟΦΙΟΣΤΑΤΗΣ -ΛΟΦΙΟ, ΘΩΡΑΚΑΣ -ΜΙΤΡΑ, ΠΕΡΙΒΡΑΧΙΟΝΙΟ - ΠΕΡΙΠΗΧΙΟ, ΠΕΡΙΜΗΡΙΔΕΣ - ΠΕΡΙΚΝΗΜΙΔΕΣ - ΠΕΡΙΣΦΥΡΙΑ -ΕΠΙΠΟΔΙΑ, ΔΟΡΥ -ΑΙΧΜΗ -ΣΤΑΥΡΩΤΗ ΡΑΣ -ΑΚΟΝΤΙΟ, ΤΕΛΑΜΩΝΑΣ -ΚΟΛΕΟΣ -ΞΙΦΟΣ, ΑΣΠΙΔΑ - ΠΟΡΠΑΚΑΣ - ΑΝΤΙΛΑΒΗ) ♦ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΟ ΚΡΑΝΟΣ ·ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ·ΟΙ 300 «ΙΠΠΕΙΣ» · ΜΟΡΕΣ ΙΠΠΙΚΟΥ · ΝΑΥΤΙΚΟ ·ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ · ΣΚΥΤΑΛΕΣ •ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ · Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΜΑΝΤΙΝΕΙΑΣ (418π.Χ.) ·ΕΝΩΜΟΤΙΑ-ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΥΑ ·ΟΙ ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ ΣΤΗ ΜΑΧΗ ·ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΕΙΜ ΕΝΑ - ΕΙΚΟΝΕΣ: ΓΙΩΡΓΟΣ Μ Π Α ΓΑ Ν Α Σ 2 Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ Ε 2 Μ ΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Α Ρ Χ Α ΙΑ Σ ΣΠΑΡΤΗΣ mBiismsmsimmmmmsmm Α Α Υ Ν Τ ΙΚ Η Γ Ρ Α Α Α Η razssmsiBizizm&mMmittm reiH iJeLfiiifa iiJifa re raja reiiiSja jiiifiiH JT a ja fa ja re is^ ^ ΣΤΓΑ ΡΤΙΑ ΤΕΣ! Μ ΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Α Ρ Χ Α ΙΑ Σ ΣΠΑΡΤΗΣ Συγγραφέας - Εικονογράφηση Γιώργος Μπαγανάς Εκδότης -Διευθυντής Γιώργος Ν. Χριστογιαννάκης, Δημιουργικό - Σελιδοποίηση - Εξώφυλλο Γιάννης Γιαννακόπουλος Διαχωρισμοί - Επεξεργασία εικόνας & Χαρτών Γιάννης Γιαννακόπουλος Εκτύπωση ΗΛΙΑΝΘΟΣ ΑΒΕΕ Σ. Γκρίτση 14,136 71 Αχαρναί Διάθεση - Διανομή Άργος Α.Ε. Πρακτορείο διανομήςΤύπου, Ιερά Οδός 150,12242 Αιγάλεω Εκδόσεις ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗ ΕΠΕ Λεωφόρος Μεσογείων 10, Αμπελόκηποι 11527, Αθήνα, τηλ.: (210) 7716390, 7714199, fax: (210) 7717357 www.hellenicdefense.gr, email: [email protected] Υπεύθυνος Σύμφωνα με το Νόμο Γιώργος Ν. Χριστογιαννάκης Απαγορεύεται σε οποιονδήποτε η αναδημοσίευση άρθρων, αποσπασμάτων, ή άλλου υλικού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. IS 1S l S 1515lST 5151515 l 5 l 5 l S E l 5 l 515TS 151£ 15 ii5151S 151M 5 TSl 5 lg l 5151H S 151g l 5 l 515 ! 51g l 5 l 5 l 5 ! 5 lS 151S l 5 l 5 Tg l 51i l 51 FZjaranuij^jaiHjziHjijaijararajziEJHjarHJErararajgjarara^^ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΛΑΚΕΔΑΙΜΩΝ................................................. 10 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ-ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ.........32 ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ................................................... 13 ΘΡΗΣΚΕΙΑ-ΓΙΟΡΤΕΣ..........................................36 ΤΥΝΔΑΡΙΔΕΣ ΚΑΙ ΑΤΡΕΙΔΕΣ............................. 14 • ΝΑΟΣ ΧΑΛΚΙΟΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑΣ...................... 36 • ΔΙΟΣΚΟΥΡΟΙ............................................. 17 • ΙΕΡΟ ΑΜΥΚΛΑΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ............... 36 • ΚΑΘΟΔΟΣΤΩΝ ΔΩΡΙΕΩΝ.......................... 18 • ΙΕΡΟ ΟΡΘΙΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ.......................... 37 . ΕΠΑΝΟΔΟΣΤΩΝ ΗΡΑΚΛΕΙΔΩΝ................... 18 ΤΟ ΞΟΑΝΟ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ.................... 39 ΒΑΣΙΛΕΙΣΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ................................... 22 ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ-ΓΛΥΠΤΙΚΗ............................. 40 ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ..................... 24 ΧΑΛΚΙΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΓΑΛΜΑΤΙΔΙΑ......... 42 Α' ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ............................ 24 ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΝΑΓΛΥΦΑ..................................... 44 ΙΔΡΥΣΗ ΤΑΡΑΝΤΑ............................................ 25 ΓΟΡΓΟΝΕΙΑ.....................................................48 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ........................................ 26 Ο ΤΕΡΑΤΟΜΟΡΦΟΣ ΤΥΦΩΝΑΣ..........................49 • ΟΜΟΙΟΙ................................................... 26 ΜΟΥΣΙΚΗ-ΧΟΡΟΣ............................................ 50 • ΠΕΡΙΟΙΚΟΙ.................................................26 ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΥΣΙΩΝ (669 π.Χ.)............................. 52 • ΕΙΛΩΤΕΣ...................................................26 Β' ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ............................52 ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ................................................... 28 • ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗΣ.......................................... 52 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΑ........................................28 • ΤΥΡΤΑΙΟΣ.................................................52 • ΒΑΣΙΛΕΙΣ-ΓΕΡΟΥΣΙΑ-ΕΦΟΡΟΙ-ΑΠΕΛΛΑ.........28 ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΠΑΡΤΗΣ-ΤΕΓΕΑΣ............................ 54 ΔΩΡΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ -ΛΑΚΩΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ..... 30 ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΕΠΙΛΕΚΤΩΝ (545 π.Χ.)...................... 54 Ι5151515151515151515ΐ515^5ΐ515ΐ515151515ΐ51515151515151515151?ί5151515151515151515151515151515151515ΐ5ΐ515151 «ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ»..................... 54 • ΠΕΡΙΜΗΡΙΔΕΣ-ΠΕΡΙΚΝΗΜΙΔΕΣ ΑΝΤΙΤΥΡΑΝΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ...............................54 -ΠΕΡΙΣΦΥΡΙΑ -ΕΠΙΠΟΔΙΑ.......................... 79 ΧΙΛΩΝ........................................................... 56 • ΔΟΡΥ -ΑΙΧΜΗ -ΣΤΑΥΡΩΤΗΡΑΣ -ΑΚΟΝΤΙΟ...79 ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ Α'- ΔΗΜΑΡΑΤΟΣ..........................56 • ΤΕΛΑΜΩΝΑΣ-ΚΟΛΕΟΣ-ΞΙΦΟΣ..................79 ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ............... 58 • ΑΣΠΙΔΑ-ΠΟΡΠΑΚΑΣ-ΑΝΤΙΛΑΒΗ............... 79 ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ................................................... 58 ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΟ ΚΡΑΝΟΣ...................................... 81 ΚΟΙΝΑ ΣΥΣΣΙΤΙΑ (ΦΙΔΙΤΙΑ)................................ 60 ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ..................86 ΚΡΑΤΗΡΑΣ TOY VIX...........................................62 ΟΙ 300 «ΙΠΠΕΙΣ».............................................. 89 ΚΥΝΗΓΙ...........................................................65 ΜΟΡΕΣ ΙΠΠΙΚΟΥ.............................................. 90 ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣΣΕΣ............................................... 68 ΝΑΥΤΙΚΟ........................................................ 91 ΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ........................................... 70 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ............................. 94 ΑΘΛΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΝΕΩΝ.......... 72 ΣΚΥΤΑΛΕΣ...................................................... 95 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ................................74 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ............................96 ΠΑΑΤΑΝΙΣΤΑΣ - ΚΡΥΠΤΕΙΑ............................... 74 Η ΜΑΧΗΤΗΣ ΜΑΝΤΙΝΕΙΑΣ (418π.Χ.)................... 98 Η ΔΙΑΜΑΣΤΙΓΩΣΗΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ........................75 ΕΝΩΜΟΤΙΑ-ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΥΑ.............................100 Ο ΣΠΑΡΤΙΑΤΗΣ ΟΠΛΙΤΗΣ..................................76 ΟΙ ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ ΣΤΗ ΜΑΧΗ.............................. 106 • ΚΡΑΝΟΣ - ΛΟΦΙΟΣΤΑΤΗΣ - ΛΟΦΙΟ.............. 79 ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ........................................108 • ΘΩΡΑΚΑΣ - ΜΙΤΡΑ.....................................79 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ..............................................118 • ΠΕΡΙΒΡΑΧΙΟΝΙΟ-ΠΕΡΙΠΗΧΙΟ..................... 79 ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ............................120 l5T5lSlST151S15l5l515lETSl5riS15l51515l515l515TSl5151515T51gl51S15l5l5l5l5151Sl5nSl5ri5l515151SISl5l5151Sri51S151 Ν Ο Μ Ο ΙΣ Π Ε ΙΘ Ο Υ Π ΡΕΣΒΥ Τ ΕΡΟ Ν ΣΕΒΟ Υ ΓΝ Ω Ο Ι Σ ΕΑ Υ Τ Ο Ν ΑΡΧΕΙ Ν Τ Ε ΚΑΙ Α ΡΧΕΣΘ Α Ι Ν ΙΚ Α Ν Η Α Π Ο Α Α Υ Σ Θ Α Ι Π Ε ΙΘ Α Ρ Χ Η Σ Ε Σ Τ Ο Υ Σ Ν Ο Μ Ο Υ Σ ΣΕΒΑΣΟ Υ ΤΟ Μ ΕΓΑ ΛΥΤΕΡΟ Γ Ν Ω Ρ ΙΣ Ε Τ Ο Ν Ε Α Υ Τ Ο Σ Ο Υ Μ Α Θ Ε Ν Α Δ ΙΟ ΙΚ Ε ΙΣ Κ Α Ι Ν Α Δ Ι Ο Ι Κ Ε Ι Σ Α Ι Ν Α Ν ΙΚ Α Σ Ή Ν Α Π Ε Θ Α ΙΝ Ε ΙΣ * £ * ί _ Στο διάβα των αιώνων, πολλοί ήταν αυτοί που θαύμασαν το με γαλείο της Σπάρτης. Το ίδιο πολλοί, ήταν και αυτοί που μίσησαν, πολέμησαν και τελικά κατέστρεψαν την πόλη-στρατόπεδο. Όλοι οι προηγούμενοι, αλλά και οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες, δεν μας άφησαν πολλά περιθώρια, να κατανοήσουμε το πώς και το γιατί, όλα ήταν διαφορετικά στην πολιτεία των Λακεδαιμονίων. Ακόμα και σήμερα, δεν υπάρχει τρόπος να καταγραφούν όλα τα αρχαιολογικά ευρήματα που υπάρχουν και είναι διασκορπισμένα σε συλλογές και σε μουσεία σ'όλο τον κόσμο. Ό,τι λοιπόν δεν ισοπέδωσαν οι Γοτθικές ορδές του Αλάριχου (396 μ.Χ.) και δεν κονιορτοποίησε ο Γάλλος Αββάς Fourrmont (1730 μ.Χ.), καθώς και όσα περιγράφουν τα κείμενα των αρχαίων ιστορικών, σκιαγραφούν την εικόνα της Δωρικής Σπάρτης στα αρχαϊκά και πρώιμα κλασσικά χρόνια. Αυτή την πόλη και τους ανθρώπους της προσπάθησα να εικονο γραφήσω. Από την εγκατάσταση των Δωριέων στη Λακωνία (1000 π.Χ.) μέχρι τους Περσικούς Πολέμους (480 π.Χ.). i&m -sgtgKMapKat Γ ΑΚΡΑ ΤΗ Σ ΜΑΑΕΑΣ ΑΚΡΑ ΤΑΙΝ Α ΡΟ Ν ΚΥΘ Η ΡΑ Λ Α Κ Ε Δ Α ΙΜ Ω Ν Λακεδαίμων είναι η εύφορη κοιλάδα του Ευρώτα, όπου η κόρη του, η Σπάρτη, παντρεύτηκε το Λακεδαίμονα, το γιό της Ταϋγέτης. Λακεδαίμων είναι η ιερή γη των δίδυμων αδελφών της Ωραίας Ελένης, του Κάστορος και του Πολυδεύκη. Λακεδαίμων είναι ο Πόρνων και οΤαΰγετος με τα πολύτιμα ορυκτά και τα πολλά θηράματά τους. Λακεδαίμων είναι ο τόπος όπου νομοθέτησε ο Λυκούργος και τραγούδησε ο Τυρταίος, όπου έζησε ο φιλόσοφος Χίλων και υπερασπίστηκε ο θρυλικός βασιλιάς Λεωνίδας. Λακεδαίμων είναι η χώρα των πολεμιστών αλλά και των ειλώτων, της ελευθερίας αλλά και της απομόνωσης. Η Λακεδαίμων τελικά, ήταν και αυτή, χώρα ελληνική. u ΛΕΑΕ Μ ΥΛΗ Σ ΕΥΡΩΤΑΣ Ι 12 Ι ΤΤΟΛΥΚΑΩΝ (Μ ΕΣΣΗ Ν Η ) mmmmmsmmMEsm Π Ρ Ο ΪΣ Τ Ο Ρ ΙΑ s is is is is is is is m s is ig ig Σΰμφωνα με την παράδοση των αρχαίων Λακε Ο γιος του Λακεδαίμονα και της Σπάρτης ήταν δαιμονίων, πρώτοι κάτοικοι της περιοχής ήταν οι Λέ ο ΑΜΥΚΛΑΣ, που ίδρυσε την ομώνυμη πολίχνη. λεγες. Από το βασιλιά τους Λέλεγα, ξεκίνησε η γενιά των ιστορικών προσώπων, που με τα ονόματά τους Από τους γιους τοΰ, ο μεγαλύτερος ΑΡΓΑΛΟΣ και στη συνέχεια ο ΚΥΝΟΡΤΑΣ τον διαδέχτηκαν στο καθόρισαν την περιοχή. θρόνο, ενώ ο μικρότερος ΥΑΚΙΝΘΟΣ σκοτώθηκε Ο ΛΕΛΕΞ είχε δύο γιους, το ΜΥΛΗ και τον ΠΟΛΥ κατά λάθος από τον ερωτευμένο Απόλλωνα, που τον ΚΛΩΝΑ. Ο Πολυκάων παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά του Άργους ΜΕΣΣΗΝΗ και αφού κατέλαβε τη μεταμόρφωσε σε άνθος. χώρα δυτικά της Λακεδαίμονος, έδωσε στην περιοχή Γοργοφόνη, κόρη του μυθικού ήρωα Περσέα. Από το όνομά της και εγκαταστάθηκε στην Ανδανία. Ο γιος του Μύλη, ΕΥΡΩΤΑΣ, που τον διαδέχτηκε στο το γάμο αυτό, γεννήθηκε ο περίφημοςΤΥΝΔΑΡΕΩΣ, γενάρχης της δυναστείας των Τυνδαριδών, των πρω θρόνο, διοχέτευσε στη θάλασσα, το νερό που λίμναζε ταγωνιστών του Τρωϊκού πολέμου. Ο ΟΙΒΑΛΟΣ, γιος του Κυνόρτα, παντρεύτηκε τη στην κοιλάδα και το ποτάμι που έμεινε να ρέει, ονο Ο ΙΠΠΟΚΟΩΝ, όμως, ως μεγαλύτερος, αμφι μάστηκε Ευρώτας. σβήτησε τη βασιλεία από τονΤυνδάρεω και με τη Η ΣΠΑΡΤΗ, κόρη του Ευρώτα, παντρεύτηκε το ΛΑ ΚΕΔΑΙΜΟΝΑ, γιο της ΤΑΫΓΕΤΗΣ και του Δία. Έτσι η ωξε από τη Σπάρτη. Ο Τυνδάρεως κατέφυγε στη χώρα και οι κάτοικοί της πήραν το όνομα του βασιλιά Πελλάνα ή κατ'άλλους στη Μεσσήνη, αλλά με τη Λακεδαίμονα, ο Ταΰγετος πήρε το όνομά της μητέρα βοήθεια του Ηρακλή, επέστρεψε και πάλι ως βασι λιάς στη Σπάρτη. τοΰ και η πόλη που ίδρυσε, το όνομα της γυναίκας του. βοήθεια του άλλου αδελφού, ΙΚΑΡΙΟ Υ, τον εκδί >MYKHNAI ΑΡΓΟΙ· • ΤΥΡΙΝΣ ΑΝΔΑΝΙΑ· ΜΕΣΣΗΝΙΑ *ΠΕΛΛΑΝΑ ΣΠΑΡΤΗ * · ΘΕΡΑΠΝΗ β ΑΜΥΚΑΑ! Έ να από τα δ ύ ο χρυσά κύπελλα μ υκηνα ϊκής εποχής που β ρ έθ η κα ν στο θολω τό τάφο του Βαφ είου (αρχαία Φάρις) και χ ρ ο ν ο λ ο γή θ η κ α ν στα μέσα της δεύτερ ης χιλιετίας (1500 π.Χ.). Τ α κρητικά στοιχεία σ την τεχνοτροπία των κυπέλλων μ α ρτυρούν και τις επαφές της Λ α κεδα ίμονος με την Κρήτη, πιθανόν, μέσω των Κ υθή ρω ν - Αντικυθήρω ν. taranirararai Τ Υ Ν Δ Α Ρ ΙΔ Ε Σ Κ Α Ι Α Τ Ρ Ε ΙΔ Ε Σ issisi-nsun Από τη σύζυγό ίου Λήδα, ο Τυνδάρεως απέκτησε Με το θάνατο των Διοσκούρων και την επιστροφή τους δίδυμους ΚΑΣΤΟΡΑ και ΠΟΛΥΔΕΥΚΗ, που από την Τροία, η βασιλεία περνάει στο Μενέλαο. Η ονομάζονταν Τυνδαρίδες. Σύμφωνα με την παρά δοση, επειδή στη σύλληψή τους βοήθησε ο Δίας, ΕΡΜΙΟΝΗ, το πρώτο και μοναδικό παιδί του Μενέ λαου και της Ωραίας Ελένης, παντρεύτηκε τον ξάδελ- ονομάστηκαν και ΔΙΟΣΚΟΥΡΟΙ. Όμως ο Δίας, σα- φό της ΟΡΕΣΤΗ, γιο του Αγαμέμνωνα. Οι μύθοι που γηνευμένος από την ομορφιά της Λήδας, μεταμορ υπήρχαν γύρω από τον Ορέστη, ενέπνευσαν τους φώθηκε σε κύκνο και έσμιξε ερωτικά μαζί της. Από μεγάλους τραγικούς συγγραφείς και σύμφωνα με την το αυγό του κύκνου, βγήκε η Ωραία ΕΛΕΝΗ, που η τραγωδία «Ιφιγένεια ενΤαύροις»του Ευριπίδη, ο Ορέ- αρπαγή της από τον Πάρη, έγινε η αιτία να ξεκινήσει στης εμπλέκεται με το ξόανο της Άρτεμης, που, όπως ο Τρωικός Πόλεμος. Η Ελένη και η αδελφή της ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ, θα δούμε παρακάτω, υπήρχε στο ιερό της Ορθιας Αρτέμιδος, το σημαντικότερο ιερό της Σπάρτης. Ο γιος του Ορέστη, ΤΙΣΑΜΕΝΟΣ, που τον διαδέ παντρεύτηκαν τους Ατρείδες (γιους του Ατρέα) ΜΕ ΝΕΛΑΟ και ΑΓΑΜΕΜΝΩΝΑ από τις Μυκήνες. Αξίζει χτηκε στο θρόνο, αντιμετώπισε τους Δωριείς, όταν να σημειώσουμε εδώ, ότι η κόρη του Ικάριου ήταν η αυτοί εγκαταστάθηκαν στη Λακωνική και έτσι υπήρξε ΠΗΝΕΛΟΠΗ, η γυναίκα του ΟΔΥΣΣΕΑ. ο τελευταίος βασιλιάς της προδωρικής Σπάρτης. ΚΑΣΤΩ Ρ - Π Ο ΛΥΔ ΕΥ ΚΗ Σ - Κ Λ Υ Τ Α ΙΜ Ν Η Σ Τ Ρ Α - ΕΛ ΕΝ Η (Δ ΙΟ ΣΚ Ο Υ ΡΟ Ι) (Α ΓΑ Μ ΕΜ Ν Ω Ν ) (Μ ΕΝ ΕΛ Α Ο Σ) Μ ο να δ ική π υραμοειδής στήλη με ανάγλυφες παραστάσεις στις τέσσερις πλευρές της. Στις δ ύ ο σ τενότερες πλευρές υπάρχουν φίδια που ξετυλίγονται, ενώ τα δ ύ ο ζεύγη στις άλλες πλευρές πιθανόν α π οδίδουν τον Αγαμέμνω να με την Κλυταιμνήστρα ή την Ελένη και τον Πάρη ή το Μ ενέλα ο με την Ελένη. Το ένα ζεύγος είναι αγκαλιασμένο και κρατάει στεφάνι, ενώ στο άλλο ο άντρας προσπαθεί να μαχαιρώσει τη γυναίκα. Η λατρεία των Δ ιο σ κο ύρω ν εξαπλώθηκε σ ' όλο σ χεδόν τον ελληνικό κόσ μο, ενώ ο ιΤ υ νδα ρ ίδες και οι Ατρείδες αποτέλεσαν θέματα καλλιτεχνικώ ν δημιουργημά τω ν σε πανελλήνια κλίμακα. (πάνω) Χ άλκινο έλασμα από το Ηραίο του Ά ργους που απεικονίζει το φ ό ν ο της Κασσάνδρας από την Κλυταιμνήστρα (700 - 650 π.Χ.). (κάτω) Σ κ η ν ή από αττικό μ ελα νόμ ορφ ο αμφορέα του Εξηκία, με θέμα τη ν επιστροφή των Δ ιο σ κο ύ ρω ν στο πατρικό σπίτι. Από αριστερά, δια κρίνουμε τον Π ο λυ δ εύ κη να παίζει με το πιστό του σκυλί, τη Λ ή δ α να π ροσφέρει κάποιο άνθος σ τον Κάστορα, ενώ ο Τυνδάρεω ς χαϊδεύει τη μ ο υ σ ο ύ δα του α λόγου του Κά σ τορα .Τη σ κη νή συμπληρώνει το παιδί που μεταφέρει κάθισμα με κάποια ενδύματα. ι 15 Οι δίδυμοι αδελφοί Κάστωρ και Πολυδεύκης, κυ- ριστικά παραδείγματα από μία σειρά ανάλογων έρ- ριάρχησαν στη λατρεία των έντονα θρησκευόμενων γων τοΰ 6ου και 5ου αιώνα π.Χ., όπου οι Διόσκουροι Σπαρτιατών.Τα ανάγλυφα Ι και II αποτελούν χαρακτη- συμβολίζονται με διάφορους τρόπους. Ι. Στο ανάγλυφο Ι οι Δ ιό σ κο υ ρο ι παριστάνονται σα νέοι που στέκονται αντικριστά, έχοντας ανάμεσά τους δ ύ ο υπερμεγέθεις αμφορείς, σ ύμβολα και αυτοί των Δ ιοσ κούρω ν. Στο αέτωμα, δεξιά και αριστερά από το αυγό, υπ άρχουν τα έρποντα φίδια που μαζί με το σ ύμ βο λο των δοκά νω ν (ανάγλυφο II) αποτέλεσαν επίσης, συνοδευτικά σ ύμ βολα σ την εικονογραφ ία των Δ ιοσκούρω ν. Τα παράξενα δόκα να σχηματίζονταν από κάθετα κομμάτια ξύλου που δ ένο ντα ν με άλλα οριζόντια, ενώ η δια κόσ μησ ή τους πρέπει να ήταν μεταλλική (εικόνα III). Στ η ν εικόνα IV βλέπ ουμε μία εκδ ο χή έγχρω μης απ όδοσης του α νάγλυφου II με τα δόκανα. II r5JEIWEJZi1SJrHHJ5JlE!JEfEi5 Δ ΙΟ Σ Κ Ο Υ Ρ Ο Ι Κατά τον Πίνδαρο, ο Πολυδεύκης ήταν γιος του Δία, σκουρους την προστασία τους στον πόλεμο, μετα ενώ ο Κάστωρ ήταν μόνο γιος του Τυνδάρεω. 'Οταν πέ θανε ο Κάστωρ, ο Πολυδεύκης, με τη συγκατάθεση του φέροντας στις εκστρατείες τους τα ιερά δόκανα. Και Δία, ζούσε μία μέρα σαν αθάνατος δίπλα στο Δία και στην πόλη, κρατούσε μαζί του το ένα ομοίωμα. Έτσι, μία μέρα στον τάφο του αδελφού τοΰ, στη Θεράπνη. Αυτό το δέσιμο των δύο αδελφών συμβόλιζαν τα δόκανα. Έτσι οι Σπαρτιάτες ζητούσαν από τους Διό όταν αργότερα, ένας από τους δύο βασιλείς έμενε ο αθάνατος Πολυδεύκης παρέμενε για να προστα τεύει την πόλη, ενώ ο θνητός Κάστωρ οδηγούσε το στράτευμα στη μάχη. 17 taiaiaiBiaisn: Κ Α Θ Ο Δ Ο Σ Τ Ω Ν Δ Ω Ρ ΙΕ Ω Ν 51515151515151 Οι Δωριείς, λαός της Κεντρικής Ελλάδας, είχαν ξέχασαν την οφειλή τους. Ο Αιγίμιος υιοθέτησε τον αρχηγό και νομοθέτη τον Αιγίμιο. Όταν οι Δωριείς Ύλλο και μοίρασε το βασίλειό του σ'αυτόν και τους ήρθαν σε πόλεμο με τους Λαπίθες που κατοικού δύο γιους του, τον Δύμαντα και τον Πάμφυλο. σαν στον Όλυμπο, ο Αιγίμιος ζήτησε τη βοήθεια Στα ονόματα των τριών αντιστοιχούν τα τρία φύλ λα (Υλλείς, Δυμάνες και Πάμφυλοι) που αποτέλεσαν τοΰ Ηρακλή. Ο Ηρακλής χάρισε τη νίκη στους Δωριείς και όταν ο γιος του, Ύλλος, ζήτησε τη βοήθειά τους, αυτοί δεν τη βάση της κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης, στις περιοχές που εγκαταστάθηκαν οι Δωριείς. Α ΙΓ ΙΜ ΙΟ Σ Η ΡΑ ΚΛ Η Σ ΥΑΛΟΣ (ΥΛΛ ΕΙΣ) ΤΤΑΜΦΥΛΟΣ (Π Α Μ Φ Υ Λ Ο Ι) ΔΥΜΑΣ (ΔΥΜ ΑΝΕΣ) raraiaxa Ε Π Α Ν Ο Δ Ο Σ Τ Ω Ν Η Ρ Α Κ Λ Ε ΙΔ Ω Ν tasisisi Στην αινιγματική περίοδο των χρόνων μετά τον Τρωικό Πόλεμο (1100 π.Χ.), τους ονομαζόμενους «Σκοτεινούς χρόνους», συντελείται η κάθοδος των Δωριέων με τους Ηρακλείδες, που με τη βοήθεια των Αιτωλών, πέρα σαν με πλοία από τη Ναύπακτο στην Πελοπόννησο. Τον Ύλλο, σύμφωνα με την παράδοση, είχε εκδιώξει από την Πελο πόννησο ο βασιλιάς των Μυκηνών Ευρυσθέας. Έτσι τα δισέγγονο του Ύλλου και απόγονοι του Ηρακλή, Αριστόδημος, Κρεσφόντης καιΤήμενος, επανήλθαν στην πατρίδα τους και για αυτό θεωρείται η «Κάθοδος των Δωριέων» και ως «Επάνοδος των Ηρακλειδών». Οι Δωριείς κυριάρχησαν στο μεγαλύτερο τμήμα της Πελο ποννήσου. Ο Κρεσφόντης πήρε τη Μεσσηνία, οΤήμενοςτην Αργολίδα και οι Αιτωλοί πήραν την πόλη Ήλιδα, που αργότερα έγινε η διοργανώτρια πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων. Στη Λακωνία, οι παλιοί κάτοικοι, Λέλεγες και Αχαιοί, υπό την ηγεσία του Τισαμενού, αφού αρχικά αντιστάθηκαν, κατέφυγαν στη βόρεια Πελοπόννησο, στην περιοχή του Αιγιαλού. Εκεί, επειδή οι Ίωνες κάτοικοι αρνήθηκαν να τους δεχθούν, κατέλαβαν την πόλη Ελίκη και μετονόμασαν την περιοχή σε Αχάία. Στη Σπάρτη εγκαταστάθηκαν οι δίδυμοι γιοί του ήδη νεκρού Αρι στόδημου, ο Προκλής και ο Ευρυσθένης. ΚΡΕΣΦΟ ΝΤΗΣ Τ Η Μ ΕΝ Ο Σ ΙΟ Ξ Β Β ΕΒ Ι Β Ξ 2 Ξ 9 Π ΡΟ Κ Λ Η Σ - ΕΥΡΥΣΘ ΕΝΗΣ (ΣΠΑΡΤΗ) Α ΑΙΤΩΛΙΑ ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ ΕΛΙΚΗ · ΑΘΗΝΑ ΚΟΡΙΝΘΟΣ (ΔΟΕΙΕΙΣ) I I W/\Ul ΑΡΓΟΣ (T B M fN O I) ΜΕΣΣΗΝΙΑ (ΚΡΕΣΦΟΝΤΗΣ) • ΣΠΑΡΤΗ (ΠΡΟΚΛΗΣ-ΕΥΡΥΣΘΕΝΗΣ) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως γνήσιους απογόνους του μυθικού ήρωα Ηρακλή, ο οποίος αποτελούσε και το πρότυπο του Σπαρτιά τη οπλίτη. Στην εικόνα βλέπουμε τον Ηρακλή, σε ρεαλιστική απόδοση από χάλκινο ειδώλιο, να φορά χάλκινο θώρακα και να είναι τυλιγμένος με δέρμα λιονταριού (λεοντή). Ι 19 ΑΙΓΥΤΙΣ >ΑΙΓΥΣ ΠΕΑΛΑΝΑ ΣΕΛΛΑΣΙΑ ΣΠΑΡΤΗ ΑΜΥΚΛΑΙ ΦΑΡΙΣ ΓΕΡΟΝΘΡΑΙ ΕΛΟΣ ΓΥ0ΕΙΟΝ ΑΚΡΙΑΙ ΒΟΙΑΙ Με την πρώτη εγκατάσταση των Δωριέων στη Λα πιθανόν Βοϊαί. Οι έξι πόλεις συγκροτούσαν τη Δωρική Εξά- κεδαίμονα, δημιουργήθηκαν έξι περιφέρειες με τις εξής πολη, ενώοιτέσσερις κώμες (ωβές), Πιτάνη, Λίμναι, Μεσόα πόλεις-κέντρα: Σπάρτη, Αμύκλαι, Φάρις, Αίγυς, Λας και και Κυνόσουρα, αποτέλεσαν τον πυρήνα της Σπάρτης. Λ Ω Ρ ΙΚ Η ΕΞΑ Π Ο ΛΙΣ ΣΠΑΡΤΗ ΑΜ ΥΚΛΑΙ Φ Α Ρ ΙΣ Α ΙΓΥ Σ ΛΑΣ ΒΟΪΑΙ ΣΠΑΡΤΗ Π ΙΤΑ Ν Η Μ ΕΣΟ Α Λ ΙΜ Ν Α Ι ΚΥΝΟΣΟΥΡΑ Σταδιακά οι Σπαρτιάτες αποκτούσαν πολιτική και του Ευρυσθένη καιτου Προκλή,Άγη και Ευρυπώντα, διοικητική οργάνωση με κύριο χαρακτηριστικό τη δι κυριάρχησαν για τα επόμενα 700 χρόνια, ενώ υπήρξε και ένα τρίτο ισχυρό γένος, οι Αιγείδες, που σταδιακά πλή βασιλεία. Τα δύο βασιλικά γένη, οι Αγιάδες και οι Ευρυπωντίδες, που κρατούσαν από τους απογόνους έχασε τη δύναμή του και εξέπεσε. Το δεύτερο μισό τοΰ 10ου αιώνα οι Σπαρτιάτες της Κυνουρίας και της Αιγύτιδας, κινήθηκαν ΝΑ άρχισαν τις προσαρτήσεις πόλεων της Λακωνικής, με πρώτες την Πελλάνα και τη Σελλασία.'Οταν ολο προς τις πόλεις Αμύκλες, Φάριδα και Γερόνθρες, καταλήγοντας στην πόλη Έλος και τις παράκτιες κλήρωσαν την προς βορρά επέκταση με περιοχές περιοχές. * ΝΕΕΣ Π ΡΟ ΣΑΡΤΗ ΣΕΙΣ (9 50-700 π.χ.)* Α ΓΙΑ Δ ΕΣ ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ Β Α ΣΙΛ ΕΙΣ ΕΥΡΥΠΩ ΝΤΙΔΕΣ ΚΙΝΟΥΡΙΑ ΑΙΓΥΤΙΣ Α μ υ κ λ α ι -Φα ρ ι ς -Γε ρ ο ν ο ρ α ι ΕΛΟΣ Εχ ε ς τ ρ α τ ο ς Α ρχέλαο ς ΤΗΛΕΚΛΟΣ ΑΛΚΑΜΕΝΗΣ ΠΡΥΤΑΝΙΣ ΧΑΡΙΛΑΟΣ Οι α κριβείς χρ ονολογίες τω ν γεγονότω ν τη ς περ ιόδο υ α υ τή ς δεν είναι τα υτοποιημένες με ακρίβεια. Γ ΐ αυτό και σ το ν πα ρ ακά τω κατάλογο τω ν β ασιλέω ν όπω ς και σ τα κεφ άλαια τω ν Μ εσ σ η νια κώ ν πολέμω ν δεν χρ η σ ιμ ο π οιού ντα ι χρονολογίες. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε, ότι οι Σπαρτιάτες ϊκών ηθών ή είναι τρόπος ενσωμάτωσης και Αχαιών, αντιμετώπισαν διαφορετικά τους κατοίκους των πε στην υπό διαμόρφωση καινούργια «πολιτεία» των ριοχών που προσάρτησαν. Τους κατοίκους των Αμυ- Λακεδαιμονίων. κλών τους ενσωμάτωσαν, τους κατοίκους της Αιγύτι Επίσης δεν γνωρίζουμε αρκετά για τη δομή της δας τους κατέταξαν στους «περίοικους» και αυτούς σπαρτιατικής κοινωνίας στη περίοδο αυτή (950-700 του Έλους τους έκαναν «είλωτες» (δούλους). Τέλος, π.Χ.). Εκτός από τα βασιλικά γένη πρέπει να υπήρχαν σε άλλες περιοχές άφησαν τους Αχαιούς κατοίκους ισχυρές οικογένειες (φρατρίες), οι αρχηγοί των οποίων μαζί με τους βασιλείς αποτελούσαν κάποιο σώμα εξου να φύγουν και εγκατέστησαν Δωριείς. Όμως αυτή η διαφορετική αντιμετώπιση των κα σίας, ίσως τον πρόδρομο της μετέπειτα Γερουσίας. τοίκων της Λακωνικής από τους Σπαρτιάτες καθώς Μόνο μια αναφορά του Παυσανία για τον Α-Μεσ- και η διατήρηση παλαιών συνηθειών, δεν ξεκαθαρί σηνιακό πόλεμο που ακολούθησε την κατάκτηση ζουν τις σχέσεις που αναπτύχτηκαν ανάμεσα στους της Λακωνικής, μας δίνει κάποια εικόνα για τη στρα δωρικούς και προδωρικούς πληθυσμούς. Δεν γνω τιωτική οργάνωση. Αναφέρει λοιπόν, ότι ο στρατός ρίζουμε π.χ. αν η λατρεία των Διοσκούρων και των των Σπαρτιατών είχε παραταχθεί χωρισμένος σε τρία Αχαιών βασιλέων, Μενέλαου και Ορέστη, είναι προϊόν πολιτικής των Σπαρτιατών για οικειοποίηση των αχα μέρη, με τους δύο βασιλείς δεξιά και αριστερά και τον Αιγείδη Ευρυλέοντα στη μέση. ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ ΕΥΡΥΑΕΠΝ ΘΕΟΠΟΜΠΟΣ (ΑΓΙΑΔΗΣ) (ΑΙΓΕΙΔΗΣ) (ΕΥΡΥΠΠΝΤΙΔΗΣ) γηιηιβπι ΒΑΣΙΛΕΙΣ ΤΗΣ ΣΠ ΑΠΑΔΕΧ ΑΓΙΣ Α ΕΧΕΣΤΡΑΤΟΣ ΟΣΑ Α ΡΧ ΕΛ Α Ο Σ ΤΗ ΛΕΚΛΟ Σ ΑΛΚΑΜ ΕΝ Η Σ ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ ΕΥΡΥΚΡΑΤΗΣ Α Ν Α Ξ Α Ν Δ ΡΟ Σ ΕΥΡΥΚΡΑΤΙΔΑΣ Α Ν Α Ξ Α Ν Δ Ρ ΙΔ Α Σ Β ΕΝΗΣ Λ Ε Ω Ν ΙΔ Α Σ Α 490-480 Π.Χ, ΑΡΚΕΣΙΛΑΣ Β ’ Ο βασιλιάς Αρκεσίλας Β' από την ελληνική αποι- μένα. Στο αριστερό του χέρι κρατάει σκήπτρο και κία της Κυρήνης (Λιβύη), όπως εικονίζεται σε λακω- κάθεται σε πτυσσόμενο σκαμνί (δίφρο) που σαν νική κύλικα (565-500 π.Χ.). Ο Αρκεσίλας φοράει στο κάθισμα υπήρχε και στη Σπάρτη. Διακρίνουμε επί- κεφάλι του πέτασο, το μουστάκι του είναι ξυρισμένο και έχει τα μαλλιά του πολύ μακριά αλλά περιποιη- σης, τις δετές μπότες του (ενδρομίδες) με τη διπλή σειρά κουμπιών. ΤΗΣ 900-480 π.Χ. m ΕΥΡΥΤΤΠΝΤΙΔΕΣ ΕΥΡΥΠΩ Ν Π ΡΥΤΑΝ ΙΣ ΤΤΟΛΥΔΕΚΤΗΣ ΕΥΝΟ Μ Ο Σ Χ Α ΡΙΛ Α Ο Σ Ν ΙΚ Α Ν Δ ΡΟ Σ Θ ΕΟ Π Ο Μ Π ΟΣ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ ΙΔ Α Σ Α Α Ρ Χ ΙΔ Α Μ Ο Σ Α ' Α Ν Α Ξ ΙΛ Α Σ Λ Ε Ω Τ Υ Χ ΙΔ Α Σ Α ΙΠ Π Ο ΚΡΑΤΙΔ ΑΣ Α ΓΑ ΣΙΚ Λ Η Σ ΑΡΙΣΤΩ Ν ΔΗ Μ Α ΡΑΤΟ Σ Λ Ε Ω Τ Υ Χ ΙΔ Α Σ Β 491-469 Π.Χ. ΔΙΑΣ Ο Δίας, ο «βασιλιάς των θεών», εικονίζεται σε λα- Αν και δεν υπάρχουν πληροφορίες για ειδική ενδυ- κωνική κύλικα των πρώιμων αρχαϊκών χρόνων, επίσης μασίατων βασιλέων της Σπάρτης θα μπορούσαν αυ- χωρίς μουστάκι, με μακριά καλοχτενισμένα μαλλιά και τοί να ξεχώριζαν με κάποιο σκήπτρο ή ραβδί (βακτη- την ενδυμασία τοΰ διακοσμημένη με πολλά μοτίβο. ρία) και κάποια διακόσμηση στην ενδυμασία τους. m ΕΠ ΕΚΤΑΣΗ Σ Τ Η Ν Π Ε Λ Ο Π Ο Ν Ν Η Σ Ο H ! Την εποχή που οι άλλοι Έλληνες ξεκινούσαν τον νες και αιματηρές συγκρούσεις. αποικισμό, οι Σπαρτιάτες θέλησαν να λύσουν το Ενδιάμεσα των δύο πολέμων, έγινε και η μάχη πρόβλημα της έλλειψης νέων εδαφών, με το να ει των Υσιών (669 π.Χ.) όπου οι Σπαρτιάτες νικήθηκαν σβάλλουν στη Μεσσηνία. Για την εγκαθίδρυση της από τους Αργείους. Η κοινή καταγωγή με τους Δω κυριαρχίας της, η Σπάρτη χρειάστηκε να διεξάγει σε ριείς της Μεσσηνίας και του Άργους, δεν εμπόδισε τους Σπαρτιάτες στα επεκτατικά τους σχέδια. διάστημα αιώνα (750-650 π.Χ.) τους Α' και Β' Μεσσηνιακούς πολέμους που κέρδισε μετά από πολύχρο Α 'Μ Ε Σ Σ Η Ν Ι Α Κ Ο Σ Π Ο Λ Ε Μ Ο Σ 15151515151 Οι ιστορικοί τον χρονολογούν στο δεύτερο μισό θένας, αναμετρήθηκαν πολλές φορές, μέχρις ότου του 8ου αιώνα (750-700 π.Χ.), κράτησε είκοσι χρόνια οι Μεσσήνιοι αποσύρθηκαν στο όρος Ιθώμη όπου και τα στοιχεία που υπάρχουν τόσο για την έναρξη τελικά το εγκατέλειψαν νικημένοι μετά και το θάνατο όσο και τη διεξαγωγή του καλύπτονται πολλές φορές του βασιλιά και ήρωά τους Αριστόδημου. Οι νικητές Σπαρτιάτες μοιράστηκαν με κλήρους από διάφορους μύθους. Οι δύο αντίπαλοι με τους συμμάχους τους ο κα Ι την περιοχή της Στενυκλάρου, στους συμμάχους τους ΣΙΚΥΩΝ 720 Π.Χ. ΠΡΩΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ ΣΤΟΥΣ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ. ΟΛΥΜΠΙΑ ΜΕΣΣΗΝΙΟΙ ΣΙΚΥΩΝΙΟΙ ΑΡΓΕΙΟΙ ΑΡΚΑΔΕΣ ΣΤΕΝΥΚΛΑΡΟΣ Ιθώμη ( 8 0 0 μ .) Α ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ (ΑΓΙΑΔΗΣ) ΘΕΟΠΟΜΠΟΣ (ΕΥΡΥΠΩΝΤΙΔΗΣ) ΟΙ ΑΣΙΝΑΙΟΙ ΕΙΧΑΝ ΚΑΤΑΦΥΓΕΙ ΣΤΗ ΛΑΚΩΝΙΑ ΔΙΩΓΜΕΝΟΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΡΓΕΙΟΥΣ. ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΙΔΡΥΣΑΝ ΤΗ ΝΕΑ ΑΣΙΝΗ. Ρ ΑΦΟΡΜΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΗΤΑΝ Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΙΔΗ ΒΑΣΙΛΙΑ ΤΗΛΕΚΛΟΥ ΑΠΟ ΜΕΣΣΗΝΙΟΥΣ. Ο ΤΗΛΕΚΛΟΣ ΕΙΧΕ ι ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕΙ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ ΣΤΗ ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΟΥ ΝΕΔΟΝΤΑ. Ασιναίους παραχώρησαν το νότιο άκρο του Μεσσηνιακού κόλπου, ενώ στους Μεσσήνιους επέβαλλαν τους εξής όρους: στη Σπάρτη. - Να στέλνουν αντιπροσωπείες μαυροφορεμένων Μεσσηνίων σε κηδείες Σπαρτιατών βασιλέων, για να - Να ορκιστούν ότι δεν θα επαναστατήσουν. -Το μισό της παραγωγής τους να αποδίδεται συμμετέχουν στο πένθος. -Οι ποινές των παραβατών θα ήταν αυστηρές. ΙΔ Ρ Υ Σ Η Τ Α Ρ Α Ν Τ Α Με το τέλος του πολέμου, Σπαρτιάτες, πιθανόν νόθα παιδιά γεν νημένα κατά τη διάρκεια του πολέμου (Παρθενίαι), διωγμένοι από τη Σπάρτη, ίδρυσαν τονΤάραντα (706 π.Χ.). ΟΤάραντας ήταν η μοναδική αποικία των Σπαρτιατών στην Κάτω Ιταλία και αποτέλεσε σημαντικό κέντρο της Μεγάλης Ελλάδας. Με το τέλος του Α' Μεσσηνιακού πολέμου η Σπάρτη αναδείχτηκε σε ηγετική δύναμη. Συγχρόνως, το τέλος του πολέμου σηματοδότησε την ακμή της στις τέχνες και τα γράμματα. Πρίν περάσουμε στο Β' Μεσσηνιακό πόλεμο, είναι αναγκαίο να εξετάσουμε παράλληλα με τα ιστορικά γεγονότα, τα πολιτικό σύστημα, τα καλλιτεχνικά έργα και τη στρατιωτική οργάνωση των Λακεδαιμονίων. 25 rrnmmimmsm Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ε Σ ΤΑζιΕΙΣ ^msmsmsmm 0 πληθυσμός της Λακεδαίμονος διαιρούνταν σε τρεις κοινωνικές τάξεις. Τους «ομοίους», τους «περίοικους» και τους «είλωτες». OMOiOl Οι Σπαρτιάτες, αν και λιγότεροι πληθυσμιακά, απο μα του να ήταν όμοιοι, δεν το κληρονομούσαν αλλά το τελούσαν την τάξη των ομοίων. Όμοιοι, ήταν αυτοί που κατείχαν κλήρο γης, εκτελούσαν τις στρατιωτικές τους αποκτούσαν. Έτσι τυχόν αδυναμία, να ανταποκριθούν υποχρεώσεις και συμμετείχαν στα κοινά συσσίτια, δια βαστούν στην τάξη των «υπομειόνων», χάνοντας έτσι τηρώντας έτσι, πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Το δικαίω τα πολιτικά τους δικαιώματα. στις υποχρεώσεις τους, είχε ως αποτέλεσμα να υποβι ΠΕΡΙΟΙΚΟΙ Οι περίοικοι ήταν μεν ελεύθεροι, αλλά δεν είχαν Πλήρωναν εισφορά στη Σπάρτη και συμμετεί πολιτικά δικαιώματα. Κατείχαν κλήρους γης, αλλά χαν στις τάξεις του στρατού, είτε σα μάχιμοι, είτε σε λιγότερο εύφορες περιοχές. Ήταν οι επαγγελμα στη διοικητική μέριμνα. Η αυτονομία όμως που τίες και βιοτέχνες της εποχής, διότι στους Σπαρτι είχαν, ήταν πάντα κάτω από την εποπτεία Σπαρτιά άτες απαγορευόταν κάθε άλλη ενασχόληση, πέρα τη αρμοστή, όπως στα Κύθηρα, όπου ο αρμοστής από τα στρατιωτικά. λεγόταν «Κυθηροδίκης». ΕΙΛΩΤΕΣ Οι είλωτες ήταν το μεγαλύτερο πληθυσμιακά κομ ρίπου 1.000. Έτσι στρατολογήθηκαν είλωτες, δημι μάτι και το πιο αδικημένο. Οι είλωτες ήταν δούλοι, ουργώντας καινούργιες κατηγορίες πολιτών, όπως οι ανήκαν στο κράτος και όχι στους κυρίους τους, ήταν «Βρασίδειοι» και οι «Νεοδαμώδεις». Οι πρώτοι ήταν μόνο ντόπιοι Λάκωνες ενώ αργότερα και Μεσσήνιοι. Απαγορευόταν να πουληθούν και εργάζονταν στα στρατιώτες που πολέμησαν υπό το στρατηγό Βρα χωράφια, αποδίδοντας μέρος της συγκομιδής στον κληρούχο Σπαρτιάτη ή περίοικο. έτσι, διότι η λέξη νεοδαμώδης σημαίνει νέος πολίτης σίδα στη Μακεδονία και οι δεύτεροι ονομάστηκαν (δάμος=δήμος). Οι είλωτες αποτελούσαν το βοηθητικό προσωπικό Αν και η συμπεριφορά των Σπαρτιατών προς στο στράτευμα, ήταν οι κωπηλάτες στα πλοία και τους είλωτες ήταν από καταπιεστική έως απάνθρω σε περιπτώσεις ανάγκης συμμετείχαν κανονικά στις πη, αυτό δεν εμπόδισε τη δημιουργία προσωπικών μάχες και για αυτό κάποιοι απελευθερώνονταν. σχέσεων Σπαρτιατών με γυναίκες-είλωτες.Τα παιδιά Αργότερα από την εποχή που εξετάζουμε, λόγω των απωλειών από τους συνεχείς πολέμους, οι Σπαρ αυτών των σχέσεων, που ονομάζονταν «Μόθακες», τιάτες οπλίτες (όμοιοι) που είχαν απομείνει, ήταν πε τη σπαρτιατική αγωγή. μεγάλωναν με τα άλλα παιδιά και λάμβαναν μαζί τους ΝΕΟΔΑΜΩΔΕΙΣ Ι 26 Ι mmizmmsmimmm Λ Υ Κ Ο Υ Ρ Γ Ο Σ To πολιτειακό και πολιτικό σύστημα της Σπάρτης υπήρχαν νομίσματα παρά μόνο σιδερένιες ράβδοι για στηρίχτηκε στους νόμους του Λυκούργου, τοΰ νομοθέτη της «Μεγάλης Ρήτρας». Αν και δεν είναι ξεκάθαρο, αν τις συναλλαγές. -Ενασχόληση των ανδρών ΜΟΝΟ ΜΕΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩ ο Λυκούργος υπήρξε ποτέ σαν πρόσωπο, η νομοθεσία ΤΙΚΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, διότι έτσι θα εξασφαλιζόταν του παγιώθηκε σε σύστημα τον 6ο αιώνα, ενώ ο ίδιος καλύτερα η ελευθερία της πόλης. λατρεύτηκε σαν θεός. Με νομοθετικά σώματα τους βασιλείς, τη Γερουσία και την Απέλλα, οι νόμοι του Λυκούργου στηρίζονταν συνοπτικά στις παρακάτω αρχές. -ΙΣΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ της γης σε κλήρους. -ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΠΛΟΥΤΙΣΜΟΥ. Στη Σπάρτη δεν -ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ για να μάθουν να πειθαρχούν, να αντέχουν τον πόνο και για να είναι έτοι μοι όταν μάχονται να νικούν ή να πεθαίνουν. Αυτές οι αρχές θωράκισαν την κοινωνία των Σπαρτι ατών και δημιούργησαν τους ατρόμητους οπλίτες, που τα σώματά τους αποτελούσαν τα «τείχη» της Σπάρτης. taiararaaiBraa Δ ΙΟ ΙΚ Η Τ ΙΚ Α Σ Ω Μ Α Τ Α : ΒΑΣΙΛΕΙΣ - ΓΕΡΟΥΣΙΑ - ΕΦΟΡΟΙ -ΑΠΕΛΛΑ Οι ΒΑΣΙΛΕΙΣ ήταν ισόβια μέλη της Γερουσίας, δίκα 'iSSS του δήμου) και η θητεία τους ήταν ισόβια. ζαν οικογενειακές υποθέσεις και ήταν οι αρχιστράτηγοι Η Γερουσία προετοίμαζε τα θέματα που ήταν προς στις εκστρατείες, όπου εκτελούσαν και χρέη ιερέα. Δι έθεταν σωματοφυλακή 300 επιλέκτων («ιππείς»), ενώ συζήτηση στην Απέλλα, λειτουργούσε σαν ανώτατο ποινικό δικαστήριο και μαζί με τους εφόρους δίκαζαν άλλων. Όριζαν και τους απεσταλμένους στο μαντείο υποθέσεις που αφορούσαν τους βασιλείς. Οι ΕΦΟΡΟΙ έλεγχαν τη λειτουργία της πόλης, επό- των Δελφών (πύθιοι) και, όταν αυτοί επέστρεφαν στην πτευαν την αγωγή των νέων και δίκαζαν σύμφωνα με πόλη, φύλαγαν τους χρησμούς. το εθιμοτυπικό δίκαιο της εποχής καθώς δεν υπήρχαν το μερίδιό τους από τα λάφυρα ήταν τριπλάσιο των Η βασιλεία ήταν κληρονομική και όταν δεν υπήρ γραπτοί νόμοι. Ασκούσαν εξωτερική πολιτική υποδε χε διάδοχος αυτή πήγαινε στον πιο κοντινό συγγενή. Όταν πέθαινε ένας βασιλιάς, τον έθαβαν με μεγάλες χόμενοι τις ξένες πρεσβείες, ενώ λογοδοτούσαν μόνο τιμές και ο νέος βασιλιάς όταν ανέβαινε στο θρόνο στους διαδόχους τους. Όλοι οι άνω των 30 ετών, είχαν δικαίωμα να γί Τη ΓΕΡΟΥΣΙΑ αποτελούσαν οι δύο βασιλείς και 28 νουν έφοροι. Η ΑΠΕΛΛΑ ήταν η εκκλησία των Σπαρτιατών και γέροντες. Οι γερουσιαστές έπρεπε να είναι άνω των 60 συμμετείχαν σ'αυτή, όσοι είχαν πολιτικά δικαιώματα. ετών, εκλέγονταν δια βοής από την Απέλλα (εκκλησία Η Απέλλα έπρεπε να επικυρώνει ζητήματα εξω χάριζε όλα τα χρέη. τερικής πολιτικής και εκλογής εφόρων και γερό δύναμή τους ή να αλλάζουν οι αρμοδιότητές τους. ντων. Επίσης αποφάσιζε αν έπρεπε να δώσει πολιτι Φυσικά, ανάμεσα και στα δύο βασιλικά γένη υπήρξαν κά δικαιώματα σε μη Σπαρτιάτες ή να τα αφαιρέσει αντιπαραθέσεις, καθώς μεγάλες προσωπικότητες συ από όμοιους. γκρούστηκαν μεταξύ τους. Αν και δεν είναι γνωστός ο ανοιχτός χώρος όπου Αλλά και για αυτά οι ευρηματικοί Σπαρτιάτες συνερχόταν σε σώμα οι Σπαρτιάτες, αυτός δεν πρέπει δημιούργησαν ασφαλιστικές δικλείδες. Όπως π.χ. να είχε τίποτε χαρακτηριστικό, για να μην αποσπάται η κάθε μήνα οι βασιλείς και οι έφοροι αντάλλασαν όρ προσοχή από τη συνέλευση. Δείγμα της δωρικότητας κους με σκοπό οι μεν πρώτοι να διοικούν σύμφωνα των Σπαρτιατών. Βέβαια ανάμεσα στα σώματα εξουσίας υπήρχε ανταγωνισμός με αποτέλεσμα να αυξομειώνουν τη με τους νόμους, οι δε έφοροι, εφόσον οι βασιλείς τηρήσουν τους όρκους τους, να μη τους δημιουρ γήσουν προβλήματα. ΕΦΟΡΟΣ · ΓΕΡΟΥΣΙΑΣΤΗΣ · ΒΑΣΙΛΕΥΣ 29 Δ Ω Ρ ΙΚ Η Δ ΙΑ Λ Ε Κ Τ Ο Σ ggglM ig ii! Στη Λακωνία μιλούσαν στη δωρική διάλεκτο και χρηση του πρωτογενούς α αντί τοΰ η. Εκτός του ότι για να γράψουν χρησιμοποιούσαν το αρχαϊκό αλφά η Σπάρτη λεγόταν Σπάρτα και ο δήμος, δάμος, ένα βητο. Όπως όλες οι διάλεκτοι, έτσι και η δωρική, είχε χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η γνωστή ρήση «ή τα δικά της χαρακτηριστικά με πιο αναγνωρίσιμο τη ταν ή επί τας», όπου το ταν = την και το τας = της. Ψ ΕΠΕΒΕΚΜ Η ΤΑΝ Ή την ασπίδα θα φέρεις ή επί της ασπίδας θα σε φέρουν Ένα ακόμη γνώρισμα ήταν η χρήση των άρθρων τοι των άλλων ελληνικών πόλεων. Έτσι μπορούμε να ξε και ται αντί των οι και αι. Γιαπαράδειγμα: ται Αθάναι = χωρίσουμε το πεντασκελές Σίγμα, τη χρησιμοποίηση αι Αθήναι. Το λακωνικό αλφάβητο, όπως φαίνεται και στο του X για τον ήχο (ξ), τοΰ Ψ για το Χι, το σύνδεσμο ΦΣ σχετικό πίνακα, είχε και αυτό κάποια ιδιαίτερα χαρα για το Ψι και τη χρήση του F (δίγαμμα). Το ίδιο αλφάβητο χρησιμοποιούσαν στη Μεσσηνία κτηριστικά, όπως συνέβαινε και σ'όλα τα αλφάβητα καιτονΤάραντα. laaraaaaia Λ Α Κ Ω Ν Ι Κ Ο Α Λ Φ Α Β Η Τ Ο X Ξ Ξ Β ο Ο Ο ο Π Π Π π Γάμμα Β Γ Α Α Α & Β Β r Γ Γ Δέλτα D Α Δ Δ Σαν ■ Έψιλον & Κ Ε Ε Κόππα ■ Δίγαμμα F Ρω Ζήτα Ι Ήτα Β ■ ■ Ι Ι Ζ Β Η Η Θ θ Α Γ ■;■; . Βήτα Θήτα Κάππα Λάμβδα Μυ Νυ 0 . m α α π π κ κ Κ Κ Λ Λ Α Λ ΛΛ /W Μ Μ Κ Λ Μ Ν α β γ ■■■■■■■■■■■■■■ Πει Ρ π Σίγμα Τ Ταυ Μ ■ ■ Ρ Ρ Ρ ί g Σ Τ Τ Τ 9 Ύψιλον γ γ γ γ Φι φ φ φ φ Χι γ Ψι Ωμέγα Σ τ ίξ η ν Τ X X φ* Ρ* t ψ ■ ■ Π Ω m m m m δ α: Λακωνικό (αρχαϊκό) β: Ελληνικό (αρχαϊκό) γ: Ελληνικό (κλασσικό) δ: Νεοελληνικό *Τα σημεία στίξης χρησιμοποιούνταν για το χωρισμό λέξεων ή ενότητας λέξεων. ήταν διαφορετικοί από το γνωστό. Αρχικά έγραφαν φηδόν», όπου η πρώτη σειρά γράφεται από δεξιά προς τα αριστερά, η δεύτερη από κει που σταμά Στους αρχαϊκούς χρόνους οι τρόποι γραφής από τα δεξιά προς τα αριστερά (επί τα λαιά) με όλο τησε η πρώτη και προς τα δεξιά, η τρίτη από κει το κείμενο σε μία σειρά. Για μεγαλύτερα κείμενα που σταμάτησε η δεύτερη και προς τα αριστερά, χρησιμοποιούσαν το σύστημα γραφής «βουστρο και ούτω καθ'εξής. §0|&\Χ A M Α η £ (F) Α Ν Α Χ ΙΒ ΙΟ Σ = Αναξίβιος Παραδείγματα ονομάτω ν γραμμένα ανάποδα, όπου διακρίνεται η χ ρή σ η του δίγαμμα (F), του Ψ στη θέση του Χι και του πεντασκελούς Σίγμα. Ο Α Ρ Ψ ΙΛ Ο Ψ ΙΟ Α Σ = Αρχιλοχίδας Γ~ Ο ν\0 ρ C7X * Ο ο _ _ ί3 Ί Τ μήμα επιγραφής ατιό τη Σπάρτη γρα μ μ ένο βο υ σ τρ ο φ η δ όν. Επιγραφή χαραγμένη περιμετρικά (π λινθηδόν) σε Τ ο κείμενο αναφέρεται σ το Γλαυκατία όπως φαίνεται στις θ ρ ό ν ο του Λα κεδα ιμ όνιου π ρόξενου Γόργου από δ ύ ο πρώτες σειρές. «ΓΛΑ ΥΚ Α ΤΙΑ », « Μ Ν Α Μ Α » (Μ νήμα ). το στάδιο της Ολυμπίας (6ος αιώνας π.Χ.). Από τον 6ο αιώνα άρχισε να εφαρμόζεται η γραφή καθιερώνεται και το ιωνικό αλφάβητο σ'όλο τον ελ από αριστερά προς τα δεξιά (ες το ευθύ) που τελικά ληνικό κόσμο. Έτσι άρχισε να τηρείται και η ακρίβεια παγιώθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα, όταν άρχισε να στη χάραξη των σειρών (στοιχηδόν). - ορ Επιγραφή από επιτύμβια στήλη προς τιμήν του Γοργώπα (τέλη 4ου αιώνα π.Χ.). Ε Ν ι Ο Ι 31 πϋΗΠϋζπ: Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Κ Α Ι Τ Ο Π Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ 5151515151 9.000 ΚΛΗΡΟΙ ΣΕ ΟΜΟ 30.000 ΚΛΗΡΟΙ ΙΕ flEPIC η · · 15.000-20.000 ς π α ρ τ ια τ ε : 50.000 ΠΕΡΙΟΙΚΟΙ 150.000-200.000 ΕΙΛΩΤΕΣ ΚΑΘΕ ΣΠΑΡΤΙΑΤΗΣ ΛΑΜΒΑΝΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΛΗΡΟ ΤΟΥ 70 ΜΕΔΙΜΝΟΥΣ ΚΡΙΘΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΕ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣΣΑ 12, ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΟΓΗ ΥΓΡΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ. (1 ΜΕΔΙΜΝΟΣ=51,84 ΛΙΤΡΑ) ΠΕΔΙΑΔΑ ΤΗΣ ΣΤΕΝΥΚΛΑΡΟΥ γ 3.000 ΚΛΗΡΟΙ ΣΕ ΟΜΟΙΟΥΣ / ΟΡΟΣ ΤΑΫΓΕΤΟΣ (2.409 μ.) ΑΡΚΟΥΔΕΣ, ΛΥΚΟΙ, ΑΛΕΠΟΥΔΕΣ, ΛΑΓΟΙ, ΕΛΑΦΙΑ, ΖΑΡΚΑΔΙΑ, ΑΓΡΙΟΚΑΤΣΙΚΑ, ΑΓΡΙΟΓΟΥΡΟΥΝΑ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΣΙΔΗΡΟΥ ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΛΕΥΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΚΚΙΝΩΠΟΥ ΜΑΡΜΑΡΟΥ Ι ΜΟΛΥΒΔΟΣ ΚΡΟΚΕΑΤΗΣ ΛΙΘΟΣ ΠΡΑΣΙΝΩΠΟΣ ΠΟΡΦΥΡΙΤΗΣ ΣΕ ΜΕΓΕΘΗ ΜΙΚΡΩΝ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΩΝ ΧΑΛΙΚΙΩΝ ΓΙΑ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΛΟΥΤΡΩΝ, ΚΡΗΝΩΝ ΚΑΙ ΙΕΡΩΝ ΚΟΙΛΑΔΑ ΠΟΤΑΜΟΥ ΕΥΡΩΤΑ 6.000 ΚΛΗΡΟΙ ΣΕ ΟΜΟΙΟΥΣ. ΕΛΑΙΟΔΕΝΔΡΑ, ΣΙΤΗΡΑ, ΑΜΠΕΛΙΑ, ΦΡΟΥΤΑ ΚΑΙ ΚΑΡΠΟΙ. ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΚΑΙ ΑΛΙΕΙΑ. ΠΟΛΛΑ ΕΙΔΗ ΥΔΡΟΒΙΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ. ΑΡΓΙΛΟΣ-ΠΥΡΙΤΟΛΙΘΟΙ. mmmm μ Η θεά Ά ρτεμ η ως Πότνια Θ η ρώ ν από πλακίδιο χάλκινης πόρπης φτιαγμένο από ελεφ α ντόδοντο. Β ρ έ θ η κ ε στο Ιερ ό της Ορθιας Α ρτέμ ιδος (660 π.Χ.). » “ Ι ΙΕΡΟ ΧΑΛΚΙΟΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑΣ ΛΙΜ Ν ΑΙ ΑΚΡΟΠΟΛΗ Π ΙΤ Α Ν Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ ΙΕΡΟ ΟΡΘΙΑΣ Ι ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ 1 ΜΕΣΟ Α (Μ Ο Υ Σ Ε ΙΟ ΣΠΑΡΤΗΣ ΚΥΝΟΣΟΥΡΑ Η αρχαία Σπάρτη βρισκόταν στην ίδια θέση με τη τεσσάρων κωμών, από τις οποίες μόνον αυτές της σύγχρονη. Δυστυχώς δεν έγινε ακόμα δυνατή η ανα- Πιτάνης και των Λιμνών είναι ταυτοποιημένες. Επί σκαφή πολλών περιοχών και γι' αυτό δε γνωρίζουμε σης, φαίνεται η θέση της αρχαίας Αφεταΐδος οδού σε αρκετά για την τοπογραφία της πόλης. σχέση με τη σημερινή οδό Λυκούργου και το Αρχαι Στο χάρτη της εικόνας διακρίνουμε τις θέσεις των ολογικό Μουσείο της Σπάρτης. Αποψ η της κοιλάδας του Ευρώτα από τους πρόποδες του Ταΰγετου (Μ υστράς). Ο Ευρώτας όπως φαίνεται από τη γέφυρα στη βόρεια είσ οδο της πόλης. 34 ϋ ϋ Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ - Γ ΙΟ Ρ Τ Ε Σ isisisisisisisisisi Οι έντονα θρησκευόμενοι Σπαρτιάτες, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και σαν θεϊκά σημάδια, θυσίαζαν πριν από οποιαδήποτε ενέργειά τους, ενώ οι συμβουλές του μαντείου των Δελφών ήταν πάντα απαραίτητες. σαν θρησκόληπτοι ή δει- Εκτός από τους Διόσκουρους, που ήδη αναφέ σιδαίμονες. θεωρούσαν ραμε, ξεχωριστή θέση στη λατρεία των Σπαρτιατών τα φυσικά φαινόμενα είχαν η Αθηνά, ο Απόλλων και η Άρτεμις. ΝΑΟΣ ΧΑΛΚΙΟΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑΣ Ο ναός της Χαλκιοίκου Αθη- Ο Γιτιάδας, ένας ντόπιος τεχνίτης, αποτύπωσε στις νάς, που δέσποζε στο λόφο της πλάκες, παραστάσεις με σκηνές ηρωικών κατορθωμά Σπάρτης, ήταν επενδυμένος των και για αυτό το λόγο η Αθηνά ονομάστηκε Χαλκί- εσωτερικά με πλάκες χαλκού, κα οικος. Η Αθηνά ήταν και η πολιούχος της Σπάρτης, ενώ θώς χάλκινο ήταν και το άγαλμα στο ναό θυσίαζαν οι έφοροι, στα πλαίσια της ετήσιας της θεάς. γιορτής των «Χαλκιοίκων». Χάλκινο ειδώλιο της Αθηνάς. ΙΕΡΟ ΑΜΥΚΑΑΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ Στον Απόλλωνα ήταν αφιερωμένες και οι τρεις κυρι περιέκλειετο 14 μέτρων άγαλματου Απόλλωνα και ήταν ότερες γιορτές των Σπαρτιατών. Οι γιορτές αυτές ήταν τα έργο του Βαθυκλή από την Ιωνία Μαγνησίας. Ένα ιδιαίτε «Υακίνθια», οι «Γυμνοπαιδιές» και τα «Κάρνεια». Στις Αμύκλες, όπου γινόταν τα Υακίνθια, υπήρχε ο ρο διακοσμητικό στοιχείο του θρόνου ήταν τα μοναδικά φημισμένος «θρόνος» του Αμυκλαίου Απόλλωνος που από τα οποία σώζεται σε καλή κατάσταση. κιονόκρανα μεικτού ρυθμού (ιωνικού και δωρικού), ένα ·: Γ Κ ιονόκρ α νο από το ιερό του Α μυκλα ίου Απόλλωνος. 36 ΙΕΡΟ ΟΡΘΙΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ Ο σημαντικότερος λατρευτικός χώρος της ζωή των Σπαρτιατών. Σπάρτης ήταν το ιερό της Ορθιας Αρτέμιδος. Εδώ, Τα ευρήματα αυτά ήταν μικρά αφιερώματα από γύρω από τη βάση του ναού και έναν επιμήκη μόλυβδο και ελεφαντόδοντο, χάλκινα ειδώλια, βωμό, ανακαλύφθηκε πλήθος αφιερωμάτων που πήλινα προσωπεία και πολλές λίθινες στήλες με απετέλεσαν πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για τη δρεπάνια. Στο χώ ρο του ιερού διεξάγονταν αθλητικοί και μουσικοί αγώνες νέων. Οι νικητές λάμβα ναν ως έπαθλο ένα σιδερένιο δρεπάνι που το αφιέρω ναν στη θεά πάνω σε λίθινη σ τήλη όπου έγραφαν τα στοιχεία τους. Σ 'έ ν α τέτοιο ανάγλυφο με ίχνη από τρία δρεπάνια (τρεις νίκες), απεικονίζεται δίστηλος ναός που πιθανόν είναι ο ναός της Ορθιας Αρτέμιδος. Ξ Ε. ΝΟΚΛΗΣΞ ΕΝΟΠΛΕ Or ΕΠ ΙΕΥ ΕΤ ΕΟ Σ Ν ΙΚ Α Α Σ Τ Ο ΤΤΑΙΔ IX Ο ΝΜΩ1ΑΙ Ο Ρ © ΕΙ Α Ι £ Κ Α ΙΕ Π . , ΙΠΓΤΑΡ d&L ΞΕΝΟ ΚΛΗΣ ΞΕΝΟΚΛΕΟΣ ΕΠΙ ΕΥΕΤΕΟΣ ΝΙΚΑΑΣ ΤΟ Π Α ΙΔ ΙΧΟ Ν Μ Ω ΙΑ Ι Ο Ρ0 ΕΙΑ Ι ΚΑΙ ΕΠ' ΙΠΠΑΡΧΟ Υ ΩΣΑΥΤΩΣ Τ ο κείμενο και τα δ ύ ο δρεπάνια από το α νάγλυφο για τις νίκες του Ξ ενο κλ ή στο μουσικό αγώνισμα «μώα» (δω ρικά μώα = μούσα). Δια κοσ μητικό μοτίβο χαραγμένο σε ελεφ α ντό δοντο από πόρπη που β ρ έ θ η κ ε στο Ιερό της Ορθιας Αρτέμιδος. Χρονολογείτα ι στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα και εκτίθεται στο Εθνικό Α ρχα ιολογικό Μ ουσ είο. Μ ικ ρ ό αφιερωματικό ειδώλιο από ελεφ α ντόδοντο με μ ο ρφ ή γυναίκας. Το ύψ ος των ειδωλίων αυτών ήταν συνήθω ς 8-12 εκατοστά και μάλλον συμβόλιζαν τη θεά Ά ρτεμ η . Πήλινα προσωπεία από το χώ ρο του Ιερ ο ύ της Ορθιας Αρτέμιδος. Ή ταν κατασκευασμένα από π ορτοκαλόχρω μο π ηλό και η χ ρή σ η τους είναι άγνωστη. Στο προσωπείο Ι που είχε μέγεθος 10 χ 15 εκατοστά, υπάρχει ακόμα η έγχρω μη βαφ ή του, ενώ το προσωπείο II φέρει τα σημάδια του χ ρ ό ν ο υ που έδω σαν μια ξεχω ριστή έκφ ρασ η στο ρυτιδιασμένο πρόσωπο. Ι 38 Ι m T O Ξ Ο Α Ν Ο Τ Η Σ Θ Ε Α Σ Α Ρ Τ Ε Μ ΙΔ Ο Σ ^ Σΰμφωνα με την παράδοση, στο ναό υπήρχε το ξόα Μετά από χρησμό, οι Σπαρτιάτες θεώρησαν ότι νο τη θεάς που είχαν μεταφέρει στην περιοχή ο Ορέστης πρέπει να βρέχουν με ανθρώπινο αίμα το βωμό, για και η Ιφιγένεια. Το ξόανο που ήταν μικρό και ελαφρύ, να ικανοποιήσουν τη «δίψα» της θεάς. Έτσι καθιέρω βρέθηκε ορθό σε θάμνο λυγαριάς και όταν οι κάτοικοι των τεσσάρων αρχικών κωμών της Σπάρτης πήγαν να σαν ανθρωποθυσία με κλήρο που την κατάργησε θυσιάσουν στηνΆρτεμη, άρχισαν να συμπλέκονται με τη δοκιμασία της μαστίγωσης των εφήβων που θα ταξύ τους και κάποιοι έπεσαν νεκροί πάνω στο βωμό. περιγράφουμε παρακάτω. αργότερα ο Λυκούργος και την αντικατάστησε με Ξύλινο ξόανο από τη Σά μ ο «δαιδαλικής» Πλάκα από ελεφ α ντόδοντο που β ρ έθ η κ ε στο ιερό της Ορθιας τεχνοτροπίας. Κάπως έτσι πιθανόν, Α ρτέμιδος και μάλλον απεικονίζει το ξόανο της θεάς. ήταν και το ξόανο της Άρτεμης. H ill ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ-ΓΛΥΠΤΙΚΗ Τα λακωνικά αγγεία και μικρογλυπτά, που υπάρ χουν σε διάφορα μουσεία και συλλογές, αποτελούν γνωστή η τοποθεσία και η οργάνωσή τους. Πολλοί μίλησαν για τον «Κεραμεικό» της Σπάρτης, τη «ζωντανή» μαρτυρία για την αρχαία Σπάρτη. υπονοώντας αυτόν της Αθηνάς. Πράγματι, πρέπει Τα ορυχεία και τα μεταλλεία τοΰ Ταΰγετου και να υπήρξε μεγάλη και αξιόλογη παραγωγή αγγείων του Πάρνωνα τροφοδοτούσαν τους πολίτες και το στη Λακωνία. στράτευμα με μάρμαρο και πολύ καλής ποιότητας σίδηρο. Επίσης υπήρχε άργιλος για την κατασκευή Οι Λάκωνες τεχνίτες, όμως, ξεχώρισαν για την κατασκευή μικρών αγγείων. Οι λακωνικές κύλικες κεραμικών, καθώς και ο περίφημος κροκεάτης λίθος (ποτήρια), ήταν δημοφιλείς και εκτός της Σπάρτης, από την περιοχή των Κροκεών. με τις γνωστές «λάκαινες» να αποτελούν αποκλειστι Η εισαγωγή χαλκού για την κατασκευή σκευών, ειδωλίων και οπλισμού, σε συνάρτηση με την εύ κά δημιούργημα της περιοχής. Τα θέματα των παραστάσεων στις κύλικες, αφο ρεση λακωνικών αγγείων σε διάφορα μέρη της Με σογείου αποδεικνύουν τόσο την έντονη εμπορική ρούσαν συνήθως σκηνές κυνηγιού, πολεμιστές, ζώα και μυθικά τέρατα. Τα διακοσμητικό μοτίβο ήταν δραστηριότητα όσο και την ύπαρξη εργαστηρίων γραμμικά (ακτίνες, ομόκεντροι κύκλοι) και «φυτικά» μεταλλουργίας και αγγειοπλαστικής, αν και δεν είναι (ρόδια, ανθέμια). Τυπική μ ελα νόμ ορφ η λακω νική κύλικα με δ ύ ο χειρολαβές και με ψ ηλό πόδι. Η δια κό σ μ ησ η στο εσω τερικό της είναι ενα α κόμη χαρακτηριστικό των λακω νικώ ν κυλικών. iv v f v r W W » Οι «λύκαινες» ήταν τύπος κύλικας με κυλινδρικό σχήμα, που στο κάτω μέρος διαπλατύνονταν. Η δια κό σ μ ησ η τους ήταν πλούσια, αν και είχαν μ ικρ ό μέγεθος. g g g g a g ffl Χ Α Λ Κ Ι Ν Α Α Ν Τ ΙΚ Ε ΙΜ Ε Ν Α IS 15151S 151ST51 Στην αρχαιότητα, από χαλκό γινόταν η κατασκευή ατών αθλητών ήταν μεγάλη. Εδώ να επισημάνουμε ότι οπλισμού, έργων τέχνης και πολλών χρηστικών αντι στο χαλκό πρόσθετον κασσίτερο σε ποσοστό 5-10% κειμένων, όπως κάτοπτρα, περόνες, τρίποδες κλπ. (μπρούντζος) επιτυγχάνοντας έτσι αφενός μεγαλύτερη Φυσικά και η Λακωνία δεν αποτελούσε εξαίρεση κα σκληρότητα και αφετέρου μικρότερο βαθμό τήξης θώς υπήρχαν πολλά και καλά οργανωμένα εργαστή πράγμα που διευκόλυνε στη χύτευση. Η προσθήκη ρια, οι τεχνικές των οποίων πρέπει να μεταφέρθηκαν του κασσίτερου άλλαζε και την απόχρωση, καθώς όσο και στονΤάραντα. αυτή αύξανε τόσο πιο πολύ χρύσιζε ο χαλκός. Σε πολλά μέρη της Πελοποννήσου βρέθηκαν χάλ Υπάρχουν επίσης αναφορές, όπως θα δούμε πα κινα αγαλματίδια που αποδίδονται σε λακωνικά εργα ρακάτω, για μεγάλους ορειχάλκινους (κράμα χαλκού) κρατήρες όπως αυτός του Vix στη Γαλλία. στήρια, όπως στην Ολυμπία όπου η συμμετοχή Σπαρτι Χάλκινα αγαλματίδια πολεμιστών που χρησιμοπ οιούνται σ υνήθω ς για την αναπαράσταση των Σπαρτιατών οπλιτών. 42 Στη ν αρχαία Σπάρτη, όπως και σ την υπόλοιπη Ελλαδα. δ ε ■ χρησ ιμοπ οιούσα ν γυάλινους καθρέφτες. Υπήρχαν κάτοπτρα απο μπρούτζο, που, αφού τα γυάλιζαν, καθρεφτίζονταν σ'αυτα. Οι λαβές ήταν συνήθω ς κάποια γ υ μ ν ή γυναικεία μ ορφ ή, όπως η εικονιζόμενη, που φ έρει λοξά ζωνάρι με φυλαχτά και φοράει στο λαιμό περιδέραιο. Στο δεξί χέρι κρατάει άνθος λω τού και στο α ριστερό κάποιο φ ρούτο, π ροσφ ορές σε κάποια θεότητα. Σ' άλλες λαβές που βρ έθηκα ν, οι γυναικείες μορφ ές κρα τούν κρόταλα ή κύμβαλα. Χά λκινο αγαλματίδιο καθιστού ά νδρα ύψ ους 7 εκατοστών, που βρ έθ η κ ε στο ιερό της Ορθιας Α ρτέμ ιδος και είναι από τα αρχαιότερα ευρήματα, (τέλη 8ου αιώνα π.Χ.) Βέβαια όταν το πρωτοβλέπει κανείς, είναι αδύνατο να μη του θυμίσει τα έργα του μεγάλου Ά γγλου γλύπτη του 20ου αιώνα, H ern y M o o re , όπως και άλλα έργα της σ ύγχρ ονη ς τέχνης. Χ άλκινη πόρπη σε μ ορφ ή λιονταριού από την Κυνουρία με εγχάρακτη επιγραφή «Α Π Ο Λ Ο Ν Ο Σ ΕΜ Ι» fHrajHjaiafatBJs ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΝΑΓΛΥΦΑ Ο Παυσανίας αναφέρει ότι κατά την περιήγησή του στη Λακωνία, συνάντησε πλήθος ιερών, βω Η έκφραση στα πρόσωπα των μορφών, η πλα μών και τάφων. Μια ξεχωριστή λοιπόν κατηγορία στικότητα της κίνησης των φιδιών και η αφαιρετική γλυπτών, είναι και τα λίθινα ανάγλυφα αναθημα απόδοση των όγκων, αποτυπώνουν με έξοχο τρόπο τικού χαρακτήρα. Στα ανάγλυφα αυτά, απεικονίζεται αντρική μορφή τη «δωρικότητα» των Λακώνων και στην τέχνη τους. ή ζεύγος μορφών, καθισμένων σε θρόνο με πόδια μίνιμαλ κ.τ.λ., μερικοί το χαρακτηρίζουν δύσκαμπτο σε σχήμα ζώου. Η αντρική μορφή κρατάει κάνθαρο, και άτεχνο, όσον αφορά τη λακωνική τέχνη. η γυναικεία ανασηκώνει το πέπλο της, ενώ σχεδόν πάντα υπάρχει και ένα φίδι που ξετυλίγεται. Δύο είναι κυρίως οι απόψεις για το τι συμβολί Ι 44 Ι νους χθόνιους θεούς. Βέβαια αυτό που αποκαλούμε σήμερα αφαιρετικό, Μπορεί, γενικότερα, η τέχνη άλλων περιοχών να ήταν λαμπρότερη σε τεχνοτροπία και μεγαλύτερη σε παραγωγή, όμως κατά τη γνώμη μου, οι λακωνικές ζουν τα ανάγλυφα αυτά. Ή πρόκειται για προγόνους κύλικες και τα ανάγλυφα αποτελούν ένα ξεχωριστό, που έχουν θεοποιηθεί, ή πρόκειται για λατρευόμε- σε αξία, κομμάτι της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Σ' ένα από τα πιο γνωστά ανάγλυφα, οι λατρευόμενες μορφ ές κάθονται σε θ ρ ό ν ο με λιοντοπόδαρα, ενώ πίσω τους ξετυλίγεται φίδι με γένι, σ ύμ βο λο και αυτό λατρείας. 0 άντρας κρατάει κάνθαρο και η γυναίκα ανασηκώνει το πέπλο της με το αριστερό χέρι, ενώ στο δεξί κρατάει ρόδι. Ο άνδρας φοράει σανδάλια και η γυναίκα υποδήματα κλειστού τύπου. Δεξιά κάτω υπάρχει το ζεύγος των αφιερωτών, και, πιθανόν, ιδιοκτητώ ν του αναγλύφου. Ο άντρας κρατάει α λέκτορα και η γυναίκα άνθος, ενώ και οι δ ύ ο στο άλλο τους χέρι κρατούν ρόδια. Το ανάγλυφο β ρ έθ η κ ε ανατολικά της Σπάρτης στα Χρύσα φ α και είναι του 550 π.Χ. (Μ ο υσ είο ΠεργάμουΒερολίνο). Οι διαστάσεις του είναι: Υψος=87 εκ., Πλάτος=65εκ. 45 Ανάγλυφη αναθηματική στήλη από τη Σπάρτη (550-525 π.Χ.) Είναι φτιαγμένη από γκρίζο μά ρμαρο Λακωνίας και οι διαστάσεις της είναι: Ύ ψ ο ς= 5 6 εκ, πλάτος=44 εκ, και πλάτος =10,5 εκ. 46 Οι Σπαρτιάτες δεν συνήθιζαν τις επιτύμ βιες στήλες στους τάφους των νεκρών τους. Εξαίρεση γινόταν σ'όσους που έπεφταν ηρω ικά στο πεδίο της μάχης και ήθελαν να τους τιμήσουν. Η στήλη ήταν απλή και συνήθως γραφόταν το όνομα του νεκρού μαχητή με την έκφραση «ΕΝ ΠΟΛΕΜΩ». Στην επιτύμβια πλάκα της εικόνας, εικονίζεται ο οπλίτης με την ασπίδα του στο αρι στερό χέρι, έχοντας απέναντί του το φίδι που Ο Α Β ΙΑ Λ A JL Ε Ν ΠΟΛΕΜΏ. ξετυλίγεται και το κράνος του ακουμπισμένο κάτω. Το ανάγλυφο βρέθηκε στην Αρεόπολη και είναι του 5ου αιώνα π.Χ. Επιτύμβια στήλη από την Πελλάνα με τη ν επιγραφή « Ο Λ Β ΙΑ Δ Α Ι ΕΝ Π Ο Λ ΕΜ Ω » Ι 47 fEfSiiliHJnSJHIEJHJHJEJEJHIHJ Γ Ο Ρ Γ Ο Ν Ε ΙΑ Οι παραστάσεις που έχουν ως θέμα τους τη Γορ- 15151515151515Τ5151515Τ515Ί φισμένα σε αγγεία, αποτελούν επίσημο ασπίδας, γώ, το μυθικό τέρας που αποκεφάλισε ο ήρωας είναι ανάγλυφα σε γλυπτά και σε μολύβδινα ειδώ Περσέας, ονομάζονται «γοργόνεια». Στη Σπάρτη λια, ενώ τα βρίσκουμε και χαραγμένα σε πλάκες τα γοργόνεια τα βρίσκουμε παντού. Είναι ζωγρα από ελεφαντοστό. (πάνω) Μ α ρμά ρινο α κρω τήριο με γορ γό νειο από τη Σπάρτη. (κάτω) Πήλινο α κρ ο κέρ α μ ο από τονΤά ρα ντα κατασκευασμένο με καλούπι. Στο κεφάλι της Μ έδο υσ α ς διακρίνονται τα κοινά χαρακτηριστικά με τα λακωνικά γοργόνεια. Το χάλκινο αυτό γ ο ρ γό νειο από τη Σπάρτη θα Ο χρω ματισμός του με χρώματα αγγειοπλαστικής, μπ ορούσ ε να ήταν το επίσημο μιας ασπίδας. Β ρ έ θ η κ ε α ναδεικνύει τόσ ο τη ν ενδιαφ έρουσα σχεδιαστική στο ναό της Χα λκιοίκου Α θηνά ς και εκτίθεται α π όδοση της Γοργώς, όσο και τη ν εκφραστικότητα σ το Εθ νικό Αρχαιολογικό Μ ουσ είο (Αθήνα). της μορφ ής. Πραγματικά τα γοργόνεια θα μπ ορούσα ν να είναι μία αστείρευτη πηγή έμπνευσης για τους σ ύ γχρ ονο υ ς δημιουργούς. ΓΖΙΕΓΕΓΖΙΈ Ο ΤΕΡΑΤΟ Μ Ο ΡΦΟ Σ Τ Υ Φ Ω Ν Α Σ 5151515151 Το φοβερό τέρας που γέννησε η Γη και πριν το εξουδετερώσει ο Δίας, έγινε πατέρας του Κέρβερου, της Λερναίας Ύδρας και άλλων τεράτων. Τα αποκρουστικά του χαρακτηρι στικά, το σώμα με τα λέπια που διχά ζεται, καταλήγοντας σε δύο ουρές ψα ριού, αλλά και τα δεκαοχτώ φίδια με γένι που ξεπροβάλλουν από το σώμα του, ταυτίστηκαν με τα βίαια φυσικά φαινόμενα. Εξαιρετικό δείγμα εικαστικής σύνθεσης, που κάλυπτε υπέροχα το εσωτερικό μελανόμορφης λακωνικής κύλικας. 49 r a Jg / a n iJH JH is r e n ifa j Μ Ο Υ Σ ΙΚ Η - Χ Ο Ρ Ο Σ !S1 5 1 S1 5 1 5 il5 l5 1 5 1 5 1 S Από μικρά τα Σπαρτιατόπουλα, αγόρια και κορίτσια, ασκούνταν στην «όρχηση» και τα «άσματα». Μάθαιναν να απαγγέλουν ποιήματα, να τραγουδούν και να χο ρεύουν. Γνωστοί ήταν και οι «παιάνες», τα στρατιωτικά εμβατήρια, που τραγουδούσαν οι οπλίτες στη μάχη με τη συνοδεία αυλητών. Ήταν τόσο μεγάλη η ενασχόληση των Σπαρτιατών με τη μουσική, που προσέλκυσε μουσικούς από όλη την Ελλάδα και δύο από αυτούς, έγιναν οι κυριότεροι εκπρό σωποί της. Ήταν ο Τέρπανδρος και ο Αλκμάν. Ο πρώτος ήταν από τη Λέσβο και αφού βρέθηκε στη Σπάρτη, νίκη σε στο μουσικό αγώνα των Καρνείων. Ενώ ο Αλκμάνας, πουλήθηκε σαν δούλος στη Σπάρτη και στη συνέχεια απελευθερώθηκε, λόγω των μουσικών του επιδόσεων, Οπλίτης χορεύει την «π υρρίχην» υπό τους ήχους τοΰ δίαυλου. ΚΙΘΑΡΩΔΟΣ · ΑΥΛΗΤΗΣ αν και πολλοί τον θεωρούν Σπαρτιάτη. Τα κυριότερα όργανα της εποχής ήταν η κιθάρα και ο αυλός. ρίζουμε αρκετές λεπτομέρειες για τους χορούς την πανοπλία τους,. Μία, από τις πολλές, παραδόσεις για την προέλευ των Σπαρτιατών. Υπάρχει όμως ένα κομμάτι αγ ση του πυρρίχιου χορού, αναφέρει ότι προέρχεται γείου, που βρέθηκε στο ιερό του Απόλλωνα στις Αμύκλες, με χορευτές σε κυκλική διάταξη, έχοντας από ένα μυθικό ήρωα της Λακωνίας τον Πύρριχο. Εκτός από κάποιες γενικές περιγραφές, δεν γνω Μάλιστα υπήρχε από τότε και το χωριό Πύρριχος. τα χέρια τους σηκωμένα στο ύψος των ώμων και το Με τα στοιχεία αυτά και θεωρώντας ότι κάτι μου αριστερό τους πόδι να προβάλλει προς τα εμπρός θύμιζαν όλα αυτά ανέτρεξα στους ποντιακούς χο και αριστερά. Επίσης, κάποιοι κρατούν κλαδιά, ρούς, όπου διέκρινα ότι, σε ανάλογη φιγούρα, τα ενώ ανάμεσά τους υπάρχουν συμβολικά, λύρες χέρια τινάζονται πίσω με τον ίδιο τρόπο των χορευ και ένας σκόρπιός. Σύμφωνα με τα ιστορικά κείμενα, στη Σπάρτη τών του αγγείου και το πόδι ανασηκώνεται μπροστά χόρευαν και την πυρρίχη, όπου νέοι άντρες αντι κριστά αναπαριστούσαν σκηνές μάχης, φορώντας και ελαφρώς προς τα δεξιά. Έτσι ίσως εξηγείται και η άβολη θέση των χεριών στο αγγείο, ενώ η φορά των χορευτών είναι η μόνη εμφανής διαφορά. raiHJHfEfEI ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΥΣΙΩΝ (669 π.Χ.) 555™ Μετά τον Α' Μεσσηνιακό πόλεμο, η Σπάρτη τη διοργάνωση των αγώνων. στράφηκε κατά του Άργους. Το Άργος, που και Οι Σπαρτιάτες κινήθηκαν εναντίον τους, αλλά αυτό είχε αρχίσει τις διεκδικήσεις του στην Πελο πόννησο, κατείχε ηγετική θέση ανάμεσα σε πόλεις στη μάχη που δόθηκε στις Υσιές, νικήθηκαν. Αιτία της ήττας των Σπαρτιατών, πιθανόν να ήταν, ότι της ευρύτερης περιοχής (βλ. χάρτη). Μάλιστα οι οι Αργείοι είχαν προηγηθεί στην οργάνωση του Αργείοι, με αρχηγό τον τύραννο Φείδωνα, είχαν στρατού και πολεμούσαν οργανωμένοι σε φάλαγ εισβάλλει στην Ολυμπία, αναλαμβάνοντας έτσι και γα (παράταξη). [EJH JEJZiEJ Β’ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΟΣΠΟΛΕΜΟΣ Οι Μεσσήνιοι βρήκαν ευκαιρία από την ήττα των και ποια ήταν η διάρκειά του, δύο ήταν τα πρόσω Σπαρτιατών στις Υσιές και επαναστάτησαν. Έτσι άρ πά που ξεχώρισαν και άγγιξαν το μύθο. Ο αρχηγός χισε ο Β' Μεσσηνιακός πόλεμος, ένας ακόμη πολυε των Μεσσηνίων Αριστομένης και ο εμψυχωτής των τής και αιματηρός πόλεμος. Σπαρτιατών, ποιητής Τυρταίος. Αν και δεν είναι γνωστό το πότε άρχισε ο πόλεμος ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗΣ Ο Αριςπομένης υπήρξε ο ήρωαςτων Μεσσηνίων, που στη Σπάρτη και αφιέρωσε την ασπίδα του στο ναό της τα αφύσικα κατορθώματά του έγιναν θρυλικά. Εφάρ Χαλκιοίκου Αθηνάς. Όταν μάλιστα, προς το τέλος του μοσε μέχρι και καταδρομικές επιχειρήσεις μέσα στη πολέμου, τον συνέλαβαν και τον έριξαν στον Καιάδα, Λακωνία, τρομοκρατώντας έτσι τους κατοίκους της. αυτός δραπέτευσε από μια τρύπα, ακολουθώντας μια Μάλιστα για να μειώσει τους αντιπάλους του, εισήλθε αλεπού που είχε εισέλθει για να βρει τροφή. ΤΥΡΤΑΙΟΣ Ο Τυρταίος, που τα έργα του είναι βασική πηγή ηρωικό φρόνημα των Λακεδαιμονίων. Το παρακά- πληροφοριών για τον πόλεμο, αναδείχτηκε στον τω απόσπασμα είναι χαρακτηριστικό του ύφους των ποιητή, που με τις ελεγείες του διαμόρφωσε το ποιημάτων του. ΤΕΘΝΑΜ ΕΝΑΙ ΓΑΡ ΚΑΑΟΝ ΕΝΙ ΠΡΟΜΑΧΟΙΣΙ ΠΕΣΟΝΤΑ ΑΝΔΡ ΑΓΑΘΟΝ ΠΕΡΙ Η ΠΑΤΡΙΑΙ Μ Α ΡΝ ΑΜ ΕΝ Ο Ν . ΕΙΝΑΙ ΩΡΑΙΟ ΝΑ ΠΕΘΑΙΝΕΙ-ίΤΟΑΕΜΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣΟ ΓΕΝΝΑΙΟΣ ΑΝΔΡΑΣ ΠΟΥ ΜΑΧΕΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥ. ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΑΡΓΟΥΣ ΣΙΚΥΩΝ ΚΟΡΙΝΘΟΣ ΦΛΙΟΥΣ ΚΛΕΩΝΑΙ ΟΛΥΜΠΙΑ ΑΙΓΙΝΑ ΑΡΓΟΣ ΝΑΥΠΛΙΑ • ΑΣΙΝΗ ΛΕΠΡΕΟΝ ΤΡΟΙΖΗΝΑ ΑΝΔΑΝΙΑΤ·'’ ΣΠΑΡΤΗ ΜΕΘΩΝΗ • ΑΣΙΝΗ ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΘΩΜΗ, ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΟΙ ΜΕΣΣΗΝΙΟΙ ΚΑΤΕΦΥΓΑΝ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΕΙΡΑ. ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΣΥΝΕΒΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΣΙΝΑΙΟΥΣ ΟΙ ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ ΕΓΚΑΤΕΣΤΗΣΑΝ ΤΟΥΣ ΔΙΩΓΜΕΝΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΟΥΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΛΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΘΩΝΗ. ΣΤΟ Β ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ Η ΣΠΑΡΤΗ ΕΙΧΕ ΤΗ ΜΙΚΡΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΕΠΡΕΟΥ. igraaara ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΠΑΡΤΗΣ-ΤΕΓΕΑΣ Μετά την τελική νίκη, εναντίον των Μεσσηνίων, οι Την ίδια περίοδο πρέπει να ολοκληρώθηκε και η πλή Σπαρτιάτες για να αυξήσουν την πολιτική τους ισχύ, ρης ενσωμάτωση της Σκιρίτιδας στους Λακεδαιμόνιους. στράφη καν κατάτηςΤεγέας. Όπως και παλαιότερα, προ σπάθησαν γιαχρόνια ανεπιτυχώςνατην καταλάβουν και Οι Σκιρίτες μάλλον εντάχτηκαν ως περίοικοι και 600 από αυτούς συγκροτούσαν το Σκιρίτη λόχο. Ο λόχος αυτός στο τέλος συμμάχησαν μαζίτης γύρω στο 550 π.Χ.. Από αποτελούσε έκτοτε την εμπροσθοφυλακή του στρατού τότε οιΤεγεάτες πολεμούσαν με τους Σπαρτιάτες και των Λακεδαιμονίων και στην παράταξη μάχης καταλάμ έπαιρναν τιμητικά το αριστερό μέρος της παράταξης. βανε το αριστερό της άκρο. ΣΚΙΡΙΤΕΣ ΤΕΓΕΑΤΕΣ Λ Α Κ Ε Δ Α ΙΜ Ο Ν ΙΟ Ι m ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΕΠΙΛΕΚΤΩΝ (545 π.Χ.) Μ Αφού στους συμμάχους της Σπάρτης είχαν προστε ριοχή νότια της Κυνουρίας και ανατολικά της Σπάρτης θεί η Σικυών και η Κόρινθος, ο σπαρτιατικός στρατός ει σέβαλε στην περιοχή της Θυρέας που ανήκε στο Άργος. μέχρι τα Κύθηρα. Μετά τη μάχη της Θυρέας, συνέβησαν κάποια Οι δύο στρατοί, για να αποφύγουν την αιματοχυσία, γεγονότα, που σημάδεψαν τις κοινωνίες των δύο πό επέλεξαν να πολεμήσουν με 300 επίλεκτους οπλίτες ο λεων. Οι Αργείοι επέβαλαν με νόμο να μην αφήνουν καθένας. Η μάχη ήταν σφοδρή και οι επιζώντες τρεις, οι άντρες τα μαλλιά τους μακριά και οι γυναίκες να μη φορούν χρυσά κοσμήματα, μέχρι να επανακτήσουν δύο Αργείοι και ένας Σπαρτιάτης, ο Ορθυάδης. Οι δύο Αργείοι θεώρησαν ότι αυτοί ήταν οι νικη τη χαμένη περιοχή. Οι Σπαρτιάτες επέβαλλαν με νόμο τές και αποσύρθηκαν. Ο Ορθυάδης, που έμεινε στο τα μακριά μαλλιά στους άντρες για να τιμήσουν τους πεδίο της μάχης, αφού ξεχώρισε τα λάφυρα, έστησε νεκρούς τους στη μάχη και καθιέρωσαν την ετήσια τρόπαιο, όπως ήταν καθιερωμένο για το νικητή. γιορτή των Γυμνοπαιδιών. Την επόμενη μέρα, η διαφωνία των Αργείων και Όσο για τον Ορθυάδη, αυτός λέγεται ότι αυτο των Σπαρτιατών για το ποιος ήταν ο νικητής, τους κτόνησε στο πεδίο της μάχης, επειδή ντρεπόταν να οδήγησε σε μάχη με νικητές τους δεύτερους. Με τη γυρίσει στη πόλη, αφού όλοι οι σύντροφοί του από νίκη τους αυτή, οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν όλη την πε τουςτριακοσίους ήταν νεκροί. Μ «ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ» Μ ΑΝΤΙΤΥΡΑΝΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Με την πολιτική των συμμαχιών, η Σπάρτη κα τυραννική» εξωτερική πολιτική, εγκαθιστώντας ολιγαρ τάφερε να ηγηθεί σχεδόν όλης της Πελοποννήσου, χικά καθεστώτα φιλολακωνικών τάσεων. Ξεκινώντας πλην της Αχάίας και του Άργους. Η λεγόμενη «Πελο- από τη Σικυώνα και την Κόρινθο, προσπάθησε να ανα ποννησιακή Συμμαχία», που σχηματίστηκε πλήρως μεγάλου κομματιού του τότε ελληνικού κόσμου, τρέψει τον τύραννο της Σάμου Πολυκράτη (525 π.Χ.) και αργότερα τον τύραννο των Αθηνών Ιππία (510 π.Χ.). Την πολιτική των συμμαχιών, την εφάρμοσε με λίγο πριν την περσική εισβολή. επιτυχία ό σοφός Χίλων σαν έφορος και τη συνέχισε το 510 π.Χ., αποτέλεσε τη βάση για την ένωση ενός Η Σπάρτη επίσης είχε αρχίσει να εφαρμόζει μια «αντι- ο βασιλιάς Κλεομένης Α'. ΕΛΕΥΣΙΣ ΜΕΓΑΡΑ ΣΙΚΥΩΝ ΚΟΡΙΝΘΟΣ ΑΡΓΟΣ ΟΛΥΜΠΙΑ ΑΡΚΑΔΙΑ ΠΙΔΑΥΡΟΣ ΤΕΓΕΑ ΤΡΟΙΖΗΝΑ ΘΥΡΕΑ Μ ΕΣ Σ Η Ν ΙΑ ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗ ΟΡΙΑ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΛΑΚΕΔ ΑΙΜΩ Ν Χάλκινο ειδώλιο πολεμιστή από τον Κοσμά Κυνουριας (μέσα 6ου αιώνα π.Χ.) 55 rsfHizj^HJEfETiHiirejEmiaraj ΧΙΛΩΝ sisisisTsisisiEisisisisisisi^ Τον έκτο αιώνα, έζησε στη Σπάρτη, ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, ο Χίλων ο Λα δή των Σπαρτιατών να εκφράζονται με λίγα λόγια και να κυριολεκτούν. κεδαιμόνιος. Τα μικρά σοφά γνωμικά τοΰ, απο Τα τρία αποφθέγματά του που είναι χαραγμένα τέλεσαν το καλύτερο παράδειγμα της ρήσης τοΰ «λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν».Τη συνήθεια δηλα σ' έναν κίονα στους Δελφούς, χρησιμοποιούνται Γνώθισεαυτόν Γνώρισε τον εαυτό σου έως και σήμερα. Μηδέν άγαν Μην παίρνεις όρκο Ο Χίλων υπήρξε έφορος και έζησε τη ζωή του σύμφωνα με τη φιλοσοφία του. Πέθανε στην Ολυμπία Εγγύα πάραδ'άτα Μην εγγυάσαι γιατί θα την πάθεις αφού είδε το γιό του Πολυδεύκη να στέφεται Ολυμπιονίκης. ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ Α’-ΔΗΜΑΡΑΤΟΣ Το 520 π.Χ. ανέρχεται στη βασιλεία ο Κλεομένης, ετεροθαλής αδελφός του ήρωα των Θερμοπυλών, Λεωνίδα. Ο Κλεομένης, στα πλαίσια της αντιτυραννικής πολιτικής της Σπάρτης, επεμβαίνει στα εσωτερικά της Αθήνας, εκδιώκει τον τύραννο Ιππία (510 π.Χ.) και δύο χρόνια αργότερα, προσπαθεί να επιβάλλει τον αριστοκράτη Ισαγόρα. Τα σχέδιά του όμως χάλασαν και με την παρέμβαση του άλλου βασιλιά της Σπάρ της Δημάρατου. Ωστόσο, ο ταπεινωμένος Κλεομένης, ξαναβρίσκει την αίγλη του μετά την ολοκληρωτική νίκη των Σπαρ τιατών εναντίον του Άργους το 495 π.Χ. στην παραλία της Σηπείας. Η φάλαγγα των Σπαρτιατών συνέτριψε τους Άργείους και όσους διέφυγαν στο Άλσος του Άργους τους σκότωσαν και τους έκαψαν. Κατά τον Ηρόδοτο οι νεκροί στο Άλσος ήταν έξι χιλιάδες, γεγο νός όμως που δε συγκρότησε τον Κλεομένη στο να ει σέλθει crro Ηραίον για να θυσιάσει. Ίσως εξ' αιτίας των ανίερων πράξεών τους, οι θρησκόληπτοι Σπαρτιάτες αποχώρησαν ανεξήγητα και δεν κατέλαβαν το Άργος. Πράξη για την οποία κατηγορήθηκε ο Κλεομένης, όταν επέστρεψε στη Σπάρτη. Ο Κλεομένης μπόρεσε και απέκρουσε τις κατηγο ρα στο πλευρό του Ξέρξη, ενώ ο Κλεομένης πέθανε ρίες, όμως δεν ξέχασε την αντιπαλότητα του με το μισότρελος και αλκοολικός το 490 π.Χ. Τη βασιλεία Δημάρατο και τον κατάγγειλε σαν νόθο. Αυτό επι αναλαμβάνουν, από τους Ευρυπωντίδες, ο Λεωτυχί- βεβαιώθηκε με χρησμό και από το μαντείο των Δελ δας Β' και από τους Αγιάδες, ο Λεωνίδας. φών, μετά από προσφυγή σ'αυτό των Σπαρτιατών. Ο Πρίν, όμως, αναφερθούμε στους Περσικούς πο Δημάρατος εκθρονίζεται και μετά από περιπέτειες, κατέφυγε στην αυλή του Πέρση βασιλιά Δαρείου. λέμους, ας προσπαθήσουμε να περιγράφουμε τους Ο Δημάρατος θα επιστρέψει στην Ελλάδα αργότε Σπαρτιάτες πολίτες - οπλίτες, την καθημερινή τους ζωή καθώς και τη δομή του σπαρτιατικού στρατού. ΒΑΣΙΛΕΙΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ 5 50-480 π.Χ. ΑΠΑΛΕΣ ΕΥΡΥΠΩΝΤΙΔΕΣ ΑΝΑΞΑΝΔΡΙΔΑΣ Β ' ΑΡΙΣΤΩΝ ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ Α ΔΗΜΑΡΑΤΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ Α ’ ΛΕΩΤΥΧΙΔΑΣ Β υ Μ αρμάρινος ανδριάντας Σπαρτιάτη από την ακρόπολη της Σπάρτης. Ένα από τα ελάχιστα δείγματα γλυπτών της Λακωνίας, γνω στό και ως «Λεω νίδας» (Μ ο υ σ είο Σπάρτης). 57 1 Κ Α Θ Η Μ Ε Ρ ΙΝ Η Ζ Ω Η Τ Ω Ν Σ Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ Ω Ν ! Με την λήξη του Β' Μεσσηνιακού πολέμου παγιώνεται και το πολιτικοστρατιωτικό σύστημα στη Σπάρτη. Τελειοποιείται η στρατιωτική φάλαγγα, οριςτπκοποιείται η αγωγή των νέων και διαμορφώνεται το οικονομικό σύστημα, στα πλαίσια της λιτής διαβίωσης των πολιτών. Η εσωστρέφεια και η μυστικοπάθεια γίνονται κυρίαρχα χα ρακτηριστικά των Σπαρτιατών. Απαγορεύεται η εγκατάσταση, τόσο ξένων στη Σπάρτη, όσο και Σπαρτιατών σ' άλλη πόλη. Οι άντρες ασχολούνται με την πολιτική και τα στρατιωτικά, οι γυναίκες επιβλέπουν το σπίτι και την ιδιοκτησία, ενώ οι νέοι εκπαιδεύονται στα πλαίσια της «Λυκούργειας αγωγής». !=™ Σ Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ Ε Σ β™ Το κόκκινο χρώμα χαρακτήριζε την ενδυμασία των αντρών. Ο Λυκούργος θεωρούσε το κόκκινο σαν το λιγότερο «γυναικείο» χρώμα, καθώς και το χρώμα, όπου επάνω του, δε θα ξεχώριζε το αίμα. Στους ενήλικες, επιτρεπόταν τα μακριά μαλλιά (βόστρυχοι) και τα γένια, αλλά ποτέ το μουστάκι. Κατά το Λυκούργο, τα μακριά μαλλιά έκαναν ένα όμορφο άντρα ομορφότερο και έναν άσχημο τρο μακτικότερο. Οι Σπαρτιάτες φορούσαν σανδάλια που τα συ γκροτούσαν στην κνήμη με ιμάντες, αλλά και άλλα δερμάτινα υποδήματα που ήταν δημοφιλή και εκτός Σπάρτης. Να αναφέρω εδώ, ότι απεικόνισα τους Σπαρτιάτες ξυπόλυτους, επηρεασμένος ίσως από την έλλειψη υποδημάτων σ'όλες σχεδόν τις απεικονίσεις τους στην αρχαία εποχή. Εξ' άλλου, όπως θα αναφέ ρουμε παρακάτω, οι νέοι, για να σκληραγωγηθούν, εκπαιδεύονταν ξυπόλυτοι. Ενα άλλο χαρακτηριστικό των Σπαρτιατών ήταν το ραβδί (βακτηρία), που συμβόλιζε ίσως κάποια ιδιότη τά τους. Το ραβδί θα μπορούσε να ήταν ευθύ, να είχε καμπύλη ή διχάλα στην άκρη, ή ακόμα να σχημάτιζε ένα Τ. Όπως βλέπουμε στις εικόνες, το ραβδί είχε και τη χρηστική του αξία. 58 Χάλκινο αγαλματίδιο πολεμιστή που βρίσκεται στις Η.Π.Α. Εξαιρετική απεικόνιση Σπαρτιάτη που είναι τυλιγμένος με το μακρύ χιτώνα τοΰ και φ οράει κράνος με το λοφ ίο εγκάρσια. Στη ν έγχρω μη α π όδοσή του διακρίνονται καθαρά τα μακριά μαλλιά του, το πώς πέφτουν στους ώ μους και ο τρόπος που είναι πιασμένα πίσω. Στο ανάγλυφο από τη Σπάρτη, δια κρ ίνουμε τύπο ρα βδιού, που χρησιμοπ οιούταν και ως στήριγμα. gggsrcrcrc Κ Ο ΙΝ Α Σ Υ Σ Σ ΙΤ ΙΑ (Φ ΙΔ ΙΤ ΙΑ ) sungisisisisi Μετά την καθημερινή εκπαίδευση οι Σπαρτιάτες κατά ομάδες (15-20 άτομα) συμμετείχαν στα κοινά συσ εισφορά του σε είδος και λίγα χρήματα, σήμαινε τον υποβιβασμό του στην κατηγορία των υπομειόνων. σίτια (φιδίτια). Η συμμετοχή σ'αυτά ήταν απαραίτητη Οι Σπαρτιάτες έτρωγαν τρεις φορές τη μέρα ξεκι για να διατηρήσει ένας «όμοιος» τα πλήρη πολιτικά του δικαιώματα. Τυχόν αδυναμία να καταβάλει τη μηνιαία νώντας με ψωμί και κρασί για πρωινό, ακολουθούσε το κυρίως γεύμα και τέλος το βραδινό δείπνο. Ακράτισμα Άριστον Αίκλον (πρωινό) (γεύμα) (δείπνο) Το φαγητό συνήθως ήταν κριθαρένιο ψωμί, ο «μέλανας ζωμός» ή «βάφα», ελιές, τυρί φρούτα, μεθούσαν είλωτες, στη συνέχεια τους ξεφτίλιζαν. Το κρασί οι αρχαίοι Έλληνες το έπιναν νερομένο κυνήγι, καρποί και φυσικά κρασί. Ο περίφημος και πολλές φορές μάλιστα, σε μεγάλη αναλογία. μέλανας ζωμός πρέπει να ήταν χοιρινό κρέας βρα Το κρασί το είχαν σε μεγάλα αγγεία που ονομά σμένο στο αίμα του, με αλάτι και ξύδι. Η απορία για ζονταν κρατήρες και με άλλα μικρότερα γέμιζαν το πως έτρωγαν αυτό το φαγητό, υπήρχε και στην τα ποτήρια τους. Οι Σπαρτιάτες είχαν το ατομικό αρχαιότητα από τους λοιπούς Έλληνες. τους κύπελλο (κώθων), ενώ σε λακωνικά εργα Μια συνήθεια των Σπαρτιατών που έδειχνε την πειθαρχία και την αυτοσυγκράτησή τους, ήταν ότι στήρια αποδίδονται και δύο μεγάλοι ορειχάλκινοι κρατήρες. η ποσότητα κρασιού που έπιναν, έπρεπε να ήταν Ο ένας, που δεν έχει βρεθεί, αναφέρεται από τον τέτοια, ώστε να χαλαρώνει και να ξεκουράζει το Ηρόδοτο σαν δώρο των Λακεδαιμονίων προς τον σώμα και όχι να τους οδηγεί στη μέθη και στον αυ- Κροίσο. Ο άλλος, είναι ένας κρατήρας ύψους 1,64 τοεξευτελισμό. Έτσι, πολλές φορές για παραδειγ μέτρων του 6ου αιώνα π.Χ. και βρέθηκε στο τάφο ματισμό των νέων, οι ενήλικες Σπαρτιάτες αφού πριγκίπισσας του Vix στη Β.Α. Γαλλία. Νεαρός Σπαρτιάτης ετοιμάζεται να γεμίσει με κρασί, το κέρατο και την κύλικα που κρατάει στα χέρια, υπό τους ήχους του δίαυλου που παίζει έφ η β ο ς αυλητής. Πάνω σ την ορειχάλκινη βάση με πόδια ζώου, υπάρχει ο κρατήρας με το κρασί και η μικρή κανάτα (οινοχόη). Ρεαλιστική αναπαράσταση σ κη νής από το εσω τερικό λακω νικής κύλικας (επάνω). raiHJZJHJHIBJgJZJEJZJ Κ ΡΑ Τ Η Ρ Α Σ T O Y V I X 5Πί5Ι515ιΙ515ΐ515Ι51Β1 μέροςτου, με πομπή αρμάτων και οπλιτών, οι δύο λαβές τη διακόσμηση που έχει έντονα λακωνικά στοιχεία, πίσω από κάθε μορφή της πομπής στο λαιμό του κρατήρα, του πλαισιώνονται από εκπληκτικές συνθέσεις γοργο- υπάρχουν χαραγμένα γράμματα από το ελληνικό αλφά Ο κρατήραςτου Vix είναι διακοσμημένος στο επάνω νείων με λιοντάρια, ενώ η λαβή στο καπάκι είναι ένα βητο που υποδείκνυαν την ακριβή τους θέση κατά την αγαλματίδιο ολόσωμης γυναικείας μορφής. Εκτός από συναρμολόγηση του κρατήρα, (βάρος: 208,6 κιλά) γράμμα I 63 I S ΚΥΝΗΓΙ Ένας λόγος για να απουσιάσει κάποιος από τα συσσίτια, ήταν το κυνήγι. Οι Σπαρτιάτες κυνηγού σαν συστηματικά, έχοντας μαζί τους τα καθαρόαιμα κυνηγόσκυλά τους. Ο αγριόχοιρος ήταν το δημο φιλέστερο θήραμα και το κυνήγι του γινόταν με ακόντια και δίχτυα. Ευτυχώς βρέθηκαν κύλικες και άλλα αγγεία, όπου αποτυπώνονται έξοχα, σκηνές κυνηγιού. Σε μια τέ τοια σκηνή από λακωνική κύλικα, δύο κυνηγοί ρί χνουν τα ακόντιά τους στον αγριόχοιρο, που έχει πιαστεί στα δίχτυα τους. Και οι δύο έχουν περιποιημένα τα μακριά μαλλιά τους, ενώ οι χιτωνίσκοι τους που είναι διακοσμημένοι με σχέδια, φέρουν στα μανίκια και στο κάτω μέρος, σειρά από κρόσσια. Ο νεαρότερος αριστερά είναι ξυρισμένος και φοράει επιπλέον δέρμα από ζώο. Στη ρεαλιστική απόδοση της σκηνής, βλέπουμε το κυνηγόσκυλο, να έχει οδηγήσει στο καρτέρι το θήραμα, ο ένας κυνηγός να του ρίχνει το δίχτυ και ο άλλος να είναι έτοιμος να ρίξει το ακόντιο. ιr J r J r-i r J r-J r J r J r J Γ- Στον πήλινο πίθο (ύψους 0,50μ.) από τη Σπάρτη, λείπουν βέβαια και τα κυνηγόσκυλα που ακολου παριστάνονται σκηνές κυνηγιού, πλαισιωμένες από θούν τα αφεντικά τους, μυρίζοντας το έδαφος. Η ζώνες με ανάγλυφη διακόσμηση. τρίτη σειρά στη βάση του πίθου είναι διακοσμημένη Στην επάνω σειρά, διακρίνουμε ζεύγη κυνηγών, με ρόδακες, ενώ εντυπωσιακή είναι η διακόσμηση που επαναλαμβάνονται, να κουβαλούν διάφορα θηράματα. Στη μεσαία σειρά, επαναλαμβάνεται στις χειρολαβές. Τα θηράματα είναι ζαρκάδια, λιοντάρια, αγριό σκηνή με άρμα που σέρνουν δύο άλογα και το οδη χοιροι και αγριοκάτσικα. Ξεχωρίζει επίσης, ο τρόπος γεί ηνίοχος ακολουθούμενος από πεζό οπλίτη. Δεν που χωρίζει ο καλλιτέχνης τα μακριά μαλλιά και τα ιpj ri r-J r-J r-J r-J r-J r-J r-J pJ r-J r-i pi r-i p i r-J r-J η n rJ rJ rJ p i p i rJ r-i rJ rJn τακτοποιεί στους ώμους των κυνηγών, καθώς και ο τρόπος που κατανέμει το φορτίο των ζώων. Η Σπάρτη παρ' όλο που δεν είχε ισχυρό ιππικό ούτε σημαντική παραγωγή αλόγων, χρησιμοποιού Εκτός από τα ακόντια, διακρίνουμε και τη μά- σε άρματα και μάλιστα η Κυνίσκα, κόρη του βασιλιά χαιρα που φέρει ο κυνηγός στη θήκη της, όπως και Αρχίδαμου του Β', κέρδισε σαν ιδιοκτήτρια άρμα το δίχτυ με το οποίο είναι τυλιγμένος ο ηνίοχος. Ο τος και εκπαιδεύτρια αλόγων, στο αγώνισμα της οπλίτης με την ωραία διακοσμημένη ασπίδα και το αρματοδρομίας,το 392 π.Χ. στη 96η Ολυμπιάδα και πρωτότυπο κράνος, είναι έτοιμος να προμηθεύσει θεωρείται η πρώτη γυναίκα Ολυμπιονίκης. με ακόντια τον ηνίοχο στο κυνήγι του. Οι καλογυμνασμένες και σκληραγωγημένες γυναίκες της Σπάρτης, ήταν διάσημες τόσο για την ομορφιά τους όσο και για την αυστηρότητά τους απέναντι στα παιδιά και τους άντρες τους. Η εποπτεία - διαχείριση του οίκου και του κλήρου, απο τελούσαν τα καθημερινά τους καθήκοντα. Με την ανατροφή των παιδιών και την επίβλεψη των ειλώτων, απέκτησαν κυ ρίαρχη θέση στην οικογένεια, αφού η αντρική απουσία ήταν συχνή και πολλές φορές μακροχρόνια. Οι Σπαρτιάτισσες ήταν απλά ντυμένες και δε φορούσαν κοσμήματα. Οι χιτώνες τους ήταν κοντοί και ειδικά των άγα μων κοριτσιών δεν ήταν ραμμένοι στο πλάι, με αποτέλεσμα όταν περπατούσαν φαινόταν ο μηρός τους και γι'αυτό ονομά στηκαν «φαινομηρίδες». Οι μεγαλύτερες γυναίκες πρέπει να φορούσαν μακριά επένδυση με καλύπτρα στο κεφάλι, ειδικά όταν κυκλοφορούσαν έξω. Οι νεαρές Σπαρτιάτισσες έπρεπε να παντρεύονται ώριμες και ακμαίες, μετά τα 18 χρόνια τους. Τα έθιμα του γάμου απαι τούσαν τη συγκατάθεση του πατέρα της νύφης, στη συνέχεια Κόρη οινοχοεί μέσα σε κά νθα ρο που κρατά μάλλον καθιστή αντρική μ ο ρφ ή. Β ρ έ θ η κ ε στη Σπάρτη και σ ήμ ερα εκτίθεται σ την Κοπεγχάγη. την «αρπαγή» της και την προετοιμασία της για φιλοξενούμενή της. Όταν η τελευταία της επι την πρώτη νύχτα του γάμου από μια μεγαλύτε σήμανε ότι «μόνο εσείς σι Λάκαινες εξουσιάζε ρη γυναίκα. Οι επαφές του ζευγαριού και μετά ται τους άντρες», έλαβε σαν απάντηση το ότι την πρώτη φορά, γινόταν μόνο το βράδυ και «μόναι γαρ ημείς άνδραςτίκτομεν» (γιατί μό χωρίς φως, με τον άντρα να επιστρέφει στο νον εμείς γεννάμε άνδρες). Ο θάνατος της στρατόπεδο. Μόνο όταν ο άντρας γινόταν Σπαρτιάτισσας πάνω στη γέννα ήταν το 30 χρονών, του επιτρεπόταν να μείνει με ίδιο τιμητικός με το θάνατο στη μάχη και τη γυναίκα του. αναγραφόταν στις επιτύμβιες στήλες. Η αφοσίωση όμως των γυναικών στο Υπήρχαν πολλά παράξενα στις γαμικές και οικογενειακές σχέσεις των Σπαρτιατών. σπαρτιάτικο ιδεώδες, ήταν πάνω ακόμη Για παράδειγμα, όταν μια γυναίκα είχε ηλι και από τα ίδια τους τα παιδιά. Το «Η ΤΑΝ κιωμένο άντρα, μπορούσε με τη σύμφωνη Η ΕΠΙ ΤΑΣ» ήταν ο αποχαιρετισμός της μάνας γνώμη του να πάει με νεότερο άντρα για προς το γιό που ξεκινούσε για τη μάχη. Για τη να αποκτήσει δυνατό και υγιές παιδί. Όλα αυτά κατά το Λυκούργο είχαν σκοπό την Σπαρτιάτισσα η δειλία του γιου ήταν ανεπί τρεπτο γεγονός. Χαρακτηριστική παραμένει «ευγονία», τη γέννηση δηλαδή δυνατών η περίπτωση της Δαματρίας, που σκότωσε παιδιών από δυνατούς γονείς. η ίδια το γιό της, όταν άκουσε ότι δείλιασε Αυτό καταγράφθηκε και στο έργο του και ότι ήταν ανάξιόςτης. «Τον Δαμάτριον που Πλούταρχου «Λακαινών Αποφθέγματα», όπου αναφέρεται σε ένα διάλογο ανάμεσα στη παρέβη τους νόμους σκότωσε η μάνα του, η Λακεδαιμόνια τον Λακεδαιμόνιον». Αυτό έγρα Γοργώ, τη γυναίκα του Λεωνίδα, και σε μία φε ο τάφος της. Επάνω: Αγαλματίδιο πεπ λοφόρου γυναίκας που αποτελούσε τη λαβή στο καπάκι τοΰ κρα τήρα του Vix. Έτσι πρέπει να ήταν ντυμένες οι ενήλικες Σπαρτιάτισσες. Αριστερά: Χά λκινο αγαλματίδιο που β ρ έθ η κ ε στη Δ ω δώ νη και αποδίδεται σε λακω νικό εργαστήριο. Αναπαριστά κορασίδα που τρέχει φορώ ντας κο ντό χιτώνα το ν οποίο ανασηκώνει με το α ριστερό της χέρι για να μη τη ν εμποδίζει στο τρέξιμο. Θα μπορούσε, λοιπόν, να είναι μια νεαρή Σπαρτιάτισσα που συμμετέχει σε αγώνα δ ρ ό μ ο υ . Το έργο που είναι του 6ου αιώνα, αποτελούσε τμήμα τρίποδα ή κρα τήρα και έχει ύψ ος 12 εκατοστά. mmmissmiiizmΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ i^mEmrnsmsm 'Οταν γεννιόταν ένα παιδί, ο πατέρας το παρου σίαζε στη «λέσχη» των γερόντων της φυλής, για να ελέγξουν την αρτιμέλειά τοΰ. Αν το παιδί ήταν υγιές και αρτιμελές, το επέστρεφαν στη μητέρα τοΰ αφού πρώτα του παραχωρούσαν έναν κλήρο. Αν όμως το τα αγόρια κρατούσε μέχρι τα είκοσι τους χρόνια. Τα κορίτσια, αν και δεν απομακρυνόταν από τα σπίτια τους, συμμετείχαν και αυτά στη σωματική εκγύμναση με κάποια αγωνίσματα. Όλα τα παιδιά πέρα από τη σωματική άσκηση μάθαιναν γραφή, εις τας λεγομένας αποθέτας, παρά Ταΰγετον βαρα- ανάγνωση, χορό και τραγούδι. Σκοπός της αγωγής για τα αγόρια ήταν η δημι θρώδη τόπον» (Πλούταρχος). ουργία σκληραγωγημένων πολιτών - οπλιτών. Η παιδί ήταν ασθενικό και δύσμορφο, το «απέπεμπον Στο αρχαίο κείμενο, που αποτελεί και τη μοναδική υπακοή και η τυφλή πειθαρχία των νέων στους με αναφορά στο γεγονός της απόρριψης, δεν διευκρινί γαλύτερους, καθώς και ο σεβασμός στους γεροντό- ζεται τι ακριβώς ήταν οι «αποθέτες», ενώ η ταύτιση τους με τον Καιάδα αμφισβητείται σήμερα από τους τερους δοκιμαζόταν συνεχώς, μέσα στις «βουές» (αγέλες) όπου εντάσσονταν. Αρχηγός της αγέλης περισσότερους ιστορικούς καθώς εκεί έριχναν τους ήταν ο «βουαγός» ενώ υπήρχε και ο «παιδονόμος» αιχμαλώτους πολέμου και τους κακοποιούς. που ήταν συνήθως ένας εικοσάρης, ο οποίος επό- Τα πρώτα επτά χρόνια τα αγόρια ζούσαν με τις πτευε την αγέλη. Για να μη γίνεται όμως κατάχρηση οικογένειες τους. Μετά τα αναλάμβανε η πολιτεία εξουσίας από τους μεγαλύτερους νέους, υπήρχε για τα εντάξει στη «σπαρτιατική αγωγή», που για πάντα και η παρουσία ενηλίκων. Ξ ΗΛΙΚΙΑ Με την οικογένεια. 1-6 (έτη) . ΠΑΙΔΕΣ 7-10 μικιζόμενος (τταις) 11 πρωτοπάμπαις 12 ατροπάμπαις 13-15 μελλείρην Ένταξη στις αγέλες, 0 πάμπαις ήταν το ολοκληρωμένο παιδί, ενώ μελλείρενες αποκαλούσαν τα μεγάλα παιδιά. ΕΦΗΒΟΙ 16-20 • : 20-60 είρην Δεν είναι ξεκάθαρο αν οι έφηβοι των 16-20 χρόνων λέγονταν είρενες ή μόνο οι εικοσάρηδες. ΕΝΗΛΙΚΕΣ έμφρουρος Οι έμφρουροι αποτελούσαν τις 40 στρατεύσιμες κλάσεις. ■ ^ EB lH IB JZ fE llIE IE raJH IglH JE lSJE JE rgrB JH fB JB JB fSfSJE IZ fE IH J 0 Χάλκινη κεφαλή νέο υ που πιθανολογείται ότι, λόγω τεχνοτροπίας, είναι λακω νικής π ροέλευσης (Μ ο υ σ είο Fine A rts - Βοσ τώ νη). Δίπλα ακριβώ ς βλέπουμε, σ ε έγχρω μη ρεαλιστική απόδοση, τη ν πλάγια ό ψ η της κεφαλής. Χάλκινο αγαλματίδιο αθλήτριας που τρέχει σε δ ρ ό μ ο ταχύτητας. Χρονολογείται στο 500 π.Χ. και βρίσκεται στο Βρεττανικό Μ ουσ είο του Λ ο νδίνο υ . 71 1 Α Θ Λ Η Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΙ Μ Ο Υ Σ ΙΚ Η Τ Ω Ν Ν Ε Ω Ν 1 Τα παιδιά, εκτός από τη σκληρή εκπαίδευση συμ μετείχαν σε μουσικούς και αθλητικούς αγώνες, όπως απαγγελίας που λεγόταν «κελοία». αυτοί που γινόταν στο ιερό της Ορθιας Αρτέμιδος. Τα Οπως έχουμε ήδη αναφέρει, οι νικητές αφού έπαιρναν σαν έπαθλο ένα δρεπάνι το τοποθετούσαν αγωνίσματα αυτά ήταν τρία. Ένα αγώνισμα τραγου σε λίθινη στήλη όπου είχαν γράψει τα στοιχεία τους διού που λεγόταν «μώα», ένα αγώνισμα κυνηγητού και το αφιέρωναν στη θεά. που λεγόταν «καθθηρατόριον» και ένα αγώνισμα Το αγαλματίδιο που χ ρ η σ ιμ οπ ο ιήθ η κε σαν μοντέλο για τη ν απεικόνιση του νεα ρού Σπαρτιάτη, ανακαλύφτηκε σ την περιοχή της αρχαίας Σκιρίτιδας (Κολλίνες Αρκαδίας) και αποδίδεται σε εργασ τήριο τηςΤεγέας. Έχει ύψος 13 εκατοστά και βρίσκεται στο Α ρχα ιολογικό Μ ο υ σ είο της Σπάρτης. -« ι ΟΡΘΕΙΗ Δ Ω ΡΟ Ν ΛΕ 70 + 100 + 9+ 5+ 10+8 (2 0 2 ) (1 0 2 4 ) ΟΝΤΕΥΣ Α Ν ΕΘ Η (1060 ) (98 ) ΚΕ ΒΟΑΓΟΣ ΒΨΛ (346 ) 0730) Μ Ω Α Ν Ν ΙΚ Η Σ Α Σ ΚΑΙ ΤΑΔΕ ΕΠΑΘΛΑ ΛΑΒΩΝ ΒΨΛ ΚΑΙ ΜΕΣΤΕΨΕ ΓΤΑ ΤΗ Ρ ΕΙΣΑΡΙΘΜΟΙΣ ΕΠΕΣΙ ΒΨΛ Ο ΡΘ ΕΙΗ λΠ ΡΟ Ν λΕ Ο Ν Τ ΕΥ Σ Α Ν ΕΘ Η Κ ΕΒΟ λΓΟ Σ fefX Μ Ω Α Ν Ν ΙΚ Η Σ Α Σ , | ΚΑΙ ΤΑΛΕΕΓΠ ΑΘΛΑ A A BQ N &γΛ ΚΑ ΙΗ ΕΣΤΕ^ΕΠ Α Τ Η Ρ Ε Ι ΣΑΡΙ Θ Μ θ ϊ £ ΕΤΪΕΣΙ Αν και η συγκεκριμένη στήλη ανήκει στα ύστερα δημιουργούν το ίδιο αριθμητικό άθροισμα. Το κείμε χρόνια της αρχαιότητας (150-200μ.Χ.), έχει ιδιαίτε νο το έγραψε ο πατέρας του νικητή, παίζοντας με την ρο ενδιαφέρον διότι αφ' ενός σώζεται το σιδερένιο αντιστοιχία γραμμάτων - αριθμών. δρεπάνι και αφ' ετέρου οι τρεις στίχοι του κειμένου ΟΡΘΕΙΗ ΔΩΡΟΝ ΛΕΟΝΤΕΥΣ ΑΝΕΘΗΚΕ ΒΟΑΓΟΣ Μ Ω Α Ν ΝΙΚΗΣΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΠΑΘΛΑ ΛΑΒΩΝ ΚΑΙ ΜΕΣΤΕΨΕ ΠΑΤΗΡ ΕΙΣΑΡΙΘΜΟΙΣ ΕΠΕΣΙ ΒΨΛ ΒΨΛ ΒΨΛ ΕΙΝΑΙ Τ Α Μ Α Σ Τ Η Ν Ο Ρ Θ ΙΑ Π Ο Υ Τ Ο ΑΦ ΙΕΡΩ ΣΕ Ο ΒΟΑΓΟΣ Λ ΕΟ Ν Τ ΕΥ Σ Π Ο Υ Ν ΙΚ Η ΣΕ ΣΤΟ Α Γ Ω Ν ΙΣ Μ Α Μ Ω Α ΚΑΙ ΕΛΑΒΕ ΤΑ ΕΠ Α Θ Λ Α ΚΑΙ Μ ΕΣΤ ΕΨ Ε Ο Π ΑΤΕΡΑΣ Μ Ο Υ Μ Ε ΙΣ Α Ρ ΙΘ Μ Ο Υ Σ Σ Τ ΙΧ Ο Υ Σ 2730 2730 2730 Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η g ig g i™ Τα αγόρια σαν αυριανοί εκλεκτοί πολεμιστές, να πλένονται συχνά ή να περιποιούνται ιδιαίτερα το εκπαιδεύονταν τόσο στον ορθόδοξο, όσο και στον σώμα τους. Επειδή δε η διατροφή τους ήταν λιτή, ανορθόδοξο πόλεμο. για να ικανοποιήσουν την πείνα τους αλλά και για να Για να σκληραγωγηθούν τα παιδιά ήταν ξυπόλητα επινοούν διάφορα τεχνάσματα, τους επέτρεπαν να και φορούσαν μόνο ένα ιμάτιο σ'όλη τη διάρκεια του κλέβουν με τον όρο όμως να μην γίνονταν αντιλη έτους.Τα μαλλιά τους ήταν κοντά και δεν επιτρεπόταν πτοί. Αλλιώς η τιμωρία τους θα ήταν αυστηρή. fggfjgggi Π Α Α Τ Α Ν ΙΣ Τ Α Σ - Κ Ρ Υ Π Τ Ε ΙΑ fflggfgg! Στην πρώιμη εφηβεία άρχιζε η στρατιωτική προ η ομάδα της οποίας ο κάπρος κέρδιζε ήταν και η όπλων. Ο Παυσανίας μάλιστα περιγράφοντας τη νικήτρια της μάχης στον Πλατανιστά. Την επόμενη μέρα, πριν το μεσημέρι, οι δύο θέση «Πλατανιστάς», μας δίνει μια εικόνα από τη 74 εξασκημένους κάπρους να μαλώσουν. Συνήθως ετοιμασία με έντονη σωματική άσκηση και χειρισμό στρατιωτική εκπαίδευση των εφήβων. Στον Πλατανιστά, ανάμεσα στα πολλά πλατά ομάδες εισέρχοταν από τις δύο γέφυρες στο πε νια (απ'όπου και η ονομασία), υπήρχε τάφρος με ντας και κλωτσώντας ο ένας τον άλλο. Πολλοί μαζί νερό που κύκλωνε τον χώρο. Η πρόσβαση γινόταν ωθούσαν άλλους προς το νερό, ενώ δεν έλειπαν οι δίο της «μάχης» και η συμπλοκή άρχιζε σπρώχνο από δύο γεφύρια, όπου υπήρχαν στο ένα άγαλμα δαγκωματιές και η προσπάθεια να βγάλει ο ένας το του Ηρακλή και στο άλλο αδριάντας του Λυκούρ γου. Σύμφωνα με τους κανονισμούς τη νύχτα πριν μάτι του άλλου. Στην ηλικία των είκοσι, οι νεαροί Σπαρτιάτες συμ τη «μάχη», οι έφηβοι των δύο αντίπαλων ομάδων μετείχαν κανονικά στο στράτευμα, σιτίζονταν στα θυσίαζαν ένα μικρό κουτάβι (σκυλάκι) και έβαζαν κοινά συσσίτια (φιδίτια) και διέμεναν στα στρατό πεδα (συσκήνια). Αυτό όμως που καθόριζε την ικα τυχή διαβίωσή τους στη φύση για ένα χρονικό διά νότητα και τη γενναιότητά τους ήταν η συμμετοχή στημα σε ειδικές συνθήκες, δηλαδή μόνοι τους και άοπλοι. Αργότερα, από την εποχή που εξετάζουμε, τους στη «κρυπτεία». Η κρυπτεία αποτελούσε το τελικό στάδιο εκπαί δευσης των νέων. Αρχικά συνίστατο μόνο στην επι ΓΞΙΕΓΕ] η κρυπτεία πιθανολογείται ότι χρησιμοποιήθηκε και ως τρόπος εξόντωσης ειλώτων. Η ΔΙΑΜΑΣΤΙΓΩΣΗ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ 1515151 Η μαστίγωση εκτός από τρόπος τιμωρίας στη Σπάρ όπου μαστίγωναν τους νέους μέχρι, πολλές φορές, τη, ήταν και δοκιμασία αντοχής για τα Σπαρτιατόπου- τελικής πτώσης. Κατά τη διάρκεια της μαστίγωσης λα. Όπως αναφέραμε η κλοπή τροφής από τους νέους υπήρχε και η παρουσία των γονέων που ενθάρρυ- είχε σκοπό να γίνουν πιο επινοητικοί, πράγμα που θα ναν και απαιτούσαν από τους γιούς να αντέξουν κι' τους βοηθούσε αργότερα στον πόλεμο. Υπήρχε μά άλλο, όταν αυτοί έδειχναν ότι ήταν έτοιμοι να τα λιστα και μια τελετή που γινόταν στο ιερό της Ορθιας παρατήσουν. Έπρεπε κατά την παράδοση το αίμα Αρτέμιδος, όπου νέοι άνω των 12 ετών, έπρεπε να που έτρεχε στο βωμό να κάνει ελαφρύτερο το ξό αρπάξουν όσο το δυνατόν πιο πολλά κομμάτια τυριών ανο της θεάς, γεγονός που θεωρούσαν σαν θετικό που είχαν αποθέσει στο βωμό, οι άρχοντες. Γύρω από σημάδι από τη θεότητα. το βωμό υπήρχαν οι μαστιγοφόροι και όποιος νέος αποσπούσε τα πιο πολλά κομμάτια και άντεχε περισ στο μεγάλο βωμό μπροστά από το ναό της Ορθιας σότερο τη μαστίγωση, ήταν και ο νικητής. Αρτέμιδος με τους μαστιγοφόρους να τους περι Η τελετή αργότερα στους μετακλασικούς χρό νους, εξελίχθηκε σε αγώνα καρτερίας (υπομονής) Οπως βλέπουμε στην εικόνα, οι νέοι πλησιάζουν μένουν κρατώντας κλαδιά του ιερού φυτού της λύγου (λυγαριάς). 75 nraram jH izra Ο Σ Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ Η Σ Ο Π Λ ΙΤ Η Σ Ο οπλίτης της αρχαίας Ελλάδας πήρε το όνομά του 51515151515151 ελαφρύτερος από το σίδηρο και ήταν εύκαμπτος για από το «όπλον», την κυκλική ασπίδα που μαζί με το να προσαρμόζονται τα μέρη του οπλισμού στην ανα κράνος, το θώρακα και τις περικνημίδες, αποτελού τομία του σώματος, όπως οι περικνημίδες. Η Σπάρτη σαν το βασικό αμυντικό οπλισμό του. Το δόρυ και το προμηθευόταν τον πολύ καλής ποιότητας σίδηρο ξίφος ήταν τα επιθετικά όπλα, ενώ για την κάλυψη από δικά της μεταλλεία, ενώ εισήγαγε το χαλκό και και άλλων σημείων του σώματος, όπως το αριστερό χέρι, τα δύο πόδια και το υπογάστριο, υπήρχαν τα τον κασσίτερο. ανάλογα εξαρτήματα. ομοιόμορφη εμφάνιση.Το κόκκινο χρώμα της στολής Το μέταλλο όλων των εξαρτημάτων του οπλισμού Ο σπαρτιάτικος στρατός ήταν ο μόνος που είχε με τον καλογυαλισμένο χάλκινο εξοπλισμό, τα λοφία ήταν ο χαλκός εκτός από το ξίφος και την αιχμή του στα «κορινθιακού» τύπου κράνη και τα μακριά μαλλιά δόρατος που ήταν σιδερένια. Οι λόγοι που χρησιμο να αγκαλιάζουν τους ώμους τους, οι Σπαρτιάτες οπλί ποιούσαν τον χαλκό ήταν ότι δεν σκούριαζε, ήταν τες ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους Έλληνες. Χά λκινο ειδώλιο πολεμιστή του 6ου αιώνα π.Χ. που β ρ έ θ η κ ε στη Λ ογγά Μεσσηνίας. Έχει ύψ ος 16 εκατοστά και βρίσκεται στο Εθνικό Αρχα ιολογικό Μ ουσ είο σ την Αθήνα. Στο συμπληρω μένο, με το δ ό ρυ και τη ν ασπίδα, αυτό ειδώλιο π α ρα τηρούμε τη ν π λήρη εξάρτηση που μπ ορούσ ε να φ έρει ένας οπλίτης της εποχής του. Εκτός από τα βασικά μέρη (κρ ά νος - θώρακας - π ερικνημίδες) δια κρ ίνο υ με την π λήρη θω ράκιση του δεξιού του χεριού, καθώς και τη ν κάλυψη των δ ύ ο μηρώ ν από περιμηρίδες με δια κοσμητικές εγχαράξεις. Επισημαίνοντας και τη δια κόσ μησ η του χιτω νίσκου με το διπλό μαίανδρο και τη σειρά από κρόσσια στο κάτω μ έρος του, το σ υ γκεκριμ ένο ειδώλιο αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα πανοπλίας οπλίτη. Χάλκινο ειδώλιο πολεμιστή από τη Δω δώ νη που αποδίδεται σε Σπαρτιάτη οπλίτη και βρίσκεται στο Α ρχαιολογικό Μ ουσ είο Ιωαννίνων. Ο ψ ηλός τύπος λοφ ίου του οπλίτη χαρακτήριζε κυρίως τους αρχαϊκούς χρό νο υς και σκοπ ός του ήταν μάλλον να φανεί ψ ηλότερος και επ ιβλητικότερος στα μάτια του αντιπάλου. Στο σ υγκεκριμ ένο αγαλματίδιο δια κρ ίνουμε επίσης τους χαρακτηριστικούς βόσ τρυχους, που αγκαλιάζουν το θώ ρακα και το κυματοειδές μοτίβο της δια κόσ μησ ης του χιτωνίσκου. 77 Αιχμή Οπλίτης του 6 ο υ αιώνα π.Χ. με π λήρη τη ν πανοπλία και τον εξοπλισμό του. Α ν και δ εν συναντάται συχνά οπλίτης με π λήρη εξάρτηση, είναι εντυπωσιακή η εικόνα του, που θυμίζει μεσαιωνικό ιππότη, με μόνα ελεύθερα σημεία του σώματός του τις κλειδώσεις. Δόρυ Λ οφ ίο----Λοφιοστάτης Ακόντιο Θώρακας--- Ασπίδα Τελαμώνας — Περιβραχιόνιο - Αντιλαβή Μίτρα------ Πόρπακας — Κολεός Εγχειρίδιο Περιμηρίδα Περικνημίδα Περισφύριο Σταυρωτήρας ■ Επιπόδιο — L ■ 78 I ΚΡΑΝΟΣ -ΛΟΦΙΟΣΤΆΤΗΣ -ΛΟΦΙΟ Το κράνος που φορούσαν οι Σπαρτιάτες ήταν κορινθιακού τύπου. Στην κορυφή του κράνους υπήρχε το λοφίο από τρίχες αλόγου που στερεωνόταν στο λοφιοστάτη. Πιθανόν το λοφίο να δήλωνε αξίωμα. ΘΩΡΑΚΑΣ -ΜΙΤΡΑ Ο «κωδωνόσχημος» θώρακας αποτελούνταν από ράξεις απέδιδαν την ανατομία του σώματος, ενώ δύο μέρη - στήθος και πλάτη - που συνδέονταν κάτω από το θώρακα στερέωναν τη μίτρα για την στους ώμους και στα πλάγια. Οι διακοσμητικές χαι προστασία του υπογάστριου. ΠΕΡΙΒΡΑΧΙΟΝΙΟ -ΠΕΡΙΠΗΧΙΟ Για την προστασία του αριστερού χεριού υπήρχαν το περιβραχιόνιο για το βραχίονα και το περι- πήχιο για τον πήχυ. Το δεξί χέρι προστατευόταν από την ασπίδα. ΠΕΡΙΜΗΡΙΔΕΣ -ΠΕΡΙΚΝΗΜΙΔΕΣ - ΠΕΡΙΣΦΥΡΙΑ - ΕΠΙΠΟΔΙΑ Τα εξαρτήματα αυτά, πραγματικά θωράκιζαν μες, τα περισφύρια για τους αστραγάλους και τα τα πόδια του οπλίτη. Οι περιμηρίδες ήταν για την επιπόδια για τους ταρσούς και τα δάχτυλα των προστασία των μηρών, οι περικνημίδες για τις κνή- ποδιών. ΔΟΡΥ -ΑΙΧΜΗ -ΣΤΑΥΡΩΤΗ ΡΑΣ -ΑΚΟΝΤΙΟ Το ύψος του δόρατος υπολογίζεται ότι ήταν 2 δόρυ από τη διάβρωση, όταν ο οπλίτης το κρατού 2,5 μέτρα, η φυλλόσχημη αιχμή του και ο σταυρω- σε κάθετα στο έδαφος. τήρας είχαν μήκος 0,20-0,40 μ. Ο σταυρωτήρας εκτός του ότι έδινε με την αιχμή καλή ισορροπία Σε παραστάσεις αγγείων της αρχαϊκής εποχής υπήρχε και ένα δεύτερο μικρότερο δόρυ (ακόντιο) στο δόρυ, όταν έσπαζε το πάνω μέρος στη μάχη, που είτε ήταν εφεδρικό όπλο είτε το εκτόξευε πριν τη αντικαθιστούσε την αιχμή. Επίσης προστάτευε το σύγκρουση, όταν έφτανε κοντά στον αντίπαλο. ΤΕΛΑΜΩΝΑΣ - ΚΟΛΕΟΣ-ΞΙΦΟΣ Η θήκη του ξίφους (κολεός) κρεμόταν λοξά από στομο σπαθί (0,70μ.). Στα χρόνια όμως που εξετά το δερμάτινο τελαμώνα. Το ξίφος των Σπαρτιατών, ζουμε το ξίφος ήταν μικρό (0,30μ.) και είναι γνωστό στα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια, ήταν το μεγάλο αμφί- ως «λακωνικό εγχειρίδιο». ΑΣΠΙΔΑ - ΠΟΡΠΑΚΑΣ -ΑΝΤΙΛΑΒΗ Το σώμα της ασπίδας ήταν ξύλινο, η εξωτερική στερεωνόταν το χέρι, ενώ υπήρχαν χάλκινοι κρίκοι της πλευρά καλυπτόταν με φύλλο χαλκού και η εσω- που τους διαπερνούσε δερμάτινος ιμάντας ώστε η τερική της με δέρμα. Στο πόρπακα και την αντιλαβή ασπίδα να αναρτάται στην πλάτη. . Ι 80 Ι Η εξέλιξη του κορινθιακού κράνους από τον 7ο έως ραλλαγές και συνεχώς τελειοποιόταν. Το κράνος ήταν το 5ο αιώνα π.Χ. Ο τύπος αυτός ήταν ιδιαίτερα διαδεδο- φτιαγμένο από ένα σφυρήλατο έλασμα, αν και υπάρχουν μένος στην Πελοπόννησο, αποδόθηκε με πολλές πα- δείγματα με κράνη φτιαγμένα από δύο ελάσματα. Από τα μέσα τοΰ 6ου αιώνα εμφανίστη καν καινούργιοι τύποι θώρακα. Όπως βλέ πουμε στην εικόνα, ο μεταλλικός θώρακας (κέντρο) ήταν η εξέλιξη του κωδωνόσχημου θώρακα και απέδιδε πιστά την ανατομία του σώματος, ενώ κάλυπτε και τη βουβωνική χώρα. Κάτω από τον θώρακα τοποθετούσαν και σειρά δερμάτινων λωρίδων για περισσό τερη προστασία. Αριστερά και δεξιά βλέπουμε άλλους δύο τύπους θώρακα, τη σπολάδα και το λινοθώρακα, που για κάποιους μελετητές δεν είναι σίγουρο ότι χρησιμοποιήθηκαν από τους Σπαρτιάτες. Επρόκειτο για είδος κορσέ κατασκευασμένου από λινό ύφασμα (λινοθώραξ) ή από δέρμα (σπολάς), ενισχυμένο με μεταλλικές πλάκες ή φολίδες. Και οι δύο τύποι θώρακα, κατέληγαν σε μία ή δύο σει ρές λωρίδων, επίσης αντίστοιχα από λινό ύφασμα ή δέρμα. σπολάς μεταλλικός θώ ραξ λινοθώ ραξ Η εικόνα θα μπ ορούσ ε να αναπαριστά Σπαρτιάτη στρατηγό λίγο πριν τη μάχη, πλαισιωμένο με τους δ ύο επιλεγμένους σω ματοφύλακες του που συνήθω ς ήταν Ολυμπιονίκες ή Πυθιονίκες. Οι δ ύο «ιππείς» είναι σ τεφανω μένοι όπως ήταν, πριν τη μάχη, όλοι οι Λακεδαιμόνιοι. 82 %> I j y . . *· ' ■* « Κεραμικό - μινιατούρα σε σ χήμα ασπίδας που β ρ έθ η κ ε στη Σπάρτη. Το δια κοσ μητικό μοτίβο του σ τροβίλου που καλύπτει το εξωτερικό μ έρος της «ασπίδας», συναντάται σε πλήθος αγγείων και εκτός Λακωνίας. (Γραμμική αναπαράσταση). Σχέδιο ασπίδας από λακω νικό αγγείο. Ο αλέκτω ρ που βρίσκεται σε επιθετική στάση και η οδοντω τή δια κόσ μησ η της σ τεφ ά νηςτης ασπίδας, δήλω ναν ίσως τη στρατιωτική μονάδα που α νήκε ο πολεμιστής ή τη ν καταγωγή του. (Γραμμική αναπαράσταση). 83 Στα μέσα του 5ου αιώνα, επικράτησε η άποψη τοΰ χρησιμοποιήθηκε για να φτιαχτεί ο μεταλλικός ότι ένας ευκίνητος οπλίτης ήταν αποτελεσματικό πίλος που καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα. Αφαίρεσαν τερος. Αυτό ίσχυσε και για τους Σπαρτιάτες, που επίσης κάθε είδους θωράκιση, καταργώντας μέχρι άρχισαν να αλλάζουν ή και να αφαιροΰν μέρη της και τις περικνημίδες. πανοπλίας τους. Τέλος αντικατέστησαν και το χιτωνίσκο, με την Το κορινθιακό κράνος αντικαταστάθηκε από τον «πίλο» που στην αρχή ήταν σκούφος κωνικού σχή τρόπο, ώστε να απελευθερώνουν το δεξί χέρι για ματος και φοριόταν κάτω από το κράνος.Το σχήμα μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων. ελαφρύτερη «εξωμίδα» που τη φορούσαν με τέτοιο Στο χάλκινο αυτό αγαλματίδιο, ύψ ους 14,5 εκατοστών, αναπαριστάνεται νεαρός άνδρας να φοράει πίλο με λοφ ίο. Τα κοντά μαλλιά και η έλλειψη γενειάδας δ η λ ώ νο υ ν το πολύ νεα ρό της ηλικίας του π ολεμιστή που μάλλον συμμετέχει σε εορταστική πομπή. Τ ο δ ό ρ υ και η ασπίδα που κρατούσε έχουν χαθεί. Ι 84 Οπλίτης με λακω νικό πιλοειδές κράνος και εξωμίδα από επιτύμβια στήλη προς τιμή του Τεγεάτη Λίσα. Οπλίτης με μεταλλικό πίλο από αγγείο της Κάτω Ιταλίας που πιθανόν απεικονίζει Σπαρτιάτη. Λακεδα ιμόνιος οπλίτης της εποχής του Πελοπ οννησια κού π ολέμου (431 -404 π.Χ.). Αυτό, που ίσως ξεχώριζε τους Λ α κεδα ιμόνιους από τους υπόλοιπους Έ λληνες οπλίτες, ήταν το κό κ κιν ο χρώ μα της εξωμίδας και το γράμμα «Λ » στην ασπίδα. Η α π όδοση του οπλίτη είναι σ υνδυα σμ ός των δ ύ ο παράπλευρων εικόνων. 85 m Δ Ο Μ Η T O Y Σ Π Α Ρ Τ Ι ATI Κ Ο Υ Σ Τ ΡΑ Τ Ο Υ m Στις τέσσερις ωβές (κώμες) Πιτάνη, Λίμνες, όπως θα αναφέρουμε παρακάτω, αρχικά δεν διέ Κυνόσουρα, Μεσόα και αργότερα στις Αμύκλες, θετε ιππικό και οι ιππείς της βασιλικής φρουράς αντιστοιχούσαν αρχικά οι πέντε λόχοι των ομοίων ονομάζονταν έτσι, τιμητικά. Επίσης οι Σπαρτιάτες που είχαν τα εξής ονόματα: Σαρίνας, Σίνης, Πλοάς, Μεσοάτης και Αιδώλιος. Το στράτευμα των Λακε υποτιμούσαν το ρόλο των ψιλών (ακοντιστών, λι θοβόλων, τοξοτών κ.τ.λ.) διότι αυτοί πολεμούσαν δαιμονίων συμπλήρωναν οι περίοικοι, ο Σκιρίτης από απόσταση, χωρίς να έρχονται σε επαφή με τον λόχος με τους 600 άνδρες και οι είλωτες ως ψιλοί, σε ειδικές περιπτώσεις. Έτσι η Σπάρτη θα μπορού αντίπαλο. Για τους Σπαρτιάτες μόνο η μάχη σώμα σε να χαρακτηριστεί και σαν ένα στρατιωτικό κέ γενναίοι πολεμιστές. ντρο μικρότερων μονάδων. Στο σπαρτιατικό στρατό, τον πρώτο «επαγγελ Αρχιστράτηγοι ήταν οι βασιλείς τους οποίους ματικά» οργανωμένο στρατό, υπήρχαν ειδικότητες περιστοίχιζαν στη μάχη 300 επίλεκτοι άνδρες που διοικητικής μέριμνας καθώς και μεγάλος αριθμός ονομάζονταν «ιππείς». Ο στρατός της Σπάρτης, ειλώτων στο βοηθητικό προσωπικό. Οι Σπαρτιάτες ήταν χωρισμένοι σε 40 στρατιω 86 με σώμα ήταν ο τρόπος που έπρεπε να μάχονται οι εντυπώσεων, δεν μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε τικές κλάσεις (20-60 ετών) και οι έφοροι ήταν αυτοί επακριβώς τη σύνθεση των στρατιωτικών τμημά που ανακοίνωναν ποιες χρονιές θα συγκροτούσαν των. Οι λίγες αναφορές που γίνονται στα ιστορικά τα εκστρατευτικά σώματα. Ομως, η μυστικότητα κείμενα αναφέρονται κυρίως στους κλασσικούς που επέβαλε η πολιτεία και οι εσκεμμένα λάθος χρόνους και είναι από τον Ηρόδοτο, το Θουκυδίδη πληροφορίες που δίνονταν για τη δημιουργία και το Ξενοφώντα. Γλυπτό από το Ηραίο της Σά μου που πιθανολογείται ότι απεικονίζει Σπαρτιάτη πολεμιστή. Όπως και να 'χει, στο μα ρμάρινο αυτό γλυπτό αποδίδονται θαυμάσια τόσ ο τα καλοχτενισμένα μακριά μαλλιά του πολεμιστή, ό σ ο και τα μ έρ η της θωράκισής τ ο υ .Τ ο κράνος είναι χαλκιδικού τύπου, ενώ ο κω δω νόσ χη μος θώρακας έχει εγχάρακτη και ανάγλυφη δια κόσ μησ η. Τ ο γλυπτό έχει συμπληρω θεί κυρίως στα χα ρακτηριστικά του προσώπου ενώ το πίσω μέρος του είναι χρω ματισμένο για να ξεχω ρίσουν καλύτερα τα μακριά μαλλιά. Κατά τον Ηρόδοτο, στη μάχη των Πλαταιών (479 σης αναφέρεται και στην περίπτωση του λοχαγού π.Χ.) παρατάχτηκαν με αρχιστράτηγο τον Παυσα Αμομφάρετου, διοικητή τοΰ Πιτανάτη (από την νία 5.000 όμοιοι, 5.000 επίλεκτοι (λογάδες) περί Πιτάνη) λόχου, που διαφώνησε με τον Παυσανία οικοι και 35.000 είλωτες ελαφρά οπλισμένοι. Επί και αρνήθηκε να εκτελέσει διαταγή του. ΣΠ Α ΡΤΙΑΤΙΚΟ Σ ΣΤΡΑΤΟΣ ΣΤΗ Μ Α Χ Η ΤΩΝ Π ΛΑ Τ Α ΙΩ Ν 479 Π.Χ. Προς το τέλος του 5ου αιώνα, εμφανίστηκε η μόρα ενώ η ενωμοτία κατά την ετυμολογία της λέξης, δή (μοίρα) σαν η μεγαλύτερη μονάδα του στρατού. Οι λωνε ομάδα ανδρών που συνδέονται με όρκο και μόρες, όπως και οι λόχοι, είχαν σαν μικρότερες υπο διαιρέσεις τις πεντηκοστύες και τις ενωμοτίες. Η πε- ήταν το μικρότερο στρατιωτικό τμήμα. Φυσικά για όλα τα τμήματα υπήρχαν και οι αντίστοιχοι αξιωματι ντηκοστύα έπρεπε να είχε αρχικά δύναμη 50 ανδρών, κοί, όπως βλέπουμε στον πίνακα που ακολουθεί. Μ Ο ΡΑ ΛΟ ΧΟ Σ ΠΕΝΤΗΚΟ ΣΤΥΣ ΕΝ Ω Μ Ο ΤΙΑ 87 Ι Ο Θουκυδίδης που δεν αναφέρεται σε μόρες, περιγράφοντας τη μάχη στη Μαντίνεια (418 π.Χ.) αριθμεί τους λόχους των Λακεδαιμονίων σε επτά. επίσης ότι στη πρώτη σειρά κάθε ενωμοτίας στέ κονταν τέσσερις άνδρες σε παράταξη ενώ το βά Κάθε λόχος είχε τέσσερις πεντηκοστύες και κάθε θος κάθε στίχου, αν και διέφερε από λόχο σε λόχο ήταν σε γενικές γραμμές οκτώ άνδρες. Άρα μια πεντηκοστύα είχε τέσσερις ενωμοτίες. Αναφέρει ενωμοτία είχε δύναμη 32 άνδρες. 5 1 2 ΑΝΔΡΕΣ (1) ΛΟΧΟΣ (4) ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΥΕΣ E9 D D D Q E 3 E IE ID D Ο Ξενοφών, στο έργο του «Λακεδαιμονίων Πολι (16) ΕΝΩΤΟΤΙΕΣ δεκαέξι ενωμοτάρχες. τεία» (378 π.Χ.) περιγράφει αρκετά αναλυτικά τόσο Σ' άλλο έργο του τα «Ελληνικά», ο Ξενοφών, πε- τη δομή του στρατού όσο και τις στρατιωτικές επι ριγράφοντας την ατυχή για τους Σπαρτιάτες μάχη χειρήσεις των Σπαρτιατών. Κατά τον Ξενοφώντα, των Λεύκτρων (371 π.Χ.) αναφέρει ότι οι Λακεδαι ο στρατός χωριζόταν σε έξι οπλιτικές μόρες και μόνιοι παρέταξαν τις ενωμοτίες σε τρεις στίχους και έξι μόρες ιππικού για τις οποίες θα αναφερθούμε ότι το βάθος της παράταξής τους δεν μπορούσε να παρακάτω. Κάθε οπλιτική μόρα είχε έναν πολέμαρ ήταν μεγαλύτερο των 12 ανδρών. Έτσι η δύναμη χο, τέσσερις λοχαγούς, οκτώ πεντηκοντήρες και μιας ενωμοτίας ήταν 36 άνδρες. 5 76 ΑΝΔΡΕΣ (1) ΜΟΡΑ (4) ΛΟΧΟΙ (8) ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΥΕΣ D D D E 9 BlEaE9 DE9 i9 l3 l9 E9 88 (16) ΕΝΩΤΟΤΙΕΣ Τα στοιχεία αυτά μας οδηγούν στην άποψη ότι ήταν μεγάλος. Αριθμός βέβαια που σιγά-σιγά μει τους κλασσικούς χρόνους ο στρατός χωριζόταν σε ωνόταν για να φτάσουμε στη μάχη των Λεύκτρων, μόρες που ήταν αυτόνομες και μία ή περισσότερες όπου υπήρχαν μόνο 700 Σπαρτιάτες όμοιοι στην απ' αυτές αποτελούσαν τα εκστρατευτικά σώματα παράταξη των Λακεδαιμονίων από τους οποίους των Σπαρτιατών. μάλιστα οι 400 σκοτώθηκαν. Δυστυχώς, όμως εκτός από κάποιες υποθέσεις, Η ήττα από τους Θηβαίους του Επαμεινώνδα είναι δύσκολο να γνωρίζουμε πως ήταν δομημένος ο στρατός στα αρχαϊκά και πρώιμα κλασσικά χρόνια, σήμανε το τέλος τόσο της κλασσικής Σπάρτης όσο όταν μάλιστα ο αριθμός των διαθέσιμων οπλιτών στη μάχη. και της κλασσικής παράταξης των Λακεδαιμονίων raizizrejzizjErefzrzjz] Q\ 3 0 0 « ΙΠ Π Ε ΙΣ » ^isisisigisisisisisi Σκηνή από λακωνική κύλικα με δυο οπλίτες να Κάπως έτσι θα ήταν και οι «ιππείς» που περιστοί φορούν τις πανοπλίες τους, λίγο πριν τη μάχη. Ο ένας χιζαν το βασιλιά στην παράταξη μάχης, όπως και είναι ήδη έτοιμος και παρακολουθεί το συμπολεμι οι 300 επίλεκτοι που συγκέντρωσε ο Λεωνίδας και στή του που φοράει την αριστερή του περικνημίδα. Φέρει κράνος με ψηλό λοφίο, κωδωνόσχημο θώρα των Ελλήνων. θυσιάστηκαν στις Θερμοπύλες για την ελευθερία κα, δόρυ, περιμηρίδες και περικνημίδες. Στο κέντρο Να σημειώσουμε εδώ ότι οι έφοροι ανέθεταν σε διακρίνουμε το θώρακα του άλλου οπλίτη και πίσω τρεις αξιωματικούς (ιππαγρέτες) να επιλέξουν από ακουμπισμένη την ασπίδα του. Τα μαλλιά τους είναι εκατό άνδρες ο καθένας. Οι ιππαγρέτες εκτός από την καλοχτενισμένα και τα γένια τους περιποιημένα. επιλογή των «ιππέων» ήταν και οι διοικητές τους. __________ ΒΑ ΣΙΛ ΕΥΣ ( Α Ρ Χ Η Γ Ε Τ Η Σ ) ____________ ΙΠ Π Α Γ Ρ Ε Τ Η Σ Ι ΙΠ Π Α Γ Ρ Ε Τ Η Σ 3 0 0 « ΙΠ Π Ε ΙΣ » Ι ΙΠ Π Α Γ Ρ Ε Τ Η Σ Παράσταση από λακω νική κύλικα με ιππέα που περιστοιχίζεται από υδρόβια πουλιά και ακολουθείται από φ τερω τή μ ο ρφ ή που κρατάει στα δ ύ ο της χέρια στεφάνια. Τα πουλιά υπ οδηλώ νουν το χώ ρο του ιερού της Α ρτέμιδος που βρισκόταν σε βάλτους κοντά σ τον Ευρώτα. _ ________________________________ raiHiHiziajaamanJB ΜΟΡΕΣ ΙΠΠΙΚΟΥ Ι Το ιππικό δεν έπαιξε ποτέ σπουδαίο ρόλο στο σπαρτιατικό στρατό. Μόλις μετά την ήττα από τους Αθήναι- Επίσης, κάθε μόρα χωριζόταν σε δύο ουλαμούς των ους στη Πύλο το 425 π.Χ., οι Σπαρτιάτες δημιούργησαν 50 ιππέων και κάθε ουλαμός σε δέκα στίχουςτων 5 ιππέ- σώμα 600 ιππέων.Το ιππικό, που ήταν και αυτό χωρισμέ- ων (πεμπάδες). Ο διοικητής της μόρας λεγόταν «ιππαρ- νο σε έξι μόρες, συνήθως έπαιρνε θέση δεξιά και αριστε- μοστής» και της πεμπάδος «πεμπάδαρχος». ΙΠ Π ΙΚ Ο Ι 90 ρά, στα πλευρά της παράταξης των Λακεδαιμονίων, Μ Ο ΡΕΣ Π ΕΖΟ Ν ΙΠ Π ΙΚ Ο iBfEJiELIHJ^i^ilBJEFEiEIHj^iiEi^ Ν Α Υ Τ ΙΚ Ο 5Mgt5l5I5151SI5l51515i5151 Η Σπάρτη ποτέ δεν δημιούργησε ισχυρό πολεμικό ετήσια θητεία, οι κυβερνήτες και οι αξιωματικοί των ναυτικό και όποτε χρειαζόταν πλοία χρησιμοποιούσε πλοίων ήταν περίοικοι, ενώ οι κωπηλάτες ήταν είλω αυτά των συμμάχων της, όπως των Κορινθίων. Μόλις τες. Ο κύριος ναύσταθμος των Λακεδαιμονίων ήταν το 480 π.Χ. στη ναυμαχία της Σαλαμίνας εμφανίστηκε για πρώτη φορά κάποιος αξιόλογος αριθμός τριήρων. στο Γύθειο (ΒΛ του σημερινού) ενώ χρησιμοποιούσαν και τα λιμάνια της Ασίνης (Μεσσηνίας) και του σημε Ο ναύαρχος του στόλου ήταν Σπαρτιάτης και είχε ρινού Γέρακα (περιοχή Επιδαύρου Λιμηράς). Στο ιερό της Α ρτέμιδος β ρ έθ η κ ε μια πλάκα από ελεφ α ντόδοντο, όπου υπάρχει ανάγλυφη, μια πραγματικά εντυπωσιακή παράσταση από την α ναχώ ρηση ενός πλοίου. Στο αριστερό μέρος της πλάκας διακρίνεται μια γυναίκα να αποχαιρετά τον άνδρα της και πιθανόν κυ β ερ νή τη του πλοίου. Επάνω στο πλοίο υπάρχουν οπλίτες που έχουν τοποθετήσει στα πλάγια τις ασπίδες τους, για προστασία. Ο τιμονιέρης είναι στη θέση του, κάποιοι ναύτες α νοίγουν τα πανιά, ε ν ώ ένας άλλος σ την πλώρη, ανεβάζει ένα ψάρι. Α κριβώ ς κάτω απ' αυτόν, στο έμ βο λο του πλοίου, ένας άλλος ναύτης ελέγχει, πιθανόν, τα ύφαλα του πλοίου. Ι 91 Ι Ελεύ θερη απεικόνιση της αναπαράστασης στο ελεφ α ντόδοντο. Η αφαιρετική π ροσέγγιση του αρχαίου καλλιτέχνη δ ια τηρ ήθ η κε και σ την σ ύ γχρ ονη απεικόνιση. - * ■Λ .. mm ν ■·; rcraararcrc Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ snsigisisisi Οι Σπαρτιάτες δεν προχωρούσαν σε καμιά στρα ρα της Λακωνίας. Αφού ο βασιλιάς θυσίαζε ξανά τιωτική ενέργεια, εάν πρώτα δεν εξασφάλιζαν τη στο Δία και στην Αθηνά, η πορεία συνεχιζόταν και συναίνεση των θεών. Οι θυσίες αιγοπροβάτων ήταν κάθε πρωί πριν ξημερώσει, η διαδικασία της θυσίας συνεχείς καθ' όλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων, επαλαμβανόταν. με πρώτη αυτή του βασιλιά, που θα ήταν επικεφα λής της στρατιάς, αμέσως μετά την απόφαση για λοχαγοί, οι πεντηκοντήρες, οι δύο έφοροι που ακο εκστρατεία. λουθούσαν το στράτευμα, οι διοικητές των σκευο Γύρω από το βωμό στέκονταν οι πολέμαρχοι, οι Η θυσία γινόταν προς το Δία και αν οι οιωνοί ήταν φόρων, οι στρατηγοί των συμμάχων και οι αρχηγοί καλοί, τότε ο πυρφόρος έπαιρνε φλόγα από το βωμό των μισθοφόρων, εάν υπήρχαν. Όταν τελείωνε η και συνόδευε πρώτος το στράτευμα μέχρι τα σύνο θυσία, ο βασιλιάς έδινε τις απαραίτητες οδηγίες. ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΑΚΗ Την εμπροσθοφυλακή της στρατιάς αποτελού σαν οι Σκιρίτες, που εκτελούσαν και χρέη ανιχνευ τών. Ακολουθούσαν οι ιππείς με το βασιλιά και στη συνέχεια οι υπόλοιποι. Όταν ερχόταν η στιγμή να στρατοπεδεύσουν, οι Σκιρίτες αναλάμβαναν τη νυχτοφυλακή με τις φρουρές να ήταν συνεχώς σε επιφυλακή για να ελέγχουν και τους είλωτες που τους είχαν εκτός στρατοπέδου. Καθ' υπόδειξη τοΰ Λυκούργου, το στρατόπεδο έπρεπε να ήταν κυκλικό και οι περιπολίες συνεχείς. Οι οπλίτες δεν έπρεπε να απομακρύνονται πολύ ούτε ακόμα και για τις προσωπικές ανάγκες τους, ενώ υπήρχε νόμος που επέβαλε σ' όλους τους Λα κεδαιμόνιους να γυμνάζονται καθημερινά. Μετά τα πρωινά γυμνάσια, ο πρώτος πολέμαρ χος έδινε το πρόσταγμα για να καθίσουν και αφού έτρωγαν πρωινό έλυναν τα παπούτσια τους και αναπαύονταν. Ακολουθούσαν τα βραδινά γυμνά σια και κατόπιν δειπνούσαν ψάλλοντας ύμνους. Η μέρα τελείωνε με το βραδινό ύπνο, έχοντας για στρώμα τον οπλισμό τους. Στη σκηνή του βασιλιά, μαζί με τους ακόλουθούς του, έμεναν και οι πολέ μαρχοι για να συμμετέχουν και αυτοί στα στρατι ωτικά συμβούλια. Ο βασιλιάς, επίσης, ήταν αυτός που έστελνε πρε σβευτές σε εχθρούς και φίλους για τις απαραίτητες συνεννοήσεις, ενώ δίκαζε μέσω των ελλανοδικών ότι σχετική υπόθεση προέκυπτε. Για τις οικονομικές συναλλαγές υπήρχαν οι ταμίες και για τη διαχείρηση των λαφύρων οι λαφυροπώλες. Κατά τη διάρκεια των εκστρατειών, ο βασιλιάς ήταν ιερέας για τους θεούς και στρατηγός για τους ανθρώπους. ΣΚΥΤΑΛΕΣ 151515151515151515151515151 Για την επικοινωνία της πόλης με τους εκάστοτε αυτοί δεν ήταν δυνατό να βγάλουν κανένα νόημα. απεσταλμένους της, οι Σπαρτιάτες χρησιμοποιούσαν Έπρεπε να υπήρχε μια πανομοιότυπη σκυτάλη, όπως ένα ζεύγος ομοίων σκυταλών όπου τύλιγαν δερμάτι αυτή που είχε ο παραλήπτης, για να τυλιχτεί με τον νες ταινίες με γραμμένα μηνύματα. Αυτό γινόταν και ίδιο τρόπο και να διαβαστεί το κείμενο. με τους στρατηγούς των εκστρατευτικών σωμάτων. 'Οταν ο παραλήπτης ήταν μακριά, χρησιμοποι Τύλιγε λοιπόν ο έφορος στη Σπάρτη την ταινία ούσαν πολλούς ταχυδρόμους, οι οποίοι έπαιρναν στη σκυτάλη τοΰ, έγραφε το ολιγόλογο μήνυμά του εναλλάξ το μήνυμα και το παρέδιναν στον παραλή και αφού τη ξετύλιγε, την έδινε στον ταχυδρόμο. Εάν πτη. Η όλη διαδικασία φυσικά μας παραπέμπει στο η ταινία ξετυλιγμένη έπεφτε στα χέρια των εχθρών, σύγχρονο αγώνισμα της σκυταλοδρομίας. Στη ν ταινία της σ κυτάλης είναι ενδεικτικά γρα μ μ ένη η φ ράση «Αλώ καντι ται Αθάναι» που σημαίνει ότι κυριεύτηκα ν αι Αθήναι. Η φ ρά ση αυτή ήταν το μήνυμα που έστειλε ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Λ ύσ α νδρο ς στους εφ ό ρο υ ς όταν κατέλαβε τη ν Α θ ήνα το 404 π.Χ. 95 Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Ο Ι Σ Χ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι 515151SL51 σιλιάς αντιλαμβανόταν ότι θα ακολουθούσε μάχη, όπως πάντα έπαιρναν το αριστερό άκρο. Από τους ακόλουθους του βασιλιά, ο μεγαλύτερος διέταζε το άγημα της πρώτης μόρας να στραφεί προς σε ηλικία, όριζε ποιοι θα βρίσκονται κοντά τοΰ. Αυτοί τα δεξιά (επί δόρυ), ώστε αυτός να βρεθεί ανάμεσα σε δύο μόρες, στο δεξί τιμητικό άκρο της παράταξης. ήταν συνήθως οι σύσκηνοί του, όπως οι μάντεις, οι Αν κάποια στιγμή, ενώ οδηγούσε το στρατό, ο βα Η δεύτερη μόρα και όσες άλλες υπήρχαν, αναπτυσ γιατροί, οι αυλητές και οι αρχηγοί του στρατού. Άτομα που θα του χρειαζόταν κατά τη διάρκεια της μάχης. Στο σχήμα που ακολουθεί αποτυπώνεται η ανά σόταν αριστερά του βασιλιά. Όσοι από τους ιππείς προηγούνταν στην εμπροσθοφυλακή, περιέβαλλαν πτυξη του στρατού των Λακεδαιμονίων από πορεία μαζί με τους υπόλοιπους τον βασιλιά. Οι Σκιρίτες (Ι) σε παράταξη μάχης (II). MB ϊ ΣΚΙΡΙΤΕΣ ; ΣΥΜ Μ ΑΧΟΙ Β Μ Ο ΡΑ ΒΑΣΙΛΕΙΣ+«ΙΓΤΠΕΙΣ» Α Μ Ο ΡΑ II. Η φάλαγγα σαν τεχνική μάχης, καθιερώθηκε τον χάλκινο τείχος» που ανέκοπτε τον αντίπαλο και συγ 7ο αιώνα και σ'αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο η ασπί χρόνως τον απωθούσε. Στις πρώτες σειρές τοποθε δα που ήταν αμυντικό και επιθετικό όπλο. τούσαν τους νεότερους και δυνατότερους ενώ στο ακάλυπτο από ασπίδες δεξί μέρος της παράταξης, Παρατάσσοντας τον ένα οπλίτη δίπλα στον άλλο, οι ασπίδες δημιουργούσαν ένα αδιαπέραστο «ορει- τοποθετούσαν τους καλύτερους. : Οπλίτης «εις ανάπαυσιν». Στάση επιφυλακής. Οπλίτης με το δ ό ρ υ «εις π ρο βο λή ν». Θ έση μάχης. Οπλίτης σε α μ υ ντική στάση. Οπλίτης με το «δ ό ρ υ ανασχέσθαι». Θ έση μάχης. |9 7 | Μ Α Χ Η Τ Η Σ Μ Α Ν Τ Ι Ν Ε Ι Α Σ (418π .Χ) m m Η καλή εκπαίδευση και η πειθαρχία ήταν απαραί σχηματισμούς των δύο αντιπάλων. Ο τρόπος ανάπτυ τητα στοιχεία για τη συνοχή της φάλαγγας, καθώς ο ξης των δύο παρατάξεων αποτελεί κλασσικό παρά σκοπός ήταν η διάσπαση της αντίπαλης παράταξης δειγμα για πολλές μάχες που έδωσαν κατά καιρούς οι και ποιοι άλλοι από τους Σπαρτιάτες θα μπορούσαν Σπαρτιάτες. Αντίπαλοί τους στη Μαντίνεια ήταν οι Αρ- να το κάνουν καλύτερα. γείοι ενώ μαζί τους παρατάχτηκανΤεγεάτες, Αρκάδες, Ο Θουκυδίδης περιγράφοντας τη μάχη της Μαντίνειας (418 π.Χ.) δίνει αρκετές πληροφορίες για τους Μ Α Ν Τ ΙΝ Ε ΙΣ ΙΠ Π ΙΚ Ο Α ΡΚΑ Δ ΕΣ Σ Κ ΙΡ ΙΤ Ε Σ ΣΠ ΑΡΤΗ Σ 1 0 0 0 Α Ρ Γ Ε ΙΟ Ι Ε Π ΙΛ Ε Κ Τ Ο Ι Ηραιείς και Μαινάλιοι. Με τους Αργείους παρατάχτη καν Μαντινείς, Αθηναίοι, Κλεωναίοι και Ορνεάτες. Κ Λ Ε Ω Ν Α ΙΟ Ι Ο ΡΝ ΕΑΤΕΣ Α Ρ Γ Ε ΙΟ Ι ; 10Ο Ο Ι Α Θ Η Ν Α ΙΟ Ι | ■Ι Β Ρ Α Σ ΙΔ Ε ΙΟ Ι Λ Α Κ Ε Δ Α ΙΜ Ο Ν ΙΟ Ι Ν Ε Ο Δ Α Μ Ω Δ Ε ΙΣ + 3 0 0 « ΙΠ Π Ε ΙΣ » Η Ρ Α Ι Ε ΙΣ Μ Α ΙΝ Α Λ ΙΟ Ι ΤΕΓΕΑ ΤΕΣ Ε Π ΙΛ Ε Κ Τ Ο Ι Ι Π Π ΙΚ Ο Σ Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ Ε Σ ΣΠ ΑΡΤΗ Σ Η παράταξη των Λακεδαιμονίων είχε στη σύνθεσή θούσαν οι Ηραιείς και οι Μαινάλιοι, ενώ το δεξί μέρος της τη μεγαλύτερη ποικιλία σωμάτων που θα μπο της παράταξης πήραν οι Τεγεάτες μαζί μ' ένα μικρό ρούσε να έχει. Δεξιά και αριστερά της παράταξης αριθμό επίλεκτων Σπαρτιατών που τοποθέτησε ο υπήρχε σπαρτιατικό ιππικό, στο αριστερό άκρο πα ρατάχτηκαν όπως πάντα οι Σκιρίτες και ακριβώς δί Άγης για να ενισχύσει ακόμη περισσότερο το δεξί άκρο. Συνήθως δεξιά παρατάσσονταν οι Σπαρτιάτες, πλα τους οι Βρασίδειοι με τους Νεοδαμώδεις. Αμέσως όμως επειδή η μάχη γινόταν στο μέρος τωνΤεγεατών, μετά αναπτύχτηκαν οι λόχοι των Σπαρτιατών μαζί αυτοί και οι Μαντινείς πήραν τιμητικά το δεξί μέρος με το βασιλιά Άγη και τους 300 «ιππείς» του. Ακολου των δύο παρατάξεων. Σ Κ ΙΡ Ι Τ Ε Σ Ι ΛΟΧΟΣ Ι ΛΟΧΟΣ ΛΟΧΟΣ « ΙΠ Π Ε ΙΣ » Ι ΛΟΧΟΣ ΛΟΧΟΣ Ι ΛΟΧΟΣ 600 —Ι--------------------- (7) ΛΟΧΟΙ X 512 = 3584 + 300 = 3884 Ο Θουκυδίδης, χωρίς να μπορεί να δώσει τη συνολική δύναμη των δύο παρατάξεων, αναφέρει ότι ο στρατός των Λακεδαιμονίων ήταν ολοφά νερα μεγαλύτερος. Επίσης αριθμεί τους λόχους οι Σπαρτιάτες (όμοιοι). Στην προσπάθεια όμως να συμπληρώσουμε το «παζλ» της οργάνωσης του σπαρτιατικού στρατού, προκύπτουν διάφορα «κενά» όπως αυτό της ακρι των Λακεδαιμονίων, εκτός των 600 Σκιριτών, σε βής τοποθέτησης των αξιωματικών στην παρά επτά και το μάκρος του μετώπου τους σε 448 άν ταξη και πως αυτοί επικοινωνούσαν μεταξύ τους, δρες, χωρίς να ξεχωρίζει πόσοι από αυτούς ήταν ειδικά κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης. 7 ΛΟΧΟΙ 7 ΛΟΧΑΓΟΙ + 28 ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΗΡΕΣ+112 ΕΝΩΜΑΤΑΡΧΕΣ = 147 ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ Στη φάλαγγα των Λακεδαιμονίων στη Μαντίνεια, από τους 448 άνδρες της πρώτης σειράς, τουλά Διότι ο Θουκυδίδης, ενώ περιγράφει ιεραρχικά πως χιστον οι 147 ήταν αξιωματικοί. Δεν γνωρίζουμε αναφέρει όλους τους γνωστούς βαθμούς των αξιω μεταδίνονταν οι διαταγές του Άγη πριν τη μάχη και όμως, πόσοι ήταν οι πολέμαρχοι και ποια η διαφο ματικών, όταν παρακάτω αριθμεί τους λόχους, δεν ρά τους με τους λοχαγούς στη συγκεκριμένη μάχη. αναφέρεται καθόλου σε μόρες. ΑΓΙΣ ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΙ ΛΟΧΑΓΟΙ ΠΕΝΤΗ ΚΟΝΤΗ ΡΕΣ ΕΝΩΜΟΤΑΡΧΑΙ Στη μάχη της Μαντίνειας, που τελικά κέρδισαν οι τη διαταγή, διακινδυνεύοντας έτσι το αποτέλεσμα Σπαρτιάτες, συνέβη ένα ακόμη περιστατικό ανυπα της μάχης. Οι Σπαρτιάτες τελικά κατάφεραν με τη κοής αξιωματικών σε διαταγή του αρχιστράτηγου. γενναιότητά τους να διορθώσουν τα λάθη τακτικής, Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, κάποια στιγμή και ενώ επικράτησαν των αντιπάλων τους και οι δύο πολέ είχε αρχίσει η έφοδος, δημιουργήθηκε ένα κενό στο μέσο της παράταξης των Λακεδαιμονίων. Τότε ο μαρχοι τιμωρήθηκαν αργότερα με εξορία. βασιλιάς διέταξε τους πολέμαρχους Ιππονοΐδα και του λοχαγού Αμομφάρετου και του Παυσανία στις Το γεγονός αυτό, σε συνάρτηση με τη διαφωνία Αριστοκλή να κινηθούν από το δεξί μέρος του κέ Πλαταιές, μας κάνει να αναρωτιόμαστε για το πόσο ντρου με δύο λόχους και να καλύψουν το κενό. τυφλή ήταν τελικά η υπακοή των Σπαρτιατών αξιω Οι δύο πολέμαρχοι αρνήθηκαν να εκτελέσουν ματικών προς τους ανωτέρους τους. 99 man-ranm: Ε Ν Ω Μ Ο Τ ΙΑ - Π Ε Ν Τ Η K O S T Y A Για να κατανοήσουμε, όσο βέβαια αυτό είναι δυ 515151515151 ματισμούς τόσο δυνατά, όσο και οι κήρυκες. νατόν, τόσο τους σχηματισμούς όσο και την εκτέλε Πρίν όμως αναφερθούμε στις ενωμοτίες των 32 ή ση των ελιγμών του στρατού των Λακεδαιμονίων, των 36 ανδρών, ας υποθέσουμε ότι αρχικά, και σύμ πρέπει να αναλύσουμε τη σύνθεση μιας ενωμοτίας, φωνα με την ετυμολογία της λέξης, η πεντηκοστύα είχε δύναμη 50 άνδρες. Ταυτόχρονα, η ενωμοτία καθώς και τη διάταξη της σε στίχους. Η ενωμοτία, που ήταν ο πυρήνας του στρατεύμα τος, χωριζόταν σε στίχους (γραμμές) καθορίζοντας που προέρχεται από το ρήμα όμνυμι (ορκίζομαι) πρέπει να δήλωνε ομάδα αντρών που τους ένωνε έτσι και το βάθος της παράταξης στη μάχη. Ο επι κοινός όρκος. Όπως δηλαδή γινόταν στις ομάδες κεφαλής αξιωματικός ή οπλίτης του στίχου ονομα των κοινών συσσιτίων (15-20 άτομα), τα μέλη των ζόταν «πρωτοστάτης», ο δεύτερος επιστάτης και οποίων είχαν δώσει όρκο να μην αποκαλύψουν ακολουθούσαν εναλλάξ πρωτοστάτες και επιστάτες, Έτσι, έκτων προτέρων, ήξερε ο καθένας τη θέση ποτέ, τι συνέβαινε σ' αυτές. Είναι λοιπόν, πολύ πιθανόν ότι από τη συνένωση δύο ενωμοτιών των 25 αντρών να προέκυψε η πε του μέσα στην ενωμοτία και όπως επισημαίνει ο ντηκοστύα και δύο πεντηκοστύες να αποτελούσαν έως τον τελευταίο του στίχου τον «ουραγό». Ξενοφών, στην παράταξη των Λακεδαιμονίων ήταν ένα «λόχο» ή «τάξη» 100 αντρών. Επίσης, πολλοί πολύ εύκολο να αναγνωρίσει κανείς τον κάθε οπλίτη, τέτοιοι λόχοι να συγκροτούσαν μεγαλύτερους χωρίς να γίνει λάθος. Διότι, άλλους τους είχαν ορίσει να προηγούνται και άλλους να ακολουθούν ενώ οι λόχους ή μονάδες μονάδες που η δύναμή τους ποίκιλε ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες και τις ενωμοτάρχες δήλωναν με παραγγέλματα τους σχη διοικούσαν οι πολέμαρχοι. κ ΕΝΩΜΟΤΑΡΧΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΗΡΑΣ ΛΟΧΑΓΟΣ ο χ ο χ (Ι) Παράδειγμα μετασχηματισμού ενωμοτίας 25 α νδρώ ν από πορεία ενός στίχου σε παράταξη 2 στίχων, βάθους 12 ανδρώ ν. Ο ενω μοτάρχης σταματάει και ο 13ος (πρωτοστάτης) οπλίτης έρχεται να σταθεί στα αριστερά τοΰ ενω μοτάρχη ενώ ο ουραγός στοιχίζεται crrov πρώτο στίχο. (II) Η ενω μοτία σε 3 στίχους των 8 ανδρών. (Ill) Η ενω μοτία σε 4 στίχους των 6 ανδρώ ν. (IV ) Η ενω μοτία σε 6 στίχους των 4 ανδρών. 1101 «επ' ασπίδα» (προς τα αριστερά) και να συνεχίσει Ο Ξενοφών στο έργο του «Λακεδαιμονίων Πο λιτεία» περιγράφοντας τρόπους ανάπτυξης σε πα μέχρι να παραταχτεί όλη η φάλαγγα κατά μέτωπο ράταξη του στρατεύματος, γράφει χαρακτηριστικά ότι οι Λακεδαιμόνιοι κάνουν με ευκολία αυτά που προς την εχθρική. Στο παρακάτω σχεδιάγραμμα καταγράφεται η στους άλλους φαίνονται δύσκολα και αναφέρει δι διαδικασία στροφής της τελευταίας ενωμοτίας (36 άφορα παραδείγματα μετασχηματισμών και ελιγ ανδρών) και η τελική διάταξή της στη φάλαγγα σε μών του πεζικού από πορεία σε παράταξη μάχης. τρεις στίχους, βάθους 12 ανδρών. Η προτελευταία Σαν πρώτο παράδειγμα χρησιμοποιεί την εμ ενωμοτία παρατασσόταν δεξιά της τελευταίας και ούτω καθεξής. φάνιση εχθρικής φάλαγγας από απέναντι, ενώ το στράτευμα ήταν σε πορεία «επί κέρας» (σ' ένα Από την αρχή ή αργότερα, με τα ανάλογα πα στίχο). Στη περίπτωση αυτή δινόταν εντολή στον ραγγέλματα θα μπορούσε η ενωμοτία να παρατα ενωμοτάρχη της τελευταίας ενωμοτίας να στραφεί χτεί σε βάθος 6 ανδρών. Α <Ρ> <Ρ» <Ρ» 4* m 4* 4S C, Μ Μ m 4 4 «Ρ» 6X6 •ρ» m *. m Ι *. 4* <Ρ» Έ ' S <Ρ* ■ 4* % <ρί φ ψ <*? Α 4® ν* 4» <ρ» 4Λ 3X12 m & m Α m Α Λ % %, 3 ι % Ζ Ζ ΕΧΘΡΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ 4* <ρ* Α <ρΐ <p* <Ρ* <Ρ* <ρ* ^ φ «Ρ* <Ρ* «Ρ» ...... <fk § «Ρ» <Ρ* •ι* Α ■Μ 4* <Ρ* «ρ* 4* <Ρ* 4* 4* * <Ρ» 4* <f* 'Ή «Ρ 4*: 4* 'Ψί <ρ. 4*. Φ <ρ» m 4* 4* ^<ρί 1<ρί 5 '*5 4* 4* 4* 4* 4» 4* .}£ <0 < f» 4* 4α «a* «Ρ* Α «ί» 4* 4* <Ρ* <Ρΐ «ρ* <Ρ· «Ρ* <Ρ* <Ρ* <ρ> ΛΟΧΟΣ «Ρ* <Ρ* <£» <*i <Ρ» ·# <ρ* <Ρ* <p* <ρ* <ρ» «5^ 4* Μ Α «Ρ» <Ρ* «Ρ* «Ρ* «Ρ» <Ρ* «ρ» <£* 4* <ρ» 15 <Ρ· «ρ» «Ρ* 4* & 4*. 4» 4* «Ρ» «Ρ» •Ρ* φ} 4* Μ «ρ* 3 ί 1 ι 'm Ι Α <pi «Ρ» <Ρ* <s* W «is «ρ* «Ρ> <Ρ* <ρί ^5» C: #; # <Ρ» ν* 4* 'ψ>. 2 & ψί * <ρ» ■m ^ Μ <ρ > 'ία «ρ* * & li.^ φ» φ}. φ-. ψί CuS ^ ΛΟΧΟΣ m $ Μ «ρ» ι* φ> Δ' ΛΟΧΟΣ Β' Λ Ο ΧΟ Σ Γ' ΛΟ ΧΟ Σ Στο σχεδιάγραμμα αποτυπώνεται ο μετασχημα τισμός του πρώτου λόχου μιας σπαρτιατικής μόρας από πορεία σε παράταξη. Η πορεία γίνεται σε τρεις στίχους και το βάθος κάθε στίχου στην παράταξη εί ναι 12 άνδρες. Οταν η πρώτη ενωμοτία σταματήσει οι υπόλοιπες παρατάσσονται αριστερά της. Αντίστοιχα αριστερά του λόχου αναπτύσσονται και οι υπόλοιποι τρεις λόχοι της μόρας. Σύμφωνα με τη διάταξη του σχεδιαγράμματος στην πρώτη γραμμή του μετώπου μιας μόρας βρί σκονται 48 άνδρες. Αν υποθέσουμε ότι κάθε άνδρας καταλαμβάνει χώρο 80 εκατοστών, τότε το πλάτος της μόρας είναι 38,4 μέτρα. Η δύναμη της μόρας του παραδείγματος είναι 576 άνδρες. Σ' ένα στράτευμα 8000 οπλιτών που βρισκόταν σε παράταξη βάθους 12 ανδρών το μήκος του μετώπου θα ήταν 530 μέτρα. -W-S-'U' sss » fk « « * « « ■ *·■» ·>«■S Σ Κ ΙΡ Ι Τ Ε Σ ΣΥΜ Μ ΑΧΟ Ι Ι Μ Ο ΡΑ Ι Μ Ο ΡΑ Μ Ο ΡΑ Μ Ο ΡΑ Ι Μ Ο ΡΑ 300 Ι Μ Ο ΡΑ 530 ΜΕΤΡΑ Το παραπάνω σχεδιάγραμμα αποτελεί παράδειγμα αριστερά οι 600 Σκιρίτες, αμέσως δίπλα τους οι σύμ- μιας υποθετικής αλλά και πολύ πιθανής παράταξης των Λακεδαιμονίων με τους συμμάχους τους. Πάντα μαχοι και ακολουθούν οι 6 σπαρτιατικές μόρες με το βασιλιά και τους 300 «ιππείς» του στο δεξί μέρος. Σ'άλλο παράδειγμα ο Ξενοφών αναφέρει τη πε για επίθεση από αριστερά. Στο σχεδιάγραμμα που ρίπτωση εμφάνισης του εχθρού από δεξιά. Τότε οι ακολουθεί αποτυπώνεται ο μετασχηματισμός μιας Σπαρτιάτες έστρεφαν τον κάθε λόχο χωριστά έτσι μόρας από πορεία σε παράταξη για την αντιμετώπιση ώστε ο λόχος της ουράς να βρίσκεται στη δεξιά με επίθεσης είτε από δεξιά, είτε από αριστερά. Η μόρα ριά της παράταξης. Ανάλογος ελιγμός γινόταν και έχει 4 λόχους (Α, Β, Γ, Δ) και 16 ενωμοτίες. Ι Λ| ΓΛ Γ —λ ο 104 —Α V I —λ W Ο Ξενοφών αναφέρεται και στην περίπτωση που ο κίνδυνος προέκυπτε από τα νώτα της παράταξης. Τότε, ταία σειρά να κάνει επί τόπου μεταβολή και τις υπόλοι πες σειρές να έρχονται η κάθε μία μπροστά της (Γ). εξηγεί, ότι κάθε στίχος αναπτύσσεται με τέτοιο τρόπο Η όλη διαδικασία ονομάζεται «λακωνικός εξελιγμός» ώστε οι πιο δυνατοί να βρίσκονται πάντα αντιμέτωποι και η διαφορά του με άλλους παρόμοιους ελιγμούς της με τους αντιπάλους. Ο στρατηγός δηλαδή, διέταζε τον εποχής, ήταν ότι δεν έδινε στον αντίπαλο την εντύπω εξελιγμό (μεταβολή) (Β) και αυτό γινόταν με την τελευ ση της υποχώρησης. 1105 01 Σ Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ Ε Σ Σ Τ Η Μ Α Χ Η Οι πολεμικές επιχειρήσεις γίνονταν κυρίως το τα δόρατά τους σε οριζόντια θέση, ενώ οι οπλίτεςτων καλοκαίρι και οι χώροι των αναμετρήσεων ήταν πίσω σειρών ήταν έτοιμοι να αντικαταστήσουν τους ανοικτοί, όπως οι πεδιάδες. Ο τόπος και ο χρόνος νεκρούς ή κουρασμένους συμπολεμιστές τους. Η πί της σύγκρουσης αποφασίζονταν μετά από συμφω εση από το σπρώξιμο με τις ασπίδες (ωθισμός) και τα νία των αντιπάλων. κτυπήματα από τα δόρατα (δορατισμός), δημιουρ Πρίν τη μάχη ο βασιλιάς θυσίαζε ένα κατσικάκι, με τους εχθρούς να παρακολουθούν και τους αυλητές να γούσαν ένα πραγματικό πανδαιμόνιο μέσα στο οποίο, παίζουν ηρωικούς σκοπούς, ενώ σύμφωνα με νόμο τα στρατεύματά του. είναι άξιο απορίας, πώς ένας στρατηγός καθοδηγούσε όλοι οι Λακεδαιμόνιοι ήταν στεφανωμένοι. Επίσης Ο σκοπός βέβαια στη μάχη ήταν να προκληθεί δινόταν διαταγή να στιλβωθούν οι ασπίδες ώστε να ρήγμα στην αντίπαλη φάλαγγα (παράρρηξις), να δι λάμπουν και οι νεότεροι να χρισθούν με λάδι για να ρι ασπαστεί η εχθρική γραμμή και να υποχρεώσουν τον χτούν στη μάχη με πρόσωπο φαιδρό και με ανδρεία. αντίπαλο είτε σε φυγή, είτε να τον υπερκεράσουν και Με τους πολέμαρχους να εποπτεύουν, οι ενωμοτάρ στη συνέχεια να τον κυκλώσουν (κύκλωσις) χες έδιναν τις τελευταίες οδηγίες στους άνδρες τους Φυσικά για τους Σπαρτιάτες, η οπισθοχώρηση ήταν και όταν όλα ήταν έτοιμα ο βασιλιάς έδινε το σύνθη αδιανόητη πράξη και οι επιλογές τους στη μάχη ήταν μα τραγουδώντας τον παιάνα (εμβατήριο). Υπό τους δύο, νίκη ή θάνατος. Η ατίμωση για το δειλό ήταν ήχους των αυλών οι Λακεδαιμόνιοι προχωρούσαν με αβάσταχτη και έτσι οι Σπαρτιάτες προτιμούσαν τον αργό ρυθμό, τραγουδώντας όλοι μαζί το πολεμικό ηρωικό θάνατο από την άτιμη ζωή. εμβατήριο και προκαλώντας το δέος στον αντίπαλο. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, η εικόνα της σπαρτι Με τη φυγή του εχθρού οι Σπαρτιάτες σε αντίθε ση με τους υπόλοιπους Έλληνες, δεν κυνηγούσαν ατικής φάλαγγας να πλησιάζει, έκανε τον αντίπαλο να τους αντιπάλους ούτε σκύλευαν τους ηττημένους οπισθοχωρεί και να εγκαταλείπει το πεδίο της μάχης. νεκρούς. Μετά τη νίκη έστηναν όπως πάντα τρό Οι πειθαρχημένοι και άριστα εκπαιδευμένοι Σπαρ παιο, που ήταν ένας κορμός δέντρου στολισμένος τιάτες των πρώτων σειρών άρχιζαν την συμπλοκή με με λάφυρα. 1107 I ΙΈϋΈΙϊϋΓΖΓΞΙΖΓΕΙΈΙΕ.! Π Ε Ρ Σ ΙΚ Ο Ι Π Ο Λ Ε Μ Ο Ι ίΠ51515Τ5151515151 Το 490 π.Χ. όλη η Μικρά Ασία και η Μακεδονία Ι 108 διάφορες πόλεις για να ζητήσουν «γην και ύδωρ». ήταν υποτελείς στους Πέρσες. Ο βασιλιάς των Περ Μερικές πόλεις υπέκυψαν και «μήδισαν», όμως οι σών Δαρείος αποφάσισε να κατακτήσει και τους υπόλοιπους Έλληνες, οργανώνοντας μια εκστρατεία Σπαρτιάτες, όπως και οι Αθηναίοι, παραβαίνοντας τους ιερούς νόμους και τις παραδόσεις έριξαν τους εναντίον τους, με αρχηγούς το Δάτη και τον Αρτα- πρέσβεις σε πηγάδι, δίνοντάς τους έτσι τη γη και το φέρνη. Παράλληλα ο Δαρείος έστειλε πρέσβεις με ύδωρ που ζήτησαν. Ο στόλος των Περσών ξεκινώντας από τη Σάμο περιμένουν την πανσέληνο για να ξεκινήσουν. Οι κατέληξε μέσω των Κυκλάδων στην παραλία του Αθηναίοι αντιμετώπισαν μόνοι τους τους Πέρσες Μαραθώνα, όπου και αποβίβασε το στρατό. Οι και με στρατηγό το Μιλτιάδη τους πέταξαν κυριο Αθηναίοι μαθαίνοντας την άφιξη των Περσών λεκτικά στη θάλασσα. Οι δύο χιλιάδες Σπαρτιάτες έστειλαν αμέσως το Φειδιππίδη στη Σπάρτη για να ζητήσει βοήθεια. Οι Σπαρτιάτες δεν αρνήθη που έφτασαν στο Μαραθώνα με καθυστέρηση δύο ημερών, πρόλαβαν μόνο να δουν τους νεκρούς καν αλλά για θρησκευτικούς λόγους έπρεπε να εισβολείς. Μετά την αποτυχία αυτή, ο Δαρείος αποφάσισε 480 π.Χ. σε νέο συνέδριο, μετά από πρώτη απόφαση να εκστρατεύσει ο ίδιος κατά των Ελλήνων, όμως τον για δημιουργία αμυντικής γραμμής στα Τέμπη, ορί πρόλαβε ο θάνατος και την εκστρατεία ανέλαβε ο δι στηκαν τα στενά των Θερμοπυλών ως το κατάλληλο άδοχός τοΰ Ξέρξης ο Α' (480 π.Χ.). Να σημειώσουμε σημείο άμυνας. εδώ ότι, όπως ο Δαρείος είχε τον Αθηναίο εξόριστο Ο περσικός στρατός ξεκίνησε από τις Σάρδεις και Ιππία σύμβουλό τοΰ, έτσι και ο Ξέρξης είχε στο πλευ ρό του τον εξόριστο Σπαρτιάτη βασιλιά Δημάρατο. ο στόλος από τη Φώκαια, ακολουθώντας παράλ ληλη πορεία την οποία είχε χαράξει ο Ξέρξης. Έτσι Το 481 π.Χ. με πρωτοβουλία της Σπάρτης (Συ ο στόλος ακολουθώντας τις ακτές της Μαγνησίας νέδριο Κορίνθου), οι ελληνικές πόλεις αποφάσισαν αγκυροβόλησε στις Αφέτες απέναντι ακριβώς από κοινή άμυνα εναντίον των Περσών με αρχηγούς του το Αρτεμίσιο της Ευβοίας όπου βρισκόταν ο ελλη στρατού και του στόλου, Σπαρτιάτες. Την άνοιξη του νικός στόλος. Ν εαροί Σπαρτιάτες οπλίτες μ ετά φ έρο υ ν σ τους ώ μους το ν εκ ρ ό συμπολεμιστή τους. (Λακω νική κύλικα, 550 π.Χ.) Στις Θερμοπύλες, απέναντι στους εκατοντάδες μοπύλες, στο Αρτεμίσιο, ο τεράστιος περσικός στό χιλιάδες Πέρσες, ο βασιλιάς της Σπάρτης Λεωνίδας ήταν επικεφαλής μιας δύναμης 7000 Ελλήνων, ανά λος (πάνω από 1200 πλοία) είχε να αντιμετωπίσει τα μεσα στους οποίους βρίσκονταν και οι 300 Σπαρτι ελληνικά πλοία (περίπου 200). Αρχηγός του ελληνικού στόλου ήταν ο Σπαρτι άτες, που είχε επιλέξει ο ίδιος. Για την επιλογή αυτή, άτης Ευρυβιάδης, όμως ο επιτελικός νους ήταν ο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν οι υποψήφιοι να εί Αθηναίος Θεμιστοκλής. Ναύαρχος έγινε ο Ευρυβι χαν γιούς, έτσι ώστε, μετά το σίγουρο θάνατό τους, άδης διότι ο ένας βασιλιάς της Σπάρτης ήταν στις να μη χανόταν και το γένος τους. Παράλληλα με την άμυνα των Ελλήνων στις Θερ Περσικός στόλος Θερμοπύλες και ο άλλος, ο Λεωτυχίδας Β', έπρεπε να μείνει στην πόλη. ----------- Ελληνικός στόλος Η ελληνική αντίσταση άρχισε στα τέλη Αυγούστου αντιμετωπίσει και τον άσχημο καιρό, χάνοντας έτσι από τα στενά των Θερμοπυλών. Ξημέρωσε η τέταρτη εκατοντάδες πλοία τόσο κατά την κάθοδό του στις μέρα για να κυκλώσουν οι Πέρσες τους Έλληνες μετά την προδοσία του Εφιάλτη. Παράλληλα επί δύο μέρες ακτές του Πηλίου όσο και νότια της Κύμης, όταν επι χείρησε να παρακάμψει την Εύβοια. Την τρίτη μέρα οι ελληνικές τριήρεις απέκρουαν στο Αρτεμίσιο τις δόθηκε ναυμαχία χωρίς όμως αποτέλεσμα. Τότε οι επιθέσεις του περσικού στόλου, συλλαμβάνοντας 30 Έλληνες μαθαίνοντας για το θάνατο του Λεωνίδα και εχθρικά πλοία. Όμως ο στόλος των Περσών, είχε να λόγω της κακοκαιρίας αποχώρησαν προς νότο. Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, οι Σπαρτιάτες συμ- κορυφαίες στιγμές της παγκόσμιας πολεμικής ιστορίας μετείχαν με 16 τριήρεις και παρατάχθηκαν στη δεξιά και ανέδειξαν την ικανότητα των Αθηναίων στη θάλασ- μεριά του στόλου, στη Κυνόσουρα. Η ναυμαχία της σα, μετο δαιμόνιο Θεμιστοκλή καιτη γενναιότητα των Σαλαμίνας και η μάχη των Θερμοπυλών αποτελούν Σπαρτιατών, στο πρόσωπο του θρυλικού Λεωνίδα. Σ Α Λ Α Μ Ι! ν ΙΠΛΑΤΑΙΑΙ Ι/\ΓΛ \ Ο ΐΕ ΙΡ Α ΙΕ Υ Σ ΣΑΜ Ο Σ ΟΡΟΣΜΥΚΑΛΗ Η καταστροφή του περσικού στόλου στη Σαλαμίνα, Πέρσες που είχαν μείνει στην Ελλάδα. Και στη Μυκά- ανάγκασε τον Ξέρξη να αποχωρήσει από την Ελλάδα, λη όμως, οι Έλληνες υπό τον Λεωτυχίδα νίκησαν και αφήνοντας όμως πίσω του τον Μαρδόνιο με 300.000 στρατό. Αφού πέρασε ο χειμώνας, την άνοιξη του 479 καταδίωξαν τους εκεί Πέρσες, αναγκάζοντάς τους να εγκαταλείψουν τη Μικρά Ασία. π.Χ. οι Σπαρτιάτες οργάνωσαν ένα τεράστιο στρατό Οι ελληνικές νίκες ανάδειξαν τον ηγετικό ρόλο της για τα δεδομένα τους, με αρχηγό τον Παυσανία που Σπάρτης αλλά και τις δυνατότητες των Ελλήνων, καθώς ήταν κηδεμόνας του ανήλικου βασιλιά Πλειστάρχου. Ο για πρώτη φορά αυτοί ενώθηκαν εναντίον του κοινού άλλος βασιλιάς Λεωτυχίδας έγινε ναύαρχος και ηγήθη- τους εχθρού. κε της ελληνικής δύναμης στη μάχη της Μυκάλης. Ο Παυσανίας οδήγησε τις ελληνικές δυνάμεις στις Πλαταιές, όπου εξόντωσε και εκδίωξε οριστικά τους Συνολικά οι Έλληνες συγκρούστηκαν με τους εισβο λείς σε πέντε σημεία, μέχρι να τους εκδιώξουν οριστικά από τον ελληνικό χώρο. Μ ΑΧΕΣ-Ν Α ΥΜ Α ΧΙΕΣ ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ Α ΡΧΗ ΓΟ Ι Μ Α Χ Η ΤΩ Ν Θ ΕΡΜ Ο Π ΥΛ Ω Ν (4 8 0 Π.Χ.) ΒΑ ΣΙΛΕΥ Σ Λ Ε Ω Ν ΙΔ Α Σ Ν Α Υ Μ Α Χ ΙΕΣ ΤΟΥ Α Ρ Τ ΕΜ ΙΣ ΙΟ Υ (4 8 0 Π.Χ.) ΝΑΥΑΡΧΟΣ ΕΥ ΡΥ ΒΙΑ Δ Η Σ Ν Α Υ Μ Α Χ ΙΑ ΤΗΣ Σ Α Λ Α Μ ΙΝ Ο Σ (4 8 0 Π.Χ.) ΝΑΥΑΡΧΟΣ Ε Υ ΡΥ ΒΙΑ Δ Η Σ Μ Α Χ Η ΤΩΝ Π Λ Α Τ Α ΙΩ Ν (479 Π.Χ.) ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ Π Α Υ ΣΑ Ν ΙΑ Σ Μ Α Χ Η ΤΗΣ Μ Υ Κ Α Λ Η Σ (479 Π.Χ.) ΒΑ ΣΙΛΕΥ Σ Λ Ε Ω Τ Υ Χ ΙΔ Α Σ Β Ω Ξ Ε Ι Ν Α Γ Γ Ε Λ Λ Ε ΙΝ Λ Α Κ Ε Δ Α ΙΜ Ο Ν ΙΟ Ι Ο Τ Ι Τ Η Δ Ε Κ Ε ΙΜ Ε Ο Α Ο ΙΣ Κ Ε ΙΝ Ω Ν Ρ Η Μ Α Σ Ι Γ Τ Ε ΙΟ Ο Μ Ε Ν Ο Ι Με την εκδίωξη των Περσών από την Ελλάδα, επαναφοράς των νόμων του Λυκούργου, δεν απέ διαλύθηκε και ο συνασπισμός των Ελλήνων.Το 464 τρεψαν την τελική ενσωμάτωση της Σπάρτης στη π.Χ. έγινε στη Σπάρτη μεγάλος και καταστρεπτικός Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (146 π.Χ.) και το οριστικό σεισμός, γεγονός που ακολούθησε η εξέγερση των τέλος της αυτονομίας της. ειλώτων (Γ' Μεσσηνιακός Πόλεμος). Την ίδια πε Στα ρωμαϊκά χρόνια, η Σπάρτη αποτέλεσε του ρίοδο οι Σπαρτιάτες είχαν να αντιμετωπίσουν και ριστικό προορισμό και λειτούργησε σαν πόλη- τον ανταγωνισμό της Αθήνας που οδήγησε στον μουσείο. Έτσι χτίστηκαν και οι κερκίδες γύρω από τριακονταετή Πελοποννησιακό Πόλεμο, το τέλος το ναό της Αρτέμιδος για να παρακολουθούν οι του οποίου (404 π.Χ.) βρήκε τη Σπάρτη κυρίαρχη επισκέπτες αναπαραστάσεις τελετών, όπως η διαμαστίγωση των νέων. δύναμη σ' όλο τον ελληνικό χώρο. Κυριαρχία όμως που η Σπάρτη δεν μπόρεσε να διαχειριστεί, καθώς η ήττα από τους Θηβαίουςτου από δύο τραγικά γεγονότα: τη λεηλασία της από Επαμεινώνδα το 371 π.Χ. στα Λεύκτρα, σήμανε και τους Βησιγότθους του Αλάριχου (395 π.Χ.) και τη την αρχή της οριστικής παρακμής της. Ακολουθεί κατάκτησή της από τους Φράγκους του Γουλιέλ- η εμφάνιση του Μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου του μου Β' του Βιλλαρδουΐνου (1248 μ.Χ.), ο οποίος Β' και της μακεδονικής ηγεμονίας που απομόνω έκτισε και το Μυστρά. σαν ακόμα περισσότερο τη Σπάρτη. 116 Η κατοπινή ιστορία της πόλης σηματοδοτείται Η σύγχρονη πόλη χτίσθηκε το 1834 πάνω από Οι προσωρινές (μόνο) προσπάθειες των Σπαρ την αρχαία, θάβοντας έτσι ακόμα πιο βαθιά ότι τιατών βασιλέων Άγη Δ', Κλεομένη Γ' και Νάβη πιθανόν είχε απομείνει από «την δορυστέφανον (244-192 π.Χ.), με μεταρρυθμιστικά προγράμματα Σπάρταν». ι # Α Ν Τ Ι Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Υ s^LgiJErimsriJgigisiswisi Μελετώντας την ιστορία της αρχαίας Σπάρτης γέρθηκαν, όταν αργότερα στα χρόνια του Αριστο φαίνεται τελικά ότι η Σπάρτη ήταν μια ακόμη φη τέλη, οι Σπαρτιάτες - όμοιοι που είχαν απομείνει μισμένη ελληνική πόλη της αρχαιότητας και όχι ήταν μετά βίας 1000. μόνο μια μυστικοπαθής και κλειστή κοινωνία. Το Μήπως, τελικά, όπως συνέβαινε σ'όλες τις πόλεις, «μεικτό» πολιτικό σύστημα της Σπάρτης, υπήρξε έτσι και στη Σπάρτη, οι όμοιοι ήταν σι αριστοκρά πρότυπο για πολλούς Έλληνες της εποχής, ενώ τη τες, οι περίοικοι αποτελούσαν τη μεσαία τάξη και οι στρατιωτική της οργάνωση χρησιμοποίησαν και εξέλιξαν οι Ρωμαίοι στις περίφημες λεγεώνες τους. είλωτες ήταν οι φτωχοί και κατατρεγμένοι. Βέβαια, το θέμα των κοινωνικών τάξεων (περί Η θυσία των «300» στις Θερμοπύλες εμπνέει ακόμη οικοι - είλωτες), η ρίψη των νεογνών στον Καιάδα και σήμερα και θεωρείται ως η μεγαλύτερη νίκη στη παγκόσμια πολεμική ιστορία, παρόλο που οι καθώς και η παιδεραστία στα πλαίσια της σπαρτι άτικης αγωγής, αποτελούν τα τρία μεγάλα ζητήμα Σπαρτιάτες ηττήθηκαν στη μάχη. Βέβαια οι ιδιαιτε τα που προκαλούν ατελείωτες συζητήσεις μεταξύ ρότητες της σπαρτιατικής κοινωνίας δημιούργησαν των ιστορικών για το τι ακριβώς συνέβαινε στην κακούς μιμητές και άδικους επικριτές της, γεγονός πολιτεία των Λακεδαιμονίων. Τα στοιχεία που υπάρ που αποδεικνύει ότι πολλοί δεν αντιλήφθηκαν τη χουν από τις αρχαίες πηγές είναι ελάχιστα και έτσι μοναδικότητα της. οι υποθετικοί συλλογισμοί των σύγχρονων ιστορι Σήμερα το μοντέλο ότι οι Σπαρτιάτες - όμοιοι κών, πολλές φορές είναι αυθαίρετοι ή τα στοιχεία ήταν ίσοι, ότι οι περίοικοι έλεγχαν τις οικονομικές που χρησιμοποιούν παραμένουν μόνο κάποιες εν δραστηριότητες και οι είλωτες ήταν δημόσιοι δού δείξεις. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της λοι αναθεωρείται συνεχώς. Διάφορες αναφορές αναφοράς του Πλούταρχου στους «αποθέτες» του στα αρχαία κείμενα επιβεβαιώνουν αυτή την τάση Ταϋγέτου, που δημιούργησε μια άνευ προηγου των ιστορικών. Για παράδειγμα, συχνά γίνεται ανα φορά σε «πλούσιους» Σπαρτιάτες που μπορούσαν νεογνών στον Καιάδα. μένου μυθολογία για τη ρίψη των ανεπιθύμητων να συνεισφέρουν περισσότερα στα συσσίτια ή σε Οι Σπαρτιάτες, όπως όλα τα θέματά τους, πιθα «φτωχούς» όμοιους που δεν μπορούσαν να αντα νόν να προσπάθησαν να λύσουν διαφορετικά και ποκριθούν στα έξοδα των συσσιτίων, χάνοντας έτσι, το θέμα της αντιμετώπισης των τερατογεννέσεων. τα πολιτικά τους δικαιώματα. Η εγκατάλειψη ενός ανεπιθύμητου παιδιού σε διά Επίσης στα κείμενα δεν γίνεται διαχωρισμός με ταξύ ομοίων και περίοικων, καθώς αναφέρονται φορα μέρη (ναούς, σπίτια, δάση κ.τ.λ.) υπήρχε στην πάντα και οι δύο ως Λακεδαιμόνιοι. Όσο για τους αν το νεογνό ήταν αρτιμελές ή όχι. Στη Σπάρτη φαί νεται, όμως, ότι εγκατέλειπαν μόνο τα τερατόμορφα είλωτες παραμένει το ερώτημα γιατί αυτοί δεν εξε- αρχαία Ελλάδα και αυτό γινόταν ανεξάρτητα από το 5l5151S15151Hl51S1515l5l515151S151515l51S15151Sl515lSlSlSlS15lSny515151Sl5TSl5 118 .................. 5TSl515l515TSISlSlSlS151EriSl51SL5TSlSlSlSTSl5TS15151EriSlSl51ElSri51bL5rL51SlSlS μωρά που στην περίπτωση της κλειστής σπαρτιατι τητα ενός νέου (αΐτας) και ενός ενήλικα (εισπνή- κής κοινωνίας, το φαινόμενο της τερατογέννησης λας) στα πλαίσια της σπαρτιάτικης αγωγής, είχε μπορεί να ήταν συχνό, λόγω της ενδογαμίας που και σεξουαλικό περιεχόμενο. Οι συζητήσεις και οι υπήρχε για τη διαιώνιση της φυλής. Επίσης, κάποιοι ιστορικοί, θεωρούν ότι και η ει- προβληματισμοί βέβαια για το θέμα αυτό δεν αφο λωτία προέκυψε από μια προσπάθεια επίλυσης, ρούν μόνο τη Σπάρτη αλλά και τις άλλες ελληνικές πόλεις. Πάντως, στη Σπάρτη αυτό απαγορευόταν από τους Σπαρτιάτες, του προβλήματος των φτω αυστηρά με νόμο. χών και ακτημόνων αγροτών με διαφορετικό τρόπο Δεν είμαι ο ειδικός για να αναφερθώ περαιτέρω σ' από τους υπόλοιπους Έλληνες. Την άποψη αυτή όλα αυτά τα θέματα. Ωστόσο, διαβάζοντας κάποια ενισχύει το γεγονός, ότι οι Σπαρτιάτες μοιράστη κείμενα αναρωτήθηκα αν οι συγγραφείς τους ξεχνούν καν την πλούσια γη των ευγενών Μεσσηνίων στην πια εποχή εξετάζουν ή αν υπηρέτησαν στο στρατό, πεδιάδα της Στενυκλάρου, ενώ την υπόλοιπη γη της γιατί μάλλον φαίνεται να μη γνωρίζουν τίποτε για τη Μεσσηνίας την άφησαν στους φτωχούς ντόπιους ζωή σε στρατόπεδο ή για τη ψυχολογία των συμπο αγρότες με όρους, όμως, υποτέλειας. λεμιστών - συντρόφων. Με αφορμή το γεγονός αυτό, Γι'αυτό και στην εξέγερση των Μεσσηνίων, στο Β' θα ήθελα να αναφέρω ότι ορισμένα κείμενα ξένων Μεσσηνιακό πόλεμο, πρωτοστάτησαν άτομα ευγε νικής καταγωγής που διεκδικούσαν να πάρουν πίσω ιστορικών, μου δημιούργησαν την εντύπωση μιας μεταπτυχιακής εργασίας κάποιου φοιτητή που υπερ την πλούσια γη τους από τους ομοίους της Σπάρτης. βάλλει για να ξεχωρίσει από όλα τα προηγούμενα που Έτσι, μετά τον πόλεμο, οι Σπαρτιάτες «ρύθμισαν» έχουν γραφεί, ενώ όταν διάβαζα Έλληνες ιστορικούς, τα προβλήματα των φτωχών αγροτών εξασφαλί- ένοιωθα ότι μιλούσαν για μένα. ζοντάς τους θεσμικά, ώστε να μην κινδυνεύουν να Αυτό, βέβαια, είναι φυσιολογικό, γιατί διαφορε καταλήξουν δούλοι λόγω χρεών ή να πουληθούν αυτοί και η οικογένειά τους από κάποιον ιδιοκτήτη, τικά είναι να παίζει ένας Άγγλος ηθοποιός Σαίξπηρ στα αγγλικά, από έναν Έλληνα που παίζει κάτι τόσο καθώς δεν ανήκαν σε κάποιον ατομικά. Παράλ βρετανικό στα ελληνικά. Όπως, άλλο είναι να παίζει ληλα, μπορούσαν στα πλαίσια της τάξης τους να ένας Έλληνας ηθοποιός ελληνική τραγωδία στα ελ δημιουργήσουν οικογένειες και να αναπαραχτούν ληνικά και άλλο ένας Άγγλος στη δική του γλώσσα. έχοντας κάποιο εισόδημα από τις καλλιέργειες για Πάντως η εμπειρία, των δύο χρόνων, ενασχόλησής να επιβιώσουν. Βέβαια όλα αυτά με την παραίτηση μου με την αρχαϊκή Σπάρτη ήταν μοναδική. από κάθε πολιτικό ή ιδιοκτησιακό δικαίωμα. Όσο για το θέμα της παιδεραστίας, κάποιοι ιστο ρικοί - κυρίως ξένοι θεωρούν ότι η συντροφικό Γιώργος Μπαγανάς Θεσσαλονίκη 2008 5nLSTim5ri5lSTS1JE15151Sim51SlSTm51SlSTHl5151Sri5riJ5riSTiSimS15l51BnLS15151HIJ5nL515 ιη ιη ιη ιεπ ιπ ; Ε Π ΙΛ Ε Γ Μ Ε Ν Η Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΑΘΗΝΑ-ΣΠΑΡΤΗ s m s is n n a Κατάλογος της ομώνυμης έκθεσης που παρουσιάστηκε στο ΩΝΑΣΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ της Νέας Υόρκης. Επιμέλεια: Νικόλαος Καλτσάς Ελληνική έκδοση: Πολιτιστικό Ίδρυμα ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ. ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ «Η αυγή του Δυτικού Κόσμου» Εκδόσεις Ι. ΚΑΡΑΚΩΤΣΟΓΛΟΥ BALTRUSCH ERNST «Σπάρτη: Η ιστορία, η κοινωνία και ο πολιτισμός της αρχαίας λακωνικής πόλης» Εκδόσεις ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ BOARDMAN JOHN «Ελληνική πλαστική - Αρχαϊκή περίοδος». Εκδόσεις ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ CARTLEDGE PAUL «Οι Σπαρτιάτες». Εκδόσεις Α.Α. ΑΙΒΑΝΗ «Το μεγαλείο της Σπάρτης». Εκδόσεις ΕΝΑΑΙΟΣ «Η εικονογραφημένη ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας του Κεϊμπριτζ» 1 Εκδόσεις Σ Ι ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ CONNOLLY PETER "Greece and Rome at war". Εκδόσεις GREENHILL BOOKS ΔΟΥΚΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ «Η Σπάρτη δια μέσου των αιώνων». ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΥΡΗΞ-Νέα Υόρκη 1922 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ «Αρχαία Αγγεία». Επιμέλεια: Μ. Τιβέριος «Αργυρά και χάλκινα έργα τέχνης». Επιμέλεια: Ι. Βοκοτοπούλου ΣΕΙΡΑ της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ EMERSON ΤΙΜ "Warfare in ancient Greece". Εκδόσεις SUTTON ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ «Η γέννηση της γραφής» (1985) «Η ελληνική γραφή» (2002). ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ «ΑΠΑΝΤΑ 5 - Τόμος 5 - Ιστοριών Ε'» Εισαγωγή - Σχόλια: Φιλολογική Ομάδα Κάκτου Μετάφραση: Α. Γεωργοπαπαδάκος Εκδότης ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ «Η αρχαϊκή Σπάρτη του 8ου - 6ου αιώνα» Του Νικολάου Μπιργάλια, Εκδόσεις ΔΟΜΗ 51S15151S15151S1515151SlSlSlSlS15l5151Sl515l5151SlS151Sl5lS151Sl5ilS15l5T5151S 5 Τ 5 ΐΏ 5 ΐΗ 5 ί5 ΐΕ ΐΐ!5 !Μ ΐΜ 5 ΐ5 ΐ5 !5 Τ Η ϊΐ5 ΐΏ Μ ^ JOFFROY RENE "Vix et ses tresors". Εκδόσεις TALLANDIER ΚΑΡΓΑΚΟΣ ΣΑΡΑΝΤΟΣ «Ιστορία της αρχαίας Σπάρτης» Εκδόσεις GUTENBERG ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ «Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης». ΚΟΥΤΟΥΛΑΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ «Η αρχαία Σπάρτη 1000 π.Χ. - 396 μ.Χ. Εκδόσεις ΔΙΟΝ ΞΕΝΟΦΩΝ «ΑΠΑΝΤΑ 5 - Ελληνικά 3» Εκδόσεις ΠΟΙΟΤΗΤΑ Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια: Φιλολογική Ομάδα Κάκτου Εκδότης ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ «Λακεδαιμονίων Πολιτεία, Αγησίλαος» Μετάφραση: Ε. Χατζηκυριάκου - Γ. Γαζής. Εκδόσεις De AGOSTINI ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΠΑΥΣΑΝΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ. «Κορινθιακά και Λακωνικά» Επιμέλεια - Μετάφραση: Νικ. Δ. Παπαχατζής. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ ΗΘΙΚΑ-Τόμοςβ Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια: Φιλολογική Ομάδα Κάκτου Εκδότης ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ SEKUNDA NICHOLAS "The Spartan Αππγ". Εικονογράφηση: Richard Hook "Greek Oplite". Εικονογράφηση: Adam Hook. Εκδόσεις OSPREY «Οι αρχαίοι Έλληνες». Εικονογράφηση:Άνγκους Μακ Μπραϊτ Εκδόσεις ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ SNODGRASS ANTHONY «Τα επιθετικά και αμυντικά όπλα των αρχαίων Ελλήνων» Εκδόσεις UNIVERSITY STUDIO PRESS DE SOUZA PHILIP "The Greek and Persian Wars 499 - 386 B.C." Εκδόσεις OSPREY ΣΤΑΪΝΧΑΟΥΕΡ ΓΕΩΡΓΙΟΣ «0 πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα». Εκδόσεις ΠΑΠΑΔΗΜΑ STRAUSS BARRY «Η ναυμαχία της Σαλαμίνας». Εκδόσεις Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ ΧΡΗΣΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ «Αρχαία Σπάρτη» Σπάρτη 1960 5l51i]5l5l5T515im5ei5l515l5im5mm5i5l^^ Χτένι από ελεφ α ντό δοντο που β ρ έθ η κ ε στο ιερό της Ορθιας Αρτέμιδος. ^ ί^ ^ ,^ '^ Ί^^^^^^^^^^^^5ΊL515151H15ΓlJ5ΓlJ5Γl^l5l5Π£ΓlH151S151H15ΓL515^iEΓl5ΓlH^J51^l·5
© Copyright 2024 Paperzz
