ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος................................................................................................. 3
Εισαγωγή.................................................................................................. 4
Φορεσιές της Ηράκλειας ....................................................................... 5
Τζουµαγιώτικη Φορεσιά......................................................................... 6
Η Κυριακή στην Ηράκλεια................................................................... 10
Η ∆ευτέρα στην Ηράκλεια.................................................................. 12
Νηστείες στην Ηράκλεια ..................................................................... 16
Πως γιόρταζαν τα Χριστούγεννα στην Ηράκλεια ........................... 18
Φιλοξενία στην Ηράκλεια .................................................................... 21
Το έθιµο των αρραβώνων στην Ηράκλεια .......................................23
Το έθιµο του γάµου στην Ηράκλεια...................................................25
Άλλα έθιµα του γάµου στην Ηράκλεια...............................................26
Το έθιµο της γέννησης στην Ηράκλεια ...........................................27
Το έθιµο της βάφτισης στην Ηράκλεια.............................................28
Άλλα έθιµα της βάφτισης στην Ηράκλεια.........................................30
Έθιµα για το Πάσχα στην Ηράκλεια ................................................. 31
Το έθιµο του καρναβαλιού στην Ηράκλεια.......................................32
Το έθιµο της Σουράτισσας στην Ηράκλεια…………………………………….33
Έθιµα για το γάµο στο Λιθότοπο…………………………………………………….34
Έθιµα για το νυφικό στο Λιθότοπο…………………………………………………35
Έθιµα για τα γεννητούρια στο Λιθότοπο……………………………………….36
Έθιµα για τη βάφτιση στο Λιθότοπο………………..…………………………….37
Έθιµα για το γάµο στο ∆ασοχώρι……………………………………………………38
1
Παραδοσιακά Παραµύθια του ∆ασοχωρίου.....................................40
Η Χρυσοµαλλουσα ............................................................................... 41
Έθιµα του γάµου στο Βαλτερό…………………..…………………………………….46
Έθιµα της γέννας στο Βαλτερό..........................................................47
Παραδοσιακοί Τραγουδιστές στο Βαλτερό .....................................48
Παραδοσιακές ιστορίες του Λιµνοχωρίου........................................49
Οι σχέσεις των νέων τη δεκαετία του ’60 στο Λιµνοχώρι............50
Το έθιµο «Γυναικοκρατία» του Ν. Σερρών ..................................... 51
Το έθιµο «Το κάψιµο του ψύλλου» στην Αλιστράτη .......................52
Το έθιµο «Κλήδονας» στη Σκοτούσσα..............................................53
Το έθιµο «Κετσέκια» στο Ποντισµένο..............................................54
Η γιορτή της Μπάµπως στα Χρυσοχώραφα ....................................55
Το έθιµο της Μπάµπως στη Ν. Πέτρα, στη Μονοκκλησιά, στην
Άνω Καµήλα και στο Χαρωπό.............................................................56
Το έθιµο της «Παραδοσιακής Πάλης» του Ν. Σερρών ................58
Το έθιµο «Αναστενάρια» του Ν. Σερρών ........................................59
Το έθιµο της «Γερακίνας» στη Νιγρίτα ...........................................60
Το έθιµο «∆ρακόντια» στο Νέο Σούλι.............................................62
Το έθιµο «Ντερβένες» στην Πρώτη ................................................63
Το έθιµο «Κουρµπάνι» στην Αγγίστα................................................64
Το έθιµο «Χελιδονίσµατα» του Ν. Σερρών .....................................65
Το έθιµο «Καλόγερος» στην Αγία Ελένη..........................................66
Βιβλιογραφία .........................................................................................67
Φωτογραφίες .........................................................................................68
2
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στα πλαίσια του προγράµµατος «Φωνές του παρελθόντος…πυξίδα
του µέλλοντος», οι µαθητές της Β’ Τάξης του Γυµνασίου
Ηράκλειας µε µεγάλο κέφι και προθυµία, κατάφεραν να συλλέξουν
πληροφορίες που αφορούν τα ήθη και έθιµα του Νοµού Σερρών
και ιδιαίτερα της περιοχής τους, συγκεκριµένα του ∆ήµου
Ηράκλειας. Αφού συλλέξαµε τις κατάλληλες πληροφορίες από τα
βιβλία της βιβλιοθήκης του σχολείο µας, το ηλεκτρονικό
ταχυδροµείο, αλλά και από άλλα βιβλία, τοπικά και µη, τα
αρχειοθετήσαµε και τα καταγράψαµε και φτιάξαµε την παρακάτω
εργασία που µε µεγάλη µας χαρά σας παρουσιάζουµε παρακάτω.
Να ευχαριστήσουµε σ΄ αυτό το σηµείο τον ∆ιευθυντή του
σχολείου, κ. Ασλανίδη Κωνσταντίνο, πρώτον για το ότι µας
επέτρεψε να υλοποιήσουµε το παραπάνω πρόγραµµα, δεύτερον για
το συγγραφικό του έργο και την προσωπική του ιστοσελίδα στο
διαδίκτυο, τα οποία χρησιµοποιήσαµε στην εργασία αυτή και
αποδείχτηκαν σηµαντικά εργαλεία και κυρίως για την όλη βοήθεια
και συµπαράσταση που µας έδειξε.
3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΑΣ
Η Ηράκλεια βρίσκεται στο κέντρο περίπου του τετραγώνου που
σχηµατίζουν προς Βορρά και ∆ύση ο ποταµός Στρυµόνας, προς
Ανατολή η σιδηροδροµική γραµµή Σερρών-Θεσσαλονίκης και προς
Νότια ο δηµόσιος δρόµος Σερρών-Θεσσαλονίκης. Η θέση της πιο
συγκεκριµένα ορίζεται µε τις συντεταγµένες: γεωγραφικό Βόρειο
πλάτος 410 11’ και Νότια 230 17’ (από µεσηµβρινό Γκρήνουιτς).
Έχει υψόµετρο 30km και απέχει οδικά 31km. από τις Σέρρες και
19km από το Σιδηρόκαστρο. Εκείνο που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τη
µορφολογία του γεωγραφικού χώρου της Ηράκλειας είναι το οµαλό
έδαφος που την περιβάλει και που αποτελεί ένα από τα
ευπορότερα τµήµατα της πεδιάδας των Σερρών.
4
ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΤΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΑΣ
Α) ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ: Οι γυναίκες σαν βασικό τους ένδυµα είχαν την
φούστα, ένα µάλλινο φόρεµα, σε διάφορους χρωµατισµούς, που
έφτανε µέχρι τη µέση της κνήµης. Εσωτερικά φορούσαν ένα µακρύ
πουκάµισο (γκιοµλέκ) και από πάνω ένα γιλέκο. Στο κεφάλι
φορούσαν δύο µαντίλια. Το ένα µικρό και λεπτό, την πορλέντα κ
ένα µεγαλύτερο το τσεµπέρι. Στα πόδια τους φορούσαν κεντηµένα
τσουράπια.
Β) ΑΝΤΡΙΚΗ: Οι άντρες φορούσαν και αυτοί ένα πουκάµισο και
από πάνω το αντέρι ή ελέκ, σε χρώµα συνήθως πράσινο ή πιο
σπάνια καφέ. Επίσης φορούσαν και ένα είδος σακακιού το
τζουµπέ.
Στο κεφάλι τους οι
παλιότεροι τύλιγαν ένα στενόµακρο µαύρο σερβέτα, που στα
νεότερα χρόνια αντικαταστάθηκε από την τραγιάσκα. Στο κάτω
µέρος φορούσαν φαρδιά µάλλινα παντελόνια. Στα πόδια τους
φορούσαν υποδήµατα από δέρµα.
5
ΤΖΟΥΜΑΓΙΩΤΙΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ
Για την κάθε ηλικία στην Τζουµαγιά είχαν ξεχωριστή φορεσιά που
δεν έµοιαζε µε καµία των γύρω χωριών , ή πόλεων ή κωµοπόλεων.
Τα αρσενικά και θηλυκά , το παιδί και το κορίτσι µόλις τα έβγαζαν
από τα φάσκια τους, τα φορούσαν
ότι
µπορούσε να θεωρηθεί
φόρεµα , κατάσαρκα και από πάνω µια ποδιά
από λουλουδάτο
ύφασµα τον <<πασµά>>. Στην Τζουµαγιά όταν έλεγαν παιδί
εννοούσαν µόνο τα αγόρια. Όσο προχωρούσε η ηλικία του, έπρεπε
το παιδί σιγά σιγά να προσκολλείται στο φύλλο του .Και τα µεν
θηλυκά έµεναν µε τις ποδιές που αναφέραµε πιο πάνω και µε δυο
πλεξούδες µε κόκκινες κορδέλες, τα δε αρσενικά –τα παιδιάφορούσαν
το <<αντερί>> ένα µικρό φόρεµα που έµοιαζε µε το
φόρεµα των πατριαρχών της
Γραφής
6
και έφθανε ως τον
αστράγαλο σχεδόν και µε δυο ποδιές , που ενώνονταν και
δενότανε µε δυο κορδόνια , ποτέ στα αριστερό και ποτέ στο δεξί
πλευρό και στη µέση ένα ζωνάρι υφαντό µάλλινο κατά προτίµηση
κόκκινο. Το κόκκινο χρώµα εκείνα τα χρόνια ήταν το χρώµα της
χαράς . Το ύφασµα του <<αντερί >> λεγόταν <<αλατζιάς>>. Κάτω από
το <<αντερί>> φορούσαν ότι παλιό δεν φοριόνταν από έξω και αυτό
ήταν µονάχα για το χειµώνα , αντί για άλλο εξωτερικό. Παπούτσια
φορούσαν από σταχτιάνι ή ταλιτίνι , όπως λεγόταν κι αλλιώς, σε
σχέδιο <<τουλουµπατζίδικα>> που είχαν την ιδιότητα να σπάζουν
πίσω στη φτέρνα και να φοριούνται και σαν παντούφλες τα γνωστά
<<κιουλιάν – µπέι>>, δηλαδή κουτσαβάκικα όπως θα λέγαµε
ελληνικά. Τα παιδιά το κεφάλι το είχαν ξέσκεπο και κουρεµένο
σύριζα µε την ψιλή µηχανή µε µια φωλιά µπροστά, τη <<φούντα>>.
Αυτό ήταν της µόδας τότε. Κάλτσες φορούσαν µάλλινες , πλεκτές
στο σπίτι , από χονδρό µαλλί δουλεµένο καθ’ ολοκλήρου από τις
γυναίκες του σπιτιού , συνήθως µαύρες µακριές ως το γόνατο,
που δένονταν
µε ένα κορδόνι από το ίδιο µαλλί και ήταν ένα
ζευγάρι για όλη τη χρονιά , αλλά τι λέω για όλη τη χρονιά :από
του ευαγγελισµού και ύστερα τις έβγαζαν και περπατούσαν
ξυπόλυτοι έως τις παραµονές του Αγίου ∆ηµήτριου, αν
δεν
πρόφταιναν καµιά φορά νωρίτερα τα πρωτοβρόχια. Όταν έµπαιναν
τα παιδιά στα 15
τους χρόνια τότε έπρεπε να φορέσουν τη
<<τζίακα>> που ήταν ένα κοντό σακάκι πάνω από τη µέση, τσόχινο
, και αυτό έδειχνε ότι µπήκε σε άλλη περίοδο ηλικίας. Επίσης από
7
τότε έµπαινε στο κεφάλι και το φέσι , ένα από τα πιο φθηνά
χρώµατος κεραµιδί , µε µαύρη φούντα. Με το πέρασµα του χρόνου
το αντερί έµεινε για τα παιδιά ενώ οι µεγάλοι από τα 15 και πάνω
φορούσαν το <<µπενεβρέκι>>- παραφθορά της λέξης πανωβράκι.
Γινόταν από χονδρό σπιτικό ύφασµα ή τζίβρα που ήταν τούρκικο
σχέδιο κολλητό σχεδόν πάνω στο σώµα αλλά από ευρωπαϊκό
ύφασµα. Τώρα το ζωνάρι µπορούσε να αλλάξει χρώµα και να γίνει
από κόκκινο, βυσσινί ή µαύρο ή ταραµπολουζί που ήταν της µόδας
κι από µέσα προς το αριστερό πλευρό το απαραίτητο πιστόλι
<<γκρα>> ή ναγκάντι που λεγόταν και ρεβόλβερ ή ρεβόλι. Επίσης οι
νέοι, τα παλικάρια, ανάλογα µε την οικονοµική κατάσταση,
φορούσαν το «τσεπκένι» που ήταν ξένο γιλέκο όλο γαϊτάνια, µε
δυο µανίκια ή µάλλον µε δυο φτερά από πίσω στην πλάτη που
πετούσαν και κόστιζε µια ολόκληρη περιουσία. Το φορούσαν µόνο
οι παραλήδες και οι καµπανταήδες, οι παληκαράδες δηλαδή. Τα
τσεπκένια τα έραβαν ή τα κεντούσαν ειδικοί ράπτες που λεγόταν
τσεπκεντήδες. Ο Τζουµαγιώτης, όταν γινόταν γαµπρός φορούσε τα
«πουτούγια» που έµοιαζαν µε κρητικές βράκες από τσόχα,
µεταξωτό ζωνάρι, χρώµατος βυσσινί ή µαύρο ταραµπολουζί,
τσόχινη τζιάκα και αν ήταν χειµώνας το «καπότο» ένα µακρύ
τσόχινο παλτό µε πλατειά ζώνη από πίσω και αντί για φόδρα από
πανί, ήταν ντυµένο από µέσα µε επεξεργασµένη προβάτινη γούνα.
Ο γιακάς και τα πέτα του καπότου ήταν ντυµένα µε γούνα που
έλαµπε από πολυτέλεια. Το φέσι του γαµπρού ήταν εξαιρετικής
8
ποιότητας. Το µάζευαν στη χούφτα και όταν το άφηναν,
επανέρχονταν στο φυσικό του σχήµα χωρίς την παραµικρή
ζαρωµατιά. Ήταν χρώµατος βυσσινί κλειστού και σκασµένο λίγο
πίσω, µε µεταξωτή φούντα. Τα παπούτσια ήταν λουστρινένια,
«κουντούρια» µε σουβλερές µύτες και τριζάτα. Τρίζαν δηλαδή
ρυθµικά και ακουγόταν από αρκετή απόσταση.
9
Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Η
Κυριακή
ήταν
µέρα
αυστηρής
αργίας
για
όλους
τους
Τζουµαγιώτες. Για να απουσίαζε κανείς από την εκκλησία δεν
χωρούσε καµία δικαιολογία, εκτός και αν ήταν άρρωστος ή έλειπε.
Την Κυριακή όλοι, µικροί και µεγάλοι, άνδρες και γυναίκες, γριές
και γέροι, παιδιά, πήγαιναν στην εκκλησία της συνοικίας τους,
ντυµένοι µε τα γιορτινά τους ρούχα. Εκτός από τα µεγάλα κορίτσια
τα οποία έµεναν στο σπίτι για να κάνουν τις δουλειές µέχρι να
τελειώσει η εκκλησία, για να είναι σε θέση µετά να δεχτούν τους
πιθανούς επισκέπτες, δικούς τους ή ξένους. Συνηθίζονταν τότε
µετά την εκκλησία οι επισκέψεις ανδρών και γυναικών σε
συγγενικά ή φιλικά σπίτια, για να πουν κανένα καινούργιο νέο ή ν’
ανταλλάξουν γνώµες για ζητήµατα που τους ενδιέφεραν. Υπήρχε
πιθανότητα να πήγαιναν για προξενιό ή αν ήταν αρραβωνιασµένο
το κορίτσι να πήγαιναν τα πεθερικά ή το παλικάρι µε την παρέα
του. Τα αντρόγυνα πήγαιναν µαζί στην εκκλησία, ο ένας πίσω από
τον άλλο και φυσικά προπορευόταν ο άνδρας. Τα παιδιά ηλικίας 715 πήγαιναν δυο δυο στη γραµµή υπό την επίβλεψη ενός δασκάλου
και δυο µαθητών των ανωτέρω τάξεων ή και του επιστάτη. Τα
µισά πήγαιναν στην παλιά εκκλησία και τα άλλα µισά στην
καινούργια.
Οι
δάσκαλοι
πήγαιναν
όλοι.
Τα
παιδιά
που
προλάβαιναν το πρωί έµπαινα στο άγια βήµα και κρατούσαν τα
ξεφτέρια και τα µανάλια µετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου. Οι
10
γριές πήγαιναν πολύ πρωί για ν’ ακούσουν τον εξάψαλµο και το
πρώτο Ευαγγέλιο. Το θρησκευτικό συναίσθηµα των κατοίκων ήταν
πολύ ανεπτυγµένο και κάθε σπίτι είχε τον δικό του άγιο προστάτη
στο εικονοστάσι, µπροστά στο οποίο έκαιγε µέρα νύχτα το καντήλι.
Όλοι υποχρεωτικά περίµεναν να τελειώσει η εκκλησία και αφού
έπαιρναν τη νάφουρα από το χέρι του παπά, έβγαιναν από την
εκκλησία και τραβούσαν παρέες παρέες στα «καζίνα» όπως
έλεγαν τα µεγάλα καφενεία και τα καπηλειά. Στην επιστροφή το
αντρόγυνο δεν ήταν υποχρεωµένο να γυρίσει µαζί. Οι γυναίκες
είχαν να πουν τα δικά τους, να κουτσοµπολέψουν δυο µαζί καµία
που δεν χώνευαν, να κατασκοπεύσει η µία τη φορεσιά της άλλης
κ.τ.λ. Άλλωστε για το µεσηµεριανό φαγητό ήταν όλα έτοιµα από
την προηγούµενη µέρα. Ετοίµαζαν όλες οι νοικοκυρές το φαγητό
από βραδείς για να µπορούν να πάνε στην εκκλησία την Κυριακή
και να πάνε καµιά επίσκεψη µετά. Απαραίτητα το κυριακάτικο
τραπέζι είχε κρέας, µαγείρευαν επίσης και κοτόπούλο που κάθε
αυλή είχε άφθονο. Επίσης πολλές φορές φτιάχνανε γριβάδι ή
γουλιανούς.
Το βράδυ στις εννιά όλο το χωριό
έβγαινε στα καφενεία του «Τσάι» και πίνανε γκαζόζα και τρώγανε
το µουσκεµένο παξιµάδι από το µαντηλάκι τους. Πολλές φορές
στα καφενεία του «Τσάι» έρχονταν ακροβάτες ή παλιάτσοι και η
περιοχή είχε όψη πανηγυριού. Από εκεί έφευγαν τη µαύρη νύχτα.
11
Η ∆ΕΥΤΕΡΑ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Η
∆ευτέρα
ήταν
ηµέρα
γενικού
συναγερµού
για
όλα
τα
επαγγέλµατα στη Τζουµαγιά. Τη ∆ευτέρα απ’ τη βαθειά χαραή,
όλοι έπρεπε να κάνουν κέφι και να πιάσουν δουλειά δευτεριάτικα
για να παν οι δουλειές τους µπροστά από την πρώτη µέρα της
εβδοµάδας
και
να
εξασφαλίσουν
το
<<βδοµαδιάτικο>>.
Το
<<βδοµαδιάτικο>> ήταν η αδυναµία του Τζουµαγιώτη. ∆ε µιλούσε
για µεγάλα πράγµατα. ‘’Να βγει το βδοµαδιάτικο’’, έλεγε κάθε τόσο.
Ξεκινώντας λοιπόν το πρωί ο επαγγελµατίας, ο γεωργός και ο
εργάτης για την δουλειά, έκανε µε ευλάβεια το σταυρό του και
ξεπροβοδιζόταν απ’ τη νοικοκυρά του σταυροκοπιούνταν και αυτή
και του εύχονταν: Καλή βδοµάδα και καλές δουλειές! Α! η
Τζουµαγιώτισσα ήταν ιδανική σύζυγος, πιστή και αφοσιωµένη σα
το σκυλί. Οικονόµα, ωραία, έξυπνη, θαρραλέα, προβλεπτική,
πνευµατώδης, υποµονετική, καθαρή, φανατική πατριώτισσα και
αγαπούσε µε θέρµη τον άνδρα της και το νοικοκυριό της. Οι
γυναίκες
στην
Τζουµαγιά
ήταν
εξίσου
µε
τους
άνδρες
αποφασισµένες, να διατηρούν την εθνικότητα τους έστω και µε
θυσία τη ζωής της. Στο δρόµο του ο άνδρας καληµέριζε µε
καλοσύνη τους συντεχνίτες που τύχαινε να συναντήσει και
αλληλοευχόταν καλές δουλειές και καλή βδοµάδα. Αν ήταν ακόµα
νωρίς για το µαγαζί, κάθονταν στο καφενείο που ήταν ανοιχτό από
την µαύρη νύχτα και έπινε 1-2 απανωτούς καφέδες για να σπάσει
12
την ανορεξία (µαχµουρλίκι) και να µάθει κανένα νεώτερο από την
ανταρτική κίνηση και τον αγώνα, που βρίσκονταν τότε στην
µεγαλύτερη έντασή του και ύστερα πήγαινε µπροστά από το µαγαζί
του και αφού έκανε 2-3 φορές τον σταυρό του, ψιθυρίζοντας
κάποια προσευχή, άνοιγε τα ‘’κεµπέκια’’ και στρωνόταν αµέσως
στην δουλειά, αισιόδοξος και γεµάτος κέφι. Αν τύχαινε οι δουλειές
του
να
µην
πήγαιναν
καλά,
στο
τέλος
της
εβδοµάδας,
προσπαθούσε να θυµηθεί ποιόν γρουσούζη σατανά συνάντησε
πρώτο, τη ∆ευτέρα το πρωί, για να τον αποφεύγει από τώρα κι
ύστερα, γιατί αυτός θα ήταν η αιτία της κακοτυχίας του. η
δεισιδαιµονία αυτή και άλλες πολλές, ήταν βαθιά ριζωµένες στους
Τζουµαγιώτες όλων των κοινωνικών τάξεων. Με χαρούµενα
σφυρίγµατα επίσης και µε την τσάπα ή το κλαδευτήρι υπό µάλης
και το σακούλι στον ώµο κρεµασµένο µε το προσφάγι, τρέχει µε
βήµα γοργό ο εργάτης να αρχίσει τη δουλειά προτού τον πιάσει η
ζέστη και του χαλάσει την όρεξη για δουλειά. Παραπέρα µε τα
χέρια πισώπλατα κρεµασµένα στο κεντρί, παρακολουθεί ο γεωργός
τα αργοκίνητα βόδια, τραγουδώντας έναν εύθυµο σκοπό και κάθε
τόσο τα παρακινάει χαϊδευτικά να ταχύνουν το βήµα τους για να
φθάσουν µιαν ώρα αρχύτερα στο χωράφι: «Άιντε ουλούµ, άιντε».
Αδιόρθωτοι επαγγελµατίες ήταν οι παπουτσήδες όπως λέγανε
τους τσαγκάρηδες, τους υποδηµατοποιούς. Αυτοί τη ∆ευτέρα το
πρωί αγουροξυπνηµένοι, µε φουσκωµένα µάτια από το ποτό της
προηγούµενης, µόλις ξυπνούσαν πιάναν τα καζίνα και πίναν από
13
ένα, δήθεν για να στρώσει το πολυκύµαντο κεφάλι τους και σιγάσιγά καταντούσαν χειρότερα από την προηγούµενη. Ώστε το κακό
συνήθειο της τσαγκαροδευτέρας έχει σε πολύ παλιά εποχή τη ρίζα
του και δεν είναι νέο της εποχής αυτής. Οι νοικοκυρές έβαλαν από
ώρα τη φωτιά στα καζάνια για την πλύση, που τα είχαν ετοιµάσει
από το βράδυ και ανασκουµπωµένες, πηγαινοέρχονταν στην αυλή,
πότε τη φωτιά να συδαυλίσουν και πότε στάχτη να κοσκινίσουν για
το σταχτόνερο, που το χρησιµοποιούσαν αντί για καυστική σόδα ή
τα σηµερινά απορρυπαντικά «ρολ» κ.τ.λ., έχοντας στο νου τους να
ξυπνήσουν για το σχολείο τον κανακάρη που κοιµούνταν τέτοια
ώρα. Μέσα στη γενική χαρούµενη ατµόσφαιρα, ξαφνικά ακούγεται
το θλιβερό χτύπηµα της καµπάνας για το σχολείο: Νταν, νταν,
ντιν, ντιν! Νταν,νταν,νταν! Ω! κεραµίδα: Και είχε στο νου του
σήµερα το πρωί να άνοιγε τουλάχιστο µια µατιά να ρίξει στο
µάθηµά του, γιατί χτες όλη τη µέρα στο «Τσάι» που να ’βρισκε
ευκαιρία να διαβάσει. Ανοίγει δειλά δειλά τα µάτια του και δεν
µπορεί ακόµη να συνέλθει από την τροµάρα του. ∆έχεται τα
πρωινά χάδια της µάνας του και στη συνέχεια τα γλυκόλογά της:
«Άιντε τεµπέλη µου ξύπνα, δεν άκουσες την καµπάνα που
χτύπησε;» Τρίβει τα µάτια του ακόµη ο µικρός, χασµουριέται και
λύπη απέραντη φωλιάζει στην ψυχή του µέχρι θανάτου, µα να, προ
ολίγου ακόµα άκουγε το σπουργίτι στη «στριχιά» και ονειρεύονταν
πως τάχα βρίσκονταν στο «Τσάι» µε την παρέα του κι έτρεχαν
στον ελεύθερο αέρα, σαν τα πουλάκια. Τώρα τι ακούει απ’ τη µάνα
14
του; Αλλοίµονο τώρα! Τώρα προβάλλει µπροστά του, η απαίσια και
σκοτεινή µορφή του δηµίου διδάσκαλου, µε την κυδωνόβεργα στο
χέρι! Τι να κάνει όµως; Μπρός γκρεµός και πίσω ρεύµα. Πηγαίνει
στο πηγάδι -δεν είχε τίποτε άλλο να προηγηθεί- βγάζει έναν
κουβά νερό πλένεται στα πεταχτά και αφού προγευµατίσει µε λίγο
τυρί, ή µυζήθρα µε καµιά ελιά ή µε ένα <<σιόλι>> κριθαρένιο καφέ,
κρεµάει τη σάκα µε τα βιβλία στον ώµο και ξεκινάει για τον
σχολείο σαν τον κατάδικο που τον πήγαιναν για εκτέλεση.
15
ΝΗΣΤΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Όλες οι νηστείες στη Τζουµαγιά εφαρµόζονταν αυστηρότατα και
µε µεγάλο φανατισµό. Τετάρτες και παρασκευές όλης της χρονιάς,
τα φαγητά ήταν µαγειρεµένα χωρίς λάδι ή µάλλον χωρίς σαµόλαδο
το οποίο χρησιµοποιούσαν τότε στα φαγητά τους. Το ελαιόλαδο
ήταν άγνωστο ή µάλλον το χρησιµοποιούσαν µονάχα για τρίψιµο ή
για παρασκευή εµπλάστρων και το πωλούσαν στα φαρµακεία.
Όταν, θυµάµαι, οι µάνες µας έτριβαν µε ελαιόλαδο τον άρρωστο
που του έφραζε τη µύτη του γιατί δεν υπόφεραν την βαριά
µυρωδιά του.
Και σήµερα ακόµη υπάρχουν γριές που
δεν βάζουν λάδι στα φαγητά τους. Στη Τζουµαγιά εκτός ολίγων
εξαιρέσεων και σήµερα ακόµα τα γλυκίσµατα και άλλα γλυκά που
κάνουν
τα
Χριστούγεννα,
τα
περιχύνουν
µε
σησαµέλαιο.
Αυστηρότερα όµως από τις Τετάρτες και Παρασκευές, νήστευαν
αν τις Σαρακοστές, όλες τις σαρακοστές, Χριστουγέννων Πάσχα
µεγάλη σαρακοστή κτλ, όλες τις µέρες χωρίς σταγόνα λαδιού
εκτός από την ηµέρα του Ευαγγελισµού που επιτρεπόταν το ψάρι
και την µέρα των Βαΐων . Την Καθαρά ∆ευτέρα οι νοικοκυρές
στρωνόταν από την βαθειά χαραή στην καθαριότητα. Πρώτα
πρώτα πετούσαν ότι <<λίγδο>> είχε µείνει από βραδύς εάν δεν
πρόφθαναν
οι
ζητιάνοι
Τουρκόγυφτοι
16
ή
αλλιώς
<<µαγκουστάρηδες>> λεγόµενοι, να τα πάρουν, κι ύστερα έτριβαν
όλα τα αγγεία (µαγειρικά σκεύη) µε στάχτη και ζεµατιστό νερό, µε
σχολαστικότητα. Αυτή την µέρα, ήταν συνήθεια όλα τα παιδιά από
ηλικίας 8 χρονών κι επάνω, πρωί πρωί δύο δύο, συνεταιρίζονταν
και πουλούσαν <<γεβρέκια>> ξεροψηµένα κουλούρια, περασµένα σε
ένα ξύλο µακρύ και γύριζαν όλους τους µαχαλάδες φωνάζοντας
πότε ο ένας πότε ο άλλος <<ξεροψηµένα γεβρέκιααα !!!>>. Το
µεσηµέρι δεν κάθονταν για φαί στο τραπέζι γιατί ήταν µεγάλη
αµαρτία -όπως έλεγαν οι γριές- την πρώτη µέρα της Σαρακοστής
να µαγειρέψουν έστω και νερόβραστα. Για αυτό έτρωγαν τις
λαγάνες και τα γεβρέκια. Πολλά κορίτσια της παντρειάς νήστευαν
µόνο τις 3 πρώτες µέρες, κρατούσαν τριήµερο ,έτσι έλεγαν τη
νηστεία αυτή, πίνοντας µόνο λίγο νερό πριν την δύση του ήλιου.
Την Τετάρτη που ήταν η τελευταία µέρα της νηστείας τους
πήγαιναν να κοινωνήσουν και αφού έπαιρναν το αντίδωρο πήγαιναν
σπίτι, φιλούσαν τα χέρια των δικών της και έτρωγαν <<χουchιάφι>>
(ξερά δαµάσκηνα βραστά) µε λαγάνα. Κατά τον ίδιο τρόπο νήστευαν
και τις άλλες σαρακοστές των Χριστουγέννων, δεκαπενταύγουστο
κ.τ.λ. Την πρώτη Κυριακή κάθε νηστείας κοινωνούσαν τα παιδιά
και την τελευταία οι µεγάλοι αφού πρώτα εξοµολογιόντουσαν στον
πνευµατικό.
17
ΠΩΣ ΓΙΟΡΤΑΖΑΝ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΣΤΗΝ
ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Τα Χριστούγεννα
δεν ήταν µονάχα µια από τις µεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης,
αλλά
είχε
και
τις
πιο
χαρούµενες
παιδικές
αισθηµάτων αγάπης και αλληλεγγύης προς την
εκδηλώσεις
φτώχεια, την
αρρώστια, την ορφάνια και την κακοµοιριά Στη Τζουµαγιά και να
µη χιόνιζε, οι παγωνιές άρχιζαν από τα µέσα του Νοεµβρίου
σχεδόν που ασταµάτητα φυσούσε και τέλειωναν µέσα Μαρτίου.
Όλα τα στάσιµα νερά που είχε πάγωναν. Όπως και ο Στρυµόνας,
που πάνω του µπορούσαν να περάσουν άµαξες των 800-1000
οκάδων καλαµπόκι. Έτσι λοιπόν ο Τζουµαγιώτης αρχίζει τα
Χριστούγεννα µε τις προετοιµασίες από την αρχή για την γιορτή
της παραµονής. Πρώτα θα έσφαζε το γουρούνι το οποίο θα ήταν
µεταξύ 80-120 οκάδων. Από τον Μάρτη το είχε αγοράσει και το
τάιζε, το είχε κλειστό σε ένα κλουβί για να µην τρώει ακαθαρσίες
18
και ως τα Χριστούγεννα γινόταν ένα ωραίο νοστιµότατο 1 έτους
γουρούνι. Με τέτοιο κρέας και µε την πατροπαράδοτη χήνα
γεµιστή στο φούρνο και κανένα άλλο πουλερικό για σούπα, θα
γλεντούσε µε την οικογένειά του και θα έστελνε και στον φτωχό
γείτονά του. Επίσης θα του έστελνε και άλλα τρόφιµα τα οποία
συνήθως ήταν παρασκευάσµατα που γίνονταν από γουρούνι.
Περασµένα µεσάνυχτα βγήκαν τα σηµάδια στον ουρανό που ήξερε
να διαβάζει, σηκώνεται και ανάβει το καζάνι να ζεστάνει το νερό.
Η γυναίκα περίµενε τις προσταγές του για να αρχίσει τις
προετοιµασίες. Το γενικό πρόσταγµα το έχει απόψε ο άνδρας. Η
οικογένεια µικροί µεγάλοι όλοι βρίσκονται στο πόδι και σε λιγάκι
που ήρθε ο σφάχτης ξαπλώνουν το γουρούνι και το πιάνουν από
το λαρύγγι, πάνω στις <<τσιρίδες>> του ακούγεται το πρώτο µήνυµα
της γεννήσεως του κυρίου και Σωτήρας ηµών Ιησού Χριστού:
<<Κολίντα µπάµποοοοοοοο>>! και το σφάζουν. µετά οι φτωχοί
περνάν και ζητιανεύουν τα καρύδια του γουρουνιού. Όσο προχωρεί
η νύχτα οι φωνές στην Ηράκλεια δυναµώνουν και όλη η κωµόπολη
βουίζει σαν πελώρια κυψέλη. Οι νοικοκυρές αυτήν την ώρα
τέλειωσαν τους µπακλαβάδες και τους έστειλαν στον φούρνο να
ψηθούν για να αρχίσουν ύστερα άλλες δουλειές. Οι µεγαλύτεροι θα
παραβιάσουν τις συνήθειές τους και δε θα πιουν στο καπηλειό και
θα καθίσουν στο σπίτι να κάνουν δουλειές. Να λουσθούν, να
καθαρισθούν και ύστερα να καθίσουν στο τραπέζι µε όλη την
οικογένεια εφαρµόζοντας τα πατροπαράδοτα έθιµα. Ο πατέρας
19
έκανε το θυµιατό να καπνίζει πάνω στο τραπέζι και έκανε το
σταυρό του και εύχεται σε όλους Χρόνια πολλά. Στην µέση του
τραπεζιού θα ήταν η πιατέλα µε νερόβραστα φασόλια. Μετά το
φαγητό η νοικοκυρά θα πρόσφερε το νηστίσιµο γλυκό που είχε
ετοιµάσει. Όλοι έτρωγαν γρήγορα και πήγαιναν να κοιµηθούν
νωρίς γιατί την επόµενη µέρα θα έπρεπε νωρίς να πάν στην
εκκλησία. Τα ξηµερώµατα καθώς γυρνούσαν από την εκκλησία
έστρωναν ένα πλούσιο τραπέζι που διαρκούσε ως το µεσηµέρι .
20
ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Το αίσθηµα της φιλοξενίας, ήταν πολύ ανεπτυγµένο στους
Τζουµαγιώτες και όταν τύχαινε να φιλοξενήσουν κανέναν ξένο,
προσπαθούσαν να τον ευχαριστήσουν όσο µπορούσαν καλύτερα.
Στο τραπέζι τους (σοφρά) κατά το φαγητό (µεσηµεριανό ή δείπνο)
θα είχαν τα πιο εκλεκτά φαγητά και πιοτά, ούζο κρασί, και γλυκά
και για τον ύπνο θα τον σκέπαζαν µε το καινούργιο πάπλωµα, ή µε
τη φλοκάτη, ή τη βελέντζα. Προς τιµή του ξένου επίσης γίνονταν
γλέντι σε στενό κύκλο. Προσκαλούσε ο οικοδεσπότης τους πιο
στενούς φίλους και συγγενείς και στρώνονταν στο πιοτό µε
εκλεκτούς µεζέδες και στα τραγούδια. Επειδή δε εκτός από τα
θορυβώδη νταούλια και ζουρνάδες δεν είχαν άλλα όργανα,
απαραίτητα ανάµεσα στους προσκεκληµένους θα ήταν και οι
καλλίφωνες τραγουδίστριες και τραγουδιστάδες. Άρχιζαν τότε το
τραγούδι της ξενιτειάς που ήταν επίκαιρο για την περίσταση:
«Όσα βουνά κι αν πέρασα όλα τα παραγγέλνω
βουνά µ’ να µη χιονίσετε κάµποι µ’ να µη παχνίσετε
ως που να πάω στη µάνα µου και πίσω να γυρίσω.
Ως που να πάω στη µάνα µου και πίσω να γυρίσω
βρίσκω τα χιόνια στα βουνά τους κάµπους παχνισµένους
µε πιάνει το παράπονο κι αρχίνησα να κλαίω»
Όπως δε τα τραγούδια ήταν µακρόσυρτα και οι τραγουδιστές
συναγωνίζονταν σε καλλιφωνία, πολλές φορές, πες κι αυτό πες και
21
τ’
άλλο
ξηµερώνονταν.
Κυριαρχούσαν
τότε
τα
πατριωτικά
τραγούδια και τα τραγούδια του Μακεδονικού αγώνα που
τραγουδιόνταν από όλους:
1. Ο Μακεδονικός ύµνος: «σα δεν κόβει το σπαθί
µου..κλπ»
2. Η µάνα του Μακεδόνα: «δε λαλείς γλυκόµ’ αηδόνι..»
3. «Ω! λυγερόν και κοπτερόν σπαθί µου…»
4. «Καραλίβανος φωνάζει και τα όρη αντηχούν…»
5. «Απορώ Μακεδονία πως βαστάς υποµονή..»
6. «Λεβεντιά καµαρωτή µέσα σε βουνά και δάση..»
7. «Μητρούσης καπετάνιος Θεόν παρακαλεί..»
Τα περισσότερα σπίτια στη Τζουµαγιά είχαν ξεχωριστούς οντάδες
για τους ξένους, που ήταν µόνιµα στρωµένοι για δύο άτοµα. Το
εικονοστάσι µε την καντήλα απαραίτητο.
22
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΩΝ ΑΡΡΑΒΩΝΩΝ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Για να γίνει ένας γάµος στην Ηράκλεια τα χρόνια εκείνα, όπως και
τώρα έτσι και τότε, έπρεπε να έχει βάλει την ουρίτσα του πρώτα
ο µικρός φτερωτός σατανάς γιος τις Αφροδίτης που λέγεται
έρωτας. Επειδή όµως τα ήθη εκείνων των χρόνων ήταν πολύ
αυστηρά, οι δύο ερωτευµένοι ήταν δύσκολο να συναντηθούν για να
γνωρίσει ο ένας τον άλλον. Γι’ αυτό έπρεπε να προηγηθεί του
γάµου ο αρραβώνας, οπότε επιτρέπονταν η συνάντηση, πάλι µε την
άδεια της µητέρας ή συνοδείας µιας µικρότερης αδερφής ή κρυφά
σε συγγενικό σπίτι. Έστελνε τότε ο γαµπρός-πολύ σπάνια η νύφηένα γνωστό και σοβαρό πρόσωπο στα πεθερικά και ζητούσε σε
γάµο την κόρη τους και το πρόσωπο αυτό λεγόταν προξενητής.
Παρουσιαζόταν ντυµένος πάντοτε µε τα καλά του και αν ήταν
χειµώνας καθόταν στην πρώτη θέση του τζακιού ή του µαγκαλιού,
έπαιρνε την µασιά στο χέρι ανακάτευε τη φωτιά και αυτό σήµαινε
ότι ήταν προξενητής . Έφευγαν τότε οι ξένοι αν ήταν κανείς, τα
παιδιά της οικογένειας και έµεναν µόνο οι γονείς µε τον
προξενητή. Από τη στιγµή εκείνη, άλλαζε η συµπεριφορά προς
αυτόν
και όταν αργότερα τον κερνούσαν ευχόταν να είναι
ευχάριστες οι ανακοινώσεις του. Στους αρραβώνες αυτούς ο
γαµπρός έστελνε δώρα σε όλους τους οικείους της νύφης από τον
µεγάλο έως τον µικρό ανάλογα µε την οικονοµική του δύναµη. Τα
ίδια ανταπέδιδε και η νύφη στους συγγενείς του γαµπρού. Εάν ο
23
γαµπρός και η νύφη ήταν οικονοµικά βασταγµένοι και κατ΄ αυτές
τις προκαταρκτικές συζητήσεις έπαιρναν πρόχειρα κανένα όργανο
για να χορέψουν οι νέες και οι νέοι που είχαν µυριστεί το
διαπραγµατευόµενο συνοικέσιο και κατάκλεισαν την αυλή από πολύ
ώρα. Καλούσαν τότε τα νταούλια, τα εθνικά µουσικά όργανα, στο
αντίκρισµα των οποίων ο Ηρακλειώτης ηλεκτρίζονταν ριγούσε και
ενθουσιάζονταν σε άφταστο βαθµό.
24
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Αν καθοριζόταν ο γάµος , άφηναν δυο, τρεις Κυριακές περιθώριο
για να έχουν καιρό. Και αµέσως από την επόµενη ∆ευτέρα άρχιζαν
οι ετοιµασίες. Τα γαµπριάτικα και τα νυφικά ενδύµατα ήταν έτοιµα
από πολύ πιο πριν γιατί εκείνα ήθελαν και καιρό και έξοδα
βασιλικά. Ήταν τόσο πολύπλοκα τα έθιµα της τελετής του γάµου
ώστε και χρόνος αρκετός χρειαζόταν και πολλά άτοµα για την
εκτέλεση. Πρώτα-πρώτα άρχιζαν από τα προσκλητήρια που
έπρεπε να είναι πάνω από 100 και πολλές φορές 200 τεµάχια που
γράφονταν µε το χέρι λόγω έλλειψης άλλου µέσου. Τα δύο
απογεύµατα
Πέµπτης
και
Παρασκευής
µικροδιασκεδάσεις.
περνούσαν
µε
Το Σάββατο το
βράδυ όµως τα πράγµατα έµπαιναν στο πιο σοβαρό σηµείο της
τελετής. Τα πρώτα δώρα άρχισαν να καταφθάνουν και να δίνονται
στους αρµόδιους όλο το απόγευµα της Κυριακής. Η αυλή ήταν
γεµάτη και τα όργανα έπαιζαν ασταµάτητα. Στις 3:00 µ.µ νέοι και
νέες πήγαιναν στο σπίτι του γαµπρού. Βρισκόµαστε πια στη
τελευταία φάση του γάµου. Και οι δύο οικογένειες κατευθύνονται
στην εκκλησία όπου τελείτε το µυστήριο.
25
ΑΛΛΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Ένα έθιµο γάµου είναι όταν η νύφη είναι έτοιµη
στο σπίτι της και οι ελεύθερες κοπέλες κόβουν
ένα ψωµί πάνω από το κεφάλι της. Ένα άλλο
έθιµο είναι όταν η νύφη πάει στο σπίτι της πεθεράς της και στην
εξώπορτα η πεθερά της δίνει στο στόµα γλυκό του κουταλιού
καθώς και στον γαµπρό. Την άλλη µέρα του γάµου η µητέρα της
νύφης πηγαίνει ως δώρο ένα ταψί µπακλαβά και ζητάει από τον
γαµπρό να κάνει ένα κύκλο µε το χέρι του στο γλυκό και όσο πιο
µεγάλος είναι ο κύκλος τον παίρνουν το ζευγάρι και το υπόλοιπο
το µοιράζουν στους καλεσµένους. Μια εβδοµάδα πριν τον γάµο το
ανδρόγυνο κοιµάται ξεχωριστά ο καθένας στους γονείς του. Μια
µέρα πριν τον γάµο η νύφη στήνει γλέντι και συγγενείς του
γαµπρού της φέρνουν το νυφικό µε νταούλια και ζουρνάδες. Το
νυφικό πριν το φορέσει η νύφη θα πρέπει πρώτα να το φορέσουν
τρεις νέες ανύπαντρες κοπέλες για να µην πάει γρουσουζιά.
Επίσης στα παπούτσια της νύφης γράφουν τα ονόµατα τους οι
ανύπαντρες κοπέλες. Όταν τελειώσει το µυστήριο η νύφη πετάει
ψηλά την ανθοδέσµη και όποια την πιάσει θα παντρευτεί εκείνη
πιο γρήγορα από τις άλλες.
26
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Όταν γεννιέται ένα µωρό το ‘’χρυσώνουν’’ και οι παππούδες και οι
γιαγιάδες δίνουν ως δώρο µία λίρα.
27
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΒΑΦΤΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Όταν βάφτιζαν ένα µωρό, γλεντούσαν όλο το συγγενολόι και οι
στενοί φίλοι. Μαζευόταν όλοι οι συγγενείς της λεχώνας και του
άνδρα και όσοι φίλοι είχαν καλεστεί και κρατώντας το µωρό ο
νονός ή η µαµή πήγαιναν στην εκκλησία. Μπροστά στην είσοδο
όπου θα διάβαζε ο ιερέας τις πρώτες ευχές στο µωρό και ο νονός
θα έδινε το όνοµα, µαζευόταν όλα τα παιδιά της συνοικίας,
περικύκλωναν το νονό και τη συνοδεία του και περίµεναν να
ακούσουν το όνοµα του µωρού για να τρέξουν αµέσως να το πουν
στον πατέρα του παιδιού ο οποίος περίµενε στο σπίτι µε αγωνία.
Στον πρώτο που
θα έλεγε το όνοµα (επικρατούσε η συνήθεια ο νονός να δίνει
πρώτα το όνοµα του γαµπρού και µετά της νύφης) ο πατέρας του
παιδιού έδινε το µεγαλύτερο ποσό ένα ή δύο γρόσια και σε όλους
τους άλλους από πέντε ή δέκα παράδες. Ύστερα όσες πεντάρες
και δεκάρες περίσσευαν στο χέρι του, τις έριχνε στον αέρα και
28
τότε όλα τα παιδιά έπεφταν µαζί στο χώµα, το ένα πάνω στο άλλο
και γίνονταν ολόκληρο πανηγύρι. Στην εκκλησία µετά την τέλεση
του µυστηρίου τα ίδια έκανε και ο νονός στην αυλή και τα παιδιά
πάλευαν για ώρες να βρουν τις πεντάρες που είχαν ανακατευθεί
µε τα χώµατα. Ο νονός εκείνη την εποχή ήταν ο ίδιος για όλα τα
παιδιά της οικογένειας. Ακόµη τα αγόρια της οικογένειας τα
στεφάνωνε ο νονός ή οι κληρονόµοι του. Όταν έφτανε στο σπίτι ο
νονός µε το νεοφώτιστο παιδί στην αγκαλιά του κρατώντας δύο
λαµπάδες, από µία στο κάθε χέρι, το παρέδιδε στην κουµπάρα του
που έκανε τρεις µετάνοιες µπροστά του. Ύστερα του φιλούσε το
χέρι και αλληλοεύχονταν να τους ζήσει. Ο νονός στη συνέχεια
ασήµωνε το µωρό αφήνοντας στη σκουφίτσα του επάνω ένα µετζίτι
ή µισή λίρα ακόµη και ολόκληρη λίρα, η δε κουµπάρα χάριζε στον
κουµπάρο ένα ζευγάρι κάλτσες µάλλινες, πλεγµένες από την ίδια.
29
ΑΛΛΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΒΑΠΤΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Όταν βαπτίζεται ένα µωρό στην εκκλησία το πάει η γιαγιά ή ο
πάππους αυτού που παίρνει το όνοµα το παιδί. Όταν µπαίνει στην
είσοδο της εκκλησίας και ο πάτερ ανακοινώνει το όνοµα ο πατέρας
του πετάει λεφτά στα µικρά παιδάκια.
30
ΕΘΙΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Το µεγάλο Σάββατο οι οικογένειες βάζουν τα καλά τους ρούχα
παίρνουν τις λαµπάδες και πηγαίνουν στην εκκλησία. Όταν
ακουστεί ‘’ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ’’ φιλιούνται και τσουγκρίζουν τα
κόκκινα αυγά. Την µέρα του Πάσχα βάζουν να ψήσουν την σούβλα
αρνί και γλεντάνε µε µουσική χορό όλη µέρα. Με αυτόν τον τρόπο
γιορτάζουν το Πάσχα στην Ηράκλεια.
31
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΟΥ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Το καρναβάλι µε τις διάφορες παραλλαγές που γνώρισε στο
πέρασµα του χρόνου, έχει παράδοση στην Ηράκλεια καθώς και
στην ευρύτερη περιοχή. Την Κυριακή της Τυροφάγου και την
Καθαρά ∆ευτέρα πραγµατοποιούνται
εκδηλώσεις.
32
διήµερες καρναβαλικές
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΣΟΥΡΑΤΙΣΣΑΣ ΣΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ
Πρόκειται για τοπικό έθιµο της Ηράκλειας. <<Σουράτισσα>>
σηµαίνει φιλενάδα και είναι γιορτή αποκλειστικά των γυναικών. Το
έθιµο αναβιώνει στη γιορτή των Αγίων Θεοδώρων, ηµέρα
Σάββατο. Η παράδοση θέλει τη µέρα αυτή οι γυναίκες να ξεχνούν
τις έχθρες, τις προστριβές και τις διαφωνίες τους, δίνοντας αξία
στη φιλία και γλεντούν σε µικρές παρέες στις γειτονιές µε τη
συνοδεία ζουρνάδων, προσφέροντας σαν γλύκισµα σιµιγδαλένιο
χαλβά. Εδώ και δύο δεκαετίες η γιορτή άλλαξε µορφή και σαν
τόπος διασκέδασης επιλέγονται οι ταβέρνες της περιοχής ή η
αίθουσα
του
<<Πολύκεντρου>>
της
Ηράκλειας.
Σταθερά
παραµένουν όµως η µουσική από τους ζουρνάδες και ο
παραδοσιακός σιµιγδαλένιος χαλβάς.
33
ΕΘΙΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΓΑΜΟ ΣΤΟ ΛΙΘΟΤΟΠΟ
Τα παλιά εκείνα χρόνια όταν πήγαιναν να ζητήσουν µια κοπέλα
αυτή δεν ήξερε ότι θα πάνε να τη ζητήσουν. Το αγόρι ήξερε ότι θα
πάνε ο πατέρας του και οι δύο φίλοι του να ζητήσουν την κοπέλα,
αν το αγόρι έλεγε ναι πήγαιναν. Η κοπέλα δεν δεχόταν την πρώτη
φορά, την δεύτερη πάλι δεν δεχόταν, την τρίτη φορά ο πατέρας
του αγοριού ζητούσε καφέ. Η κοπέλα αν ήθελε το αγόρι έκανε
γλυκό καφέ αν όµως δεν τον ήθελε έκανε πικρό και µετά έφευγαν.
Αν τελικά γινότανε ο γάµος το πολύ σε δεκαπέντε µέρες έπρεπε
να γίνει.
34
ΕΘΙΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΝΥΦΙΚΟ ΣΤΟ ΛΙΘΟΤΟΠΟ
Το νυφικό της κοπέλας το έραβε µια µοδίστρα,
το φορούσε στο γάµο, µετά το πήγαινε στη µοδίστρα το κόνταινε
και έτσι το φορούσε για καλό φόρεµα.
35
ΕΘΙΜΑ ΓΙΑ ΤΑ ΓΕΝΝΗΤΟΥΡΙΑ ΣΤΟ ΛΙΘΟΤΟΠΟ
Τα παιδιά που γεννιόντουσαν εκείνη την εποχή στο σπίτι τα
ξεγεννούσε µια µαµή τα έπλενε και τα έριχνε αλάτι για να µην
µυρίζουν τα πόδια τους όταν µεγαλώσουν. Όταν έριχνε αλάτι το
κρατούσαν για δύο µέρες αλλά επειδή έτσουζε τα µώρα έκλαιγαν.
36
ΕΘΙΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΒΑΦΤΙΣΗ ΣΤΟ ΛΙΘΟΤΟΠΟ
Το µωρό το βάφτιζαν δεκαπέντε ηµέρες αφού γεννηθεί. Εκείνα τα
χρόνια έκαναν κλειστή βάφτιση. Ήταν µόνο οι δυο οικογένειες και
λίγοι φίλοι.
37
ΕΘΙΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΓΑΜΟ ΣΤΟ ∆ΑΣΟΧΩΡΙ
Τα κορίτσια σε ηλικία 14-19 χρόνων και τα αγόρια από 22 και
πάνω έφτιαχναν τη ζωή τους µε συνοικέσια. Τη ∆ευτέρα άρχιζε η
διαδικασία του γάµου. Την Πέµπτη µοίραζαν κουφέτα σε όλο το
χωριό (αυτό ήταν το προσκλητήριο του γάµου). Υπεύθυνες για το
µοίρασµα ήταν δυο κοπέλες από το σοι την νύφης και δυο άντρες
από το σοι του γαµπρού. Τα κουφέτα ήταν µέσα σε τούλι και για να
τα µεταφέρουν τα έβαζαν όλα µαζί µέσα σε ένα τραπεζοµάντιλο το
οποίο ήταν δεµένο κόµπο για να είναι πιο εύχρηστο. Τη
Παρασκευή το απόγευµα ερχόταν το σοι του γαµπρού έφερναν το
νυφικό. Το συρτό είχε την τιµητική του εκείνη την µέρα. O πρώτος
του κύκλου κρατούσε µια πιατέλα µε γλυκά, οποίος έµπαινε
πρώτος την έπαιρνε και την κρατούσε εκείνος. Μετά έστρωναν το
τραπέζι και κάθονταν και έτρωγαν όλοι όσοι έπαιρναν µέρος στη
παράδοση του νυφικού. Μόλις τελείωναν το φαγητό έπρεπε να
φύγουν αλλά πρώτα έπρεπε να χορέψουν (γιάνκα, τουίστ, τσα τσα).
Το Σάββατο έκαναν τραπέζι στο σπίτι τους για ν’ αποχαιρετήσουν
το µέλος που φεύγει µε όµορφο τρόπο ώστε να το θυµάται σ’ όλη
του τη ζωή . Οι γονείς τους µιλούσαν για τα εγγόνια που θα τους
έκαναν και τα ονόµατα που θα τα βάλουν. Το µυστήριο συνήθως
τελούνταν το µεσηµέρι της Κυριακής. Για αυτό
το µελλοντικό
αντρόγυνο έπρεπε να σηκωθεί νωρίς το πρωί για να προλάβει να
ετοιµαστεί. Τη νύφη την έντυναν οι φίλες της τραγουδώντας
38
{σήµερα γάµος γίνεται σ’ ωραίο περιβόλι και αποχωρίζεται η µάνα
από την κόρη……}. Κατά την 11 πµ ερχόταν η κοµµώτρια του
χωριού και χτένιζε τη νύφη µε το γνωστό χτένισµα της δεκαετίας
του 60, Μποµπο. Το γαµπρό τον έντυναν οι φίλοι του. Τον ξύριζαν
και του έλεγαν {πας για κρέµασµα οι λεύτεροι και ωραίοι και οι
παντρεµένοι - καλώς όρισες στην απέναντι πλευρά}. Και στα δυο
σπίτια οι µανάδες του ζευγαριού έφτιαχναν τα επονοµαζόµενα
κουλίκια. Μόλις η νύφη και ο γαµπρός ήταν έτοιµοι να φύγουν από
το σπίτι η γιαγιά του σπιτιού το έσπαγε στα κεφάλια τους για να
πήξει το µυαλό τους και να γίνουν οριστικά ενήλικες. Τα κουλίκια
τα µοιράζονταν
οι παρευρισκόµενοι. Η νύφη πήγαινε στην
εκκλησία µε το ταξί του χωριού το µόνο αυτοκίνητο του χωριού. Ο
γαµπρός την περίµενε στην πύλη της εκκλησίας µε ανυποµονησία
µήπως και δεν έρθει. Μετά το ιερόν µυστήριο ο γαµπρός και η
νύφη πήγαιναν στο σπίτι όπου θα έµεναν ,έκαναν τα έθιµα τα και
χόρευαν µπλουζ. Οι καλεσµένοι κερνιόνταν µε λουκούµι και λικέρ.
39
ΠΑΡΑ∆ΟΣΙΑΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΟΥ ∆ΑΣΟΧΩΡΙΟΥ
Τα παιδιά µαζεύονταν γύρω απ’ τη γιαγιά ακόµη και µέχρι την
εφηβεία, που καθόταν µπροστά στο τζάκι και τους έλεγε ιστορίες
και
παραµύθια.
∆ύο
χαρακτηριστικά
παραµύθια
είναι
η
«Χρυσοµαλλούσα» και «η ∆ανάη και ο αδερφός της γυρνάνε τον
κόσµο».
Η
παράδοση
του
παραµυθιού
µένει
σταθερή
και
διαχρονική αξία στην εποχή των µπαµπάδων µας αλλά και στη δική
µας, αφού σε µια εποχή που όλοι οι δεσµοί και οι παραδόσεις
διαβρώνονται η γιαγιά και ο παππούς αποτελούν τη γέφυρα για
έναν κόσµο καλύτερο, τον κόσµο του…παραµυθιού!
40
Η ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΟΥΣΑ
Μια φορά και ένα καιρό σε ένα µακρινό Βασίλειο ζούσε ένας
βασιλιάς µε την βασίλισσα του και είχαν µία πολύ όµορφη κόρη µε
πολύ όµορφα µακριά ξανθά µαλλιά , που όλοι την φωνάζανε
Χρυσοµαλλούσα. Η Χρυσοµαλλούσα µεγάλωνε ευτυχισµένη στο
παλάτι µαζί µε τους γονείς της και τους αυλικούς ώσπου έφτασε
σε ηλικία γάµου . Τότε ο βασιλιάς έστειλε τελάληδες σε όλο το
Βασίλειο να πουν ότι η Χρυσοµαλλούσα έχει έλθει σε ηλικία γάµου
και καλούσε όλους τους νέους του βασιλείου να έλθουν στο παλάτι
να αγωνιστούν και ο καλύτερος θα την παντρευόταν. Από όλο το
βασίλειο ξεκίνησαν να έρχονται νέοι να αγωνιστούν και να
παντρευτούν την Χρυσοµαλλούσα. Στην άλλη άκρη του βασιλείου
όµως µέσα σε µία βαθιά σπηλιά ζούσε ένας κακός δράκος ο οποίος
ήταν ερωτευµένος µε την Χρυσοµαλλούσα βασιλοπούλα και όταν
έµαθε ότι αυτή επρόκειτο να παντρευτεί κατέβηκε ένα βράδυ στο
παλάτι την έκλεψε και την πήρε µακριά στην σπηλιά του. Ο
βασιλιάς και η βασίλισσα έπεσαν σε µεγάλη στεναχώρια και
αποφάσισαν να στείλουν ξανά τελάληδες στο βασίλειο να πουν πως
όποιος φέρει την Χρυσοµαλλούσα πίσω θα την πάρει γυναίκα του
και θα του δώσουν το µισό βασίλειο. Σε ένα φτωχικό σπίτι ζούσε
µία οικογένεια µε τέσσαρες γιους. Όταν έµαθαν ότι ο βασιλιάς
έψαχνε την Χρυσοµαλλούσα αποφάσισαν να πάνε να την βρουν,
πήγαν στον πατέρα τους του είπαν την απόφαση τους του ζήτησαν
41
την ευχή του για να ξεκινήσουν να βρουν την Χρυσοµαλλούσα.
Ο πατέρας τους έδωσε την ευχή του, φίλησαν και οι τέσσαρες το
χέρι της µάνας τους και ξεκίνησαν. Τα τέσσερα αδέρφια δρόµο
παίρνανε δρόµο αφήνανε ώσπου έφτασαν σε ένα σταυροδρόµι, εκεί
ο µεγαλύτερος είπε , εγώ θα πάω στην ανατολή , ο δεύτερος θα
πάει στον νότο , ο τρίτος θα πάει στη δύση , και ο µικρότερος θα
πάει στον βορά και στο τέλος ότι και να γίνει θα ξαναβρεθούµε
πάλι εδώ στο σταυροδρόµι. Τα αδέρφια αγκαλιάστηκαν φιλήθηκαν
ευχήθηκαν
µεταξύ
τους
και
ξεκίνησαν
να
βρουν
την
Χρυσοµαλλούσα. Τα τρία µεγαλύτερα αδέρφια πέρασαν ποτάµια
ανέβηκαν βουνά πάλεψαν µε θηρία αλλά δεν κατάφεραν να βρουν
την Χρυσοµαλλούσα και γύρισαν πίσω. Ο µικρότερος αδερφός
πέρασε ποτάµια ,και γιοφύρια , διέσχισε βουνά ,πάλεψε µε άγρια
θηρία ,πείνασε ,δίψασε, αλλά στο τέλος στην κορυφή του ψηλού
βουνού
βρήκε
την
σπηλιά
που
φύλαγε
ο
δράκος
την
Χρυσοµαλλούσα , όταν τον αντίκρισε ο δράκος του είπε πως
πρέπει
να
παλέψουν
και
όποιος
νικήσει
θα
πάρει
την
Χρυσοµαλλούσα. Ο δράκος και το παλικάρι πάλευαν σαράντα µέρες
και σαράντα νύχτες χωρίς σταµατιµό αλλά στο τέλος το παλικάρι
κουράστηκε και ο δράκος το νίκησε και τον έκλεισε µέσα στην
σπηλιά που ήταν και η Χρυσοµαλλούσα. Η Χρυσοµαλλούσα όσο
καιρό ήταν κλεισµένη µέσα στην σπηλιά έπλεκε στον αργαλειό
τέσσερα χαλιά ,στο ένα είχε πλέξει τον ουρανό µε τ' άστρα ,στο
δεύτερο τον αέρα µε όλα τα πετούµενα ,στο τρίτο την γη µε τα
42
λουλούδια και όλα τα ζώα και στο τέταρτο είχε πλέξει την
θάλασσα µε
τα ψάρια. Η
Χρυσοµαλλούσα και
το παλικάρι
αποφάσισαν να αγωνιστούνε µαζί για να ξεφύγουν από τον δράκο.
Έτσι η Χρυσοµαλλούσα κάθε φορά που έφτιαχνε φαγητό στον
δράκο του έριχνε µέσα και λίγο δηλητήριο που κατάφερνε να
µαζεύει από διάφορα φυτά, έτσι ο δράκος σιγά σιγά αδυνάτιζε ενώ
το παλικάρι µέρα µε την ηµέρα δυνάµωνε και όταν ο δράκος έπεσε
τελείως στο κρεβάτι το παλικάρι πήρε την Χρυσοµαλλούσα και
φύγανε.
Τα αδέρφια του όµως είχαν επιστρέψει
στο σταυροδρόµι και περιµένανε τον αδερφό τους, όµως είδαν ότι
ο µικρός αδερφός τους αργούσε και άρχισαν να ανησυχούνε ότι ο
µικρός θα είχε βρει την Χρυσοµαλλούσα και θα την παντρευόταν
αυτός ,γι' αυτό αποφασίσανε πώς όταν έρθει και έχει την
Χρυσοµαλλούσα µαζί του να τον σκοτώσουν και να παντρευτεί
ένας από αυτούς την βασιλοπούλα. Όταν ο µικρός έφτασε στο
σταυροδρόµι έτρεξε µε χαρά να αγκαλιάσει τ' αδέρφια του και να
τους πει τα ευχάριστα ,αυτοί όµως τον πιάσανε τον χτυπήσανε
άγρια και τον πέταξαν σε ένα γκρεµό, πήραν την Χρυσοµαλλούσα
43
την πήγαν στο παλάτι µε σκοπό να την παντρευτεί ένας από
αυτούς. Η Χρυσοµαλλούσα όµως είπε ότι εγώ θα παντρευτώ αυτόν
που θα µου φέρει τον ουρανό µε τ' άστρα , τον αέρα µε όλα τα
πετούµενα , την γη µε τα λουλούδια ,και την θάλασσα µε τα ψάρια.
Το παλικάρι όµως όταν έπεσε στον γκρεµό δεν πέθανε αλλά το
βρήκε ένας βοσκός το µάζεψε στο κονάκι του φρόντισε τις πληγές
τον ετάισε µέλι και γάλα και τον έκανε καλά. Αλλά ώσπου να γίνει
καλά το παλικάρι είχαν περάσει αρκετοί µήνες και τα τρία αδέρφια
πίεζαν τον βασιλιά να παντρευτεί κάποιος από αυτούς την
Χρυσοµαλλούσα αλλά αυτή έµενε σταθερή στην απόφαση της ήταν
σίγουρη πως το παλικάρι είχε σωθεί και καθόταν όλη µέρα στο
µπαλκόνι της και περίµενε να τον δει. Το παλικάρι όταν έγινε
τελείως καλά αποφάσισε να πάει στο παλάτι να δει τι απέγινε η
Χρυσοµαλλούσα. Όταν το παλικάρι πέρασε κάτω από το µπαλκόνι
της Χρυσοµαλλούσας η βασιλοπούλα τον γνώρισε αµέσως του
πέταξε ένα µήλο και τον κάλεσε στο παλάτι και ανακοίνωσε στον
βασιλιά πώς ήταν ο άνθρωπος που την έσωσε και που θα την
παντρευόταν. Τότε τα αδέρφια του αντέδρασαν και ζήτησαν να
δουν τα τέσσερα χαλιά τον ουρανό µε τ' άστρα τον αέρα µε όλα τα
πετούµενα, την γη µε τα λουλούδια και όλα τα ζώα. Το παλικάρι
έβγαλε από την τσέπη του τέσσερα καρύδια που είχε φυλαγµένα τα
τέσσερα χαλιά της Χρυσοµαλλούσας τ' έσπασε και τ' άπλωσε
µπροστά σε όλους και τότε όλοι θαµπώθηκαν απτήν οµορφιά και
την τέχνη των χαλιών της Χρυσοµαλλούσας. Έπειτα το παλικάρι
44
παντρεύτηκε την Χρυσοµαλλούσα συγχώρεσε τ' αδέρφια του έκανε
πλούσιο τον πατέρα του και τον βοσκό που τον έσωσε και έζησαν
αυτοί καλά και εµείς καλύτερα.
45
ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΟ ΒΑΛΤΕΡΟ
Τότε για να γίνει ένας γάµος η νύφη έπρεπε να ήταν παρθένα.
Επίσης ένας νταουλτζής πήγαινε µπροστά στο γαµπρό και βαρούσε
πολύ δυνατά το νταούλι. Τότε ο γαµπρός , τα πεθερικά και οι
γονείς του έπρεπε να ρίξουν λεφτά µέσα στο νταούλι.
46
ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΝΑΣ ΤΟ ΒΑΛΤΕΡΟ
Τότε δεν υπήρχαν όπως τώρα γιατροί και νοσοκοµεία. Υπήρχε
συνήθως µια µαµή. Αυτή ήταν µια µεγάλη γυναίκα που ήξερε
βέβαια να ξεγεννάει και µετά τη γεννά όσο µπορούσε να
περιποιηθεί και τη µητέρα αλλά και το παιδί.
47
ΠΑΡΑ∆ΟΣΙΑΚΟΙ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΣΤΕΣ ΣΤΟ ΒΑΛΤΕΡΟ
Η πιο συνηθισµένη τραγουδίστρια ήταν η Νίτσα Τσίτρα.
48
ΠΑΡΑ∆ΟΣΙΑΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΛΙΜΝΟΧΩΡΙΟΥ
Παλιά δεν υπήρχαν ακριβώς παραµύθια ,µόνο κάποιες ιστορίες
που το περιεχόµενο τους ήταν µε νεράιδες. Αυτές οι νεράιδες
έλεγαν ότι υπήρχε περίπτωση να εµφανιστούν µπροστά στους
ανθρώπους. Μια τέτοια ιστορία είναι η παρακάτω :Παλιά οι
άνθρωποι
πήγαιναν
εµφανίστηκαν
και
νεράιδες
µάζευαν
σε
κάπνα.
κάποιους
Έτσι
µια
ανθρώπους.
µέρα
Αυτοί
τροµαγµένοι έφυγαν και έµεινε µόνο ένας άντρας. Αλλά αυτός της
έκλεψε το κοκαλάκι. Έτσι εκείνη έµεινε µαζί του , τον
παντρεύτηκε και έκαναν και παιδί. Αυτή του είπε να κρύψει το
κοκαλάκι πολύ καλά γιατί αν το έβρισκε θα το έπαιρνε και θα
έφευγε. Τότε αυτός το πήρε το κοκαλάκι και το έβαλε µέσα στα
κεραµίδια πάνω στη στέγη. Μετά από λίγα χρόνια όµως
χρειάστηκε να αλλάξουν κεραµίδια στο σπίτι τους. Τότε αυτή η
νεράιδα βρήκε το κοκαλάκι και δυστυχώς έφυγε. Αλλά υπήρχε και
ένα καλό, αφού βρήκε το κοκαλάκι και έφυγε, ερχόταν πάλι για να
θηλάζει το µωρό, να µαγειρεύει και γενικά να κάνει τις δουλειές
του σπιτιού. Μα ο άντρας δεν την έβλεπε!
49
ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΗΝ ∆ΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’60 ΣΤΟ
ΛΙΜΝΟΧΩΡΙ
Παλιά για να γνωριστούν οι νέοι µεταξύ τους , έπαιρναν µια
πετσέτα την έβαζαν στον ώµο τους και εκεί πάνω έβαζαν τη
σταµνά. Στη συνεχεία πήγαιναν σε βρύσες για να πάρουν νερό για
το σπίτι. Έτσι εκεί κοιτάζονταν και σιγά σιγά γνωρίζονταν. Αφού
γίνονταν αυτό µετά από λίγο καιρό πήγαινε κάποιος συγγενής του
αγοριού στο σπίτι του κοριτσιού για να τη ζητήσει
δικούς της. Έτσι γνωρίζονταν µε προξενιό!
50
από τους
ΤΟ ΕΘΙΜΟ <<ΓΥΝΑΙΚΟΚΡΑΤΙΑ>> ΤΟΥ Ν. ΣΕΡΡΩΝ
Το έθιµο αναβιώνει σχεδόν σε όλα τα ∆ηµοτικά
∆ιαµερίσµατα στις 8 Μαρτίου. Τη µέρα αυτή τα
παλιότερα χρόνια, οι γυναίκες γλεντούσαν από
το πρωί και οι άνδρες έµεναν στο σπίτι κάνοντας
όλες τις δουλειές του νοικοκυριού. Όποιος
άνδρας δεν τηρούσε το έθιµο και <<ξεπόρτιζε>> καταβρέχονταν
από τις γυναίκες κι <<έτρωγε>> ξύλο. Έτσι οι γυναίκες τη µέρα
εκείνη απαλλαγµένες από τις ευθύνες της καθηµερινότητας του
σπιτιού γλεντούσαν στην πλατεία του χωριού. Σήµερα το έθιµο
τηρείται, ωστόσο σαν τόπος διασκέδασης επιλέγονται οι ταβέρνες
της περιοχής, ενώ ελάχιστοι άνδρες παραµένουν στα σπίτια για ν’
ασχοληθούν µε το νοικοκυριό. Σήµερα δέκα περίπου χορευτές
ενδεδυµένοι
µε
παραδοσιακές
στολές
τύπου
φουστανέλας,
έχοντας τον αρχηγό του χορού, τον << Τσαούση>>, χορεύουν
τέσσερις ιδιόρρυθµους και συνεχόµενους χορούς, σε κυκλική
διάταξη και κατόπιν ευθύγραµµη, µε κίνηση µετωπική.
51
ΤΟ ΕΘΙΜΟ <<ΤΟ ΚΑΨΙΜΟ ΤΟΥ ΨΥΛΛΟΥ>> ΣΤΗΝ
ΑΛΙΣΤΡΑΤΗ
Το έθιµο <<το κάψιµο του ψύλλου>> αναβιώνει την Τσικνοπέµπτη
στην κεντρική πλατεία της Αλιστράτης. Από πολύ παλιά υπήρχε
συνήθεια στην Αλιστράτη κατά τη διάρκεια των Απόκρεων, ν’
ανάβουν φωτιές στ’ αλώνια ή σε άλλους ελεύθερους χώρους και
να πηδούν µικροί και µεγάλοι από πάνω για να <<καούν οι ψύλλοι>>,
οι οποίοι ταλαιπωρούσαν τότε τον κόσµο. Το έθιµο αυτό
µετεξελίχθηκε
σήµερα
σε
<<κάψιµο
του
Τσικνοπέµπτη
κάτοικοι
της
Αλιστράτης
ψύλλου>>.
Την
δηµιουργούν
στην
κεντρική πλατεία ένα µεγάλο σωρό από πουρνάρια. Στη συνέχεια
κατασκευάζουν ένα µεγάλο, <<ίσα µ’ ένα αρνί>>, οµοίωµα του
ψύλλου, το κρεµάνε µε σύρµα πάνω από τον σωρό των ξύλων και
βάζουν φωτιά. Σκοπός είναι να καεί ο ψύλλος, τον οποίο κάποιος
επίτηδες τον µετακινεί πάνω από τη φωτιά. Σε µια άκρη της
πλατείας έχει στηθεί καζάνι, που περιέχει γίδα βραστή και η
οποία προσφέρετε στους παρευρισκόµενους συνοδευόµενη µε
ποτά. Ο χορός υπό τους ήχους της φιλαρµονικής και των
παραδοσιακών οργάνων συνεχίζεται µέχρι τις πρώτες πρωινές
ώρες.
52
ΤΟ ΕΘΙΜΟ «ΚΛΗ∆ΟΝΑΣ» ΣΤΗ ΣΚΟΤΟΥΣΣΑ
Ο Κλήδονας ζωντανεύει τη µέρα του ΆηΓιαννιού, στις 24 Ιουνίου, που συµπίπτει µε τη
θερινή τροπή του ήλιου, η δύναµη του οποίου
φανερώνει κυρίως τα µελλούµενα, σύµφωνα µε
τις
θαµπές
µνήµες
του
παρελθόντος.
Ο γιορτασµός αρχίζει από την παραµονή µε τις µεγάλες φωτιές
που ανάβονται και τις πηδούν ακόµη και τα παιδιά. Κατόπιν
φέρνουν οι ανύπαντρες κοπέλες από το πηγάδι το αµίλητο νερό
και το αδειάζουν στη 'γραγούδα' (πήλινο δοχείο), ρίχνοντας µέσα
κι από ένα 'ριζικάρι', κάποιο προσωπικό, συνήθως πολύτιµο,
αντικείµενο. Σκεπάζουν έπειτα τη γραγούδα και την αφήνουν όλη
νύχτα κάτω από τον ξάστερο ουρανό. Πηγαίνουν τότε όλες για
ύπνο
και
ονειρεύονται
τον
άντρα
που
θα
παντρευτούν.
Την επόµενη µέρα ανοίγεται µε τραγούδια η γραγούδα και καθώς η
κάθε µία παίρνει πίσω το αντικείµενο που της ανήκει, ακούγεται κι
από ένα δίστιχο, το περιεχόµενο του οποίου έχει κάποια σηµασία
για το 'ριζικό΄ της κοπέλας, στην οποία εκείνη τη στιγµή
απευθύνεται.
Τα
ριζικάρια
κάποτε
τελειώνουν
και
καθώς
βασιλεύει ο ήλιος κάθε κοπέλα γεµίζει το στόµα της µε µια γουλιά
αµίλητο νερό, στέκεται µπροστά στο παράθυρο και περιµένει µέχρι
ν' ακούσει το πρώτο ανδρικό όνοµα. Αυτό πιστεύεται πως θα είναι
και το όνοµα του άνδρα που θα παντρευτεί.
53
ΤΟ ΕΘΙΜΟ <<ΚΕΤΣΕΚΙΑ>> ΣΤΟ ΠΟΝΤΙΣΜΕΝΟ
Το έθιµο αυτό που κρατά από τα χρόνια
της
Τουρκοκρατίας,
τελέστηκε
ξανά
ύστερα από πάρα πολλά χρόνια το 1992,
έπειτα από οκτάχρονη παρακίνηση της Αµερικανίδας εθνολόγου
Ιβόν Χαντ, η οποία και το ανακάλυψε. Σήµερα αναβιώνει στο
∆ηµοτικό
∆ιαµέρισµα
του
Ποντισµένου
την
περίοδο
του
Καρναβαλιού και την Καθαρά ∆ευτέρα. Τις µέρες αυτές,
πρόσφορες για σάτιρα και διασκέδαση, οι άντρες φορούσαν την
παραδοσιακή ελληνική φορεσιά µε την κλασική φουστανέλα, αλλά
για να ξεγελάσουν τους Τούρκους, φορούσαν στο κεφάλι
γυναικείες µαντίλες µε λουλούδια. Κρεµούσαν ακόµη και διάφορα
στολίδια και κουδούνια και στα πόδια αντί για τσαρούχια ή
παπούτσια φορούσαν προβιές. Ο πρωτοχορευτής κρατώντας ένα
καµτσίκι χτυπούσε όποιον δε χόρευε καλά. Τους χορευτές
ακολουθούσε ένας άνδρας που φορούσε φερετζέ και κρατούσε µια
µασιά. Αυτός παρίστανε τον <<τρελό>> του χωριού, κυνηγώντας
όλους όσους χόρευαν. Με τον τρόπο αυτό διασκέδαζαν αλλά
ταυτόχρονα σατίριζαν και το καθεστώς της σκλαβιάς, δίχως όµως
να προκαλούν το θυµό και την οργή των Τούρκων.
54
Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ ΜΠΑΜΠΩΣ ΣΤΑ ΧΡΥΣΟΧΩΡΑΦΑ
Το έθιµο αναβιώνει στα δηµοτικά διαµερίσµατα Χρυσοχωράφων,
Κοίµησης και Ποντισµένου στης 8 Ιανουαρίου. Τιµηµένο πρόσωπο
είναι αυτό της µπάµπω δηλαδή της µαµής του χωριού που
βοηθούσε τις ετοιµόγεννες γυναίκες να γεννήσουν. Την µέρα αυτή
όλες οι νέες µάνες του χωριού πρόσφεραν δώρα στη µαµή όπως
πίτες, γλυκά, πορτοκάλια αλλά και σαπούνι και µια πετσέτα για να
της πλύνουν και στη συνέχεια να της σκουπίσουν τα χέρια. Με τον
τρόπο αυτό εκφράζανε τις ευχαριστίες για τη προσφορά και τη
βοήθειά της. Στη συνέχεια όλες οι γυναίκες γλεντούν στην αυλή
της µαµής χορεύοντας και τρώγοντας.
55
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΜΠΑΜΠΩΣ ΣΤΗ Ν. ΠΕΤΡΑ, ΣΤΗ
ΜΟΝΟΚΚΛΗΣΙΑ, ΣΤΗΝ ΑΝΩ ΚΑΜΗΛΑ ΚΑΙ ΣΤΟ
ΧΑΡΩΠΟ
Κάθε χρόνο, στις 8 Ιανουαρίου και στις περιοχές του νοµού
Σερρών, Ν. Πέτρα, Μονοκκλησιά, , Α. Καµήλα και Χαρωπό, µια
διαφορετική µέρα ξηµερώνει. Την ηµέρα αυτή, πραγµατοποιείται το
έθιµο της «Μπάµπως» η «Βρεξούδια» και επειδή σ αυτό το έθιµο
κυρίαρχο ρόλο έχουν οι γυναίκες, µε τους άνδρες να παραµένουν
στα σπίτια τους η να παρακολουθούν από µακριά, ονοµάστηκε
µεταγενέστερα «Ηµέρα της Γυναικοκρατίας. Η ηµέρα αυτή είναι
ηµέρα τιµής στην γηραιότερη γυναίκα του χωριού (µπάµπω) που
εκτελούσε κατά το παρελθόν και χρέη µαµής .Κατά την ηµέρα
αυτή, όλες οι παντρεµένες γυναίκες του χωριού κάτω από τους
ήχους µουσικών οργάνων,
(παλιότερα µε τους ήχους της
γκάιντας) µαζεύονται στην κεντρική πλατειά και από εκεί
πορεύονται προς το σπίτι της µπάµπως για να της προσφέρουν
δώρα.
Στην
συνέχεια
σχηµατίζοντας
ποµπή
µε
σκωπτικά
τραγούδια χορό και κρασί την περιφέρουν στην πλατεία . Κατά την
διάρκεια όλων των παραπάνω δεν επιτρέπεται να πλησιάσει κανείς
άντρας διότι τα δρώµενα είναι ακατάλληλα για αντρικά αυτιά.. Αν
παρ όλα αυτά τολµήσει κάποιος να πλησιάσει, τότε οι γυναίκες τον
κυνηγούν, τον καταβρέχουν και προσπαθούν να του βγάλουν ένα
ρούχο, το οποίο στην συνέχεια θα δηµοπρατήσουν. Μετά το πέρας
56
της ποµπής ακολουθεί γλέντι «κεκλεισµένων των θυρών» µε
σκωπτικά τραγούδια παραδοσιακά εδέσµατα και πολύ κρασί µέχρι
τελικής πτώσης. Το έθιµο αυτό το έφεραν οι Θρακιώτισες από την
Πέτρα της Αν. Ρωµυλίας και το γιορτάζουν κάθε χρόνο από την
εγκατάσταση τους στην Ν Πέτρα Σερρών. Πολύ αργότερα
διαδόθηκε και σε άλλα χωριά του Νοµού Σερρών που υπήρχαν
Θρακιώτες από γυναίκες της Ν. Πέτρας που εγκαταστάθηκαν εκεί
όπως είναι η Μονοκκλησιά κλπ. Σύµφωνα µε τους λαογράφους το
έθιµο έχει ρίζες αρχαιοελληνικές και θυµίζει τα Θεσµοφόρια και
περισσότερο τα Αλώα που γίνονταν την ίδια εποχή.
57
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ «ΠΑΡΑ∆ΟΣΙΑΚΗΣ ΠΑΛΗΣ» ΤΟΥ Ν.
ΣΕΡΡΩΝ
Η
παραδοσιακή
πάλη,
τα
λεγόµενα
"κισπέτια" είναι αναπόσπαστο στοιχείο
στις µεγάλες τοπικές εµποροπανηγύρεις
της Ηράκλειας, της Σκοτούσσας, της
Μαυροθάλασσας, της Νιγρίτας και της Σκουτάρεως. ∆εκάδες
παλαιστές απ' όλη την Ελλάδα αλλά και τις γύρω βαλκανικές
χώρες συρρέουν κάθε χρόνο στα µεγάλα σερραϊκά πανηγύρια,
αναβιώνοντας ένα πανάρχαιο λαϊκό άθληµα, αλλά διεκδικώντας και
υψηλά χρηµατικά έπαθλα.
Οι αθλητές, γυµνοί από την µέση και πάνω, αλείφονται µε λάδι για
να δυσκολεύουν τους αντιπάλους τους και µε τις περίτεχνες λαβές
και κινήσεις τους προσφέρουν ένα µοναδικό εντυπωσιακό θέαµα
στο παρευρισκόµενο κοινό που χειροκροτεί µε ενθουσιασµό,
νικητές και ηττηµένους.
58
ΤΟ ΕΘΙΜΟ «ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ» ΤΟΥ Ν.ΣΕΡΡΩΝ
Στις 21 Μαΐου Κωνσταντίνου και Ελένης, οι κάτοικοι της Αγ.
Ελένης και της Κερκίνης γιορτάζουν τα Αναστενάρια. Το έθιµο
σύµφωνα µε τις έρευνες που έγιναν έχει τις ρίζες του στην
αρχαιότητα αν και οι αναστενάρηδες εµφανίζονται µε χριστιανικές
εικόνες στα χέρια τους. Οι αναστενάρηδες µαζεύονται στο
'κονάκι'
ένα
δωµάτιο
όπου
προσεύχονται
και
αυτοσυγκεντρώνονται. Κάθε νέος αναστενάρης πρέπει πρώτα να
µυηθεί και µετά να πάρει µέρος στην γιορτή. ∆εν υπάρχει σαφής
περιορισµός όσον αφορά το φύλο, την ηλικία ή την θρησκεία του
αναστενάρη. Μετά την µύηση µπορεί να πάρει µέρος στο πάτηµα
των κάρβουνων όπως και οι υπόλοιποι, πράγµα που δεν µπορεί να
εξηγηθεί επιστηµονικά λόγω των υψηλών θερµοκρασιών που
αναπτύσσονται στα κάρβουνα.
59
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ «ΓΕΡΑΚΙΝΑΣ» ΣΤΗ ΝΙΓΡΙΤΑ
Φηµισµένη
σ'
ολόκληρη
την
Ελλάδα
Γερακίνα, που το τραγούδι της αποτελεί
σήµερα
πανελλήνιο
ύµνο
της
λαϊκής
Μούσας, έχει πατρίδα της τη Νιγρίτα.
Κατά την παράδοση η Γερακίνα έζησε
γύρω στα 1850-1870 σε µια οικία της
Νιγρίτας,
στη
γραφική
συνοικία
"Τσουκαλάδες". Ήταν εξαιρετικά όµορφη
και γι' αυτό περιζήτητη νύφη. Όλα τα
παλικάρια προσπαθούσαν να κατακτήσουν την ωραία Γερακίνα. Ο
"Χάρος" όµως ζήλεψε την οµορφιά της και ήρθε πολύ νωρίς να την
πάρει. Μια µέρα λοιπόν το µεσηµέρι µόλις είχε στρώσει το τραπέζι
η Γερακίνα πήγε µε την "στάµνα" της να φέρει νερό από το πηγάδι.
Ρίχνοντας όµως τον "κουβά" στο πηγάδι, έχασε την ισορροπία της
κι έπεσε µέσα, αφήνοντας απελπισµένες φωνές. Στο άκουσµα των
φωνών, κατά τους στίχους του τραγουδιού, "έτρεξαν µικροί
µεγάλοι" και µεταξύ αυτών και το γενναίο παλικάρι της, το οποίο
χωρίς δισταγµό κατέβηκε στο πηγάδι, για να σώσει την αγαπηµένη
του. Μετά από λίγο όµως ανέσυραν επάνω το νέο µισοπεθαµένο
και τη Γερακίνα "νεκρή". Το πηγάδι αυτό της Γερακίνας, το οποίο
σώζεται
ακόµη
και
σήµερα
στη
Νιγρίτα
(στη
συνοικία
"Τσουκαλάδες") απέµεινε ο τελευταίος µάρτυρας της λαϊκής αυτής
60
παράδοσης. Λίγα χρόνια αργότερα, σ' ένα καφενείο της Νιγρίτας,
βρέθηκε ο λαϊκός ποιητής και τραγουδιστής, ο οποίος έκανε την
ιστορία της Γερακίνας τραγούδι. Από τότε η Γερακίνα σαν
τραγούδι και σαν χορός πέρασε στην αιωνιότητα και δεν άργησε να
περάσει τα όρια της µικρής Νιγρίτας, για να γίνει γνωστή
πανελλήνια και ν' αγαπηθεί τόσο από το λαό.
61
ΤΟ ΕΘΙΜΟ «∆ΡΑΚΟΚΤΟΝΙΑ» ΣΤΟ ΝΕΟ ΣΟΥΛΙ
Η παράδοση αναφέρει ότι στο Νέο Σούλι
υπήρχε ένα θηρίο (δράκος) , που εµπόδιζε τη
ροή των νερών που βρισκόταν ψηλά στη πηγή
και τα απελευθέρωνε, αφού πρώτα κάθε χρόνο του προσφέρονταν
µε κλήρο για φαγητό ένας κάτοικος του χωριού. Κάποια χρονιά ο
κλήρος έπεσε στη βασιλοπούλα του χωριού. Όταν ήρθε η στιγµή
για να προσφερθεί η βασιλοπούλα θυσία στον δράκο, στον τόπο
του µαρτυρίου, παρακάλεσε τον θεό να την σώσει. Τότε
εµφανίστηκε ο Άγιος Γεώργιος πάνω στο άλογο του έχοντας στα
χέρια του σταυρό και κοντάρι και φόνευσε τον δράκο. Στις
ευχαριστίες τις βασιλοπούλας ο Άγιος Γεώργιος το µόνο που τις
ζήτησε σαν χάρη ήταν το να χτίσει εκκλησία µέσα στο χωριό. Από
τη µέρα που έγινε το θαύµα του Αγίου Γεωργίου µέχρι και σήµερα
κάθε χρόνο τη µέρα της εορτής της µνήµης του, γίνεται
αναπαράσταση της "∆ρακοκτονίας". ∆ύο µαυροφορεµένες κοπέλες
οδηγούν την βασιλοπούλα στο χώρο της θυσίας στη πλατεία του
χωριού όπου γίνεται και το πανηγύρι για τη θυσία. Σε µικρή
απόσταση βρίσκεται τοποθετηµένο ένα οµοίωµα του "δράκου".
Μετά από λίγη ώρα καταφτάνει ο Άγιος Γεώργιος καβάλα πάνω σε
λευκό άλογο κρατώντας το κοντάρι του. Φονεύει τον δράκο, σώζει
τη βασιλοπούλα και ελευθερώνει τα νερά. Ακολουθεί λαϊκό γλέντι
µε χορό, κρασί και παραδοσιακά φαγητά.
62
ΤΟ ΕΘΙΜΟ «ΝΤΕΡΒΕΝΕΣ» ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ
Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς στην
Πρώτη, αναβιώνει το έθιµο της "Ντερβένας"
(Πυρολατρείας).Αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι
της παράδοσης των κατοίκων της Πρώτης µε
ρίζες που χάνονται στο βάθος του χρόνου. Ξεκινά περίπου δύο
µήνες πριν, µε την συγκέντρωση πουρναριών από κάθε συνοικία
ξεχωριστά. Στόχος αποτελεί το ποια συνοικία θα πραγµατοποιήσει
την µεγαλύτερη "Ντερβένα". Το βράδυ της τελευταίας Κυριακής
της Αποκριάς, µε τη συνοδεία µουσικών παραδοσιακών οργάνων οι
κάτοικοι της Πρώτης και των γύρω περιοχών , περιοδεύουν στις
συνοικίες και ανάβουν µια – µια τις φωτιές (ντερβένες). Το έθιµο
συµβολίζει το κάψιµο των παθών, του µίσους, της κακίας και της
εχθρότητας των ανθρώπων. Η κορύφωση της εκδήλωσις γίνεται
στην κεντρική πλατεία του χωριού µε χορούς, άφθονο κρασί,
πίττες και παραδοσιακά σαρµαδάκια.
63
ΤΟ ΕΘΙΜΟ «ΚΟΥΡΜΠΑΝΙ» ΣΤΗΝ ΑΓΓΙΣΤΑ
Πρόκειται για ένα πανάρχαιο έθιµο που αναβιώνει στην Αγγίστα
και ο πυρήνας του βασίζεται στην έννοια
της θυσίας στον άγιο του χωριού. Με τον
τρόπο αυτό οι κάτοικοι της περιοχής
επιχειρούσαν να εξευµενίσουν τον άγιο
τους, για το καλό των ίδιων και του χωριού. Ανήµερα της γιορτής
του Αϊ - Γιάννη σε ειδικά διαµορφωµένο χώρο, κοντά στην
εκκλησία από την παραµονή σφάζουν το µοσχάρι, το κρέας του
οποίου βράζουν σε µεγάλα καζάνια όλη τη νύχτα. Την επόµενη
ηµέρα µετά τη θεία λειτουργία και αφού πρώτα ο ιερέας ευλογήσει
τους πιστούς, το εκκλησίασµα κατευθύνεται στην αίθουσα για να
γευτεί το µοσχαρίσιο κρέας που προσφέρεται µαγειρεµένο µε
πλιγούρι.
64
ΤΟ ΕΘΙΜΟ «ΧΕΛΙ∆ΟΝΙΣΜΑΤΑ» ΤΟΥ Ν.ΣΕΡΡΩΝ
Τα "χελιδονίσµατα" είναι η συνήθειο
των παιδιών να τραγουδούν την πρώτη
Μαρτίου την άφιξη των χελιδονιών
κρατώντας ένα ξύλινο οµοίωµα τους. Ως τραγούδι και ως
τελετουργικό εντάσσεται σε έναν ευρύτερο εθιµικό κύκλο της
ηµέρας αυτής, της Πρωτοµαρτιάς, η οποία ως πρώτη ηµέρα του
χρόνου παλαιότερο, συνδέεται µε πολλά δρώµενα µαντικού,
µαγικού και λατρευτικού περιεχοµένου. Τα "χελιδονίσµατα"
αναβιώνουν στη Νιγρίτα και σε πολλά χωριά της Βισαλτίας. Τα
τελευταία χρόνια χάρη στις προσπάθειες του "Λυκείου Ελληνίδων
Σερρών" αναβιώνει και στη πόλη των Σερρών.
65
ΤΟ ΕΘΙΜΟ «ΚΑΛΟΓΕΡΟΣ» ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΕΛΕΝΗ
Πρόκειται
για
ένα
έθιµο
το
οποίο
προέρχεται από την Ανατολική Ρωµυλία
και
αφορά
τη
γονιµότητα
της
γης.
Αναβιώνει στην Αγία Ελένη τη ∆ευτέρα
της Τυρινής και το µετέφεραν εκεί οι κάτοικοι του χωριού από το
Κωστί της Αγαθούπολης. Στο έθιµο αυτό συµµετέχουν µόνο
άνδρες µε κορυφαίο πρόσωπο του δρώµενου τον "Καλόγερο".
Αναπόσπαστο στοιχείο στην αµφίεση του αποτελεί µια "σφούγκα".
Πρόκειται για πάνα παραδοσιακού φούρνου την οποία παραδίδει
τελετουργικά
στον
"Καλόγερο"
ο
Αρχιαναστενάρης.
Ο
"Καλόγερος", λέει η παράδοση, πέθανε και µετά από λίγα λεπτά
αναστήθηκε
µόλις
τον
ρίξανε
στο
νερό.
…………………………………………………………………………………………………………………
Στην Εργασία των µαθητών βοήθησαν οι καθηγήτριες:
κ. ΑΓΚΑΘΙ∆ΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ
κ. ∆ΗΜΗΤΡΑΚΑΚΗ ΑΡΓΥΡΩ
Μαθηµατικός
Οικιακής Οικονοµίας
κ. ΣΤΑΜΠΟΥΛΑΚΗ ΜΑΡΙΑ Τεχνολόγος (Αρχιτέκτονας)
66
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Γεωργίου Καφτατζή – Θωµά Τενεκετζή, Η ιστορία της
Ηράκλειας Νοµού Σερρών, Λαογραφικά Ηράκλειας, ∆ήµος
Ηράκλειας 1973
2. Ασλανίδης Θ. Κωνσταντίνος, Ιστορικά διάσπαρτα της
Ηράκλειας, ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Ηράκλειας 1997
3. Βασίλη Ι. Τζανακάρη, Εικονογραφηµένη Ιστορία των
Σερρών, Έκδοση Περιοδικού «Γιατί», Τόµος Ά, Σέρρες
1991
∆ΙΑ∆ΙΚΤΥΟ
1. www.kerkinitoday.com/2009/02/blog-post
2. www.serrel.b.gr/topikes
3. www.serreshotel.gr/serrestourismos
4. www.serrestourism.gr
5. www.leontiadis-theofilos.gr/nomos_ethima.html
6. www.pass2greece.gr/culture
7. www.lalia.gr/topikh
67
TMHMA B1
TMHMA B2
68
TMHMA B3
69
© Copyright 2024 Paperzz
