sîrderya boyunda oğuzlara dair izler

SÎRDERYA
BOYUNDA OĞ U ZLARA DAİR
Y azan: V . M. J İR M U N S K ÎY
İZLER *
Çeviren: Dr. İS M A İL K A Y N A K
“ K ita b -ı D ed e K o r k u d ” adlı O ğ u z d estan ları, bu h alk ın çeşitli
tarih î in k işa f m erh alelerin d e a ğ ız d a n a ğ ız a n a k led ilerek m e y d a n a
gelm iştir.
V.
V . B a rth o ld ’ un b elirttiği g ib i, son esaslı şekliyle b ize k a d a r
g elen “ K ita b -ı K o r k u d ” , X V . y ü z y ıld a K a fk a s y a ’d a teşekkül etm iş v e
X V I . y ü z y ıl so n u n d a istinsah edilm iştir. B a rth o ld ’ a göre “ K o rk u d
ism ine b a ğ lı destan k ü lliy atın ın K a fk a s y a ’ nın zem in i d ışın d a m ey
d a n a gelm iş olm ası hem en hem en im k ân sızd ır” 1 ; “ H âd iselerin cere
y an ettiğ i sa h a E rm en i d a ğ la n , k a h ra m an la rın ça rp ıştıkla rı g â v u r la r :
T r a b z o n R u m la rı, G ü rcü le r v e A b a z a la r d ır ” 2.
M a m a fih , h alk d estanları tarih in d e d a im a o ld u ğ u g ib i, b u O ğ u z
k a h ra m an lık d estan ları d a son şeklini a lm a d a n ö n ce d eva m lı o la rak
e d e b î v e a n ’ a n ev î d estan lar şeklin de a ğ ız d a n a ğ ız a söylenm iş v e in k i
ş a f etm iştir. K e z a V . V . B a rth o ld ’ un işaret ettiğ in e g öre, “ O ğ u z la r,
K o rk u d v e K a z a n -B e g ’ e d a ir d estan ları şüphesiz, A z e rb a y c a n , K a f
k a sy a v e A n a d o lu ’n u n türkleşm esi za m a n ın a rastlıy an , S elçu k lu
im p a ra to rlu ğ u d evrin d e ( X I .- X I I . y ü z y ılla r) b a tıy a , nakietm işlerd ir ” 3. “ H a lk başb u ğu v e şairi, h a lk b ilg içliğ in in y a ra tıcısı ve k o ru
yu cu su K o r k u d ’ un d estan larım O ğ u z la r, S ırd e ry a sah illerin d en b a tı
y a n a kletm işlerd ir” 4,
H ususiyle,
S ırd e ry a
boyunda
C u s a li’nin
aşağısın daki
“ D ed e
K o r k u d ” m ezarı m ü n aseb etiyle B a rth o ld , K o r k u d ’ un b u m ezarın ın
* “ Turkologiçeskiy Sbomik. 1-1951” adlı dergiden alınmışUr.
1 V . V . Barthold. Turetskiy epos i Kavkaz (Türk destanı ve Kafkasya). Sb.
“ Yazık i literatura” (“ Dil ve edebiyat” külliyatı), t. V ., L . 1930, s. 17.
3 V . Barthold. Kitab-ı Korkud, predıslovie (önsöz). Z V O R A O , t. V III, 1894,
s. 204.
3 V . Barthold, Eşçe izvestie o Korkude (Korkud’a dair bir haber daha), Z V O
R A O , t. X I X , 1900, s. 76.
4 W . Barthold. 12., Vorlesungen über die Geschichte der Türken Mittclasiens,
bearb. v. Th. Menzel, s. 107.
472
V . M . J ÎR M U N S K ÎY
“ S ırd e ry a ’d a bin y ıllık b ir m azisi o ld u ğ u ” nu k a yd etm ek ted ir. E ld e
ed ilen m a lû m a ta n a za ra n , X . y ü z y ıl, O ğ u z la r ’ ın h a y a tın d a , S ııd e ry a ’ nm aşağı kısm ının m erk ezî b ir eh em m iyet taşıd ığ ı tek d e v ir o la
rak b ilin m ek ted ir; halen “ C a n k e n t h a ra b e le ri” d iy e a n ılan v e b u d e
v ird e m ü slü m an şehri olan “ Y e n ik e n t” ( A ra b c a K a r y e t ü ’l-h âdise,
F arsça D ih -i N e v , T ü r k ç e Y a n g ik e n t) O ğ u z y a b g u la r ın m kışlağı id i” 1.
Bu d u ru m a göre şim di b iz, tarih v e fo lklo r k a y n a k la rın a istin a
den,
D ed e
K o rk u d
d esta n ların d a n
h a n g ileri
O ğ u z la r ’ ın
S ırd e ry a
b o y u n d a yaşad ık ları I X - X . y ü z y ılla r d a ve h an gileri de d a h a son raki
X I I - X I V . y ü z y ılla r d a K a fk a s y a ve A n a d o lu ’ d a m e y d a n a gelm iş
o ld u kların ı b ir sıra hâdiselerd en o ld u k ça açık o la ra k tespit ed eb iliriz.
B u gü n d e O rta A s y a m illetleri a rasın d a (T ü rk m en , K a z a k ,
K a r a k a lp a k v e ö z b e k le r d e ) y u k a rıd a zik red ilen ilk D e d e K o r k u d ’ a
ait m en kıb elerd en m a a d a “ S a lu r - K a z a n ’ m o ta ğ ın ı y a ğ m a la tm a sı”
m enkıbesi ön p lâ n d a y er a lm a k ta d ır; E b u lg a zi H a n ’ ın (1650) “ Şecere-i T e r â k im e ” 2 sinde T ü rk m e n le re a it k a yıtla rın iki y erin d e zik re
dilm iş o ld u ğ u b u n a d elil o la ra k g ö ste rileb ilir. A n la şılan , bu m en kıb e
b a tıd a K o n sta n tin P orfirog en eto s, d o ğ u d a ise M e s’ u d î, İsta h rî, M a r v a z î v e d iğ er k a y n a k la r ın 3 zik re ttiğ i O ğ u z la r ’la P e çen ek ler (Becene)
a rasın d aki u zu n ve kan lı m ü cad elelerin ta rih î h â tıra la rın ı c a n la n d ır
m a k ta d ır.
D iğ e r taraftan , B a rth o ld ’ un işaret etm iş o ld u ğ u g ib i, K a n - T u ra li’ nin T r a b z o n T e k fu ru n u n k ızm a talip o lm asın a d a ir destan m e v
zu u n a b ir çok T r a b z o n h ik âyelerin d e d e tem as e d ilm e k te d ir 4. İlâ v e
e tm eliy iz ki “ B a h a d ır D o m ru l d estan ı” d a m evzu u itib a riy le D igenis
A k r it (k ah ram an ın A z r a il’ le m ü cad elesi, kocasın ın y e rin e kendi c a
1 V . V . Barthold’un “ K itab-ı Dede Korkud” a kendi el yazısı ile yazdığı önsöz’den, 1922 (Arhiv A N SSSR, 68, I, 183),
3 Ebulgazi. Şecere-i Terâkime. A. Tumaııskiy tercümesi, Aşhabad, 1898, s.
39. 63-65.
a Bk. Konstantin Porfirogenetos’un eserleri. M ., 1899, s. 139 (“ De administrando imperio” , f. 37); J. Marquart. Uber das Volkstum der Komanen. Berlin,
1904, s. 25-26 (Al Mas’udî); “ Hudud aFAlam ” , transl. by V . Minorsky London,
1942, s. 29-30, 95). K eza mukayese için Bk. P. P. îvanov, Oçerki îstorii karakalpakov (Karakalpak tarihi muhtasarı). Sb. “ Materiah po istorii karakalpakov” (“ K a
rakalpak tarihine dair malzeme” külliyatı), t. V II, izd. AN SSSR, 1935, s. 11-12.
* V . Barthold. Turetskiy epos i K avkaz (Türk destanı ve Kafkasya), s. 4-5.
S IR D E R Y A B O Y U N D A O Ğ U Z L A R A D A İR ÎZ L E R
473
nını feda eden kad ın ın m enkıbesi) 1 adlı T r a b z o n d estan ın a b en ze
m ektedir. B a rth o ld ’ un d a k a yd ettiğ i g ib i, b irb irin i tak ib ed en ( V . ve
V I .) her iki d estan d a d iğ e r O ğ u z d esta n ların d a 2 geçen k a h ra m an la rın
isim lerin den b a h sed ilm ek ted ir ki, bu d a ken d iliğin d en b u n la rın bu
d estan lara so n rad an ilâ v e ed ild iklerin e b ir d elil teşkil etm ekted ir.
O ğ u z la r ’ın esas k a h ra m an ı, S a lu r la r ’ m B eyi K a z a n - B e y ’in (Salu r-K a z a n ) ism i eski, belki d e tarih î b ir şahıs o la ra k belirm ekted ir. Bu
ism in T ü r k m e n S a lu r la r ’ m 3 a ğ ızd a n a ğıza söylenen d estan ların d a
o ld u ğu gib i E b u lg a z i’ nin 4 “ Şecere-i T e r â k im e ” sinde de geçm esi, b u
n u a y rıca teyid etm ekted ir. B u n a m u k ab il O ğ u z la r ’ın d estan î b aş
b u ğ u B a y u n d u r-H a n ’ ın zu h u ru d a h a sonraki y a n i A n a d o lu ’d aki
O ğ u z d evletin i, o za m a n la r h âkim o la rak B a yu n d u r (B ayın d ır) b o
y u n d a n gelen T ü rk m e n h â n ed a n ı A k - K o y u n lu la r ’ın id a re ettiği,
d evre ( X I V . y ü z y ıla ) a it t ir 5. “ K ita b -ı K o r k u d ” d a bu son n izam a
u yg u n o la rak S a lu r -K a z a n , O ğ u z H an ı B a y u n d u r-H a n ’ın d am ad ı
o la ra k gösterilm ekted ir.
Eski O ğ u z d esta n ların a “ K a m b u r i’ nin oğlu B am si-B eyrek des
tan ı” d a d a h ild ir B. Bu destan halen O r ta -A s y a ’d a ö z b e k le r , K a ra k a lp a k la r ve K a z a k la r ara sın d a “ A lp a m ış” (“ A lp a m ıs-b a tır” ) 7 ad iyle
ço k tan ın m ıştır. "A lp a m ış ” b ir sıra kah ra m an isim leriyle o ld u ğ u k a
d a r m üşterek m evzu v e a y n hususî m o tifle r'b a k ım ın d a n “ Bam si B eyre k ” d estan ın a ben zem ekted ir,
E b u lg a z i-H a n ’ ın “ Şecere-i T e r â k im e ” sinde d iğ e r O rta -A s y a
(S ırd erya) O ğ u z d evri K o rk u d destan k a h ra m a n la rı y a n ın d a A lp a m ış, o n u n eşi v e bir b a h a d ır kızı olan B a rç in ’d en bilh assa b a h sed il
m ektedir. “ O ğ u z b o y u n d a B eylik y a p a n k ız la r ” a d ın ı taşıyan eserinin
1 Mukayese için Bk. A. Lesky. Alkestis, der Mythos und das Drama. Wien,
1925, s. 27-28.
s V . Barthold. Turetskiy epos i Kavkaz (Türk destanı ve Kafkasya), s. 4.
3 A. Tumanskiy. Po povodu K itab-ı Korkud (Kitab-ı Korkud münasebetiyle).
Z V O R A O , t. IX , 1895, s. 269-271.
* Bk. Tumanskiy tercümesi (Aşhabad, 1897, s. 39, 62-63, 65-73).
6 V . Barthold. Oçerki istorii turkmenskogo naroda (Türkmen tarihi muh
tasarı). “ Sb. Türkm eniya” , t. I, 1929, izd. A N SSSR, s. 33-34; Aynı yazar, Turets
kiy epos i Kavkaz (Türk destanı ve Kafkasya), s. 5. Keza pıukayese için Bk. V .
Gordlevskiy, Gosudarstvo seldcukidov M aloy Azii (Anadolu Selçuklu Devleti).
Izd. AN SSSR, 1941, s. 50.
s V . Barthold tercümesi (Z V O R A O , t. X V , 1902-1903, s. 1-38).
7 Fazıl Yuldaş, Alpamış. Taşkent, 1944, önsöz.
474
V . M. J İR M U N S K İY
son ba şlığın d a E b u lg a z i, “ iy i tarih b ilen ih tiy a rla r v e b a h şiler’ e atfen,
y e d i kızın , b ü tü n O ğ u z b o y u n a h âkim o lu p birço k y ılla r b e y lik sü r
d ü k lerin i” y a z m a k ta d ır. B u n la r arasın d a b irin ci y e r “ K ita b -ı K o rk u d ” d a k eza savaşçı o la ra k tan ın a n S a lu r - K a z a n - A lp ’ın h a tu n u
n a, “ K a rm ış -B a y ’ ın kızı v e M a m ışb e k ’ in (yan i A lp a m ış’ ın) h a tu n u n a
d a ik in ci y e r verilm iştir. E b u lg a z i’ ye g öre “ onun mezan Sırderya nehri
sahillerinde olup halk arasında tanınmıştır, özbekler ona “ Barçın-Gök-Kâiane”
ismini vermişlerdir. Bu mezarın kubbesi güzel çinilerle süslüdür” 1.
D estan k a h ra m a n ı B a rçin (B a rçin -S u lu , A y -B a r ç in )’in ism ine
E b u lg a z i’ ııin O r ta -A s y a O ğ u z d estan ın d an m a a d a “ A lp a m ış” ın Ö z
bek, K a z a k v e K a r a k a lp a k d illerin e y a p ıla n tercüm esin d e ve “ A lp a mış v e B arsın -h ılu u ” 2 adlı B aşkir h ikâyesin d e d e rasgelin m ekte o l
d u ğ u n u göstereb iliriz. Y a ln ız “ B am si-B eyrek ” d estan ın d a k a h ra m an ,
B a n u -Ç e çe k ism ini alm ıştır. A lp a m ış ’ın k a h ra m an ism inin A lıp -M a mış (E b u lg a z i: M am ış-b ek) v e y a A lıp -M a n a ş ( A lta y m asalı) şekhni
alm ış o lm asını d a h a sonra fiild e n neşet eden has isim lerin “ m ış” ta k ı
sını a lm asiyle (m eselâ K u n tu g m ış v. s. gib i) izah ed ilm ekted ir.
----
2
----
A rk e o lo g V . A . K a lla u r ( i 900-1901) ile prof. A . Y u . Y a k u b o v s k iy
( i9 2 9 ) ’ in tasvir ettikleri v e X X . y ü z y ılın ba şın d a y e rli K a z a k h alk ı
ara sın d a “ K ö k -K e s e n e ” (“ M a v i köşk” ) a d ıy la a n ıla n ta rih î â b id en in ,
E b u lg a z i’ den n a k led ilen m etin de zik re d ilen S ırd e ry a b o y u n d a k i A lpam ış’ ın h a tu n u B a rç in ’ in d estan î m ezarın ın tâ kendisi o ld u ğ u n a k a t’iyy etle h ü km etm ek ica b ed er.
î lk ön ce b u â b id e y i keşfedip resm ini çeken v e b ilâ h a re y a y ın la
y a n V . K a lla u r ’ un b u n u n la ilg ili tetkik leri iki m ak a le h a lin d e 19001901 y ılla rın d a “ T ü rk ista n A rk e o lo ji S e v en ler D e rn eğ i Ü y e le rin in
to p la n tı v e h a b erlerin e a it z a b ıü a r ” d a n e şre d ilm iştir3. A b id e , T ü
1 Tumanskiy tercümesi, s. 73 (yazar, bu kısmı italik olarak nakletmiştir).
3 Başkirskie narodnıe skazki, zapisi perevod A. G . Bessonova, rcd, N. Dmitrieva (Başkir halk hikâyeleri notlar ve tercüme: A . G. Bessonov, N. Dmitriev neşri).
Ufa, 1941, No. tg.
3
V . K allaur. Dfcvnie goroda v Perovskom uezde, razruşerınıe Çingiz-Hanom
v 1219 g. Prilojenie k protokolü ot 7 fevralya 1900 g. (1219 yılında Cengiz-han tara
fından tahribedilen Perovskiy kazasındaki eski şehirler. 7 Şubat 1900 tarihli zabta
ilâve). V . Kallaur. M avzoley Kok-Kesene v Perovskom uezde. Prilojenie k pro
tokolü ot 11 dekabrya 1901 g. (Perovskiy kazasındaki Kök-Kesene mezarı. 1 1 Ara-
S IR D E R Y A B O Y U N D A O Ğ U Z L A R A D A İR İZ L E R
475
m en-arık istasyon u n u n altı fersah kıızey-b atısın d a b u lu n a n eski Sıgn ak şehri h ara b elerin in y ak ın la rın d a b u lun m uştur.
K a lla u r : “ Bu b in a y ı (ilk defa) bu y ılın (1899) 29 N isan ın d a z i
y a r e t ettim . Bu, yüksek, tu ğ lad a n inşa edilm iş ve h alen m av i renkteki
süslem eleri m u h a fa za edilm iş b ir b in ad ır. Â b id e n in fa z la h a rab o lm asına âm il o la n sebep y a ln ız za m a n d eğil, ayn ı z a m a n d a h a lk ın o ra
d an seçtiği tu ğ la la rı sökü p g ö tü rm ek te olm asıd ır. Bu b in an ın etrafın
d a , a ra la rın d a seksevil a ğ a c ı 1 bitm iş tu ğ la la rın b u lu n d u ğ u tepecikler
v a rd ır. B u n la r y a eski b in a k a lın tıla rı, y a d a m e za r y ığ ın tıla rıd ır. Bu
eserin y a p ılm a sın d a k i g a y e n ed ir? B u n u ta y in etm eğe k alkışm ıyacağım . T ü rk istan ey a letin d e ev v e lce “ ak sa k a l” lık g ö re v i yapm ış olan
A . N ia z o v ’ a göre, K ö k -K e se n e â bid esin in inşa tarzı T ü r k is ta n ’d a
H a z re t (yan i A h m e d Y a s e v î) ca m iin in kin in a y n ıd ır” 2.
Eseri b ir yıl sonraki (1900 y ılın ın N isan ayı) ziy a retin i m ü teakip
K a lla u r , b u rasın a ait elde e ttiğ i m a lû m a ü ayrı b ir teb liğle d a h a geniş
bir şekilde ve eserine ik i resim de ekleyerek n eşretm iştir:
“ B u b in a d a h a fa zla h a r a b o l m u ş . . . F a k a t b u n a m u kab il
“ â b id en in için d ek i tu ğ la y ık ın tıla rı v e m o lo zla rd a n tem izlen m iş bir
h a ld e y d i” v e K a lla u r : “ b in an ın a rk a kısm ın d a taş ile kap a tılm ış bir
m e za r y e r i” keşfetm iştir. “ M e za rın ü zerin d e M ü slü m a n a zizlerin d e
o ld u ğ u g ib i b ir işaret v a rd ı. Y a p tığ ım tetkik n eticesind e bu bin an ın
asillere a it b ir tü rb e o ld u ğu n u keşfettim ” .
K a lla u r ’ un tah m in lerin e göre “ T ü rb e n in tu ğ la ve m o lo zlard an
tem izletilm esi, m ezar v e işaretin kon u lm ası, a n laşıla n , K ö k -K e se n e
A ta ism ini ve recek leri tü rb en in açılm ış o ld u ğu n u h a lk a ilâ n etm ek
g ay esiy le y a p ılm ış tır” . K a lla u r ’ un v e rd iğ i b ilg iy e n a z a ra n K a z a k
b o zk ırla rın d a bu g ib i y en i M ü slü m a n erm işleriyle y en i ziy a re tg â h la n n zu h u ru o d evird e çok sık vu k u b u lm a k ta d ır.
lık 1901 tarihli zabıtlara ilâve). K eza Bk. A. Divaev, O znaçenii slova “ Kok-Kesena” . Protokolı, 1909, vıp. 13, s. 11 (“ Kök-Kesene” kelimesinin anlamına dair. Pro
tokoller, 1909, Sayı 13, s. 11).— V . K allaur ile A. Divaev’in haberini î. A. Kastan’e
dcrcctnıektedir (Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskogo kraya = Kırgız istepleri ve Orenburg bölgesi harabeleri, Orenburg, 1910, s. 187-189).
1 Orta-Asya bozkırlarına mahsus bir ağaç olup bu isim kendisine Kazaklar
tarafından verilmiştir (çevirenin notu).
s Prilojenie k protokolü ot 7 l'cvralya 1900 g., s. 10-12 (7 Şubat 1900 tarihli
zabıtlara ilâve, s. 10-12).
V. M. J İR M U N S K İY
476
“ Bu tü rben in g ü n ey -b a tı tara fın d a y a p ıla n k a zıla r neticesind e
d ah a tam am en yık ılm am ış olan b a zı d u v a rla rın d a n K ö k -K e se n e tü r
besinin inşa p lâ n ın a b en zeyen d a h a k ü çü k b ir tü rb e m e y d a n a çık a rıl
m ıştır” . “ Bu b in a y ı çeviren sa h a yı esaslı b ir tetkik ten geçirm iş o lm a
m a rağ m en etrafta k i tepe v e tep eciklerin eski m eza r k a lın tıla rın ı m ı,
yoksa eski b ir m eskûn sah ayı m ı teşkil e ttiğ in i tespit etm ek im kân ın ı
b u la m a d ım ”
T ü r b e ku b b esin in iç kısm ın d a K a lla u r , k u b b e çevresinin d evam ın ca 5-6 d efa tekrarlan an A r a p ç a b ir y a z ı b u lm u ştu r. B ir M ü slü m a n
a rk a d aşın a ko p yesin i çek tird iğ i b u y a z ı b ilâ h a re çö zü lü p n eşred ilm em iştir.
1927 y a z ın d a eski S ığ n a k şehri h a ra b e leri y a n ın d a k a zıla r y a p
m a k ta o la n P rof. A . Y u . Y a k u b o v s k iy , K ö k -K e se n e h a ra b e lerin i z i
y a re t etm iştir. “ S ığ n a k H a ra b e le ri” 2 a d lı tetkik y a zısın d a o, bu â b i
denin k a lın tıla rım tasvir etm iştir.
Y e r li h a lk ın sözlerine g öre A . Y u . Y a k u b o v s k iy , bu bin an ın d ah a
1914 y ılın d a çökm üş o ld u ğ u n u öğren m iştir. B u n u n y erin e cü m le k a
pısının g ü n e y kem erinin a y a ğ ın ın y ü k se ld iğ i “ b in a n ın y ık ın tıla rın d a n
m ey d a n a gelen b ü y ü k bir tep e” b u lm u ştu r. “ K e se rle b ir k aç d efa
d u v a ra v u ru lu n c a b ü y ü k m ik ta rd a gök, m av i, b e y a z ren kte çini işle
m elerin m ey d a n a çıktığı g ö rü lü r. B e y a z b a lçık la sıvan m ış tu ğ la ü ze
rine yap ıştırılm ış o la n b u çin ilerin evsafı çok yüksek o lu p ka lın cam ı
a n d ıra n şe ffa f b ir ta b a k a h a lin d ed irler. G ö k ren kteki çin i d ökm eler
S em erkan d v e B u h a ra çim lerin d en farklı, fa k a t e v sa f itib a riy le o n la
rın en iyisind en aşağı d e ğ ild ir” . “ G ö k , b e y a z, m avi, sarı ve kırm ızı
ren klerle süslü v e tam a m en çin i m o za ik le k a p lı b ir p a rç a b u lu n m u ş
tur. N ih a y e t tepen in üst kısm ın d a y a ld ız sız pişm iş to p rak tan m am u l
o y m a lı b ir p a rç a d a bu lu n m u ştu r. Ç in i süsleri b a k ım m d a n K ö k K e s e n e ’ nin şaheser b ir â b id e o ld u ğu b ir bakışta sö y le n eb ilir” .
Prof. Y a k u b o v s k iy keza, K a lla u r ’ un m akalesin de zik red ilen ve
eski a rk la rın izleri olan kırık v e b a za n d a b ü tü n tu ğ la la rı m e v c u t m e
za rla rın etrafın d a b u lu n a n a yn ı tip b in a n ın h a ra b elerin d en b ah set
m ekted ir. “ B ü tü n b u n la r, b u ra d a b ir z a m a n la r yü k sek b ir m ed en iy e
tin m ev c u t o ld u ğu n u g ö sterm ekted ir ” .“ K ö k -K e se n e h a ra b e lerin in
1 Prilojenie k protokolü ot 11 dekabrya 1901 g. s. 99-100 (11 Aralık 1901
tarihli zabıt ilâvesi).
a Soobşçeniya G A İM K . (GAİM K. Haberleri), H , L., 1929, s. 154-158.
S IR D E R Y A B O Y U N D A O Ğ U Z L A R A D A ÎR İZ L E R
477
S ığ n a k ’ tan o n ü ç fersah lık b ir m esafede olm asın a rağ m en o n u n la m üş
terek bir m a z iy e sah ip o ld u ğ u n d a n şü ph e e d ilm em elid ir.”
Prof. Y a k u b o v s k iy : “ Bu b in a ne za m a n inşa edilm iş v e bu raya
kim d e fn e d ilm işd r?” d iy e so rm a k ta d ır. “ Y u k a r ıd a zikred ilen çin ilerle
çin i m ozaiklere istinaden binan ın X I V . y ü z y ıl sonu h a ttâ X V . y ü z
y ıl başın d an d a h a önce inşa ed ilm ed iği fik ri ileri sü rü leb ilir” , S ığ n a k ’ta yüksek k u b b e li (gu m b ezli) Ö z b e k h a n ları m e za rla rın ın b u lu n d u
ğu n u b ild iren b ir tarih î k a y n a ğ a atfen Prof. Y a k u b o v s k iy , şu tah m in i
ile ri sü rm ekted ir: “ K ö k -K e se n e v e ona y ak ın o la n c iv a r h a ra b e le r
işte bu han m eza rla rın ı teşkil e tm ek ted irle r” . ( X V . y ü z y ıld a Ö z b e k
h an ların ın başşehri h a ra b elerin o n ü ç fersah m esafesindeki S ığ n a k o l
d u ğ u n a göre) “ Bu d evird e b ö y le fev k a lâ d e g ü zel k a b irleri Ö z b e k h a n
ların d an başka kim in inşa ed eb ileceğ in i tasav vu r etm ek g ü ç tü r ” 1.
H e r n e k a d a r O rta -A s y a tarih i v e arkeolojisin e d a y a n a n bu â b i
d enin inşa tarih in e ait m alû m atın d o ğ ru o lm ası ica b e d iy o rsa d a,
X V I I . y ü z y ıld a E b u lg a zi tara fın d an tey id ed ilen b ir h a b e re göre,
b u n u n , eski b ir O ğ u z ismi o larak “ B a rçin in K ö k -K e s e n e ” a d ın ı taşı
d ığı k e y fiy e tin i nasıl tefsir etm ek ic a b e ttiğ i m es’ elesi m ey d a n a çık
m aktad ır.
Bu hususta üç tefsir ta rzı ile ri sü rü leb ilir:
1 — Eski O ğ u z d estan ın d aki m alû m atın d a h a sonraki d evirlere ait
olan Ö z b e k h a n la rı m e z a r la n za m a n ın a atfedilm esi k e y fiy e ti b u tan ın
mış h a lk d esta n ların a so n rad an y a p ıla n u y d u rm a ilâ v e le r neticesind e
v u k u b u lm u ştu r (tıpkı A r a b c a y a z ıta istinaden T a la s ’ taki d estan ı M a
nas m eza rın ın , Prof. M asso n ’ un b elirttiğ in e g ö r e 2, h a k ik atte X I V ,
y ü z y ıld a E m îr A b u k ’ un kızı K y a n iz y a k -h a tu n ’a ait b ir m eza r olarak
inşa ed ild iğin e d air tefsir g ib i). M a m a fih â b id en in inşasından 200 yıl
son ra eski destan m a lû m atın ın u y d u ru la ra k d a h a son raki Ö z b e k
han m e za rla n inşası d evrin e atfedilm esi k e y fiy e tin in vu k u u n u tasav
v u r etm ek g ü çtü r.
2 — D a h a eski O ğ u z d evirlerin e a it k a d im ve d estan î B a rçın is
m iyle ilgili h a lk z iy a re tg â h la n olan m eza rla rın m e v cu d iye ti ve b u n
ların y erin e (ki bu gib i o la y la r sık sık g ö rü lm ekted ir) yen i b ir a n ıt o la
1 Razvalini Sıgnaka (Sığnak harabeleri), s. 156.
s Bk. M. E. Masson. Vrem ya i ıstoriya soorujeniya “ Gumbeza M anasa”
(“ Manas Küm bet” inin inşası zamanı ve tarihi). “ Epigrafika Vostoka” Mecmuası,
III, 1949, s. 28-44.
V. M. J ÎR M U N S K ÎY
478
rak han m eza rlığ ı inşa edilm iş o lm a k ih tim a li d a h a k u v v e tli g ö rü l
m ektedir.
3
— A şa ğ ıd a k i ih tim a l d a im kân sız g örü lm em ekted ir. Â b id e n in
en kazın ı b u lan v e o n u n a rkeolojik şekli h a k k ın d a a n ca k K a lla u r ’u n re
sim lerin e g öre m ü ta lâ a la rd a b u lu n a b ile n P rof. Y a k u b o v s k iy , onu n
b u n a b en zer d iğ er O rta -A s y a m eza rla rı arasın daki istisnaî m evkiin i
d erh a l kayd etm iştir. “ Bu, (m evcu t b in a la ra istinaden) T ü r k is ta n ’d a
b ilin m eyen , kare şeklin deki iç kısm ının k u b b e y e ta h v il edilm esi ta r
zın d a inşa edilm iş b ü y ü k b ir p o rta l b in a d ır. K a r e , sekiz eşkenar köşeli
bir şekle ta h v il ed iliy o r, b u şekil de so n rad an o n a ltı eşkenar köşeli
o lu y o r, ki b u n u n ü zerin e m a h ru tî k u b b e y ü k seliy o r” 1.
M a m a fih , bu hususta K ö k -K e se n e ile eski M e r v ’ deki ( X I I .
y ü zy ıl) M o ğ o l d evri öncesi âb id elerin i teşkil eden v e k e za k u b b ey i
tu tm a k ta o la n ve kare şeklinden ço kgen şeklin e in k işa f eden b ir tra m
p et biçim in d e inşa edilm iş b u lu n a n O ğ u z sultan ı S a n c a r’ ın ünlü m e
za r ıy la eski U rg e n ç ’teki ( X I I . y ü z y ıl sonu X I I I . y ü z y ıl başı) su ltan
T e k e ş’ in m ezarın ın b a zı b en zerlikleri v a rd ır.
istisn a î m im a rî şekilleri y ü zü n d e n A . Y u . Y a k u b o v s k iy ’in K ö k K esen e ile bir a ra d a m ü ta lâ a ettiği eski U r g e n ç ’ teki F a h ru d d in R a z î ’ nin m eza rın ın ( X I I I . y ü z y ıl başı), bu tarz inşa ed ilm iş b in a larla
ba zı b en zerlikleri v a rd ır* .
K ö k -K e se n e g ib i b ü tü n bu b in a la rın gök ren kte çin id en k u b b e
leri v a r d ır 3.
C o ğ ra fy a cı Y a k u t ( 1 21 6- 1 21 9) S a n sa r’ın m ezarı h a k k ın d a şu h a
beri v e rm ek ted ir: “ Ü zerin d en , b ir g ü n lü k y o ld a n g örü n en gök renkli
b ir k u b b e y ü k seliy o rd u ” *.
M im a r B. N . Z a sıp k in ’ in b ild ird iğ in e göre, n a d ir o lm a k üzere
O r ta - A s y a ’d a X I - X I I . y ü z y ılla rd a her şeyden önce bilhassa tu ğ lan ın
k o la y ca ta h rib o la b ileceğ i k u b b elerin ü zerin d e gök renkli m in eler g ö
rü lm ekted ir. Z a sıp k in : “ G ö k ren kteki ilk m in eyi b iz k u b b e lerd e b u
1 Razvalini Sıgnaka (Sığnak harabeleri), s. 154.
2 B. N. Zasıpkin. Arhitektura Sredney Azii (Orta Asya mimarisi). M ., 1948,
s. 58-63; B. V . Veym am . lskusstvo Sredney Azii (Orta Asya San'atı). M ., 1940,
s. 45-48 ve 65-66.
3 V . A. Jukovskiy. Drevnosti Zakaspiyskogo kraya. Rasvalim Merv (Hazer
denizi ötesi harabeleri. M erv harabeleri). SPb., 1894, s. 33-34.
4 B. N. Zasıpkin, gösterilen eser, s. 56.
S IR D E R Y A B O Y U N D A O Ğ U Z L A R A D A lR İZ LE R
lu y o ru z. Bu cins k u b b eli b in a la r a “ G ö k -g u m b e z” (gök ku bbe) d en il
d iğ in i” y a zm a k ta d ır.
T a şıd ığ ı isim b a k ım ın d a n o ld u ğu k a d a r m im a rî şekilleri itib a
riyle de K ö k -K e se n e , A . Y u . Y a k u b o v s k iy ’in k a b u l ettiği g ib i, b ilâ
h are kısm en y en id en inşa ed ilip h an m eza rla rın ın m erkezi h a lin e g e
tirilen b in a la ra b en zem em ekte m id ir?
B öyle b ir ih tim a lin d o ğ ru lu ğ u n u teyid ed eb ilm ek için , ki b u n d a
ken d im izi sa lâh iy etli sa y m ıy o ru z, şüphesiz, h er şeyd en ö n ce O r ta A s
y a arkeolog v e m im a rî san ’ atı ta rih çile rin in bu nevi â b id eleri esaslı bir
şekilde tetkik etm eleri icab ed er.
—
3
~
S ırd e ry a bo yu n d a k i O ğ u z â b id eleri ço k tu r v e k â fi d ereced e ol
m a m a k la b era b er artık ta rih î ve arkeolojik tetkike tâb i tu tu lm u şlar
dır. Prof. S. P. T o lsto v , g eçen lerd e yerleşik O ğ u z la r ’ a ait iskân sa h a
ların ı, co ğ ra fy a c ı ld r is î’nin (10 9 9 -116 5 ) m etin lerin e işaret ederek,
hususî b ir tetkik m e v zu u yap m ıştır. Îd risî eserin de: “ O ğ u z şehirleri
ço ktu r, b u n la r ku zeye ve b a tıy a d oğ ru u z a n m a k ta d ır .. . ” 1 d iye y a z
m ak ta d ır. B ilin d iğ i g ib i, S ırd e ry a b o y u n d a , K a z a lin s k y a k ın la rın d a ,
X .* X I . y ü z y ılla r d a “ O ğ u z b eyleri kışlak m erk ezi” 2 o lan, Y a n g ik e n t
şehri h a ra b eleri v a rd ır. K a za ü n s k ile C u sa li ara sın d a ad ın ın O ğ u z
d estanı k a h ra m a n la riy le ço k sıkı b ir m ü n aseb eti olan “ K o rk u d -a ta ” nın d estan î m eza rı b u lu n u yo rd u . B a rç in ’in m ezarın ın y a k ın ın d a b u
lu n a n S ığ n a k ş e h r i3, K â şg a rlı M a h m u d ( ı o 7 3 ) ’ un “ O ğ u z şe h irleri”
arasın da zikredilm iştir.
Y u k a r ıd a adı geçen V . A . K a lla ü r , 1900-1901 y ılla rın d a , Sığn a k ’m gü n eyin e serpilm iş S ırd e ry a b o y u n d a k i ve o n u n b a tısın d a b u
lu n a n kuru ç a y sahilin deki eski şehir h arab elerin i tetkik etm iştir.
“ S ırd e ry a ’ nın eski y a ta ğ ı A rıs nehrinin S ırd e ry a ’ ya akan m ah allin
ü stünden, T u g u l a d ın ı taşıyan ve îçk e-u lm a s kalesinin h arabeleri
b u lu n d u ğ u yerd en a yrılm a k ta ” ve d a h a ileride K ız ıl-k u m ’ a g e çm e k
1 S. P. Tolstov. Goroda guzov (Oğuz şehirleri). Sovetskaya Etnografiya, 1947,
No. 3, s. 55-102.
*
V . V . Barthold. Turkestan v epohu mongolskogo naşestviya (Moğol istilâsı
zamanında Türkistan, . II. SPb., 1900, s. 179. Mukayese için yukarıdaki s. 94 e
bakınız.
3 S. P. Tolstov, gösterilen eser, s. 56.
1
480
V . M. J İR M U N S K İY
tedir. “ H e n ü z m u h a fa za edilm iş
b u lu n a n k u ru y a ta k ” U gu z-jilg ası”
(yan i “ O ğ u z deresi, çu k u ru ” ) ad ım taşım aktadır. “ K a lla u r :
b o y u n c a b ir sıra eski k a le v e
k u rg a n la r
b u lu n m ak ta
b u ça y
o ld u ğ u n u ” 1
yazm ak ta d ır.
K a lla u r d a h a sonra şöyle ilâ v e etm ektedir: “ E lde ettiğim m alû
m a ta g öre, O ğ u z-jilg a sı n eh rin in ku ru ç a y ı S ırd e ry a ’ m n sol sah ilin
d ek i Ç im k e n t k a za sın a b a ğ lı Ç a r d a r m evk iin d en b a şla m a k ta o lu p
U z g e n t’ e k a d a r b u ad ı ta şım a k ta d ır; d a h a a şa ğıd a D a k a is-a ta ’ y a k a
d ar d a D a r y a lık ad m ı a lm a k ta v e d a h a son ra b ir k a ç (3-4) y a ta ğ a b ö
lü n m ek ted ir” 2.
B u ç a y (v ey a k o lla rın d a n b iri), a n laşıla n , d a h a eski d ev irlerd e
B a rç in -d a ry a ism ini taşım aktaym ış. R e h b e ri “ sa y g ıd e ğ e r K ı r g ız ”
(yan i K a z a k ) D a u le t B o şaev’in sö zlerin e göre, K a lla u r , 1900 y ılın d a k i
b ir m ak a lesin d e: “ K ız ıl-k u m ’ d a , y u k a rıd a bah si g eçen Ç irik -k a le
h a ra b elerin in aşağısın daki K a s k a m evkiin d e Y e n i-d a r y a ile birleşen
B a rşin -d a rya adlı d iğ e r b ir ku ru ç a y ın b u lu n d u ğ u n u y a z m a k ta d ır.
B u ç a y b o y u n d a eski U z g e n t v e S ırh -ta m şehri h a ra b e le ri b u lu n
m a k ta d ır” s.
K a lla u r , “ K ır g ız asıllı b ir o rm a n k o ru cu su ” (ya n i K a z a k ) o la n
T e le p b e rg e n C ilk ib a y e v ’ e B a rşin -d a rya b o y u n d a k i S ırh -ta m k u rg a n ı
ile m eza rın ı tetkik etm esini ten b ih etm iştir. B u n u ta k ib e d en d iğ er b ir
m ak a led e b u tetkiklerin n eticeleri b ild irilm iştir: “ K u r g a n h a ra b e le
rin in 400 a d ım d oğ u su n d a eski A san as (Aşnas) şehri h a ra b e leri ta ra
fın d a n K ız ıl-k u m ’ d an 40 ad ım gen işliğin d e o lm a k ü zere kısm en k u m la
ö rtü lm ü ş b ir k u ru ç a y v a r d ır ; b u S ırlı-ta m ’ ın aşağısın d a H iv a a ra z i
sindeki Y e n i- d a r y a ’ y a d oğ ru y ö n elm e k te d ir (Y e rli K ır g ız la r bu nehri
isim len d irm em işlerd ir). K u r g a n ile ku ru ç a y arasın d aki sa h a d a k ü
1
V . K allaur. Drevnıe goroda v Perovskom uezde, razruşennıe Çingiz-hanom
v I2 tg g. Prilojenie k protokolü ot 7 Fevralya 1900 g. (Cengiz-han tarafından I 2 ig
yılında tahribedilen Perovskiy kazasındaki eski şehirler. 7 Şubat 1900 tarihli zabıt
ilâvesidir), s. 10, notlar.
4
V . Kallaur. Drevnie goroda, kreposti i kurganı po r. Sır-dar’e, v vostoçnoy
çasti Perovskogo uezda. Prilojenie k protokolü ot 18 sentyabrya 1901 g. (Perovskiy
kazasının doğu kısmındaki Sırderya boyundaki eski şehir, kale ve kurganlar. 18X I-i9 0 i tarihli zabıt ilâvesidir), s. 75.
a V . Kallaur. O sledah drevnego goroda Djend v nizov’yah Sır-dar’i. Prilo
jenie k protokolü ot 11 sentyabrya 1900 g. (Sırderya mansabmdaki eski Cend şehri
izlerine dair. 11-1900 tarihli zabıt ilâvesidir), s. 83.
S IR D E R Y A B O Y U N D A O Ğ U Z L A R A D A İR İZ L E R
48ı
çü k ka n a lla rı h avi m ey d a n cık la r g ö rü lm ek ted ir. D e n ile b ilir ki bu m ey
d a n cık la r ev velce d ikili a ğ a ç la r v e b a h çeler tara fın d an işgal ed ilm iş
tir ” . “ K ır g ız B o şaev’ in d ed iğin e g öre, b u ku ru n e h ir y a ta ğ ın ın adı
B a rşin -d a rya ’ d ır” 1.
K a lla u r , b u m alû m atı ö n cek iy le birleştirerek, O ğ u z-jilg a sı, D a ry a lık ve B a rşin -d a rya a d iy le m a r u f üç ırm a k ad ın ın c o ğ r a fî m ü n asebe
tini şu şekilde b elirtm eğe ça lışm a k ta d ır: “ Eski C e n d şehrinin eserleriyle
S ırh -ta m k u rg a n ın a d a ir h a b erlerin d e K ız ıl-k u m ’d a o lu p “ Barşind a r y a ” adını taşıyan v e eski U z g e n t v e Sırh -tam şehirleri h a ra b e le
rinin b u lu n d u ğ u b ir ku ru ç a y d a n b a h sed ilm ek ted ir. K u r u ç a y (yani
D a r y a lık )’ın S ırh -ta m ’ m b u lu n d u ğ u U z g e n t’in aşağısında Barşind a ry a adın ı taşıdığım tah m in etm ek ica b e d e r; belki d e d a h a önceleri
O ğ u z-jilg a sı, b o y d a n b o y a B a rşin -d a rya ism ini taşım a k tay d ı. K a y
m ak a m ın o d a sın d a Ç im k e n t k a za sın a a it S ird e ry a ’n ın sol sah ilin in
to p o g ra fik h aritasın ı g ö rd ü m . D a h a neşredilm em iş o la n bu h a ritad a ,
sah illerin d e şehir ve k a le h a ra b eleri b u lu n a n bu ku ru ça y , O ğ u z-sa y
(yan i O ğ u z deresi, çu ku ru ) adını taşım aktayd ı. D e m ek o lu y o r ki, bu
eski ç a y v e y a k a n a lın m e v cu d iye ti z a m a n ın d a , su ları çokm uş v e çok
u zu n bir sah a b o y u n ca a k m a k ta o lu p sah illerin d e pek ço k sayıd a
yerieşik h a lk ıy la in k işa f etm iş b ir zira a ti va rm ış” 2.
“ O ğ u z -s a y ” kelim esine K a lla u r , şu k a y d ı ilâ v e e tm ek ted ir:
“ A c a b a b u ç a y ism ini, eskiden b u ra d a b u lu n a n T ü r k O ğ u z b o y u n d a n
alm ış o lm a sın ?” 3. İleri sü rü len d elillerin ışığın d a K a lla u r ’ un bu tah
m inin d oğ ru o ld u ğu n u k a b u l etm ek ica b ed er. H er n e k ad a r “ O ğ u z ”
kelim esinin “ b o ğ a ” m ân asını taşıyan b ir cins ism i o larak (d o lay ısıy la
b u n eh rin “ b o ğ a ç u k u ru ” , “ ö k ü z deresi” v. s. g ib i y erli m â n a taşım ası
1 V . K allaur. Razvalinı Sırlı-tam v Perovskom uezde. Prilojenie k protokolü
ot 19 marta 1901 g. (Perovskiy kazasındaki Sırh-tam harabeleri. 19 M art 1901 ta
rihli zabıt ilâvesidir), s. 15-16. Sırlı -tam harabelerini 1946 Ekim’inde Prof. S. P.
Tolstov ziyaret etmiş, fakat Barşin-darya isminden bahsetmeyip yalnız Yeni-darya’yı zikretmiştir (S. P. Tolstov. Po sledam drevnehorezmiyskoy tsivilizatsii (Eski
Harizm medeniyeti peşinde). İzd. AN SSSR , 1946, s. 56-58).
2 O b Oguz-djılgası sr. takje: A. I. Kastan’e, Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskogo kraya (Oguz-jılgası kelimesini mukayese için Bk. A. , Kasten’e. Kırgız
istepleri ve Orenburg bölgesinin harabeleri), s. 1207 ve 209-210.
3 V . Kallaur. Drevnie goroda, kreposti i kurganı po r. Sır-dar’e v vostoçnoy
çasti Perovskogo uezda. Prilojenie k protokolü ot t8 sentyabrya 1901 g. (Perovskiy
kazasının doğu kısmındaki Sırderya boyundaki eski şehir, kale ve kurganlar. 18IX -ıg o ı tarihli zabıt ilâvesidir), s. 76.
1
Belitten C. X X V , F , 31
V . M. J ÎR M U N S K ÎY
482
d a m ü m kü n d ü r) v e
“ b a rçin ” in d e
k ad ife m ân asın d a
ku llan ılm ış
olm ası m ü m k ü n ise de, b u m a h a ld e b ir sıra O ğ u z isim v e h â tıra la rı
n ın m evcu d iye ti, O ğ u z h a lk ı v e o n u n d estan î k a h ra m an ı B a rçin -h atun m eza rın ın y u k a rıd a zik red ild iğ i v e çh ile, B a rşin -d a rya y a k ın la rın
d a bu lu n m ası b u n u n b â riz d elillerin i teşkil etm ektedir.
B elki d e halen S ırd e ry a ’nın ku ru y a ta ğ ı o la n b u a yn ı yerd e
C e n g iz -H a n ’ ın oğlu
C u ç i’ nin k o m u ta ettiğ i o rd u ta ra fın d a n
1220
y ılın d a tah rib ed ilen B a rçın h k en t b u lu n m a k ta y d ı. C u v e y n î, C u ç i’ nin
seferinin seyri h a k k ın d a şu m a lû m a tı ve rm ek ted ir: S a ğ a n a k (Sıgn a k )’ı tah rib ettik ten son ra C u ç i’ nin k u vv etle ri, U z g e n t’ e sonra d a
B a rçın h k en t, A şnas v e C e n d ’e y ö n e liy o r la r 1. Bu h a b er y u k a rıd a a d ı
geçen B a rçm lık en t’in m evkii h a k k ın d a ileri sürülen tah m in i tam am iyle teyid etm ekted ir. K a lla u r , şöyle y a z m a k ta d ır : “ E ğ e r kuru ç a y ın
U z g e n t’ ten S ırlı-ta m ’ a v e d a h a ileriye k a d a r o la n kısm ının eski “ B arşin -d a ry a ”
(“ B a rç in -d a ry a ” ) ism ini taşıdığı fik rin i ileri sürersek, o
h a ld e a yn ı adı taşıyan B a rçın lık e n t’ in B a rşin -d arya b o y u n d a b u lu n
m ası ic a b e d e r” *.
A rk e o lo g P. L e r h 3 ile V . V . B a r th o ld 4 B a rçın h k en t şehri h a k
kın d a ta rih î k a y n a k teşkil ed ecek d eliller to p lam ışlard ır. Şeh rin adı
“ B a rçın h k en t” o lu p kısaltılm ış şekli B a rçk en t v e y a B a rçin k en t, C u ç i’
n in b astırd ığı p a ra la rd a : “ B a rç in ” , Ç in tran skrip siyo n u n d a “ B a-erçi-li-h a n ” v e y a “ B a -er-çjen ” o la ra k zikred ilm iştir. E rm e n i tarihçisi
H a n d za tslı K ira k o s ’u n E rm eni K ır a lı H e tu m ’ un M o ğ o l h an ın ın k a
ra rg â h ın a gitm esin e a it h ikâyesin d e, b u şehrin ism i “ P a rç in ” o la rak
geçm ekted ir.
P la n o K a rp in i ve y o l arkad aşı ra h ib B en ed ik t 1245 y ılın d a , M o
ğ o listan ’ a g id erken , b u n d a n az evvelk i M o ğ o l âfetin d en d a h a h en üz
kalkın am am ış o lan S ırd e ry a b o y u n d a k i h a ra p şeh irlerd en geçm işler
dir. “ B u m em lek ette b iz, çok sa y ıd a tah rib ed ilm iş şehir, yık ılm ış k ale
v e m ah ved ilm iş m eskûn y erler b u ld u k . B u b ö lg ed e ism i b izce b ilin
1 V . V . Barthold. Turkestan v epohu mongol’skogo naşestviya (Moğol istilâsı
devrinde Türkistan), k. II. SPb., 1900, s. 446-447. C uçi’nin sefer tarihi (1219 yerine)
1220 yılı olarak Barthold tarafından düzeltilmiştir (aynı yer, s. 447).
3 V . Kallaur, Drevnic goroda. Prilojenie k protokolü ot >8 sentyabrya 1901
g. ‘(Eski şehirler. ı8 -IX -ıgo ı tarihli zabıt ilâvesidir).
3 P. Lerh, Arheologiçeskaya poezdka v Turkestanskiy kray v 1863 g. (1863
yılında Türkistan memleketine arkeolojik bir seyahat). SPb. 1870, s. 7-11.
4 V . Barthold, Turkestan, k. II, s. 180-181, 406, 446, 450.
S IR D E R Y A B O Y U N D A O Ğ U Z L A R A D A İR İZ L E R
483
m eyen (S ırd erya) b ü y ü k b ir n eh ir v a r ; b u n u n sah illerin d e “J a n c k in t”
(“ Y a n k e n t” ), “ B a rc h in ” (“ B a rç in ” ) ve “ O rn a s ” adlı şeh irler o ld u ğu
g ib i, d a h a isim lerin i b ilm e d iğ im iz b irçok şeh irler v a r ” . S e y y a h , baş
ka b ir yerd e y u k a n d a a d ı geçen ve b u ra d a “ B a rc h im ” 1 o la ra k zik re t
tiği şehir h a lk ın ın , M o ğ o lla ra karşı y a p tığ ı k a h ra m a n ca m u kavem etin i
a n la tm a k ta d ır.
A y n ı b ö lg ed e o ld u k la rı tespit ed ilen v e belki de O ğ u z la r ’ın ta ri
h iyle ilg ili o la b ilecek d a h a b irkaç c o ğ r a fî isim den bah sed elim . M eselâ
b u n la rd a n biri, K a lla u r ’ un “ G ış-k a la ” y an i “ T a ş (T u ğ la ) k a le ” 2
şeklin de tefsir ettiği v e fa k a t “ K ız - k a la ”
(K ız-k alesi) o la ra k d ah a
ik n a ed ici b ir ta rzd a iza h ed ileb ilen k a le ism idir. M a lû m o ld u ğ u ü ze
re, b u cins y e r a d la rı T ü r k k a v im le riy le m eskûn sa h a la rd a ço k y a y
g ın d ır ve a d ı geçen m isal, belki de, E b u lg a z i’ nin k a h ra m an k ız B arç in ’e a tfettiğ i “ O ğ u z b o y u n d a b ey lik süren k ızla r” a d a ir h â tıran ın ,
m a d d î ta sa v v u ra u yg u n b ir aksini teşkil etm ek ted ir. K e z a S ırd e ry a
ile O ğ u z - jilg a s ı; K a lla u r ’ un h a ritasın d a k a yd ed ilen K e lin -tü b e ile
K e lin -a rık (kelin- “ g e n ç k a d ın ” , “ gelin , yen g e” ) arasın da b ir karşı
laştırm a y a p ıla b ilir. Bu bölged eki U zk e n t şehir a d ın ın O ğ u z -k e n t’ in
kısaltılm ış bir şekli olm ası m üm kün d eğil m id ir?
S ırd e ry a b o y u n d a k i O ğ u z la r ’ a a it b u ve b u n a b en zer d a h a h en üz
k a yd ed ilm em iş izler, tarih çi, arkeolog, folklor ve e tn o g ra fy a araştırı
cıla rın ın istik b a ld e m ü ştereken ele a la ra k ko n tro l ve tetkik etm eleri
ica b ed en b ir m evzu d u r.
1 loann de Plano Karpini, Istoriya mongolov (Moğolların tarihi). A. t.
M alein’in tercümesi, SPb., 1911, s. 51.
3
V . Kallaur, Drevnıe goroda v Perovskom uezde, razruşenme Çingiz-hanom
v 1219 g. Prilojenie k protokolü ot 17 fevralya 1900 g. (Cengizhan tarafından 1219
da tahribedilen Perovskiy kazasındaki eski şehirler. 17 Şubat 1900 tarihli zabıt ilâ
vesidir), s. 16.

Download Report