T.C. MİLLÎ SAVUNMA BAKANLIĞI HARİTA GENEL KOMUTANLIĞI HARİTA YÜKSEK TEKNİK OKULU ANKARA GENEL KARTOĞRAFYA DERS NOTLARI Müh.Bnb.Abdulvahit TORUN ANKARA 2006 BÖLÜM 1: Giriş “Coğrafyacılar haritalar üzerinde ve haritalar vasıtasıyla düşünürler, haritalama yeteneğindeki gelişmeler, dünya hakkında düşünme şeklimizi değiştirecektir." Ron Abler (1987), Annals of the Association of American Geographers “Coğrafik Bilgi”, Coğrafik: Yerin yüzeyi ya da yakın yüzeyi ile ilgili Coğrafik Bilgi: <x,z> , x konum (mekan ve zaman) ve z genel bir özellik (nüfus, ölçü, insan, ekonomi vb) Coğrafik bilginin yoğunluğunu mekansal bağımlılık dikkate alınarak azaltmak Michael Goodchild, 1999, “Challenges in Geographic Information Science” 1 “Kartografya”, Harita yapımının bütün yanları ile ilgili teori ve uygulamadır Harita merkezde yer alır: -Harita yapımı -Eğitimi -Harita serilerinin oluşturulması ve korunması -Haritacılık tarihi, tarihi haritacılık vb. 1 “Harita”, “semboller bütünü” “yerin tümü ya da bir bölümünün temsili” “coğrafyanın grafik gösterimi” Hava fotografları, uydu görüntüleri Kafamızdaki harita (mental map) Sanal harita (virtual maps) 2 3 4 University of California Santa Barbara Web sitesi 5 Abdulvahit Torun, Genel Kartografya, 2006 6 7 8 9 Bilgi ve İletişim Yazılı(Literacy) Sesli (Articulacy) Sayı(Numeracy) Grafik(Graphicacy) Maps 10 Haritaların Temel Özellikleri • Tüm haritalar iki esas unsurla ilgilidir – Konum ve özellik (öznitelik) • Tüm haritalar gerçek (dünyanın) indirgenmesidir – Ölçek • Tüm haritalar mekanın (dünya) dönüşümüdür – Harita projeksiyonları ve koordinat sistemleri • Tüm haritalar gerçeğin soyutlanmasıdır – Genelleştirme ve ilgili konular • Tüm haritalar işaret ve sembol kullanırlar – Kartografik sembolleştirme 11 Haritaların Amaçları • Harita kullanım amacı ve kullanıcın beklentileir doğrultusnda şekillenir • Haritanın işlevleri – – – – – Coğrafik veri deposu Seyrüsefer ve harekata yardımcı Analiz, ölçme ve hesaplamaya yardımcı Geleceğe dönük tahmin ve trendlerin belirlenmesi için büyük çaplı tarihsel ve istatistiki bilginin özeti Başka türlü görünmeyecek olanın görüntülenmesi 12 Kartografyanın temel ödevi • Coğrafi verinin grafik yöntem ile iletişimini gerçekleştirmek – – – Grafik tasarımcı ressamın temel amacı: güzellik, estetik Ölçmeci, jeodezicinin temel amacı: doğruluk Kartografın temel amacı:coğrafi verinin doğru ve estetik olarak iletişimi 13 Kartografik Temsil Abartma Okuma Sınıflandırma Seçim Haritalama Etkin Harita Harita kullanımı Basitleştirme Sembolleştirme Değerlendirme 14 Analiz Harita Okuma ve Analiz Dönüşüm 1 Veri Dönüşüm 2 Kartograf Dönüşüm 3 Harita Bilginin kullanıcıya aktarılırken dönüşümü (İnsan) 15 Kullanıcı Bilgi Dönüşümü Dönüşüm 1 Coğafik çevre Dönüşüm 2 Ölçülen (algılanan ) coğ. bilgi Nüfus Ölçme, GPS Uzaktan algılama Derleme Dönüşüm 3 Harit Seçme Sınıflandırma Basitleştirme Abartma Sembolleştirme Bilgi dönüşümü (işlem) 16 Harita görüntüs Okuma Analiz Değerlendirme Kartografyanın Çerçevesi Harita Yapan Veri Harit a Harita Okuyan 17 Kartografın bilmesi gereken konular Algı Bilimleri Yer (çevre) bilimleri Diğer haritacılık bilimleri Kartografya 18 İyi bir Kartograf (harita yapan) • • • • • • • Entelektüel onur Çok titiz doğa, Sabır Oranlama sezgisi Temiz çalışma Oldukça estetiğe yatkın Hata düzeltme (temizleme) yeteneğinde 19 Trend (Gelecek) • Kartografik iletişimden, kartografik temsil gösterime • • Gösterim: harita tasarımı (iletişim) Keşif: harita kullanımı (göresel dil) • • • Görüntüleme (görselleştirme)visualization is..... oxford sözlük: göze görünür hale getirme Kartografik görüntüleme: mekansal veriyi görünür ve anlaşılır hale getirme Nasıl: modern teknoloji Gerçek zamanlı etkileşimli • • • • 20 Mekansal veri işleme 21 Kartografik veri işleme 22 Keşfetme 23 24 Yeni Teknikler 25 BÖLÜM 2: Temel Jeodezi: Yer-Harita ilişkisi S. Hangisi daha zekidir; enlem, boylam? C. Boylam, çünkü skalası (IQ ?)360 derecedir. 26 Ders Hedefi • Kartografik işlemlerin temel adımlarını anlamak • Yerin gerçek yüzeyinin temsili olan üç yaklaşık yüzeyin kartografya ile olan ilişkisini anlamak – – – Elipsoid Jeoid Küre (Sphere) 27 Bilgi Dönüşümü Dönüşüm 1 Coğafik çevre Dönüşüm 2 Ölçülen (algılanan ) coğ. bilgi Nüfus Ölçme, GPS Uzaktan algılama Derleme Dönüşüm 3 Harit Seçme Sınıflandırma Basitleştirme Abartma Sembolleştirme Bilgi dönüşümü (işlem) 28 Harita görüntüs Okuma Analiz Değerlendirme Kartografik İşlem Adımları • Haritalanacak detayların (çevre) seçimi • Detayların konumlarının düz bir satıha (harita) aktarması – – – Detayların 2D or 3D konumlarının yer üzerinde belirlenmesi Bunların elipsoide (küreye) aktarılması Elipsoidal koordinatların harita projeksiyonu yoluyla düzlem harita üzerine aktarılması • Detaylar için uygun kartografik sembollerin seçilmesi 29 Küre: Yer • Yer genel olarak küre şeklindedir • 250 İ.Ö. , ilk küresel hesabı Eratosthones yaptı – – Yerin çevresi (Erastothenes): 25,000 mil Yerin çevresi (WGS 84): 24,875.1 mil • Yaklaşık (Authalic) sphere : Elipsoid (yer yüzeyine eşit kabul edilen) ile aynı yüzey alanına sahip küre 30 Ellipsoidal Earth • The shape of the ellipsoid is determined by the relative lengths of its semimajor and semiminor axes North pole Semimajor axis is the equatorial radius Semiminor axis is polar radius and is parallel to the rotational axis of the earth Semiminor axis Semimajor axis Rotation 31 Equator Yer : Elipsoid • Yatay kontrol ağları için kullanılan elipsoidler – – – – Clarke 1866 (ABD) Hayford, INT 1909, INT 1924 (Anrupa) GRS (Geodetic Reference System) 80 WGS (World Geodetic System) 84 32 Elipsoidler Referans elipsoidler ve kullanıldığı bölgeler Ellipsoid Airy Australian Bessel Clarke Clarke Everest GRS International Krassovsky WGS Date Equatorial radius 1830 3962,65 1969 3962,93 1841 3962,46 1866 3962,96 1880 3962,99 1830 3962,38 1980 3962,94 1924 3962,07 1940 3962,98 1972 3962,92 Polar radius 3949,32 3949,64 3949,21 3949,53 3949,48 3949,21 3949,65 3949,73 3949,7 3949,62 Polar flattening 1/299.32 1/298.25 1/299.15 1/294.98 1/293.46 1/300.80 1/298.25 1/297.00 1/298.30 1/298.26 33 Where its used Great Britian Australia, South America China, Korea, Japan North America, Central America, Greenland Much of Africa India, Southeast Asia, Indonesia Newly adopted for North America Europe, Indivisual states in South America Russia NASA, US DOD, oil companies, Russia Yer : Jeoid • Gravite poansiyel yüzeyi ortalama deniz seviyesi ile aynı olan yüzey • Kabuk yoğunluğu ve topografyadan dolayı yaklaşık 100 m farklılıklar vardır – – En yüksek jeoid yüksekliğ: 75 m (Yeni Gine) En düşük jeoid yüksekliğ: 104 m (Hindistan güneyi) 34 Jeodezi • Yer yüzeyi, potansiyel alanını belirlemek • Ölçme: yer yüzeyini ölçmek (lokal ve düzlem geometri dahil) • Jeoid ve Elipsoid ile referans yüzeyi,düşey ve yatay kontrol sistemi, koordinat sistemi tanımlanmaktadır. 35 Yaklaşık Yer Tanımlarının Kartografyada Kullanımı • Küçük ölçekli haritalar – Yaklaşık (authalic) kür • Büyük ölçekli haritalar – Elipsoid • Ölçme – – Jeoid Yatay konumlar elipsoid üzerinde (harita projeksiyonu) • Yükseklikler – Ortalama deniz yüzeyi (jeoid) 36 Elipsoid/Jeoid/Yer yüzeyi X 70 m 77 m Earth’s surface Ellipsoid Geoid 37 Referans Yüzeylerin Kullanılması Ye r Referans Elipsoid Jeoid Jeodezik ve astronomik koordinatlar (ölçme) Yükseklik içim datum Düzlem Matematik dönüşüm Başka projeksiyonlar Matematik dönüşüm Düzlem harita 38 Yaklaşık(Authalic) (referans) Küre Standard küre 39 BÖLÜM 4: Kartografik Tasarım Harita üzerinde neden hiç paralel çizilmemişti? Kartograf harita üzerinde enlem bulamadığından. 40 Ders Hedefi • Harita tasarımının amacını anlamak • Grafil iletişim ve harita tasarım presnsiplerini anlamak • Harita tasarımı üzerindeki kontrolleri anlamak 41 Harita tasarımının amacı • Haritanın amacını taşıyan bir çevre görüntüsü yaratmak – – İlk hedef: kullanılan işaretlere (nokta, çizgi, alan) anlam vermek İkinci hedef: işaretleri düzenleyerek okuyucunun mesajı almasını sağlamak 42 Harita tasarımının amacı • • Genel referans haritaları ile tematik haritaların tasarımı farklıdır Genel referans haritaları – – – – • Çeşitli bilgileri birlikte göstermek Asıl amaç okunurluk (legibility) ve grafik zıtlık (contrast- kontrast) Hiçbir işarete (bilgiye) görsel vurgu yapılmamalıdır Okuyucu kendi dikkati sayesinde temaları ayırır ve dereclendirir Tematik Haritalar – – – Coğrafik bir dağılımın gösterilmesi İşaretlerin gösterimindeki farklılıklar (çeşitlilik) genel dağılımı gösterir Gösterim referans harita ile desteklenmelidir. 43 Harita tasarımının amacı • Nesnel amaç – – Veri, grafik, veritabanı, web sitesi vb. Harita üzerinde ne, kimin için, nasıl, neden • Etkinlik amacı – – Genel ‘his’ Ör.: eski, çağdaş, veri zengin, sade, basit, renkli, güzel 44 Harita tasarım aşamaları • İlk aşama: Harita türü, mekansal format (boyut, şekil), çıktı (layout), veri, teknik, grafik olanaklar vb. • İkinci aşama: Semboller, sembolleme, sınıf sayısı ve aralığı, renk, tipografi belirlenir • Üçüncü aşama: haritanın detaylı tasarımı, prototipi hazırlamak – – Sayısal: karma model (el ile ya da otomatik) Klasik: iş akışı, en kısa yol 45 Grafik Tasarımın Prensipleri • • • • Okunurluk Görsel zıtlık Figür(nesne)-altlık yapılandırması Hiyerarşik yapılandırması – – – Derinliğine, Üç boyutlu(stereogrammic) Sıralı (extensional) Alt bölümleme (subdivisional) 46 Okunurluk(Legibility) • Sembolü tanıma ve ayırt etme • Görünürlük (görme yeteneği değil) • Okunurluk ve boyut – 1 dk süpürülen yay (doğru) (1/60*3.14/180)*30cm ~ 0.1 mm (50 cm ~ 0.15mm) • Aşinalık okunurluğun başka bir boyutudur – Tanıdık semboller daha kolay tanınır 47 Görsel Zıtlık/Kontrast (Visual Contrast) • Sembolün altlık ve komşu sembollerle kontrastı • kesin sınırlı, temiz, keskin • Karmaşık semboller için fazla kontrast • Basit semboller için az kontrast • İki sembolden birini değiştirme, her ikisini değil • Birden çok araç kullanarak kontrast artırılabilir (maliyet: renk, yeni ek verilerin gösterimi araç kalmaması) 48 Figür-altlık yapılandırması • Grafik gösterimde bakar bakmaz (spontaneous) görsel yapılandırma iki kontrast izlenim (figür/altlık) edinilmesi – – Figür : arka planın önünde ya da üzerinde görünür Altlık: figür altındaki daha belirsiz, şekli vurgulanmamış altlık 49 Figür-altlık yapılandırması • Figür-altlık algısını vurgulayan görsel uyarıcılar – – – – – – – Farklılık: figür ve altlık için farklı semboller/renkler, figür homojen Kapalı formlar: bütünlük, figür, küçük alanlar figür Aşinalık: görsel aşinalık figür, alışılmadık bir alanı daha fazla araçla tanıtmak gerekebilir (Kıbrıs, Almanya, İtalya) Renk değeri (Lightness) : koyu yerler figür (s 326, F.18.6.D açık olan figür ?) Kalın kontur: figür-altlık ayrımı, süreklilik (kısa kesiklikler) (s 326, F.18.6) Detaylılık/ayrıntı: figürü vurgular (ör. ada) Boyut: küçük~figür; büyük~altlık 50 Figür-altlık yapılandırması Farklılık: figür ve altlık için farklı semboller/renkler, figür homojen Görsel farklılıklar figür altlık ayırmaya yarar 51 52 Hiyerarşik yapılandırma - Figür altlık) Haritada derinlik hissi verir Figür-altlık 53 Figür-altlık yapılandırması Kapalı formlar: bütünlük, figür, küçük alanlar figür 54 Figür-altlık yapılandırması Aşinalık: görsel aşinalık figür, alışılmadık bir alanı daha fazla araçla tanıtmak gerekebilir (Kıbrıs, Almanya, İtalya) 55 Figür-altlık yapılandırması Renk değeri (Lightness) : koyu yerler figür (s 326, F.18.6.D açık olan figür ?) 56 57 Figür-altlık yapılandırması Renk (Hue) ve gölge: yoğun/doygun renkler figür Gölgeli varlıklar figür 58 Figür-altlık yapılandırması Kalın kontur: figür-altlık ayrımı, süreklilik (kısa kesiklikler) (s 326, F.18.6) 59 Figür-altlık yapılandırması Sürekli Kontur, araya girme, üst üste gelme: sürekli ve sınırları (kontur) belirli olanlar figür 60 Figür-altlık yapılandırması Detaylılık/ayrıntı: figürü vurgular (ör. ada) 61 Figür-altlık yapılandırması Birbirine yakınlık: yakın varlıkların grubu figürü vurgular 62 Figür-altlık yapılandırması Birbirine benzerlik : benzer varlıkların grubu figürü vurgular 63 Figür-altlık yapılandırması Boyut: küçük~figür; büyük~altlık 64 Yüzey Tasarımı (Yatay yapılandırma) Tanıtıcı/içerik bilgilerinin seçimi ve yerleştirilmesi Yöneltme, kuzey, gratikül, grid Görsel denge (Balance) : denge hali, durgun hale gelmiş bir haritadan bir ögeyi oynatınca denge bozulur Bakış merkezi (Focus): orta noktanın (gravite merkezi) üstü İç düzen (tasarım): harita elemanlarının birbirine göre konumu, okuyucu üzerindeki baskıyı azaltır 65 Görsel denge • Dengedeki yüzey : – Açık/koyu, küçük/büyük, uzun/kısa, iç/dış dengesine sahip olmalıdır • Aşağıdakilere bağlı olarak – – – Harita elemanlarının göreli konum ve Görsel önemine göre Her bir elemanın görsel ağırlığı belirlenir 66 67 Görsel denge • Dengedeki yüzey : – Açık/koyu, küçük/büyük, uzun/kısa, iç/dış dengesine sahip olmalıdır • Aşağıdakilere bağlı olarak – – – Harita elemanlarının göreli konum ve Görsel önemine göre Her bir elemanın görsel ağırlığı belirlenir 68 69 Görsel denge köt ü 3:5 oranı hizalama Kenar bilgiler 70 iyi Hiyerarşik Yapılandırma • Karmaşık dünya, harita iç yapısı sayesinde başarılı aktarılabilir • Yapılandırma göreli önemi gösterir • Dikkate değer özellikler benzerlik, farklılık ve ilişkilerle ayrıştırılır • Varlıklar görsel kademeleme yapılır 71 Derinliğine/kademeli (Stereogrammic) hiyerarşik yapılandırma • • • • • Varlık sınıfları farklı kademededir Varlıklar göreli önem derecesine göre sıralanır Dikkat en üstteki vurgulanmak istenen bilgiye çekilir Genel ref. Haritalarda kaçınılır İlk sıradaki bilgiler (katman) figür, diğerleri altlık – – Genel ref. Haritalarda kaçınılır Tematik haritalarda: tasarımda gerçekleştirilirthematic maps • • – – Derinlik hissi Görsel değişkenlerden:boyut, değer, renk Ör: s 328, F18.7: alttan üste doğru sırala Ör: F 18.8: katmanların slattan üste doğru sıralanması 72 Sıralı Hiyerarşik Yapılandırma • Varlıkların derecelendirilmesi – – – Sıralı sembolleme, sıralı veri Ör: yol derecelerine göre çizgiler (s329 F.18.9) Ör: nüfusa göre şehirler • Amaç göreli önemi vurgulamak – Görse değişkenler • • • • Boyut değer doku renk 73 Alt bölümleme (Subdivisional) hiyerarşik yapılandırma • Genellikle alan veriler • Nominal ya da kategorik+ (sıralı, aralık, oransal) • Alanların sınıf ve alt sınıflara ayrılması – – Göresel değişkenler: renk, değer, doku, yöneltme Her ülke ayrı renk, ülke idari birimleri rengin değerleri armonisi • Görsel kontrastın kullanılması (ve benzerlik) • Temel kategoriler homojen, ancak alt sınıflar kontrastlı 74 75 BÖLÜM 5: Harita Derleme 76 Hedefler • Harita derlemeyi anlamak • Analog ve sayısal harita veri kaynakları arasındaki farkı anlamak • Harita derleme üzerindeki kontrolleri anlamak 77 Analog – Sayısal veri kaynakları • • • • Kısaca : kağıt haritalar- sayısal haritalar Haritalar temel kaynaktır Haritalar veriyi sunduğu gibi depolar da Değişik harita formatları: – – – – – Standart geleneksel haritalar (topografik) Görüntü haritalar veritabanları Kafamızdaki harita Sanal harita 78 Harita derleme üzerindeki kontroller • • • • • • • • • • • Amaç: nesnel amaç (veri, yöntem), etkinlik amacı (bütün olarak görüntü) Gerçek Durum: varlıkların karmaşıklığı, vurgulanmak istenen varlığın harita ortasına gelmemesi, su parkları ile mavi deniz arasında istenmeyen ilişki oluşması Veri ve metaverinin : erişilirliği, alınabilirliği, kullanılılabilirliği Ölçek: farklı ölçekli verilerin bütünleştirilmesi Okuyucu: sembollere aşinalık, acemi kullanıcılar resimsel, usta kullanıcılar soyut ancak çok bilgi Kullanma mekanı: karanlık, pilot, araba, tank Doğruluk, duyarlık, güncellik Sınıflandırma: basşka amaç için derlenmiş verilerin kullanımı, harita dönüşümleri, çıkarımlar Veri formatı (analog, sayısal), veri modeli (standart, kurumsal standart) Veri kaynağının güvenilirliği (haritacılık kurumları, bilimsel amaçlı veriler) Teknik kısıtlamalar: yazılım, donanım, ölçülürlük 79 Harita derlemeyi etkilemeyebilen kontroller • Farklı kaynaklı veriler • Farklı formatlı veriler • Farklı referans sistemi ( ve datum), projeksiyonlu • Farklı periyotlu • Farklı mekansal uzanımlı • Farklı doğruluk, duyarlıklı, tematik ayırma 80 Sayısal harita derleme • Var olan kaynakların kullanılması – Açık, kısıtlı kaynaklardan veri indirme • – Yazılımlarla gelen • – ArcGIS ? Katma değer Format dönüşümü • • Web, ftp siteleri, medya (CD, DVD) Görüntü, veri tabanı, text dosya, SAR, LIDAR, nokta kümeleri Yeni veri toplama ve yapılandırma – sayısallaştırma • – Raster/grid dönüştürme • – Masa, ekran, tarama/vektöre dönüştürme Analiz (istatistik, sınıflandırma, kümeleme) SAR, LIDAR, nokta kümeleri • Analiz (istatistik, sınıflandırma, kümeleme) 81 Temel Haritada olan bilgiler • • • • • • • • ulaşım İdari sınırlar hidrografya hipsografya Arazi/yükseklik modeli Kadastral Ortofoto Görüntü haritalar 82 83 84 Harita üzerindeki elemanlar • • Ana bünye, grafik, temel harita Tematik katmanlar • • • • • • • • Kenar Bilgileri Başlık, seri, üreten, yıl vb. Özel işaretler Ekleme (inset) bölümler Ölçek, yön, pusula yönü Datum, referans, dönüşüm Kısa işlem sırası (lineage) Veri kaynağı, sahibi, kullanım hakkı Others 85 BÖLÜM 6: Sembolleştirme 86 Hedefler • Kartografik Sembolleme İşlem Adımlarını anlamak • Varlıkların mekansal boyutları ve bunların gösterimini belirlemeyi anlamak • Ölçme seviyelerini anlamak • Görsel değişkenleri anlamak • Mekanik sembol tasarımı ve görüntülemeyi anlamak 87 Kartografik sembolleme • Kartografik sembollemenin temeli “grafik sembol seçiminin sistematik (meaknik) bir yaklaşımla yapılıp haritada kullanılması…” • Semboller grafik işaret olarak uygulanır: – – Mekansal yapı (yol, bina, orman, gelir, dil vb ile ilintili) Nokta, çizgi, alan, hacim, animasyon, multimedya 88 Sembol seçme işlemi • Sembol seçmenin temel işlemleri – – Varlıkların gerçek dünyadaki uzanımları (soyutlama: nokta, çizgi, alan, hacim) Grafik işaretler • – Ölçme seviyesi • • – Nokta, çizgi, alan, yüzey, hacim Varlığı tanımlayan her veri için Varlık hakkındaki diğer temsil edilecek bilgiler için (öz nitelik) Görsel değişkenler • • • Farklı grafik işaretler için Farklı mekansal varlıklar için Ve farklı ölçme seviyesi için 89 Varlıkların mekansal dağılımı ve uzanımı • Nokta dağılımlar • Doğrusal ağlar • Alansal dağılımlar – – homojen sürekli • ve – – yüzey hacim 90 91 Ölçme seviyeleri (4 seviye) • Nitel (Qualitative) – 1. kategorik (Nominal) • Nicel (Quantitative) – – – 2. sıralı (Ordinal) 3. aralık (Interval) 4. oransal (Ratio) 92 “Coğrafik Bilgi”, Coğrafik: Yerin yüzeyi ya da yakın yüzeyi ile ilgili Coğrafik Bilgi: <x,z> , x konum (mekan ve zaman) ve z genel bir özellik (nüfus, ölçü, insan, ekonomi vb) Coğrafik bilginin yoğunluğunu mekansal bağımlılık dikkate alınarak azaltmak Michael Goodchild, 1999, “Challenges in Geographic Information Science” 93 “Coğrafik Bilgi”, Boyut Nokta (point) (zero-dimensional/zero cell) Çizgi(line) (one-dimensional/one cell) Alan (area) (two-dimensional/two cell) Hacim (volume) (three-dimensional/three cell) Zaman-mekan (spatio-temoporal) (space-time) (fourdimensional) Nokta : şehir, bina Çizgi: yol, ırmak Alan : deniz, şehir, bina Hacim: bina, bulut, deniz Zaman-mekan: dalga, rüzgar, otomobil 94 Coğrafi Fenomenlerin ölçülmesi Kesikli (Discrete) feonomen Ölçümler arası aralıklı ise Örnek: bina, yol Sürekli(Continuous)Fenomen Ölçüler sürekli ise, herhangi bir komşuluğunda başka bair ölçü var ise Örnek: Yükseklik, sıcaklık 95 Görsel değişkenler • Temel görsel değişkenler – – – – – – • İkincil Görsel Değişkenler Şekil (form)(Shape) Boyut (Size) Renk (Hue) Değer(Value) Doku (texture) Yöneltme(Orientation) – – – 96 Tekrarlılık, düzen, tertip (Pattern arrangement) Tertip (yöneltme)(Pattern orientation Doygunluk (Chroma) Görsel değişkenler Nokta Çizgi Alan Şekil Boyut 97 Görsel değişkenler Nokta Çizgi Alan Renk(Hue) Değer Doku 98 Görsel değişkenler Point Line Area Yönlendirme Düzenleme (Arrangement) Doygunluk (Saturation, chroma) 99 Değişkenlerin doğru kullanımı • Nitel ve Nicel değişkenler için kullanım • Görsel değişkenlerin etkin kullanımı 100 101 Coğrafi Fenomenlerin ölçülmesi Kesikli (Discrete) feonomen Ölçümler arası aralıklı ise Örnek: bina, yol Sürekli(Continuous)Fenomen Ölçüler sürekli ise, herhangi bir komşuluğunda başka bair ölçü var ise Örnek: Yükseklik, sıcaklık 102 Mekanik Yaklaşım Mekanda Uzanım ve Yapı (mimari) + Sembol boyutu ve türü + = Ölçme seviyesi + Sembolleme 103 Algı özelliği + + Görsel değişkenle r Haritalam a Göresel değişkenlerin rolleri • Temel görsel değişkenler – – Farklılık vurgulayan değişkenler : şekil, renk, yöneltme, doku Sıralama vurgulayan değişkenler: şekil, değer, • İkincil görsel değişkenler – – Farklılık vurgulayan değişkenler : tekrarlılık düzenleme, tekrarlılık yöneltme Sıralama vurgulayan değişkenler : doygunluk 104 Mekansal Verinin Görüntülenmesi-Harita Kullanım Küpü Harita amacı – harita kullanıcısı -> (içerik, ölçeki doğruluk, projeksiyon) -> harita tasarımı Harita kullanım küpü : kullanıcı (okuyucu) (audiance) : özel-kamu (yaygın) etkileşim(Interaction) : yüksek-düşük veri (Data) : bilinmeyen-bilinen Keşfetme (Explore) : bilinmeyen ilişkiler, bilinmeyen yapılar Analiz(Analyse) : bir hipotezin testi Sentez (Synthesis) : iyi bilinen bilginin aktarılması Görüntüleme (Visualize): herkesçe bilinen bilginin aktarılması 105 Mekansal Verinin Görüntülenmesi 106 107 Mekansal verinin görüntülenmesi Kartografya (harita) kübü (MacEachren’s ) DiBiase diagramı 108 Mekansal Verinin Görüntülenmesi-Harita Kullanım Görsel düşünme (Visual thinking):Küpü •Grafik kullanarak veri içindeki düzenlemeler, anomaliler ve verinin iç yüzünü kavrama: veri merkezli •Özel, informal olarak aynı verinin çok sayıda bakısına bilimsel görüntüleme yöntemleri ile bakmak Görsel (Visual communication) iletişim: • bir konuyu vurgulamak, bir mesajı aktarmak ve insanların bir şeyi bilmelerini sağlamak için grafik araçlarlar kullanmak • ortak –kamu tarafından bilinen-, formal yöntemlerle bilinen bir konuya optimal –kartografik dil ve araçlarla- bakı sağlamak 109 110 Mekansal Verinin Görüntülenmesi-Tematik haritalar Koroplet (Choropleth) harita : sürekli/keskin (continuous/abrupt) Oransal Sembol Harita (Proportional symbol) : kesikli/keskin (discrete/abrupt) Nokta Yoğunluk haritası (Dot density) : kesikli/akıcı-düzgün (discrete/smooth) 111 112 Mekansal Verinin Görüntülenmesi Kime neyi nasıl aktarmalı (How do I say what to whom) ? Nasıl: semiology (kartografya grameri) ; Aktarma (Say) : grafik sembol Neyi (What) : içerik; Kime (Whom) : harita okuyucusu Kartografik Tasarım Kartografik iletişim işlemidir Görüntüleme modelinin ve harita türünün Sunum için veri analizi Sembol ve harita tasarımı Tipografi ve ad yerleştirme Renk Genelleştirme 113 Mekansal Verinin Görüntülenmesi 114 Sembol tasarımı, görsel değişkenler Sembol tasarımı Nokta, çizgi, alan, hacim (dots, dashes, patches) Nokta (konum ve küçük varlık) Çizgi (konum ve doğrusal uzanımı olan varlık) Alan (konum ve alansal uzanımlı varlık) Sembol türleri : geometrik (soyut/abstract), resimsel(pictorial) (tanımlayıcı/desciptive) and harf/numara Görsel değişkenler Şekil, Form: sembolün şekli ile ilintilidir (nitel farklılık) Yönlendirme (Orientation) : sembolün açısı ile ilintilidir (nitel farklılık) Renk (Color, hue) : sembol renginin renk yansımasıdır (hata: sıralama içermez) (nitel farklılık) Değer : sembolün gri skalaya göre göreli açıklık ve koyuluğu İlk bakışta : 4 sınıf, okumanın ardından : 7-8 sınıf; yoğunluk (Density) : choropleth (sıralama) 115 116 Sembol tasarımı, görsel değişkenler 117 118 Sembol tasarımı, görsel değişkenler Görsel değişkenler Doku (Texture) : sabit artırımla yoğunluk/boyutta değişim (sembolü doğrusal olarak ölçeklendirmek) (nicel farklılık) Boyut (Size) : sembolün boyutu (nicel farklılık) İkincil (yardımcı) görsel değişkenler : Doygunluk (saturation, chroma) Düzenleme (arrangement): (düzenli/düzensi) (regular/irregular), pattern Dinamik görsel değişkenler: Görüntüleme zamanı (display date), Sıra (order), Süre aralığı (duration), Frakans (frequency), Değişim oranı (rate of change), Senksonizayon (synchronization) 119 Görsel değişkenler, harf, yazı Rakam Harf, Yazı ve Rakam: Nominal fark : doğal/insan yapısı (natural/manmade) (renk, tip (color, type)) (su, şehir) Görüntüleme hiyerarşisi(Display hierarchy) : idari hiyerarşi (boldness, size, spaceing, color, style (upper/lower)) Varlığın tanımlanması (Description of a feature): Görünürlük (Visibilty): Nokta : 0.2 mm; Çizgi 0.1 mm (0.2 mm aralık) ; yazı : 1.2 mm 120 Sembollerin Algı Özellikleri Sembollerin Algı Özellikler Sembollerin algılanması ilintili, seçici, sıralamalı, niceleme (associative, selective, ordered, quantitative) Nitel : ilintili, seçici (associative, selective) (nominal) Nicel : sıralı, nicel (ordered, quantitative) (ordinal, interval, ratio) İlinti algısı: eğer semboller benzer önemdeyse (şekil, yönlendirme, renk, doku) Seçici algı : eğer semboller kolaylıkla seçilebiliyorsa (boyut, renk, yönlendirme, doku, değer) Sıralamalı algı: semboller sıralama ifade ediyorsa (boyut, değer) Niceleme Algı : eğer semboller miktar ifade ediyorsa (boyut) 121 122 Göresel değişkenlerin algı güçleri Algı şeması İlint iSeçic i Sıralamal ı Nicelem e ko nu m 2 İlk bakışta seçilen sınıf sayısı şe kil 2 yö nl en dir m 2 1 re nk 2 3 do ku 1 2 1 de ğe bo yu 0 2 3 0 2 2 3 Nokt boyu 4a tdeğe 3 rdok 2 u ren 7 kyönlendirm 4 eşeki l 123 Çizg 4i 4 4 7 2 Ala 5n 5 5 8 Veri Ölçülürlüğü Yersel verilerin türleri (nitel, sıralı, nicel (qualitative, ordered, quantitative)) Kategorik (Nominal) seviye : farklı doğa hakkında ve varlıkların kimlikleri (tür) ile ilgili (orman, şehir, su vb.) Sıralı (Ordinal) seviye : sayısal olarak belirli olmamasına rağmen sırala içereb veri (idari birimler, yol türleri) Aralık (Interval) seviye : rastgele seçilen bir sıfır noktasına bağlı olarak nicelik (sıcaklık, yükseklik) Oransal (Ratio) seviye : mutlak bir sıfır noktasına göre nicel veri (nüfus, olay sayısı) 124 Veri Ölçülürlüğü Ölçme seviyesi ile algılama özellikleri arasında doğrusal bir ilişki vardır Kategorik (Nominal) seviye : ilintili ve/veya seçici algı (associative and/or selective perception) Sıralı (Ordinal) seviye : sıralamalı algı (ordered perception) Aralık (Interval) seviye : sıralamalı algı (ordered perception) Oransal (Ratio) seviye : niceleme algı (quantitative perception) (mutlak ve göreli (elde edilmiş) veri) 125 Veri Analizi Nicel Veri (Quantitative data) Mutlak (Absolute) büyüklükler Ölçülmüş, gözlenmiş veya sayılmış Ör: insan sayısı, üretim tonajı Göreli (Relative) büyüklükler Hesaplanmış, elde edilmiş Ör: yoğunluk, oranlar, yüzdeler, ortalamalar Nitel (= oransal) bilginin kartografik gösterimi Mutlak büyüklükler Niceleme algı özelliğindeki bir sembol ile = BOYUT Göreli büyüklükler Sırala algı özelliğindeki bir sembol ile : DEĞER, DOKU 126 127 Sistematik (mekanik) yaklaşım Sembol tasarımının sistematik yaklaşımı Veri analizi Boyutu (Nokta, çizgi, alan, hacim vb.) Ölçme seviyesi (kategorik, sıralı, aralık, oransal -nominal, ordinal, interval, ratio) Veri ölçme seviyesi algı özelliklerinin ilişkilendirilmesi Algı özelliklerine bağlı olarak görsel değişkenlerin seçimi (ilintili/seçici, sıralamalı, niceleme - associative/selective, ordered, quantitative) Sembolleri bir harita üzerinde birleştirme 128 129 Sistematik (mekanik) yaklaşım Görsel değişkenlerle ilgili Subjektif ve genel-geçer (conventional) bağıntılar Subjektif : tüm insanlarca spontan (anında) tepki verilen Çizgi : süreklilik, kesikli çizgi (dashed line): belirsizlik Kırmızı : sıcak, Mavi: soğuk Açık/koyu : azdan çoğa doğru Genel-geçer (Conventional) : öğrenilmiş, gelenek, uzlaşı Su: mavi Yapılaşmış alan: siyah ya da kırmızı Yükseklik : düşük (açık), yüksek (koyu) 130 131 Mekanik Sembol Yaratma Mekanik Sembol Tasarımı Coğrafik varlıklar: ... İle gösterilmeliidir: O nokta sembol O çizgi sembol O alan sembol Bilginin doğası gereği: iki varlık kümesi arasındaki farkın ölçülürlük seviyesi: O kategorik O sıralı O aralık O oransal Algı özellikleri: Bu bilgi aşağıdaki algı özelliğindeki sembol ile en iyi temsil edilir: O niceleme O sıralama O ilintileme (± seçici) Görsel değişkeler: varlıklar arasındaki farklılığı temsil etmek için kullanılacak olan görsel değişken/değişkenler: O şekil O boyut O değer O doku O renk O konum O yönlendirme Görsel değişkeni seçiş nedenim ............................................. 132 133 Oluşturulan Harita Tematik haritalar: bir olgunun dağılımı, niteliği ve niceliği ile bunlar arasındaki bağıntıyı gösterir Toprak, orman, jeoloji, turist, nüfus Destekleyici içerik: kenar bilgiler İkincil içerik:ana bünye , temel harita (harita, grafik) Asıl (birincil) içerik, konu :asıl tema (konu) 134 135 Tematik harita Türleri Tematik Harita Türleri Korokramatik (Chorochromatic) ya da mozaik harita Tanımlayıcı kategorik (= nominal ) bilginin dağılımı, doğazı ve alan kaplayan varlıkların konumları gösterilir Görsel değişkenler : konum + renk, şekil, yönlendirme, doku Ör: toprak, idari bölümleme Koroplet (Choropleth) Harita Göreli büyüklükler, aralık ya da sıralı bilgiler/varlıklar ve bunların dağılımları ve kapladıkların alanları gösterir Görsel değişkenler : konum + değer Ör: nüfus yoğunluğu İş Akışı 1. Birim alan ve sınırı 2. Hesaplama 3. Sınıflandırma 4. Görsel değişkenlerin uygulanması: renk kademesi seçimi 5. Renk kademelerinin alanlara uygulanması 136 137 Tematik Harita, Koroplet harita 138 Visualization of Spatial Data 139 Visualization of Spatial Data 140 Dinamik Görsel Değişkenler Dinamik görsel değişkenler Görüntüleme zamanı (display date), sıralama (Order), Süre (Duration), Frekans (Frequency) değişim oranı (Rate of change), senkronizasyon (synchronization) 141 Dinamik Görsel Değişkenler Dinamik görsel değişkenler, Statik haritaların dezavantajları •Değişim ve oluşumların (process) gösterilmesi •Pasif (etkileşim yok) •İzolasyon (zaman, mekan, tema) •Yalnız seçilenler (Selective) (author’s view) •Yeni teknolojiden mahrum Statik haritalar (yalnızca mekansal boyut ve dağılım) Dinamik haritalar (zaman, mekan ve tema boyutları) 142 143 144 145 146