İnsan Hüquqlarına dair Beynəlxalq
Standartların Təsbiti üzrə Birgə İşçi Qrupu
və
Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında
Strateji Araşdırmalar Mərkəzi
“Demokratik cəmiyyətdə media:
beynəlxalq və milli təcrübə”
Beynəlxalq Konfransının materialları
12 Mart 2010
Bakı - 2010
Buraxılışa məsul :
Şahin Camalov,
İnsan Hüquqlarına Dair Beynəlxalq Standartların Təsbiti Üzrə Birgə
İşçi Qrupunun həmsədri
ISBN 978 - 9952 - 444 - 32 - 2
© BİQ 2010
İnsan Hüquqlarına dair Beynəlxalq
Standartların Təsbiti üzrə Birgə İşçi Qrupu
və
Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında
Strateji Araşdırmalar Mərkəzi
“Demokratik cəmiyyətdə media:
beynəlxalq və milli təcrübə”
Beynəlxalq Konfransının
GÜNDƏLİYİ
Bakı, Azərbaycan, Kressent Biç Oteli
12 mart 2010-cu il
09:00 - 10:00
10:00 - 10:10
10:10 - 10:30
10:30 - 10:40
10:40 - 10:50
10:50 - 11:10
11:10 - 11:30
11:30 - 11:50
İştirakçıların qeydiyyatı
Konfransın açılışı
Jan-Pol Murman, Konfransın Prezidenti, İnsan hüquqlarına dair
beynəlxalq standartların təsbiti üzrə Birgə İşçi Qrupunun üzvü, Belçika Konstitusiya məhkəməsinin hakimi, Belçika
Azərbaycanın strateji, coğrafi vəziyyəti və müasir sosial, iqtisadi,
mədəni inkişafı kontekstində media
Vüqar Əliyev, Prezident Administrasiyasının ictimai-siyasi
məsələlər şöbəsinin sektor müdiri
Azərbaycanda mətbuat: problemlər və onların həlli yolları
Əflatun Amaşov, Mətbuat Şurasının sədri
Demokratik media sistemi: Belçika təcrübəsi
Roje Jerard, Belçikada fransız dilli RTBF kanalının proqram direktoru, Belçika
Demokratiyada söz azadlığı problemi: İspan modeli
Manuel Altava Laval, Senator, İspaniya
Inaki Zaragueta Barrachina, Madrid Universitetinin Jurnalistika
fakültəsinin əməkdaşı, İspaniya
Demokratik cəmiyyətdə media azadlığına ABŞ baxışı
Mark Vith, “Cavarocchi Ruscio Dennis” Assosiasiyasının I vitseprezidenti, ABŞ
Müzakirələr
www.humanrights-jwg.org
3
11:50 - 12:10
12:10 - 12:30
12:30 - 12:50
12:50 - 13:20
13:20 - 15:00
15:00 - 15:20
15:20 - 15:40
15:40 - 16:10
16:10 - 16:40
16:40 - 17:30
4
Kofe fasilə
Azərbaycanda mətbuat azadlığının təkmilləşdirilməsi üzrə yeni
qanunvericilik təşəbbüsləri
Əli Hüseynov, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı, Hüquq Siyasəti və Dövlət Quruculuğu Daimi Komissiyasının
sədri
Mətbuat azadlığına dair beynəlxalq standartların Azərbaycan
qanunvericiliyinə implimentasiyası
Əmir Əliyev, H.e.d., BDU-nun beynəlxalq hüquq və beynəlxalq
münasibətlər fakültəsinin dekan müavini
Müzakirələr
Nahar
Rusiya kütləvi informasiya vasitələri qanunvericiliyi və praktikası: azadliğa dolanbac yol.
H.e.d. prof. Mixail Fedotov, Rusiya Jurnalistlər Birliyinin Katibi,
Mətbuatdan Şikayətlər üzrə İctimai Kollegiyanın həmsədri, keçmiş Mətbuat və İnformasiya Naziri, Rusiya səfiri (istefada olan)
Demokratik cəmiyyətdə media: reallıqlar və perspektivlər
F.e.d. Tahirə Allahyarova, Azərbaycan Respublikası Prezidenti
yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin baş elmi işçisi
Müzakirələr
Kofe fasilə
Müzakirələr və Konfransın qətnaməsinin qəbul olunması
www.humanrights-jwg.org
www.humanrights-jwg.org
5
6
www.humanrights-jwg.org
JAN-POL MURMAN
Konfransın sədri, İnsan hüquqlarına dair beynəlxalq standartların təsbiti
üzrə Birgə İşçi Qrupunun üzvü, Belçika Konstitusiya məhkəməsinin hakimi
(Belçika)
Xanımlar və cənablar!
Bir neçə dəqiqə gec də olsa biz Bakı beynəlxalq
konfransının işinə başlayırıq. Çox əhəmiyyətli mövzusu olan bu konfransa sədrlik etmək mənim üçün
böyük şərəfdir. Bu konfransın təşkilində fəal iştirak etdiklərinə görə, mən İşçi Qrupuna, Azərbaycan
Respublikası Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinə öz minnətdarlığımı bildirirəm. Milli
səviyyədə, Azərbaycanın çox yüksək instansiyalarının bu konfransa göstərdiyi maraq sizin iştirakınızla
bir daha öz təsdiqini tapır. Mən, Azərbaycan Respublikası Parlament üzvlərinə, Prezident Administrasiyasına, Ədliyyə Nazirliyinin
və Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin islahatçı üzvlərinə, Mətbuat
Şurasına, Milli Televiziya və Radio Şurasına, eləcə də digər səfirlik və beynəlxalq
təşkilatların üzvlərinə dəvətimizə cavab verərək bu gün bizə qoşulduqlarına və
bugünkü mövzunun təbliğində və müzakirəsində iştirak etdiklərinə görə təşəkkür
edirəm.
Bütün demokratik cəmiyyətlərdə söz azadlığı əsas azadlıqlar arasında mərkəzi
yer tutur. İnformasiya sizin mətbuat vasitəsilə yayımlanır. Bu gün informasiyanın
vətəndaşlara çatdırılması üçün yeni texniki formalar və vasitələrdən istifadə edən
mətbuat bütün müasir cəmiyyətlərdə və demokratiya formalarında ideyaların təbliği
üçün vacib vasitədir. 2007-ci ildə, Bakıda bu mövzuya yaxın bir mövzuda konfrans
təşkil edilmişdi. Bugünkü konfransın gedişində biz çox incə bir məsələni müzakirə
edəcəyik. Məlumatlandırmaq azadlığı hüququ insanın şəxsi həyatını və ona hörmət
edilməsini müdafiə edən digər əsas hüquqlarla birgə dəyərləndirilir. Demokratik
cəmiyyətdə lazımi münasibətlər üçün müvafiq azadlıqlar sahəsini təyin etmək çox
vacibdir. Çox iddialı layihəsi olan bu konfrans demokratik cəmiyyətdə hüquqlar
arasında tarazlığa dair, insanları mətbuatın sui-istifadəsindən müdafiə edən hüquqlara dair çox incə bir məsələni müzakirə edəcək. Mən bu konfransa öz töhfələrini
verəcək məruzəçilərə təşəkkür edirəm. Bu mövzu istisnasız olaraq hər bir ölkə və
eləcə də bu gün üçün çox vacib mövzudur. Hər gün müxtəlif insidentlər baş verir,
yaxınlarda İtaliyada baş vermiş hadisə, eləcə də google – un insan hüquqları ilə bağlı
məhkəməyə verilməsi bunu bir daha sübut edir. Bu internet səhifəsi öz şəbəkəsində
qəbuledilməz filmin yayımlanmasında diqqətsizlik etmişdir. Əlil insanlarla bağlı
qeyri-insani hərəkətlərin video çəkilişinin yayımlanmasına mane olmadığına görə
www.humanrights-jwg.org
7
ona irad tutulmuşdur.
Bugünkü konfrans bir tərəfdən bu sahədə irəliləmək, digər tərəfdən isə hazırki hadisələr burulğanında Azərbaycan mətbuatının gələcək tarixində dəyərləndirilə
biləcək məsələlərə diqqət yönəldəcəkdir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi xatırladır ki, söz azadlığı demokratik cəmiyyətin əsas hərəkatlarından, onun təkamülünün,
hər bir şəxsin inkişafının əsas şərtlərindən biridir. O hesab edir ki, söz azadlığı yalnız
ümumi qəbul edilmiş, hamı tərəfindən bəyənilən informasiya və ya ideyalara deyil,
eyni zamanda, demokratik cəmiyyətin təməl prinsipi sayılan plüralizm, tolerantlıq
və şəffaflığa əsaslanan cəmiyyətin müəyyən hissəsinə qarşı yönələn tənqidi, narahatedici informasiyalara da aid edilməlidir.
Peşəkar jurnalistlərin davranış standartları da həmçinin Avropa Məhkəməsi
yurisprudensiyasının qərarlarında öz əksini tapır və ciddi peşə etikasının olmasını dəqiqləşdirir. Azərbaycan Respublikasının bugünkü vəziyyəti baxımından, yəni
onun coğrafi vəsiyyəti, strateji mövqeyi, enerji təchizatları, enerji istehsalçısı olduğu, ərazisinin bir hissəsinin işğal olunduğu ağır və çətin vəziyyətində bu inkişaf etdirilmiş ideyalar konfransın məqsədidir. Azərbaycan Respublikası Avropa Şurasına
üzv olmaqla öz inkişaf siyasətini, aydın şəkildə hüquqi dövlət dəyərlərinə hörmət
üzərində və demokratik inkişaf əsasında qurmuşdur.
Buradan belə bir sual doğur. Mövcud demokratik modellər, bugünkü vəziyyətdə
digər ölkələrə də tətbiq edilə bilərmi? Onları təkmilləşdirmək olarmı? Sabitlik demokratiyanın əsas amili kimi qalmaqdadır. İslahatlardan danışdıqda isə qeyd etmək
lazımdır ki, böyük layihələrin həyata keçirilməsi üçün moratorium təyin etmək lazımdır.
Bu gün konfransı açmaq üçün mən sözü cənab Əli Həsənovu təmsil edən, Prezident Administrasiyasının ictimai-siyasi məsələlər şöbəsinin sektor müdiri, cənab
Vüqar Əliyevə verirəm.
8
www.humanrights-jwg.org
VÜQAR ƏLİYEV
Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının
ictimai-siyasi məsələlər şöbəsinin sektor müdiri
Azərbaycanın strateji, coğrafi vəziyyəti və müasir sosial,
iqtisadi, mədəni inkişafı kontekstində media
Hörmətli xanımlar və cənablar!
Azərbaycan Respublikasının inkişaf tarixi,
mədəniyyəti iqtisadi, siyasi perspektivi haqqında danışarkən ilk növbədə onun coğrafi mövqeyi, potensial resursları və eyni zamanda bütün
bu faktorların mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini
görməmək mümkün deyil. Əlbəttə ki, bu sferada
medianın yeri və rolu, onun əhəmiyyəti, demokratik cəmiyyətin inkişafında medianın göstərəcəyi və
göstərdiyi xidməti qeyd etmək bu məruzənin əsas
məqsədidir. Şərq və Qərbin qovşağında mühüm
strateji nöqtədə yerləşən Azərbaycan əsrlər boyu
böyük inkişaf perspektivinə malik olmuşdur. Qədim İpək yolunun üzərində aktiv
siyasi və iqtisadi məkanda yerləşməsi xalqımızın zəngin mədəni-ədəbi irsinin, tarixinin və dövlətçilik təcrübəsinin formalaşmasını şərtləndirən əsas əlamətlərdir.
Tarixən xalqımızın qurduğu və inkişaf etdirdiyi dövlət milli mədəni dəyərlərimizin,
ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin, tarixi irsimizin qorunub saxlanması və gələcək
nəsillərə ötürülməsində vacib rol oynamışdır. Özü də bu dəyərlər Azərbaycanın coğrafi mövqeyindən asılı olaraq həm Şərq, həm də Qərb mədəniyyətinin təsiri altında
formalaşmışdır. Məhz bu əlverişli coğrafi mövqe Azərbaycana kiçik ölkə olmasına
baxmayaraq həm Şərq, həm də Qərblə yaxın əlaqələr qurmağa və inkişaf etməyə
şərait yaratmışdır.
Azərbaycan eyni zamanda Şərq və Qərbin mədəniyyətinə mühüm töhfələr vermiş bir ölkədir. Təsadüfi deyil ki, Yaxın və Orta Şərqdə ilk dramaturgiya, opera
Azərbaycanda meydana gəlmiş, latın qrafikasına keçməyə məhz burada cəhd
göstərilmişdir. Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika Azərbaycan xalqı
tərəfindən qurulmuş, bütün Şərqdə müasir parlament mədəniyyətinin əsası məhz
Azərbaycanda qoyulmuş, qadınlara seçki hüququ verilmişdir. Lakin Azərbaycanda
ictimai-siyasi təşkilatlanma və dövlət quruculuğu prosesi heç də həmişə rəvan, ardıcıl proses olmamışdır. Tarixin müəyyən dövrlərində müstəqil dövlətçilik ənənələri
müvəqqəti itirilmiş, Azərbaycan daha güclü dövlətlərin və xalqların hökmranlığı altına düşmüşdür. XX əsrin sonunda müasir dünya siyasi-iqtisadi kataklizmlər
və silahlı qarşıdurmalarla müşahidə olunan transformasiya yoluna qədəm qoydu. SSRİ-nin süqutu xalqlara azadlıq amallarını gerçəkləşdirmək, müstəqil
www.humanrights-jwg.org
9
dövlətlərini qurmaq, yeni dünya nizamı və dövlətlərarası münasibətlər sistemində
layiqli yer tutmaq, ümumi bəşəri tərəqqiyə öz töhfəsini vermək imkanı qazandırdı. 1993-cü ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişindən sonra
Azərbaycanın müstəqillik tarixinin mühüm mərhələsi başlandı. Məhz bu dövrdə
müstəqil dövlətimizin əsasları qoyulmuş, dövlətin idarəçilik mexanizmləri formalaşdırılmışdır. Azərbaycan bir dövlət olaraq müstəqil siyasəti ilə dünyaya inteqrasiya etmək, beynəlxalq birliyin layiqli üzvü olmaq istiqamətində siyasət həyata
keçirməyə müvəffəq oldu. Ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycanın coğrafi
vəziyyəti və potensial resurslarının gələcək inkişafımızda strateji mövqeyimizin
güclənməsində böyük əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirərək, onların imkanından
maksimum istifadə etmişdir. 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması,
1995-ci ildə müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasının qəbul olunması ölkənin
siyasi və iqtisadi prioritetlərini müəyyənləşdirdi. Bütün sahələrdə köklü islahatların həyata keçirilməsinə başlanıldı. Demokratik hüquqi dövlət quruculuğu ilə paralel şəkildə iqtisadiyyatın dirçəldilməsi istiqamətində mühüm addımlar atıldı.
Ölkədə fikir plüralizminə, söz və məlumat azadlığına, Konstitusiya təminatı verildi.
1998-ci ildə senzuranın ləğv olunması Azərbaycanda demokratiyanın, aşkarlığın, o
cümlədən KİV-in inkişafına güclü təkan verdi. Bu gün Azərbaycanın iqtisadi, sosial, mənəvi və siyasi həyatının bütün sahələri dünya sivilizasiyasının nailiyyətlərinə
tam cavab verən səviyyədədir. XX əsrin son on ilində yaradılmış böyük iqtisadi və
siyasi potensial yeni minilliyin çağırışlarına adekvat cavab vermək, Azərbaycanı
inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə qaldırmaq üçün mühüm amilə çevrilmişdir. Dünyanın nüfuzlu iqtisadi və maliyyə mərkəzləri, son beş ildə Azərbaycanda fenomenal, inkişaf cəhdi nümayiş etdirildiyi, ölkədə cəmiyyət həyatının bütün sahələrinin
yeniləşdiyi və müasirləşdiyi qənaətindədirlər. Neftdən əldə edilən gəlirlər hesabına
iqtisadiyyat şaxələndirilmiş, qeyri-neft sektoru inkişaf etdirilmiş, sənaye kompleksi
müasir standartlar səviyyəsinə qaldırılmış, minlərlə yeni istehsal obyekti yaradılmışdır. Milli tranzit sahəsində bizim təcrübəmizin 2 əsas tərkib hissəsi iqtisadi və
siyasi komponentlər dünya maliyyə və iqtisadi böhranı dövründə özünün fəaliyyət
qabiliyyətini xüsusilə parlaq şəkildə nümayiş etdirmişdir. İqtisadi böhran ili olan
2009-cu ildə əksər dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında durğunluq halları müşahidə
olunduğu halda, Azərbaycanda iqtisadi artım 9,3%-ə çatmış, inflyasiya 1,5% enmişdir. Ölkənin valyuta ehtiyatları 20 milyard dolları keçmişdir.
Hazırda Azərbaycan mühüm coğrafi mövqeyindən məharətlə istifadə etməklə
karbohidrogen ehtiyatlara dünyada olan tələbatı nəzərə alaraq onların dünya bazarına çıxarılmasını təmin etməklə əhəmiyyətli strateji mövqe əldə etmişdir. Azərbaycan
qlobal layihələr həyata keçirməklə Cənubi Qafqaz bölgəsinin mərkəzinə çevrilmişdir. Təsadüfi deyil ki, ölkəmiz regional əhəmiyyətli, bütün layihələrin təşəbbüskarı
və mərkəzi fiqurudur. Azərbaycan Qərblə Şərq arasında körpü funksiyasını qoruyub
saxlamış, böyük nəqliyyat mərkəzinə çevrilmişdir. Azərbaycanın sosial-iqtisadi in-
10
www.humanrights-jwg.org
kişafı həm regionda, həm də dünyada onun mövqeyini gücləndirmişdir. Azərbaycan
Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində strateji məntəqəyə çevrilmişdir. Azərbaycan yaranmış vəziyyətdən məharətlə istifadə edərək, milli problemlərin
həllinə əlverişli şərait yaratmağa, bu məsələlərdə beynəlxalq birliyin dəstəyini qazanmağa müvəffəq olmuşdur.
Müstəqillik illərində əldə edilmiş nailiyyətlər Azərbaycanda demokratik
təsisatların inkişafına mühüm töhfə vermişdir. KİV-in sərbəst fəaliyyətinin təmin
edilməsi üçün qanunvericilik bazası tam təkmilləşdirilmiş və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmışdır. 1999-cu ildə qəbul edilmiş “KİV haqqında” qanun, 2005-ci
ildə qəbul edilmiş “İnformasiya əldə etmək haqqında” qanun və digər qanunlar
KİV-in hərtərəfli inkişafına təminat yaratmışdır. KİV-in kəmiyyətinə görə bu gün
Azərbaycan MDB ölkələri arasında lider mövqelərdən birini tutur. Bu günə olan
məlumata görə ölkədə 4100-dən artıq KİV təsis edilmişdir. Qəzet və jurnallardan
100-dən artığı müntəzəm, qalanları isə müxtəlif fasilələrlə işıq üzü görür. Təsis edilən
qəzet və jurnallar müxtəlif siyasi ictimai mövqeli təşkilatlara, özəl qurumlara və fiziki şəxslərə məxsusdur. 1998-ci ildən sonra Azərbaycanda yeni özəl televiziya və
radio kanallarının açılması, internet xidmətinin təmin olunması və genişləndirilməsi
üçün əməli tədbirlər həyata keçirilmişdir. Hal-hazırda Azərbaycanda 8 ümumrespublika, 1 peyk, 14 regional, 14 kabel televiziyası fəaliyyət göstərir. Son illər müstəqil
radiostansiyaların kəmiyyət və keyfiyyətinin yüksəldilməsi müşahidə olunur.
Azərbaycanda söz və məlumat azadlığının təmin olunması, dövlət orqanları ilə
KİV arasında münasibətlərin nizamlanması funksiyasını yerinə yetirən Mətbuat
Şurası fəaliyyət göstərir. Qeyd olunmalıdır ki, Mətbuat Şurası dövlət strukturları tərəfindən, qəzet və jurnalların redaksiyaları və jurnalist təşkilatları tərəfindən
təsis edilmişdir. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, bütün dünyada olduğu kimi
Azərbaycanda da KİV sahəsində müəyyən problemlər mövcuddur. Bu problemlərin
aradan qaldırılması məqsədilə AR prezidenti 2008-ci il iyunun 30-da AR-da KİV-in
inkişafına dövlət dəstəyi konsepsiyasını təsdiq etmişdir. KİV-in inkişafına dövlət
dəstəyinin əsas məqsədi vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesində onların mühüm rolunu nəzərə almaqla fikir, söz və məlumat azadlığını inkişaf etdirmək, KİV-in
müstəqilliyini dəstəkləmək, redaksiyalara yardım mexanizmini təkmilləşdirmək, informasiya sektorunda yeni informasiya, kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqini
stimullaşdırmaq, cəmiyyət və KİV arasında səmərəli əməkdaşlığı gücləndirmək və
digər mühüm məsələləri həll etməkdən ibarətdir. Konsepsiyaya müvafiq olaraq
2009-cu ildə AR prezidenti yanında KİV-in inkişafına dövlət dəstəyi fondu yaradılmışdır. Fondun əsas vəzifəsi söz və məlumat azadlığının təmin edilməsini, KİV-in
inkişaf etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş müddəaların həyata keçirilməsini, habelə
KİV-in proqram layihə və digər tədbirlərini maliyyələşdirməkdən ibarətdir. Fond
müstəqil orqandır. Onun fəaliyyətinə vətəndaş cəmiyyəti institutlarının təmsil olunduğu müşahidə şurası nəzarət edir.
www.humanrights-jwg.org
11
Nəzərinizə çatdırım ki, 2009-cu ildə Fond üçün AR dövlət büdcəsindən 1,3 mln.
manat vəsait ayrılmışdır. 2010-cu ilin büdcəsində bu vəsait 2 mln. manata kimi artırılmış və gələcək illərdə də bu vəsaitin davamlı şəkildə artırılması nəzərdə tutulur.
Mən Fondun müşahidə şurasının üzvlərindən biri kimi qeyd edə bilərəm ki, bu
məsələlərin həlli üçün Fond tərəfindən dünyanın müxtəlif ölkələrinə səfərlər edilmiş,
KİV-ə dövlət dəstəyi sahəsində Avstriya və İsveçin təcrübəsi öyrənilmişdir. Hazırda
bu təcrübə əsasında Fondun fəaliyyətinin daha da təkmilləşdirilməsi məqsədilə müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi gözlənilir.
Beləliklə, AR-in strateji mövqeyi, coğrafi vəziyyəti, müasir sosial, iqtisadi və mədəni inkişafı KİV-in qarşısına yeni vəzifələr qoymuşdur. İlk növbədə
Azərbaycanda peşəkar, obyektiv, plüralist və müstəqil media inkişaf etməlidir.
Medianın iqtisadi müstəqilliyi artırılmalıdır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, yalnız
obyektiv, peşəkar media cəmiyyətdə nüfuz qazanmaq və ictimai rəyə təsir etmək
imkanındadır. Lakin bu gün Azərbaycan mediasının ən böyük çatışmazlığı onun
cəmiyyətin inkişaf tempinə Azərbaycanın dünyəvi və yeni statusuna uyğunsuzluğudur. Azərbaycan mediası ölkə hüdudlarından kənara çıxa bilmir. Ölkəmiz haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması və dünyada gedən proseslərin
ilk mənbədən götürülərək milli informasiya məkanına daxil edilməsi məsələsində
problemlər mövcuddur. Belə demək mümkündürsə, artıq Azərbaycan KİV-nin regionda əsas informasiya daşıyıcısına çevrilməsi, hələ daha artıq Mərkəzi Asiya və
Qara Dəniz regionunun informasiya məkanı uğrunda mübarizəyə qoşulması, regional və beynəlxalq status qazanması sözün əsl mənasında bütün dünya tərəfindən
qəbul ediləcək KİV-ə çevrilməsi məsələsi aktual olaraq qalmaqdadır. Düzdür,
Azərbaycan KİV-i bu istiqamətdə müəyyən uğurlar əldə etmişlər. Xüsusilə elektron KİV sahəsində özünü daha çox büruzə verir. Yeni televiziya kanalları peyk
vasitəsilə bütün dünyaya yayımlanır. Bəzi informasiya agentlikləri ümumdünya informasiya şəbəkəsinə qoşulmuşlar. Lakin onlardan heç birinin aparıcı regional və ya
beynəlxalq statuslu KİV olması mümkün olmamışdır. Yəqin ki, bunun üçün zaman
lazımdır. Texniki imkanlar genişləndirilir. Bu gün Azərbaycan KİV-in aparıcı KİV-ə
çevrilməsi, yaxud regional status uğrunda mübarizə aparması daha da çətinləşir.
Həm dövlətin yaratdığı imkanlar, həm də KİV-in öz səyləri nəticəsində biz qarşıda
duran problemləri həll etməliyik və fikirlərimizin daha da sürətli inkişafına dünya
miqyasında uğur qazanmasına nail olacağıq. Eyni zamanda qeyd etmək istəyirəm ki,
bugünkü tədbir Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığının təminatı, fikir plüralizminin inkişafı, mediada yaranmış problemlərin həlli, onların aradan qaldırılması üçün
çıxış yolları axtarılır. Əlbəttə ki, belə tədbirlərin keçirilməsi təqdirə layiqdir.
Diqqətinizə görə çox sağ olun!
12
www.humanrights-jwg.org
ƏFLATUN AMAŞOV
Mətbuat Şurasının sədri
Azərbaycanda mətbuat: problemlər və onların həlli yolları
Hörmətli cənablar və konfrans iştirakçıları. İcazə
verin, sizi salamlayım. Ölkəmizdə keçirilən hər bir
tədbirimizi yüksək qiymətləndirir, Azərbaycanda söz
və mətbuat azadlığına dəstək kimi qiymətləndiririk.
Mənim Azərbaycanda mətbuatın problemləri və onların həlli yollarına dair təqribən 15 dəqiqəlik çıxışım olacaq. Bu salonda 30-a yaxın xarici mütəxəssis
olduğunu nəzərə alaraq demək istərdim ki,
Azərbaycan mətbuatının tam mənzərəsini yaratmaq
üçün onun uğurlarından danışaraq, problemlərini
də gündəmə gətirək. İstərdim ki, çıxışın əvvəlində
indiki durumla bağlı sizə məlumat verim. Azərbaycan Avropa Şurasının üzvüdür.
Ölkəmiz bu quruma daxil olduqdan sonra götürdüyü öhdəliklər əsasında qanunvericiliyi təkmilləşdirir. Ölkə konstitusiyasında hər kəsə informasiyanı istədiyi
yolla əldə etmək, axtarmaq, yaymaq azadlığı tətbiq olunur. Bu isə o deməkdir ki,
ölkənin əsas qanunu informasiya azadlığına təminat verir. Azərbaycanda hər bir
şəxs öz fikrini, ideyasını çox asanlıqla ictimaiyyətə çatdırmaq hüququna malikdir
və bundan istifadə edə bilər. 1999-cu ildə «KİV haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edildi. 2001-2002-ci illərdə bu sahədəki qanunvericilik bazası
təkmilləşdirilərək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırıldı. 2002-ci ildə «Televiziya
və radio yayımı haqqında» qanun qəbul edildi. Həmin sənədin tətbiqi nəticəsində
Televiziya və Radio Şurası yaradıldı. Şuranın əsas vəzifəsi radio və televiziyanın
fəaliyyətini tənzimləməkdən ibarətdir. 2005-ci ildə dövlət televiziyası olan AzTV
1 Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinə çevrildi. Beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə hazırlanmış «İctimai televiziya və radio
yayımları haqqında» qanuna uyğun olaraq İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkəti fəaliyyətə başladı. Sonrakı illərdə KİV-in sərbəst fəaliyyətinin təmin
edilməsi məqsədi ilə digər qanunvericilik aktları qəbul olundu. 2005-ci ildə qəbul
olunmuş «İnformasiya əldə etmək haqqında» qanun hər kəsin sərbəst, maneəsiz,
hamı ucun bərabər şərtlərlə informasiya əldə etməsinə təminat verdi. 2009-2010cu illərdə media ilə bağlı sənədlərə də bir sıra dəyişikliklər və əlavələr edildi ki,
bu barədə də öz çıxışımda məlumat verəcəm. Ümumiyyətlə, bu ildə Azərbaycanda
media sahəsində xüsusi diqqət çəkən tədbirlərdən biri də Azərbaycan Respublikasında KİV-in inkişafına Dövlət Dəstəyi Konsepsiyasının qəbuludur. Bu sənəd
Azərbaycan hökumətinin yardımının göstəricisidir. Burada əsas məqsəd mətbuatın
www.humanrights-jwg.org
13
maddi iqtisadi bazasını təkmilləşdirmək, müstəqil medianın cəmiyyətdə hakim
mövqeyinin qəbul edilməsidir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda KİV haqqında qanunvericilik kifayət qədər liberaldır və tələblərə cavab verə bilər. Mən sadəcə görülən
işlər barədə qısa olaraq sizə məlumat verdim. İndi isə istəyirəm sizin diqqətinizi bir
yerdə Azərbaycanda KİV-in problemlərinə cəmləşdirək. Heç kimə sirr deyil ki, bu
gün Azərbaycan mətbuatının əsas problemi onun iqtisadi dayaqlarının zəif olmasıdır. KİV-in maddi bazası zəifdir, jurnalistlərin sosial hüquqları zəifdir, reklam bazarı
aşağı vəziyyətdədir, qəzetlərin alıcılıq qabiliyyəti arzu olunan səviyyədə deyil. Mən
bəri başdan sizə məlumat da verim ki, gələn həftə biz Azərbaycanda qəzet yayımı ilə
bağlı, qəzetlərin alıcılıq problemi ilə bağlı vacib bir məsələni gündəmə gətirəcəyik.
İqtisadi cəhətdən zəif olan KİV bu və ya digər yollarla ayrı-ayrı insanlardan, ayrıayrı qurumlardan asılı vəziyyətə düşür. Bu problemləri həll etmək üçün ilk növbədə
Azərbaycan KİV sahəsində onların iqtisadi durumları ilə bağlı, marketinq ilə bağlı
araşdırmaya çox böyük ehtiyac var. Hazırki şəraitdə Azərbaycanın KİV-nin iqtisadi durumları hansı vəziyyətdədir? Və yaranmış problemləri hansı yolla, necə həll
etmək mümkün olacaqdır? Mənə elə gəlir ki, biz reklam bazarına yenidən baxmalıyıq. Hamıya məlumdur ki, Azərbaycanda bu qədər qəzet bolluğu olan yerdə, məndən
əvvəl Vüqar Əliyev məlumat verdi, ölkədə təqribən 30-a yaxın gündəlik, 50-dən
çox həftəlik qəzet işıq üzü görür. Kifayət qədər informasiya agentlikləri fəaliyyət
göstərir. Belə bir şəraitdə Azərbaycanda reklam bazarı kifayət qədər aşağıdır. Reklam bazarının öyrənilməsi üçün mətbuat şurasının idarə heyətinin üzvləri 2 il bundan əvvəl Türkiyədə olmuşdur. Türkiyədə də belə problemlər yaranmışdır və orada
bu problemi həll etmək üçün rəsmi qurumların reklam və elanların siyasi yönümdən
asılı olmayaraq KİV-in arasında bərabər səviyyədə bölünməsi gündəmə gətirilir.
Hazırda Türkiyədə reklam bazarının təqribən 25 %-i həmin sahənin payına düşür. Azərbaycanın Mətbuat Şurası belə bir sahəni Azərbaycanda tətbiq etməkdə israrlıdır. Buna görə də biz həmin sənədlər üzərində işləyirik və eyni zamanda hazırda
mövcud olan KİV-in inkişafına Dövlət Dəstəyi Fonduna kifayət qədər maliyyə ehtiyatı artırırıq ki, KİV-in inkişafına səmərəli fayda versin. Çox güman ki, bunun da
zamana böyük ehtiyacı var. Jurnalistika sahəsində digər problemlərimizin bir qismi
iç mənbədən informasiya almaqla bağlıdır. Bu Mətbuat Şurasına daxil olan şərtlərdə
də öz əksini tapıb. Bir müddət ATƏT-in təşəbbüsü ilə ekspertlərdən ibarət işçi qrupu
dövlət qurumları ilə KİV arasında münasibətlərin strategiyasını müəyyən edən bir
sənəd hazırlayıb. O sənədin əsas məqsədi rəsmi qurumlardan KİV-ə informasiya
axınının qarşılanmasıdır. Rəsmi qurumlardan mətbuat xidmətlərinin fəaliyyətinin
yaxşılaşdırılması məsələləri həll olunandan sonra bir sıra problemləri biz həll edə
biləcəyik.
Hazırda Azərbaycan jurnalistikasında, Azərbaycan cəmiyyətində informasiya
adlanan bir anlayış formalaşmaqdadır. Artıq bu hamının qəbul etdiyi bir terminə çevrildi. Biz Azərbaycanda fəaliyyət göstərən qurumlarla birlikdə bu ilin sonuna qədər
14
www.humanrights-jwg.org
geniş planlar paketi hazırlamışıq, həm də bu ilin sonuna qədər informasiya hesab
olunan əldə nə varsa, onları ümumiləşdirmişik. Xarici təcrübəyə əsaslanaraq, parlament xidmətlərinin bu məsələyə diqqətini çəkmək, Azərbaycanda informasiya qanununun qəbul edilməsinə öz səylərini göstərmək, və eyni zamanda bununla yanaşı,
jurnalistlərin də məsuliyyətini artırmaq bizim qarşımızda duran əsas məsələlərdən
biridir. Biz əminik ki, bunlar informasiya məsələləri ilə bağlı iş görərkən Azərbaycan
jurnalistlərinin 2003-cü ildə qəbul etdiyi davranış qaydalarının yeni variantının xarici təcrübəyə əsasən işlənməsini planlaşdırmaq, çox güman ki, payıza qədər informasiya ilə bağlı məsələlərə tam aydınıq gətirəcəkdir.
Eyni zamanda jurnalistlərin peşə davranış qaydaları Azərbaycan jurnalistikasına, Azərbaycan ictimaiyyətinə təqdim olunacaqdır və həmin etik qaydalara nəinki
Mətbuat Şurasının üzvü olan KİV-lər, həmçinin Azərbaycan Respublikasında
fəaliyyət göstərən KİV-in nizamlanması da daxil olacaqdır. Bundan başqa elə bir
şərait gəlib ki, jurnalistlərin ixtisasının artırılması məsələsi kifayət qədər problemlər
yaradır. Hazırda Azərbaycanda ayrı-ayrı qurumlar jurnalistlərin ixtisasını artırılması
üçün müəyyən tədbirlər keçirirlər. Çox təəssüf ki, bu tədbirlər rəsmi şəkildə olmur.
Mənə elə gəlir ki, Azərbaycanda artıq jurnalistlərin ixtisasının artırılması ilə bağlı
hansısa bir mərkəzin, hansısa bir institutun yaranmasına çox böyük ehtiyac var.
Sonda nə demək istəyirəm? Hazırda həbsxanada 2 qəzetin baş redaktoru cəza çəkir.
Düzdür, onlar yazdıqları yazıya görə maddələrlə cəzalanmayıblar. Bu Azərbaycan
mətbuatında ciddi narazılığa səbəb olub. Buna da yaxın vaxtlarda biz ciddi diqqət
yetirəcəyik. Novruz bayramına qədər Mətbuat Şurasının rəhbərliyi həbsxanada olacaq. Baş redaktorlarla görüşlər təşkil edəcək, onların saxlanma məsələsi ilə maraqlanacaq, onların azadlığa çıxması ilə bağlı əlimizdən gələni edəcəyik.
Azərbaycanda mətbuat problemi, Azərbaycanda mətbuatın vəziyyəti ilə bağlı
qısa da olsa məlumat verdim. Əgər kiminsə sualı varsa buyura bilər. Yəqin ki, burda
bəzi insanlar əlavələr edəcəklər.
Diqqətinizə görə sağ olun.
www.humanrights-jwg.org
15
ROJE JERARD
Belçikada fransız dilli RTBF kanalının proqram direktoru (Belçika)
Demokratik media sistemi: Belçika təcrübəsi
Belçikada söz azadlığı və informasiya azadlığı
ölkənin Konstitusiyası və İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyası ilə təmin olunur. Belçika Konstitusiyasının 25-ci maddəsi nə deyir? Bu azadlıqların
istifadəsi üçün cinayət törədilmiş aktlardan başqa
hallarda öz fikirlərini nümayiş etdirmək azadlığı
təmin edilir. Mətbuat azaddır, heç vaxt ona qarşı
senzura qoyula bilməz.
İnsan Hüquqları Avropa Konvensiyasının 10
maddəsi dəqiqləşdirir ki, hər bir insanın söz azadlığı var və bu azadlıq fikir, informasiya və ya ideya
almaq və söyləmək azadlıqlarından ibarətdir. Bu zaman heç bir hakim dairələrin və
ya məmurların müdaxiləsi olmamalıdır.
Bu maddə dövlətlərə radioyayım, televiziya və ya kino sahəsində icazə rejimi
tətbiq etməyə mane olmur. Bu nöqteyi-nəzərdən İnsan Hüquqları Avropa Konvensiyasının 10 maddəsi bizə deyir ki, müəyyən vəzifə və məsuliyyətlərdən ibarət olan
bu azadlıqların icrası qanunla nəzərdə tutulmuş bəzi rəsmiyyətçiliklər, şərtlər,
nəzarətlər və ya cəzalar demokratik cəmiyyətdə başqalarının nüfuzunun və hüququnun müdafiə edilməsi, eləcə də konfedensial informasiyaların aşkarlanmasına mane
olunması və məhkəmə hakimiyyətinin nüfuzunun və qərəzsizliyinin təmin edilməsi
kimi vacib tədbirlərdən ibarətdir.
Söz azadlığı və eləcə də informasiyanı dinləmək azadlığı hüquq və vəzifələrin
tətbiqini tələb edir. İnformasiya azadlığı, tənqid bütün bəşər övladlarının əsas hüquqlarından biridir. Jurnalistlərin hüquq və vəzifələri bu ictimai hüquqlardan irəli
gəlir. Jurnalistin məsuliyyəti ictimaiyyətlə münasibətdə daha çoxdur, xüsusilə də öz
sahibkarları ilə münasibətdə.
Müstəqilliyin, peşə ləyaqətinin konkret şərtləri reallaşdırılsa idi, jurnalist
peşəsinin icrasına riayət etmək daha səmərəli olmazdımı? Belçikada XIX əsrin ikinci yarısından, bütün Avropa ölkələrində olduğu kimi, Müstəqil jurnalist assosiasiyaları yaranmağa başladı. Bu assosiasiyaların əsas rolu hakimiyyətlə münasibətdə
jurnalistlərin maraqlarını və mətbuat azadlığını müdafiə etməkdir.
Jurnalistlərin hüquq və vəzifələri də daxil edilmiş peşə etikası məcəlləsi
tətbiq ediləcəkdir. Belçika Peşəkar Jurnalistlərin Ümumi Assosiasiyasının tarixi
təsviri belədir: bu ümumi Assosiasiya 1978-ci ildə, ondan əvvəl Belçika Mətbuat
Ümumi Assosiasiyası 1886-cı ildə və Belçika Mətbuat Peşəkarları İttifaqı 1914-cü
16
www.humanrights-jwg.org
ildə yaranmışdır. Belçikada, 2010-cu il yanvar hesablamalarına görə, 5 490 peşəkar
jurnalist adı almış jurnalist var və bu jurnalistlər milli səviyyədə GJPP ilə təmsil
olunurlar. Belçika, Peşəkar Jurnalistlər Assosiasiyası Peşəkarlar İttifaq adı ilə tanınır. Fransız dilli cəmiyyətdə televiziya və radio sahəsində 54%, yazılı mətbuatda
46% muzdlu jurnalist var. Jurnalistlərin əksəriyyəti muzdla işləyir, yalnız 18% jurnalist müstəqil jurnalist statusuna malikdir və jurnalistlərin əksəriyyəti kişilərdən
ibarətdir. Təəssüf olsun ki, yalnız 30% qadın jurnalist var, bu da Avropada ən aşağı
göstəricidir. Budur, ümumi mənzərə.
İndi isə mən GJPP-lər –Belçika Jurnalistlərin Federal Assosiasiyasının fəaliyyəti
və missiyaları haqqında danışmaq istəyirəm.
O, peşəkar jurnalist adı verən Komissiya vasitəsilə daha çox tanınır. Kollektiv iş danışıqları, polislə, məhkəmə orqanları ilə, münasibətdə müstəqil jurnalist
ölçülərinin təyin edilməsində, daha geniş desək, müstəqil jurnalist statusu və mətbuat
azadlığına dair məsələlərlə bağlı bu komissiyanın rolu əvəzsizdir. GJPP müxtəlif
rəsmi instansiyaların nəzdində də fəaliyyət göstərir. Buradan da ona peşəkar marağı
artır. Fransız və alman birlikləri üçün televiziya və radio ilə bağlı Ali Şura hansıdır? Qanunla bağlı və öz üzvlərinin maraqlarını müdafiə etməkdən başqa, peşə
etikasını müəyyən etmək GJPP-nin üçüncü missiyası və fəaliyyət sahəsidır. GJPP
tərəfindən qəbul edilmiş jurnalist prinsipləri məcəlləsi hansıdır? Xatırlamaq lazımdır ki, söz azadlığı insanın əsas azadlıqlarından biridir. Onsuz ictimai fikir lazımi
şəkildə məlumatlandırıla bilməz. Ancaq, mətbuat azadlığının toxunulmazlığını qoruyub saxlamaq üçün GJPP aşağıdakı qaydaları qəbul etmişdir.
Jurnalistika prinsipi:
Birinci prinsip, mətbuat azadlığı. Mətbuat söz azadlığını əsas qoruyub saxlayandır. Onsuz digər əsas mülki azadlıqlar təmin edilə bilməz. Mətbuat maneəsiz
nəşr etmək, ictimai fikri təmin etmək üçün məlumatlandırmaq və şərhlər vermək
hüququna malik olmalıdır.
İkinci, faktlar. Faktlar qərəzsiz toplanılmalı və verilməlidir.
Üçüncü, informasiya ilə şərhin ayrılması. İnformasiya, şərh və faktlar arasında fərq aydın görünməlidir. Bu prinsip qəzetin öz fikrini və digər nöqteyi-nəzərləri
təqdim etmək hüququnu məhdudlaşdırmamalıdır.
Dördüncü, fikir müxtəlifliyinə riayət etmə. Mətbuat fikir müxtəlifliyinə riayət
etmək və müxtəlif fikirləri nəşr etmək prinsipinə riayət edir. O hesab edir ki, bütün
irqi, cinsi, vətəndaşlıq, dil, dini, ideologiya, mədəniyyət, sinif və ya etiqad ayrıseçkiliyi əsas hüquqlara hörmət anlayışı ilə ziddiyyətdədir.
Beşinci, GJPP-nin peşə etikası məcəlləsi. İnsan ləyaqətinə hörmətlə yanaşma naşirlər, baş redaktorlar və jurnalistlər insanların ləyaqətinə, şəxsi həyat hüququna
riayət etməlidirlər. Onlar fiziki və mənəvi əzab formalarından uzaqlaşmalıdırlar, bu,
öz əksini həmin sahə ilə bağlı qanunun 20 maddəsində tapır.
Altıncı, zorakılığın, cinayətin, terror aktlarının və ya digər insanlığa qarşı kobud
www.humanrights-jwg.org
17
aktların təqdimatı təriflənməməlidir. Bu yanlış informasiyaların düzəlişinə gəldikdə
isə, faktlar və informasiyalar öyrənildikdən sonra heç bir məhdudiyyətsiz və xətərsiz
düzəlişlər aparılmalıdır.
Səkkizinci, məxfi informasiya mənbələrinin qorunması. Belə informasiyalar yalnız məlumat verən şəxsin icazəsindən sonra verilə bilər.
Doqquzuncu, sirrin saxlanılması. İctimai və şəxs işlərlə bağlı sirrin saxlanılması
qanunda və 20 maddədə nəzərdə tutulduğu kimi mətbuat azadlığına heç bir xələl
gətirməməlidir.
Onuncu, əgər söz azadlığı digər əsas azadlıqlarla ziddiyyətə girirsə, bu zaman
yalnız naşir və baş redaktorlar, bütün jurnalistlərlə məsləhətləşəndən sonra və prioriteti müəyyən etdikdən sonra qərar qəbul və prioriteti müəyyən edə bilərlər.
Sonra, qəzetlərin və jurnalistlərin müstəqilliyi heç bir təzyiqə məruz qalmamalıdır. Nəhayət, peklam. Peklamlar elə formada təqdim edilməlidir ki, oxucu onu informasiya ilə qarışdırmasın. GJPP –Jurnalistlərin Ümumi Assosiasiyası haqqında
bu qədər.
İndi isə SDJ - Jurnalist birlikləri haqqında. Çünki Jurnalistlərin Ümumi Assosiasiyaları ilə bərabər ölkənin peşəkar jurnalistləri Avropa jurnalistləri ilə birgə Redaksiya Komitələri, müxtəlif audio-vizual mətbuat orqanlarının nəzdində jurnalistlərin
redaksiya və birlik şuralarını yaradıblar. Bu şuralar, komitələr və birliklər müxtəlif
redaksiyaların müstəqilliyini müdafiə etmək üçündür, çünki çox vaxt, qəzet redaksiyalarında, naşir və ya qəzet sahibləri arasında məqsəd müxtəlifliyi özünü büruzə
verir. Bu zaman Jurnalistlər Birliyinin vəzifəsi qəzetin və orada işləyən işçilərin
müstəqilliyini qoruyub saxlamaqdır. O bəzən qəzetin sahibi ilə baş redaktorun və ya
redaksiya direktorunun təyin edilməsi üçün razılığı şərtləndirilir.
Bəzi birliklər hətta nəşriyyatın kapitalının bir hissəsinə malikdirlər. Bütün hallarda, jurnalistlər birliyi qəzetin işi ilə bağlı üzvlərinin fikirlərini dinləyir və informasiya verənin mənəvi hüquqlarını müdafiə edirlər. SDJ eyni zamanda, qəzetin
əsaslandığı xüsusi dəyərləri dəqiqləşdirən peşə etikası xartiyasını tərtib edərək
jurnalistika etikasına uyğun fəaliyyət göstərir. Bu peşə etikası xartiyası qəzetin,
radio və televiziyada işləyən üzvlərinin əsaslanaraq işlədikləri xüsusi dəyərləri və
nəşriyyatın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq məqsədi ilə onların işlədikləri redaksiyaların nəzdində həyata keçirilən prinsiplərin şərtlərini dəqiqləşdirir. Həmkarları
tərəfindən seçilmiş və redaksiya birliklərini təmsil edən jurnalistlər gündəlik könüllü funksiyalar icra edirlər. Bizim jurnalistlər birliyinin təşkilində çox fərqli strukturlar mövcuddur. Bu üç qrupdan ibarətdir. Birincisi, SDJ jurnalistlər tərəfindən könüllü, maliyyə gəliri gözləməyən assosiasiyadır. İkincisi, SDJ son dövrlərdə naşir
ilə aidiyyatı redaksiyanı jurnalisti arasındakı sazişlə tanınır. Üçüncüsü, o qanun və
ya milli kollektiv konvensiya çərçivəsində yaradılır.
Bu jurnalist birliklərinin səlahiyyətləri. Aydındır ki, informasiya azadlığına
riayət etməyi təmin etmək. O nəşrin müstəqilliyini qoruyub saxlamaq və informa-
18
www.humanrights-jwg.org
siya azadlığını təkmilləşdirmək məqsədi ilə jurnalistin fəaliyyətini təmin etməyə
yönəlir. Daha müfəssəl, redaksiyanın müstəqilliyinin qorunub saxlanması üç tip
səlahiyyətin icrasından ibarətdir: baş redaktorun və onun müavinlərinin seçilməsi,
nəşr siyasətinə dair redaksiya məlumatı, redaksiyanın statusuna hörmət edilməsi.
Daha dəqiqi, SDJ baş direktor vəzifəsi boş olanda öz namizədini bu vəzifəyə təklif
edə bilər. Məsələn, Belçikada “Soir” gündəlik qəzetində olduğu kimi, hətta bu
məqsədlə redaksiyaya da öz namizədini təklif edə bilər. Eyni zamanda, buna paralel
olaraq Jurnalist Birliyi orqanları öz fikirlərini təqdim etməyə çağırılırlar.
SDJ nəzdində jurnalistlərin müdafiəsi: bir çox ölkələrdə, Jurnalistlər Birliyi jurnalistlərin işə götürülməsi və onların karyerası ilə bağlı qərarların qəbul
edilməsində də səlahiyyətlərə malikdir. Beləliklə, bəzi SDJ qəzetin nəzdində milli
kollektiv konvensiyaların tətbiqinə nəzarət edir. Məsələn, İtaliyada bu özünü daha
çox göstərir. Bir çox hallarda, SDJ intizam cəzası sahəsində də rol oynayır. İşdən
çıxarılma hallarının gedişatı. Bu baxımdan o jurnalistin işdən çıxarılması haqda
məlumatlandırılır, o isə öz növbəsində intizam cəzalarına dair öz rəyini göndərir.
SDJ öz nümayəndələrinin vasitəsi ilə yaranıb. SDJ orqanları qəzetin davranış qaydalarına dair məcəllənin tərtibində iştirak edir. Eyni zamanda, baş redaktorla jurnalist arasında peşə etikası ilə bağlı fikir ayrılığı olduqda öz rəyini təqdim edir.
SDJ səviyyəsində başqa bir əhəmiyyətli elementi qeyd edim. SDJ nümayəndələri
bəzən baş redaksiyanın məsləhətçiləri kimi də adlandırılırlar və onlarla dialoq aparırlar. Hətta qəzetin nəzdində baş verən münaqişələrə müdaxilə edirlər. SDJ yüksək
vəzifəli nümayəndələri redaksiya ilə naşir arasında danışıqlar aparan və ya kollektiv
danışıqlar prosedurunu təyin edən orqan kimi tanınır.
Belçikada, fransız dilli cəmiyyətdə Jurnalistlər Birliyi assosiasiyalar və ya
təşkilatlar kimi formalaşıblar və orada işləyən jurnalistlər tərəfindən azad şəkildə
təyin edilirlər. Status məsələsi hələ bütün fransız dilli cəmiyyəti əhatə etmir. Mövcud
jurnalistlər birliyinin rolu xüsusi mətnlə -31 mart 2004-cü il fərmanı ilə müəyyən
edilir və Jurnalistlər Birliyi anlayışının izahı verilir: jurnalistlər birliyi- üçdə iki
hissəsi muzdlu peşəkar jurnalistlərdən ibarət olan, Baş Assambleya qarşısında öz
nümayəndələrinin məsuliyyət prinsipini təmin edən və Peşəkarlar İttifaqının peşə
etikasına uyğun daxili qaydalar nizamnaməsi qəbul etmiş orqandır və bundan belə
AGJPP adlanır. Bizdə praktikada jurnalistlər birliyi gəlir güdməyən, yəni könüllü
assosiasiyalardır.
Mən misal kimi gündəlik və böyük tirajla çıxan “Soir” qəzetini götürürəm. Bu
jurnalistlər birliyinin istinad etdiyi mətn hansıdır. İlk növbədə, onun statusları var,
1998-ci ildə xartiya qəbul edilib və naşirlərlə konvensiya imzalanıb. “Soir” qəzetinin
jurnalistlər birliyi, Peşəkarlar İttifaqı peşəkar jurnalist assosiasiyalarını təyin edirlər.
Bu konvensiya “Soir” qəzetinin hər bir peşəkar jurnalistinin iş kontraktının ayrılmaz
tərkib hissəsidir. Təşkilat və status baxımından jurnalistlər birliyi könüllü assosiasiyaların bir hissəsidir və müdafiə, işdə yüksəlmə, peşə maraqları, öz üzvlərinin
www.humanrights-jwg.org
19
jurnalist qismində intellektual və material səviyyələri ilə məşğul olur.
O bütün demokratik prinsipləri tələb edir və bütün ayrı-seçkiliyi rədd edir. Redaksiyanın və üzvlərinin müstəqilliyini müdafiə edərək insan hüquqlarına hörmət
prinsipinə əsaslanır. «Soir» qəzetinin jurnalistlər birliyi eyni zamanda, redaksiyada insan və büdcə vasitələrini müdafiə edir, qəzetin oxucularının və keyfiyyətinin
qorunub saxlanmasını öz üzərinə götürür. Vacib bir element, naşir jurnalistlər birliyinin inzibatçılarına həmkarlar ittifaqının nümayəndələrinin müdafiəsinə ekvivalent bir müdafiə təmin edir. Rəhbərliyə mənfi halları qeyd etmək üçün o, redaksiya
rəhbəri və konvensiyanı imzalayan digər şəxslərlə razılığa gəlməlidir. Baş redaktor
vəzifəsinə təyinatdan qabaq jurnalistlər birliyi nəşriyyatın İnzibati Şurası tərəfindən
məlumatlandırılmalıdır. Beş gün ərzində o, öz namizədini təklif edə bilər.
Jurnalistlər birliyi eyni zamanda, naşirlər arasında barışdırıcı rol oynayır, o həmçinin jurnalistlərin və ya baş redaktorun işdən çıxarılması halları ilə
məlumatlandırılır. Mənə belə gəlir ki, «Soir» qəzetinin nümunəsində biz jurnalist
birliklərinin fəaliyyəti ilə tanış ola bildik. Onlar müxtəlif ölkələrdə müxtəlif tip
medianı əhatə etdiklərindən rəngarəngdirlər. Mən fikrimi jurnalistika peşə etikası
haqqında məlumatla yekunlaşdıracağam. Bu lap yeni bir orqandır və Belçika fransız dilli cəmiyyətinin mətbuatında özü-özünü nizamlayan, yazılı və audio-vizual
mətbuatın jurnalistləri və naşirləri tərəfindən yaradılmış orqandır.
SDJ. Müstəqil və fransız dilli Jurnalistika Peşə Etikası Şurası Niderland dilli bir
instansiyadır. Jurnalistika Peşə Etikası Şurasının missiyası nədir? Kütləvi informasiya vasitələrinin müxtəlif tiplərə malik olmasını nəzərə alaraq nəşriyyatlarda tətbiq
edilə bilən konkret peşə etikasını tərtib etmək, dəqiqləşdirmək və tamamlamaqdır.
Onun rolu öz funksiyasının, öz fəaliyyətlərinin, öz mövcudluğunun reklamını təmin
edərək kütləvi informasiya sektorunda ictimaiyyəti məlumatlandırmaqdır: maraqlı
sənədlər, tədqiqatlar və hətta internet.
Nəhayət, şikayətlər olarsa, onun ən vacib rolu şikayətlərə baxmaqdır. Şikayətçi
tərəflər arasında vasitəçi kimi, qaneedici həll yolu tapmaq üçün şikayətlərə baxır.
SDJ jurnalisti cəzalandırmaq və ya kütləvi informasiya vasitəsini cərimə etmək
səlahiyyətinə malik deyil. Bu onun mənəvi hökmranlığıdır. O aidiyyatı nəşrlər və
ya yayımlara müvafiq qərarlar qəbul etməlidir. Deməli, o maliyyə xarakterli yox,
mənəvi cəzalandırmadan istifadə edir. Maliyyə cəzalarının tətbiqi ciddi nəticələr
törədə bilər. Bir neçə aydır özünü nizamlayan orqan təsis edilib və informasiya vasitələri ilə qarşı tərəf arasındakı münaqişələrdə maraqlı alternativ təklif edə
bilər.
Təşəkkür edirəm.
20
www.humanrights-jwg.org
İNAKİ ZARAGUETA BARRACHİNA
Madrid Universitetinin Jurnalistika fakültəsinin əməkdaşı (İspaniya)
Demokratiyada söz azadlığı problemi: İspan modeli
Hörmətli xanımlar və cənablar!
Hər hansı bir işi yerinə yetirmək və ya yetirməmək
istəyən insanı azad edən, onun məsələni həll etməyə
imkan verən qərar çıxarmaq qabiliyyətidir. Bu, eyni
zamanda, fəaliyyətinə görə onu cavabdeh edir. Əks
halda, fəaliyyətə görə məsuliyyətdən boyun qaçırıldığı təqdirdə, biz intizamsızlıqdan danışa bilərik.
Azadlıq məsələsi fikir tarixinin, fəlsəfə tarixinin əsaslarından, ola bilsin ki, ən çox müzakirə
olunan məsələlərindən, Qədim Yunanıstandan başlayaraq, müasir dövrümüzə qədər cəmiyyətimizin
mahiyyətini təşkil edən məsələlərdən biri olmuşdur. Məhz müasir cəmiyyətdə,
qloballaşmanın bizim hamımızı qarşılıqlı surətdə əlaqələndirdiyi bir zamanda, söz
azadlığı mühüm əhəmiyyətə malik məsələ kimi gündəmə gəlmişdir.
Dediklərimizi başa düşmək üçün, mən 1948-ci il “Ümumdünya İnsan Hüquqları
Bəyannaməsi”nin 19-cu bəndində verilmiş və demokratik sistemlərin konstitusiyalarına tamamilə daxil edilmiş tərifə istinad edirəm.
Qeyd etdiyim Bəyannamədə deyilir: “Hər bir şəxs əqidə azadlığı və onu sərbəst
ifadə etmək hüququna malikdir; bu hüquqa maneəsiz olaraq öz əqidəsində qalmaq
və istənilən vasitələrlə və dövlət sərhədlərindən asılı olmayaraq, informasiya və ideyalar axtarmaq, əldə etmək və yaymaq azadlığı daxildir”.
Həqiqətən də, söz azadlığı bu gün fundamental insan hüququ kimi meydana
gəlmişdir.
Söz azadlığı hüququ ideyaların sərbəst yayılması vasitəsi kimi müəyyənləşdirilir.
Fransa maarifçiliyinin baniləri tərəfindən, Fransa inqilabı dövründə bu belə başa
düşülmüş, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Azadlıq Müharibəsində toxunulmaz aksioma, Qərbin digər ölkələrinin formalaşmasında müəyyənedici faktor olmuşdur.
Həyat, hadisələrin gedişi, tarixin özü söz azadlığı kimi əsas hüququ cilalayaraq
inkişaf etdirmişdir.
Bununla əlaqədar olaraq, 1969-cu il “İnsan Hüquqları haqqında Amerika
Bəyannaməsi və ya Kosta-Rika, San-Xose Paktı”nın 13-cü maddəsində söz azadlığı
haqqında deyilir:
1. Hər bir şəxs fikir və söz azadlığına malikdir. Bu hüquqa dövlət sərhədlərindən
asılı olmayaraq, şifahi, yazılı və ya mətbuat vasitəsilə, bədii ifadə vasitələri və ya
öz seçiminə əsasən digər vasitələrlə hər növ informasiyanı və ideyanı axtarmaq, əldə
www.humanrights-jwg.org
21
etmək və yaymaq azadlığı daxildir.
2. Əvvəlki bənddə nəzərdə tutulmuş hüquqdan istifadə ilkin senzuranın obyekti ola bilməz, lakin qanunla aydın şəkildə müəyyənləşdirilmiş və təmin olunması
zəruri olan məsuliyyət nəzərə alınmalıdır:
a) digər şəxslərin hüquqlarına və şərəfinə hörmət;
b) milli təhlükəsizliyin, ictimai asayişin, əhalinin sağlamlığının və mənəviyyatının
qorunması.
3. Söz azadlığı dolayı yollar və ya vasitələrlə, informasiyanın yayılmasında
istifadə olunan qəzet kağızı, radio tezlikləri, inventar və avadanlıqlar üzərində dövlət
və şəxsi nəzarət vasitələrindən sui-istifadə etməklə və ya ideya və fikirlərin kommunikasiyası və yayılmasına mane yaradan istənilən digər vasitələrlə məhdudlaşdırıla
bilməz.
Aydındır ki, söz azadlığının sərhədlərini müəyyənləşdirən prinsiplər mövcuddur.
Başqasının hüquqlarına ziyan vurmaq və ya təcavüz etmək üçün heç kəs onların arxasında gizlənə bilməz. Uşaqların və yeniyetmələrin mənəvi müdafiəsi baxımından,
onların ictimai xarakterli əyləncə tədbirlərində iştiraklarını tənzimləmək məqsədilə
ilkin senzura tətbiq oluna bilər. İlkin senzuradan, irqi, dərisinin rəngi, dini və milli
mənşəyi də daxil olmaqla, heç bir əsasla istənilən şəxsə və ya insanlar qrupuna
qarşı zorakılığa və ya buna oxşar hərəkətlərə təhrik edən, milli, irqi və dini nifrət
oyadan çıxışlara münasibətdə də istifadə oluna bilər.
Nəyə görə? Ona görə ki, qeyd olunan “İnsan Hüquqları haqqında Amerika
Bəyannaməsi”ndə göstərilir:
Hər bir şəxs onun şərəf və ləyaqətinə hörmət hüququna malikdir.
Heç kəs onun şəxsi və ailə həyatına, mənzilinə və ya yazışmalarına, ləyaqət və
ya şərəfinə özbaşına və qeyri-qanuni müdaxilə edə bilməz.
Bu hüquqdan istifadə etməklə söz azadlığının məhdudlaşdırılmasının qarşısını
almaq üçün təkzib etmək və ya ədalət məhkəməsinə müraciət etmək hüququ kimi
növbəti kanallar mövcuddur.
Bundan başqa, yayım orqanının qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada
təkzib etmək və ya cavab vermək hüququndan istifadə etməsi, onu digər qanuni
məsuliyyətlərdən azad etmir.
Unutmayaq ki, hüquqi sistemlər, ümumilikdə cəmiyyət, söz azadlığını, xüsusilə
də başqa dəyər və ya hüquqlarla toqquşduqda, müəyyən sərhədlər çərçivəsində
qəbul edirlər.
Söz azadlığı demokratik rejimlərlə diktatura rejimləri arasında mövcud olan çox
mühüm fərqlərdən biridir.
İstənilən halda, söz azadlığı dünyada həddindən artıq merkantilləşmiş, son
məqsədləri özləri tərəfindən müəyyənləşdirilmiş maraqları təmin etmək üçün
hökumətlərə və cəmiyyətlərə təsir etmək olan böyük “lobbilərdən” asılı vəziyyətə
düşmüşdür.
22
www.humanrights-jwg.org
Bu gün bir tərəfdən hökumətlər, digər tərəfdən böyük lobbiçilər öz baxış və
cəhdlərini, mühüm ifadə vasitəsi olan informasiya vasitələri üzərində nəzarətə nail
olmağa yönəldirlər. Deyirlər ki, informasiya vasitələrinə nəzarət edən hakimiyyətə
çatmaq üçün daha çox imkanlara malik olur.
İnsanların söz azadlığı onların vicdan azadlığı qədər dəyərlidir, çünki o, reallığa
uyğun qərar qəbul etmək və fəaliyyət göstərmək üçün hər bir şəxsə faktları bilmək,
onları şərh və tənqidi təhlil etmək imkanı verir. Yalnız birtərəfli, tam və bitkin olmayan informasiya əsasında söz azadlığını məhdudlaşdırmağa çalışanlar, əslində
bu azadlığa qarşı hücuma keçir, insanların müxtəlif mövzuları öyrənmələrinin və
ya onların mahiyyətinə varmalarının, xüsusilə də, bu onların şəxsi yanaşmaları ilə
uyğunluq təşkil etmədikdə, qarşısını almağa çalışırlar.
Bu halda, söz azadlığını sui-istifadə hallarından, hakimiyyətin və informasiya vasitələrinin inhisarından qorumaq məqsədilə mövcud gizli mexanizmləri
üzə çıxaran, onları bəyan edən xoşməramlı insanlara, onların mövqelərini
bölüşənlərə, təşkilatlanmış şəkildə ədaləti, etikanı, şəffaflığı və həqiqəti onlara təcavüz edənlərdən müdafiə etməyi bacaranlara kömək etmək lazımdır.
Ancaq özümüzü aldatmayaq, özünü nə qədər demokratik hiss etməsindən asılı
olmayaraq, söz azadlığı heç bir ölkənin hakimiyyəti tərəfindən yaxşı qəbul edilmir. Çoxsaylı nümunələr mövcuddur. Başlanğıc üçün nümunə olaraq öz İspaniyamı göstərəcəyəm. Keçən ilin 23 dekabrında Madrid Cinayət Məhkəməsi İspaniyanın çox mühüm radio şəbəkəsi olan SER-in directoru Daniel Anidonu və
Xəbərlər Şöbəsinin direktoru Rodolfo İragonu “sirlərin üstünü açma” cinayəti üzrə
mühakimə edərək, onları bir il doqquz ay həbs cəzasına məhkum etmiş, əlavə olaraq, cəza müddətində kütləvi informasiya vasitələrində vəzifə tutmaq və jurnalist
peşə fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququndan, “passiv seçki hüququndan xüsusi
məhrum etmə” haqqında hökm çıxarmışdır. Bundan başqa, çıxarılan hökm, altı ay
müddətində, gündəlik 100 avro cərimə və iddiaçıların hər birinə 5000 avro kompensasiya ödənilməsini də tələb edir.
Nəyə görə? Ona görə ki, siyasi partiyaların biri tərəfindən həyata keçirilən daxili
seçki prosesində baş vermiş və təşkilat rəhbərləri tərəfindən yazılı şəkildə bəyan
olunmuş pozuntular haqqında məlumat İnternetdə çap edilmişdir. Söhbət seçkilərdə
qalib gəlmək məqsədilə partiyaya qeyri-qanuni yolla üzvlər qəbul edilməsindən
gedir.
Hakim bildirir ki, konstitusiya ilə müdafiə olunan informasiya almaq hüququ televiziya, radio və ya mətbuata aiddir, İnternetə münasibətdə isə bu dəqiqləşdirilməlidir,
çünki İnternet ciddi mənada sosial informasiya vasitəsi deyildir.
Aydındır ki, hökm radio şəbəkəsində bir çaşqınlıq yaratmış, söz və informasiya
azadlığı haqqında konstitusiya prinsiplərinə qarşı ağır bir qəsd kimi qiymətləndirilmiş
və jurnalist fəaliyyəti üçün görünməmiş risk təşkil etmişdir. Şübhəsiz ki, bu hökmə
qarşı yuxarı məhkəmə instansiyasına şikayət verilmişdir.
www.humanrights-jwg.org
23
Paradoks ondan ibarətdir ki, hakim öz hökmündə bunu bir xəbər faktı kimi təsdiq
edir və eyni zamanda dəqiqləşdirmə aparır ki, bu bəzi şəxslərin üzvlüyə qəbulu
haqqında xəbər deyil, pozuntuların mövcudluğu haqqında adi şikayət olmuşdur.
Hakimə görə, İnternetdə söz azadlığı məsələsi dəqiqləşdirilməlidir.
Şimali Kipr Pespublikasında “Afrika” gündəlik qəzetinin iki jurnalisti “prezidenti təhqir etmə“ ittihamı ilə altı ay həbs cəzasına məhkum edilmişlər. Bir sıra
faktlardan ibarət olan məqalə sonda bir oyunla yekunlaşır, oxucu verilmiş faktlara əsaslanaraq cavab verməli idi: “Bir nömrəli düşmən kimdir?” Cavablardan biri
belə idi: “Prezident Rauf Denktaş.” Əgər əvvəlki fakt Avropa Birliyinin üzvü olan
ölkəyə, İspaniyaya aiddirsə, bu fakt ona üzv olmaq istəyən başqa dövlətə aiddir.
Qəzetlər onların bağlanmasına və səslərinin batırılmasına yönəldilmiş müxtəlif epizodların obyekti olmuşlar.
Yenə də İspaniyada, COPE-nin jurnalisti Kristina Lopez Sçliçting, Eroski
supermarketlər şəbəkəsi Batasunanın rəhbəri Arnaldo Oteginin girov ödəmələri ilə
əlaqələndirdiyinə görə, Biskay Əyalət Məhkəməsi tərəfindən Eroskiyə üç min avro
kompensasiya ödəməyə məhkum edilmişdir.
İspaniyada hamı bilir ki, Eroski ilə Biskay radikal separatçı dünyası, ETA-da
hakim olduğu hesab edilən millətçi separatizm arasında əlaqə mövcuddur.
Buna baxmayaraq, məhkəmə öz hökmündə hesab edir ki, jurnalistin “lazımsız
və əsassız” ifadələri dinləyicinin şüurunda terror təşkilatı ETA ilə Eroski kooperativi
arasında qarşılıqlı əlaqənin olması fikrini yaradır.
Polşada, Avropa İttifaqına qəbuldan az öncə, bir hakim həftəlik yerli jurnalın
jurnalisti Andrey Mareki diffamasiyaya görə üç ay həbs cəzasına məhkum etdi. Bir
neçə ay əvvəl, ondan şikayət etmiş məmurdan açıq şəkildə üzr istədiyinə görə o,
şərti cəzaya məhkum edilmişdir.
Gündəlik fransız qəzeti «Mond» və onun jurnalistlərindən biri Real Madriddəki
dopinq praktikası haqqında böhtan xarakterli məqaləyə görə Ağ kluba 300.000 avro
kompensasiya ödəməyə məhkum edilmişdir. Hökm kluba 300.000 avro ödəmək
haqqında idi. İşin necə qurtaracağını isə hökmdən verilmiş şikayət göstərəcək.
Aydındır ki, bu və ya digər hallar arasında fərqlər mövcuddur. İnformasiya və
böhtan xarakterli cinayətlər bərabər tutula bilməz. İlk üç fakt ilə «Real Madrid»lə
bağlı olan fakt arasındakı fərqi görmək lazımdır. Birincilər, baxmayaraq ki,
hakimiyyəti narahat edir, istisnasız olaraq hər şey haqqında məlumat vermək hüququna əsaslanır. Sonuncu halda isə söhbət klubun fəaliyyətinə ciddi ziyan vuran və
sübut olunması tələb olunan ağır ittiham xarakterli məlumatdan gedir. Sübut olmadan dopinqdən istifadədə günahlandırmaq olmaz.
İstənilən halda, bunlar kütləvi informasiya vasitələri üzərində hökumətlərin
nəzarətini yaratmaq uğrunda aparılan mübarizəni əks etdirir. Belə ki, onlar radio və
televiziya ötürücülərini təqdim edərək reklamın ilk müştərilərinə çevrildilər. Buna
görə də, söhbət qeyri-bərabər döyüşdən gedir. İstənilən halda, üstünlük kütləvi
24
www.humanrights-jwg.org
informasiya vasitələrinin tərəfindədir, çünki onlar azadlıqların saxlanılması və
cəmiyyətin ictimai fəaliyyətinin azalmaması üçün mühüm əhəmiyyətə malikdirlər.
Bu çıxışı, məncə «Tayms» qəzetinin banisi olmuş Con Volterin sözlərini xatırlayaraq yekunlaşdırmaq istəyirəm: “Xəbər odur ki, kimsə, hansı səbəbdənsə onu
gizlətmək istəyir. Yerdə qalanlar isə reklamdır”. Bu jurnalistika ilə hakimiyyət arasında böyük döyüşdür.
Çox sağ olun.
www.humanrights-jwg.org
25
MARK VİT
Kavaroççi Russo Dennis Birliyinin Vitse-Prezidenti (ABŞ)
Söz azadlığı:
Amerika təcrübəsindən öyrənilmiş dərs
Çox sağ olun, bugünkü bu konfransa dəvət
olunmağım böyük bir şərəfdir. Bu, mənim gözəl
Bakı şəhərinə üçüncü səfərimdir. Mən konfransın
təşkilatçılarına məni demokratiya quruluşu üçün
zəruri olan, ABŞ-da və bütün dünyada qızğın şəkildə
müzakirə olunan “söz azadlığı” barədə müzakirəyə
dəvət etdikləri üçün təşəkkürümü bildirmək
istərdim.
İlk olaraq, mən demək istəyirəm ki, mən nə hüquqşünas, nə də ABŞ-ın konstitusiya mütəxəssisi
deyiləm. Mən özümü söz azadlığı bərədə çoxlu müzakirələrə şahidlik etdiyim Konqres heyətinin keçmiş üzvü və özünün söz
azadlığı hüququnu icra edən lobbist kimi təqdim edərdim. Əgər sizlərdən kimsə
bu terminlə tanış deyilsə, lobbist federal hökumət qarşısında vəkillik edən şəxsdir.
Lobbist Konqresdə baxılmaqda olan qanunvericilik üçün ya dəstək, ya da müxalif
qüvvə tapmağa çalışır. ABŞ Konstitusiyasına Birinci Düzəlişdə əks olunduğu kimi,
“narazılığı yumşaltmaq üçün hökumətə müraciət” hüququ mənim öz peşəmin bir
hissəsi kimi istifadə etdiyim hüquqdur.
Yaranmaqda olan demokratiyalar ABŞ-da söz azadlığının tarixinin tədqiqatından
çox şey öyrənə bilər. Ona görə də, bugünkü təqdimatımın əsas hissəsini bizim
təyinedici debatlarımıza və Ali Məhkəmənin qərarlarına həsr edəcəyəm. Amma ilk
öncə, biz söz azadlığının ən çox müzakirə edilən aspekti – onun tərifi barədə danışmalıyıq.
“Söz azadlığı” nədir?
Söz azadlığının ən geniş istifadə olunan tərifi 1789-cu ildə, Fransa İnqilabı zamanı nəşr edilmiş “İnsan və Vətəndaş Hüquqları Bəyannaməsi”ndə verilmişdir.
Bəyannamədə qeyd olunur:
“İdeya və fikirlərin ifadə edilməsi insanın ən dəyərli hüquqlarından biridir. Hər
bir vətəndaş müvafiq olaraq, danışmaq, yazmaq, nəşr etmək azadlığına malikdir,
amma qanunla təyin olunmuş şəkildə bu azadlıqdan istifadə etmək məsuliyyəti daşıyır.”
Bu tərifdəki sonuncu ifadə bu standartın həm ABŞ-da, həm də beynəlxalq
aləmdə hüquqi şərhində böyük “boz məkan” yaratmışdır. Məsələn, ABŞ-da belə
bir ifadə var: Siz teatrda “yanğın” deyə qışqıra bilməzsiniz. Bu, Ali Məhkəmənin
26
www.humanrights-jwg.org
qərarından qaynaqlanır. Başqa sözlə, panika yaradan və ictimai təhlükəsizliyə zərər
verən nəyinsə qəsdən deyilməsi mühafizə olunan nitq deyil. Amma bu standart geniş şəkildə şərh olunmuş və sui-istifadəyə məruz qalmışdır, necə ki, əsrlər boyu
təkcə hökumət əleyhinə keçirilən dinc nümayişləri qadağan etmək üçün “ictimai
təhlükəsizlik” qanunlarından istifadə edən avtoritar hakimiyyətlər tərəfindən deyil,
həmçinin ABŞ-da, məsələn, Vətəndaş Hüquqları tərəfdarlarını irqi ayrı-seçkilik
qanunlarına qarşı etiraz etməyə qoymamaq üçün cənub ştatı və yerli hökumətlər
tərəfindən istifadə olunmuşdur.
Bu “boz məkan”ın bütün dövlətlər, xüsusilə, yaranmaqda olan demokratiyalar üçün etdiyi çağırış təmin edilən söz azadlığı və ictimai təhlükəsizlik arasında
sərhədin müəyyən olunmasıdır.
ABŞ-da söz azadlığının tarixi
ABŞ-da söz azadlığının qorunması tarixi heç zaman hamar olmamışdır və indinin özündə də inkişafdadır. Söz azadlığının məhdudlaşdırılması ilə bağlı birinci
sınaq 1798-ci ildə, “Hüquqlar haqqında Bill” və Birinci Düzəlişin ratifikasiyasından az sonra baş vermişdir. Həmin dövrdə bizim ölkəmiz o vaxtkı prezident Con
Adamsın rəhbərlik etdiyi Federalistlər Partiyası və Tomas Ceffersonun başçılıq etdiyi Demokrat-Respublikaçı partiyası tərəfindən iki yerə bölünmüşdü. Federalistlər
“ABŞ hökuməti əleyhinə saxta, böhtan dolu və qərəzli yazıların” nəşrini qadağan
edən, “Yad və üsyana təhrik” aktları kimi tanınan qanununun qüvvəyə minməsinə
nail oldular. Bu, siyasi müxalifəti susdurmaq üçün açıq bir cəhd idi və 1800-cü il
prezident seçkilərinin siyasi məsələsinə çevrilmişdi.
Tomas Cefferson prezident seçildikdən sonra həmin Akta görə məhkum olunanları əfv etdi. Həmin qanun isə sonda öz əhəmiyyətini itirdi. Sonralar Ali Məhkəmədəki
bir iş zamanı, məhkəmə ““Üsyana təhrik” aktı heç zaman bu məhkəmədə yoxlanmasa da, onun hüquqiliyinə olan hücum tarix məhkəməsinə veriləcək” deyə elan
etdi. Bu qanuna tabe olmama cəhdləri əks fikri ifadə etmək üçün hakimiyyətə qarşı
çıxanların hüququ üçün baza yaratdı.
Bununla belə, bizim tariximiz göstərmişdir ki, əks fikirlər xüsusilə müharibə vaxtı fərqli nəticələrə malik olmuşdur. Birinci Dünya Müharibəsi zamanı məhkəmələr
“tabe olmama, sədaqətsizlik, qiyam və ya ABŞ-ın hərbi və ya dəniz qüvvələrində
qulluqdan imtina etməyə çağırmağa və ya ABŞ rekrut və hərbi qulluğa daxil olma
xidmətinə bilərəkdən mane olmağa” ağır cinayət qiyməti verən “Casusluq” aktı
kimi tanınmış qanunun hüquqiliyini yoxlamışdılar. Bu qanun “Şenk ABŞ-a qarşı”,
“Camaatla dolu teatrda “yanğın” deyə qışqırmaq” məhkəmə işləri zamanı yoxlanılmışdır.
Sosialist Partiyasının üzvü Çarlz Şenk Birinci Dünya Müharibəsi zamanı çağırışçıları hərbi xidmətdən yayınmağa sövq edən pamfletlər yayırdı. Onun hərəkətləri
“Casusluq” aktının açıq şəkildə pozulması demək idi, amma Şenk həmin qanununun
onun söz azadlığını pozduğunu iddia etmiş, Ali Məhkəmə isə onun apelyasiyasını
www.humanrights-jwg.org
27
qəbul etməyə razılaşmışdı.
Nəhayət, Məhkəmə “Casusluq” aktını təqdir etdiyini bəyan etdi. Hakim Oliver
Vendel Holms yazırdı:
Söz azadlığının ən ciddi müdafiəsi belə insanı teatrda “yanğın” deyə qışqırmaq
və panika yaratmaqdan qoruya bilməz. [...] Əsas sual belə bir şəraitdə bu cür sözün işlədilib-işlədilməməsi və onun Konqresin qarşısını almaq hüququ olduğu açıqaşkar təhlükə yaratmaq təbiətinin olması ilə bağlıdır.
“Açıq-aşkar təhlükə” söz azadlığının məhdudlaşdırılması ilə bağlı məhkəmə
işlərində standarta çevrildi. Lakin bu standart söz azadlığı ilə bağlı son qərar deyildi. 50 il sonra – 1969-cu ildə bu, “Brandenburq Ohayo ştatına qarşı” işində sözün
“təhlükə yaradan qanunsuz hərəkət”ə səbəb ola biləcəyinin müəyyənləşdirilməsi
zamanı təkmilləşdirilmişdir.
Təhlükə yaradan qanunsuz hərəkətin sınağına görə, “təhlükə yaradan qanunsuz hərəkət”ə (məsələn, qiyama) səbəb olan və ya ola biləcək söz konstitusiya
müdafiəsindən məhrumdur. Misal üçün, “hökuməti devirməyə” çağıran təşkilat qanunla müdafiə olunur. Amma o, öz üzvlərini bu gün saat 3-də Ağ Evin qarşısında
toplaşmağa və Vaşinqton şəhərini yandırmağa çağırsa, müdafiədən məhrum olar.
Bu gün belə, “təhlükə yaradan qanunsuz hərəkət” söz azadlığı ilə bağlı məhkəmə
işlərində bir sınaq kimi tətbiq olunur.
Söz azadlığı üçün son sınaqlar
Kapitolidə çalışdığım zaman söz azadlığı və müvafiq məhdudiyyətlər haqqında
uzun debatların şahidi olmuşam. Məsələn, ABŞ bayrağının yandırılması “müdafiə
olunan nitq”in bir formasıdır. Konstitusiyaya bayrağın təhqir edilməsini cinayət
kimi qiymətləndirmək üçün dəyişiklik edilməlidirmi? Televiziya kanalları və digər
mətbuat vasitələrinin uşaqlar üçün ədəbsiz və təhqiramiz olan sözlərin yayımına
hüququ varmı? Siyasi namizədin hansı səviyyəyə qədər maliyyələşdirilməsi nitq
sayılır? Bu cür ianələr məhdudlaşdırıla və federal hökumətə xüsusi təsir imkanları
çərçivə almaq üçün tənzimlənə bilərmi?
Bu, ABŞ-da son debatlara səbəb olmuş və Ali Məhkəmənin ziddiyyətli qərarı
ilə nəticələnmiş suallardan biridir. Bir neçə onilliklər ərzində federal hökumət
korporasiyalar və digər güclü xüsusi maraqlardan gələn kampaniya ianələrini
məhdudlaşdırmağa nail olmuşdu. 21 yanvar 2010-cu ildə “Vətəndaş İttifaqı Federal
Seçki Komissiyasına qarşı” işində Ali Məhkəmə elan etdi ki, hökumət korporasiyalardan siyasi ianələri məhdudlaşdıra bilməz, ona görə ki, bu cür məhdudlaşdırma
Birinci Düzəlişə uyğun olaraq, söz azadlığını pozur.
Digər ziddiyyətli inkişaf birbaşa mənim peşəmlə - lobbiçiliklə bağlıdır. Obama Administrasiyası lobbistlərin federal hökumət işçiləri ilə görüşməsinə məhdudiyyətlər
qoymaq istəyir. Bu cür məhdudiyyətlərin qoyulmasında məqsəd korporasiyalar,
banklar, neft şirkətləri kimi xüsusi maraqların hökumətə qeyri-proporsional təsirini
çərçivəyə salmaqdır. Bu cür yeni məhdudiyyətlər məhkəməyə gəlib çıxmasa da,
28
www.humanrights-jwg.org
onlar müəyyən məqamda hüquqi çağırışlara məruz qalacaq. Lobbiçilik ABŞ Konstitusiyasına Birinci Düzəlişdə - əks olunduğu kimi, “narazılığı yumşaltmaq üçün
hökumətə müraciət” hüququnda öz əksini tapmışdır.
Mən bu iki məsələni diqqətinizə çatdırmaqla 234 illik demokratiyanın belə “söz
azadlığı” konsepsiyası və hökumətlərin sözü hansı səviyyəyə qədər məhdudlaşdıra
biləcəyi ilə mübarizə apardığını göstərmək istəyirəm.
Amma mən sizin ölkələrinizdə, özəlliklə yeni yaranmaqda olan demokratiyalarda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı ilə məşğul olan şəxslərə hər hansı qarışıq ismarıc göndərmək istəmirəm. Boz məkanların məhdud şəraitində, bəzi ümumdünya
həqiqətləri qəbul edilməli və hörmət olunmalıdır. Demokratiyalar vətəndaşlara, siyasi partiyalara, mediaya və digər təşkilatlara hökumətin təqibi qorxusu olmadan
azad şəkildə öz fikrini ictimaiyyətdə ifadə etməyə imkan verməlidirlər. Yuxarıda sadalananlar müəyyən sərhədi keçərək dağıntı, ölüm və zorakılığa səbəb olan nitqdən
istifadə edəndə, bu hərəkətlərə görə məsuliyyət daşıyırlar. Açıq və canlı hüquq sistemi bu sərhədin harada çəkilməsini müəyyən edə bilir. Amerika tarixinin göstərdiyi
kimi, həmin proses əsrlər boyu inkişaf etmişdir. Hər zaman hamar olmasa da, bu
proses fərdin hətta hökumətin və ya vətəndaşların əksəriyyətinin fikirlərinə əks olan
fikirlərini ifadə etmək hüququna ən böyük mümkün hörməti nümayiş etdirməlidir.
www.humanrights-jwg.org
29
ƏLİ HÜSEYNOV
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı,
Hüquq Siyasəti və Dövlət Quruculuğu Daimi Komissiyasının sədri
Azərbaycanda mətbuat azadlığının təkmilləşdirilməsi üzrə yeni
qanunvericilik təşəbbüsləri
İlk növbədə bu tədbirin iştirakçılarına öz
təşəkkürümü bildirirəm ki, zamandan asılı olmayaraq hər zaman aktual olan mətbuat azadlığı mövzusu
yenə müzakirə predmetidir və bizim üçün imkan yaranmışdır ki, həm ABŞ, həm də, Avropa ölkələrinin
təcrübəsini, qanunvericiliyini və praktikasını bir
daha öyrənək. Nə üçün söylədim ki, hər zaman aktualdır. Çünki bu günlərdə İtaliya Müdafiə Naziri
tərəfindən jurnalistə əl qaldırılması və onun təhqir
edilməsi epizodunu müşahidə edəndə bir daha
müəyyən olunur ki, bu mətbuat və dövlət hakimiyyət
orqanları arasında zamandan asılı olmayaraq problemlər bütün ölkələrdə var. Ən
başlıcası ondan ibarətdir ki, problemlərimizin həlli yolunda gərək iradə də olsun.
Mətbuat azadlığının təkmilləşdirilməsi üzrə yeni qanunvericilik təşəbbüsləri mənim
və konfransın mövzusudur. Bu mövzudan belə aydın olur ki, bu sahədə qanunvericiliyi təkmilləşdirməyə yenə də ehtiyac var. Amma onu bir mənalı söyləyə bilərəm
ki, hətta qanunvericiliyin bizdə nöqsanları olmuş olsa belə, Azərbaycan Konstitusiyasının 151-ci maddəsi və 148-ci maddəsi və Azərbaycanın humanist hüquq
sisteminə malik olması bizə imkan verir deyək ki, insan hüquqları sahəsində, o
cümlədən mətbuat azadlığı sahəsində qoşulduğumuz beynəlxalq hüquq normaları
və beynəlxalq standartları praktikada tətbiq edirik. Yəqin ki, razılaşarsınız ki, heç
bir ölkədə milli qanunvericilik səviyyəsində bütün müddəalar bu beynəlxalq standartlara axıra qədər uyğunlaşdıra bilmir. Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası özü
də Avropa məhkəməsinin birgə hüquqlarından irəli gələrək daimi inkişafdadır.
Deməli milli qanunvericilik də daima təkmilləşdirilməlidir. Bu, gündəlik işimizdir.
Amma parlamentin hüquq komitəsinin sədri kimi birmənalı onu deyə bilərəm ki,
mətbuat azadlığı informasiya əldə etmək hüquqları ilə bağlı milli qanunvericiliyimiz əsas etibarilə Avropa Konvensiyasına uyğunlaşdırılmışdır və beynəlxalq standartlara cavab verir. Hətta Avropa Konvensiyasına qoşulmağımızdan öncəki qanunlar məcəlləsinin KİV haqqında və 1999-cu il tarixli qanunlarında sonradan
dəyişikliklər etmək yolu ilə biz bu problemi həll etmişik. Bu yaxınlarda daha dəqiq
- 2009-cu ildə Konstitusiyaya referendum yolu ilə yeni əlavələr və dəyişikliklər
oldu. Bunların bir hissəsi mətbuat azadlığı ilə bağlıdır və xüsusi olaraq vurğulamaq
30
www.humanrights-jwg.org
istəyirəm ki, Konstitusiyanın 32-ci maddəsinə etdiyimiz əlavəyə görə, qanunla
müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla heç kəs video çəkilişinə, səz yazısına və
digər bu cür hərəkətlərə məruz qoyula bilməz. Açığı deyim ki, o zaman da belə bir
maddənın konstitusiyaya təklif olunması bir qədər mübahisə doğurmuşdu və Venesiya komissiyası ilə o zaman yaratdığımız əlaqə nəticəsində hüquqi baxımdan bunu
izah edə bildik. Amma məndə belə bir təəssürat qalmışdır ki, biz ola bilər ki,
Azərbaycan ictimaiyyətinə, mətbuatına bunu tam axıra qədər izah edə bilmədik,
çünki narahatçılıq mövcud idi ki, belə müddəa mətbuat azadlığına və mətbuatın
fəaliyyəti üçün bir məhdudiyyət qoya bilər. Əslində isə bu əlavə yəni icazə almadan
videi, foto səkiliş işinə məhdudiyyət qoyulması konstitusiyanın 32-ci maddəsində
təsbit olunmuş, yəni öncəki ikinci bənddə təsdiq olunmuş şəxsi və ailə həyatına
hörmət edilməsi hüququnun beynəlxalq səviyyədə tanınmış məzmunundan irəli
gəlir və yəni bu iki məfhum ailə həyatına hörmətlə, icazə olmadan və etirazına baxmadan video və foto çəkilişi bir-birilə üzvi surətdə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, belə
bir müddəa, belə bir maddə Bolqarıstan Respublikasında və Bolqarıstan Konstitusiyasında var. Və Bolqarıstan Avropa Birliyinə üzv olmaq ərəfəsində Venesiya komissiyası ilə konstitusiyaya islahatları ilə bağlı çox sıx işləyirdi və məhz bu tamamilə
oxşar maddəyə o zaman Venetsiya komissiyası Bolqarıstana münasibətdə müsbət
rəy vermişdir. Xatırladım ki, referendum üçün bir ay öncə biz konstitusiyanın bu
müddəasından irəli gələn bir neçə qanuna əlavələr etdik. Daha doğrusu, konstitusiyanın bu yeni müddəasını qanunlarımıza köçürtdük. “Mətbuat azadlığı haqqında”,
“Qanuni əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” qanuna, “Kəşfiyyat və əks kəşfiyyat
fəaliyyəti haqqında” qanuna. Yenidən mətbuatda, KİV orqanlarında, o cümlədən
beynəlxalq hüquq təşkilatlarında yenə bir narahatçılıq yarandı. Etiraf edim ki, bəlkə
də bizim üçün, hüquqşünaslar üçün texniki görünən bu dəyişikliklə bağlı kifayət
qədər ictimai müzakirə olmadığına görə, belə mübahisəyə səbəb olur. Ola bilər, bizim işimizin nöqsanıdır. Hüquqşünaslar üçün bu adi görünür. Amma mətbuat,
ictimaiyyət narahat olur. Ancaq birmənalı məlum olan odur ki, bu dəyişikliklərin
mətni əksinə, həm jurnalistlərin, həm sadə vətəndaşların hüquqlarının qorunması ilə
bağlıdır. Yaranan suallardan biri də bundan ibarətdir ki, nə üçün əməliyyat-axtarış
fəaliyyəti haqqında qanunda, Kəşfiyyat və əks kəşfiyyat haqqında qanunda etdiyimiz əlavələr narahatçılıq doğurdu ki, nə üçün hüquq mühafizə orqanları ilə onların
fəaliyyətini tənzimləyən qanunda belə bir məhdudiyyət qoyulur. Amma hüquqşünaslar bunu əlbəttə ki, aydın başa düşürlər. Burada əksinə, subyektin üzərinə vəzifə
qoyulur, yəni əməliyat-axtarış fəaliyyətini keçirən kəşfiyyat və əks kəşfiyyat
fəaliyyətlərinə və orqanların üzərinə vəzifə qoyulurdu ki, heç kəs, o cümlədən
jurnalistlər, KİV orqanları nümayəndəsi qəbul olunmuş qərar olmadan izlənilə
bilməz. Video və foto çəkilişə məruz qala bilməz. İkinci bir addım ondan ibarətdir
ki, nə üçün bu dəyişikliklər şəxsi və onun ailə həyatının həyatı sirrinin hörmət
edilməsi müddəası ayrılıqda qeyd olunur. Amma biz hüquqşünaslar üçün bu aydın
www.humanrights-jwg.org
31
deyil. Mətbuat azadlığı haqqında qanunda, İnformasiya haqqında qanunda bu
müddəalar mövcuddur və şəxsi ailə həyatının hətta anlayışı da verilir və sözsüz ki,
hamı üçün aydındır ki, özəl həyata müdaxilə ilə məlumat azadlığı arasında tarazlıq
müəyyən edildikdə, həlledici amil ondan ibarətdir ki, hər hansı bir şəxs barədə
verilən məlumat nə dərəcədə ictimaiyyət üçün maraqlıdır. Başqa sözlə, dərc olunan
foto şəkil və yaxud da ki, bir video çəkiliş Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin
qərarları ilə göstərildiyi kimi, ümumi maraq kəsb edən müzakirəyə töhfə verir. Bu
halda özəl həyata müdaxilə qanunsuz sayılmayacaq. Bu standartlar mövcuddur və
artıq qanunda etdiyimiz dəyişiklikdən sonra və düşünürəm ki, KİV-in nümayəndəsi,
mətbuat nümayəndələri bir daha əmin oldular ki onların fəaliyyətinə heç bir
məhdudiyyət qoyulmamalıdır və məhdudiyyət qoyula bilməz. Bir daha qeyd edirəm
ki, məqsəd əksinə subyektlərin üzərinə vəzifə qoymaqdır. Hamı üçün aydındır ki,
ictimai personalar mətbuat üçün daim açıqdırlar. İctimai şəxsiyyətin özəl həyatı belə
bir daha qeyd edirəm ümumu maraq kəsb edən müzakirələrə töhfə verirsə, ictimai
şəxslərin və personaların özəl həyatı belə mətbuat üçün açıqdır. Mən elə bilirəm ki,
artıq bu qanunun qəbulundan bir ay keçəndən sonra jurnalistikanın fəaliyyətində heç
bir narahatçılıq yaranmaması bir daha onu göstərdi ki biz sadəcə konstitusiyanın
müddəasını milli qanunlara və digər qanunlara köçürtdük. Hazırda müzakirə olunan
mətbuat azadlığı ilə bağlı müzakirələr hər hanası bir ideya kimi müzakirə olunan, o
cümlədən parlamentdə səslənən ikinci bir məsələ isə dezinformasiya ilə bağlı və
onun haqqında qanunun qəbulu olunması ideyasıdır. Nə üçün real olaraq heç bir
qanunvericilik təşəbbüsü subyekti tərəfindən bir layihə belə parlamentə təqdim
olunmayıb, amma ictimai müzakirələr var və beynəlxalq təşkilatlar, xüsusən də Avropa Şurasının Bakı ofisi tərəfindən və ofisin dəstəyi ilə bu məsələ müzakirə olunur.
Onu bilirəm ki, son illər cinayət məcəlləsinin 147 və 148 maddələri ilə bağlı cinayət
işləri qaldırılmamışdır. Bir epizodda belə bir hal olmuşdur. Yasamal rayon
məhkəməsində. Amma bunda da yuxarı instansiya məhkəməsinin qərarı ilə ədalətli
qərar qəbul olunmuşdur. Deməli, əslində Azərbaycan qanunvericiliyində şərəf və
ləyaqətin təhqirinə görə cinayət məsuliyyətini nəzərdə tutan normalar Fransa
qanunvericiliyində olduğu kimi, sırf xəbərdaredici funksiya daşıyır və əgər o belə
deyək, tətbiq olunmasa, deməli praktik olaraq problem yoxdur. Çünki bəzən bizim
Avropalı həmkarlarımız da bizlərə söyləyir ki, Avropa qanunvericiliyində bəzi
ölkələrdə bu normalar var, ancaq problem ondan ibarətdir ki, bu tətbiq olunmur.
Mən də düşünürəm ki, bizim qanunvericiliyimizdə varsa və akt tətbiq olunmursa,
prinsipcə bu ciddi problem deyil. Bu problemlər nə zaman meydana çıxırdı? İctimai
personalar məhz onların şərəf və ləyaqətinin təhqiri ilə bağlı müraciətlər edir. Bəzən
mətbuat nümayəndələri, jurnalistlərlə bağlı həbs qəti imkan tədbiri seçir və s. Yəni
bu zaman əlbəttə ki, tipik problem yaranır, çünki bu gün Azərbaycan hüquq sistemi
üçün qəbul olunmuş və adət etdiyimiz bir real məntiq var. Demokratik cəmiyyətdə
fikir və söz azadlığının ifadəsi zamanı hətta təhqirə və yaxud da böhtana yol verilirsə
32
www.humanrights-jwg.org
amma demokratik cəmiyyətdə buna görə nəzərə tutulan sanksiya azadlıqdan məhrum
etmə ola bilməz. Yəni bu hamı üçün cinayətdir, çünki demokratik cəmiyyətin əsas
elementlərindən biri fikir və söz azadlığıdır. Sözsüz ki, fikir və söz azadlığı ifadəsi
zamanı təhqirə böhtana da yol verilə bilər. Buna görə əlbəttə ki, digər tərəf ictimai
persona iddia qaldıra bilər. Buna görə cinayət qanunvericiliyi mövcuddur. Amma
məhkəmələr və yaxud da dövlət orqanları qərar qəbul edərkən Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin artıq hüququnda özünə yer tapmış bu balansı gözləməlidirlər və
cəza əlbəttə ki, adekvat olmalıdır, daha dəqiq desək, bu həbs ola bilməz. Yəni
düşünürəm ki, bu maddələrin əksinə ictimai persona olmayan şəxslərin, məhz sırf
məişət halında, baş verən şərəf və ləyaqətinin təhqiri, böhtan o hallarda hətta tətbiq
olunursa belə bu artıq belə deyək, bizi narahat etməməlidir. Çünki bizim narahatçılığımız sırf fikir və söz azadlığının ifadəsi ilə bağlı olan hallardır. Eyni zamanda
mənə elə gəlir ki, informasiya haqqında qanunun qəbulu nəticə etibarilə mülki
çərçivədə çoxlu sayda iddiaların verilməsi ciddi maliyyə sanksiyalarının KİV-ə
tətbiq olunmasına gətirib çıxarda bilər. Məncə bu əksinə, mətbuat orqanlarının o
qədər də yaxşı olmayan iqtisadi sahəsinə daha da mənfi təsir edir. Amma bu mənim
şəxsi subyektiv fikrimdi və informasiya haqqında qanun əgər hər hansı subyektlər
tərəfindən təqdim olunarsa, beləcə də bunu müzakirə və qeyd etmək olar.
Bu iki halın üzərində dayandım, bu həqiqətən də mətbuat azadlığının
təkmilləşdirilməsinə dair yeni qanunvericilik təşəbbüsüdür. Legitim qəbul olunub,
ideya kimi müzakirə oluna bilər və fürsətdən istifadə edib onu deyə bilərəm ki, bu
beynəlxalq İşçi Qrupda bu mövzuda və informasiya haqqında qanun ideyasını biz
ayrılıqda bir daha müzakirəyə çıxara bilərik.
Diqqətinizə görə çox sağ olun!
www.humanrights-jwg.org
33
ƏMİR ƏLİYEV
Hüquq elmləri doktoru, BDU-nun beynəlxalq hüquq və
beynəlxalq münasibətlər fakültəsinin dekan müavini
Mətbuat azadlığına dair beynəlxalq standartların Azərbaycan
qanunvericiliyinə implimentasiyası
Azərbaycan Respublikasında söz, fikir, məlumat,
o cümlədən mətbuat azadlığının, plüralizmin inkişaf etdirilməsi hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti
quruculuğunun əsas şərtlərindən biridir. Dövlətin informasiya və mətbuat siyasəti Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında əks olunmuş söz, fikir və
məlumat azadlığının, vətəndaşların informasiya əldə
etmək hüququnun ardıcıl və tam təmin edilməsinə
yönəlmişdir. Kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına və mətbuata dövlət dəstəyi cəmiyyətdə söz azadlığını, insanların obyektiv informasiya əldə etmək hüququnu, həmçinin kütləvi informasiya vasitələrinin və mətbuatın müstəqilliyini təmin
etmək məqsədi ilə dövlət tərəfindən müəyyən olunan təşkilati-texniki, hüquqi, iqtisadi
və digər tədbirlərin məcmusunu əks etdirir.
Mətbuat azadlığı özündə əsasən aşağıdakı komponentləri birləşdirir: fikir, söz və
məlumat azadlığının, plüralizmin inkişaf etdirilməsi, kütləvi informasiya vasitələri
ilə cəmiyyət və dövlət arasında münasibətlərin tənzimlənməsi məqsədi ilə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi; kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, dövlət və cəmiyyət üçün əhəmiyyət kəsb edən, habelə
kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətinin təkmilləşməsini nəzərdə tutan və inkişafını dəstəkləyən proqram və layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədi ilə kütləvi
informasiya vasitələrinin inkişafına dəstək fondunun yaradılması; kütləvi informasiya vasitələri əməkdaşlarının peşəkarlığının artırılması, fikir, söz və məlumat azadlığı sahəsində araşdırmalar aparılması, beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi məqsədi
ilə müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi; dövlət orqanları ilə kütləvi informasiya
vasitələri arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsi, dövlət orqanlarının informasiya məsələləri üzrə vəzifəli şəxsinin və ya struktur bölməsinin kütləvi informasiya
vasitələri ilə əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi, qarşılıqlı etimadın artırılması; ictimaisiyasi hadisələrin, dövlət siyasətinin mediada ədalətli, tarazlı, obyektiv, qərəzsiz
işıqlandırılmasına, jurnalistlərin peşəkarlığının artırılmasına, kütləvi informasiya
vasitələrində peşə (etik) davranışı qaydalarına riayət edilməsinə, beynəlxalq informasiya mübadiləsində yeni imkanlar açan müasir informasiya və telekommunikasiya texnologiyalarının tətbiqinə və vətəndaşın, cəmiyyətin və dövlətin informasiya
34
www.humanrights-jwg.org
təhlükəsizliyinin təmin olunmasına istiqamətlənmiş proqram, layihə və s. həyata
keçirilməsi; fikir, söz və məlumat azadlığı sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq
təşkilatlarla əlaqələrin genişləndirilməsi, bu sahədəki beynəlxalq normaların («bərk»
və yumşaq» hüquq normalarının) milli qanunvericiliyə geniş implementasiyası, xarici təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqi; kütləvi informasiya vasitələri əməkdaşlarının
sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi; və s.
Mətbuat azadlığında əsas istiqamətlərdən biri də insan hüquqları amilidir. İnsan
hüquqlarının təmin edilməsi və ona hörmət isə beynəlxalq hüququn ümumtanınmış
10 prinsipindən biri kimi çıxış edir və müasir beynəlxalq hüququn əsas funksiyalarından birinə çevrilmişdir. Eyni zamanda, burada beynəlxalq hüququn əhəmiyyətli
rol oynaması da xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. İnsan hüquqlarının müdafiəsi ideyasının özü-özlüyündə dövlətdaxili hüququn məhsulu olmasına baxmayaraq, sonradan
beynəlxalq səviyyəyə çıxmış və dövlətlərin müvafiq öhdəlikləri şəklində təsbit olunmuşdur. BMT Nizamnaməsinin, 1948-ci il tarixli İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamənin, 1950-ci il tarixli İnsan hüquq və əsas azadlıqlarının müdafiəsi
haqqında Avropa Konvensiyasının, 1966-cı il tarixli Beynəlxalq Paktların və s. mühüm beynəlxalq normaların qəbulu uzun müddət milli hüquqda tədqiq edilən insan
hüquqları problemlərinin beynəlxalq hüquq çərçivəsində həll edilməsinə gətirib çıxarmışdır. İnsan hüquqları sahəsində çoxlu sayda beynəlxalq sazişlərdə iştirak edən
dövlətlər Pacta sunt servanda prinsipinə uyğun olaraq, onları vicdanla yerinə yetirməli
və bu məqsədlə də beynəlxalq öhdəliklərin realizəsi üçün dövlətdaxili tədbirlər həyata
keçirməlidirlər.
Bu gün Azərbaycan Respublikası insan hüquqlarının müdafiəsinin beynəlxalq
mexanizmləri ilə sıx əməkdaşlıq edir, insan hüquqları sahəsindəki beynəlxalq
mexanizmlərə dövri hesabatlar təqdim edir. 250-dən çox beynəlxalq müqavilənin
iştirakçısı kimi dövlətimiz tərəfindən bu istiqamətdə mühüm addımlar atılmışdır.
Təsadüfi deyildir ki, «Azərbaycan Respublikasında insan hüquqlarının müdafiəsi
üzrə Milli Fəaliyyət Planının təsdiq edilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 28 dekabr 2006-cı il tarixli Sərəncamının 3-cü bəndində normativ hüquqi aktların beynəlxalq hüquqi sənədlərə uyğunluğunun təmin edilməsi xüsusi olaraq
qeyd edilmişdir.
İnsan hüquqları aspektindən çıxış edərək mətbuat azadlığının təmin edilməsi bir
sıra mühüm hüquqların təmin edilməsi ilə sıx bağlıdır. Məsələn, Mülki və siyasi
hüquqlar haqqında 1966-cı il tarixli Beynəlxalq Paktın 19-cu maddəsində qeyd edilir ki, hər bir insan maneəsiz olaraq öz fikirlərində qalmaq hüququna malikdir. Eyni
zamanda, həmin maddənin 2-ci bəndində göstərilir ki, hər bir insan öz fikrini sərbəst
ifadə etmək hüququna malikdir; bu cür hüquqa hər cür informasiyalara və ideyalara
dövlət sərhədindən asılı olmayaraq şifahi və ya yazılı şəkildə, mətbuat və ya bədii
ifadə formaları vasitəsilə və yaxud öz seçiminə uyğun olaraq digər üsullarla axtarmaq,
almaq və yaymaq hüququ daxildir. 1950-ci il tarixli İnsan hüquqları və əsas azadlıqlawww.humanrights-jwg.org
35
rın müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının 10-cu maddəsində qeyd edilir ki, hər
kəs öz fikrini ifadə etmək azadlığı hüququna malikdir. Bu hüquqa öz rəyində qalmaq
azadlığı, dövlət hakimiyyət orqanları tərəfindən hər hansı maneə olmadan və dövlət
sərhədlərindən asılı olmayaraq, məlumat və ideyaları almaq və yaymaq azadlığı daxildir. Bu maddə dövlətlərin radioyayım, televiziya və kinematoqrafiya müəssisələrinə lisenziya tələbi qoymasına mane olmur. Eyni zamanda, həmin maddənin 2-ci bəndində
göstərilir ki, bu azadlıqların həyata keçirilməsi milli təhlükəsizlik, ərazi bütövlüyü və
ya ictimai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və ya cinayətin qarşısını almaq üçün,
sağlamlığın yaxud mənəviyyatın qorunması üçün, digər şəxslərin nüfuzu və hüquqlarının müdafiəsi üçün, gizli əldə edilmiş məlumatların açıqlanmasının qarşısını almaq üçün və ya ədalət mühakiməsinin nüfuz və qərəzsizliyini təmin etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan müəyyən rəsmiyyətə,
şərtlərə, məhdudiyyətlərə və ya sanksiyalara məruz qala bilər. İnsan hüquqları haqqında 1948-ci il tarixli Ümumi Bəyannamənin 19-cu maddəsində qeyd edilir ki, hər
bir insan əqidə azadlığı və onu sərbəst ifadə etmək azadlığı hüquqa malikdir: bu hüquqa maneəsiz olaraq öz əqidəsində qalmaq azadlığı və istənilən vasitələrlə və dövlət
sərhədlərindən asılı olmayaraq, informasiya və ideyalar axtarmaq, almaq və yaymaq
azadlığı daxildir.
Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi tərəfindən 11 sentyabr 1996-cı ildə qəbul edilmiş
İctimai teleradio xidmətinin müstəqilliyinin təminatı haqqında Nazirlər Komitəsinin
üzv-dövlətlərə (96) 10 saylı Tövsiyəsində elektron informasiya vasitələri də daxil
olmaqla, kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqilliyinin demokratik cəmiyyətin
fəaliyyəti üçün vacibliyi xüsusi olaraq vurğulanmışdır. Bu zaman kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqilliyinə, xüsusən hökumətlər tərəfindən hörmət bəslənilməsinə
mühüm əhəmiyyət verdiyini vurğulayaraq, bu baxımdan Avropa Şurasına üzv olan
dövlətlərin hökumətləri tərəfindən təsdiq edilən Fikri ifadə etmək azadlığı və məlumat
azadlığı haqqında 29 aprel 1982-ci il tarixli Bəyannaməsində təsbit edilən, xüsusən
fikir və rəylərin yayılmasını əks etdirməyə imkan verən geniş əhatə dairəsinə malik
müstəqil və avtonom informasiya vasitələrinə tələbata aid olan prinsiplər xatırladılır.
Bununla əlaqədar müddəalar digər beynəlxalq sənədlərdə də əks olunmuşdur. Belə
ki, Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi tərəfindən 9 sentyabr 1999-cu ildə qəbul edilmiş
Seçki kampaniyalarının kütləvi informasiya vasitələrində işıqlandırılması haqqında
Nazirlər Komitəsinin üzv dövlətlərə (99) 15 saylı Tövsiyəsi, Avropa Şurası Nazirlər
Komitəsi tərəfindən 20 dekabr 2000-ci ildə qəbul edilmiş Teleradio yayımı sektorunda tənzimləyici orqanların müstəqilliyi və funksiyaları haqqında Nazirlər Komitəsinin
üzv dövlətlərə (2000) 23 saylı Tövsiyəsi və s. Məsələn, Avropa Şurası Nazirlər
Komitəsi tərəfindən 9 sentyabr 1999-cu ildə qəbul edilmiş Seçki kampaniyalarının
kütləvi informasiya vasitələrində işıqlandırılması haqqında Nazirlər Komitəsinin üzv
dövlətlərə (99) 15 saylı Tövsiyəsində qeyd edilir ki, seçkilərin kütləvi informasiya
vasitələrində işıqlandırılmasını tənzimləyən tədbirlər qəzet və jurnalların redaksiya
36
www.humanrights-jwg.org
müstəqilliyinə, habelə onların hər hansı siyasi rəğbətlərini ifadə etmək hüququna
xələl gətirməməlidir.
Avropa Şurası çərçivəsində qəbul edilmiş bir sıra beynəlxalq sənədlər də bu
zaman əhəmiyyətli yer tutur. Bunlara aiddir: Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi
tərəfindən qəbul edilmiş Söz və informasiya azadlığına dair 29 aprel 1982-ci il tarixli Bəyannamə, Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi tərəfindən qəbul edilmiş Cinayət
prosesi ilə bağlı məlumatların media vasitəsilə verilməsi haqqında 10 iyul 2003-cü
il tarixli Bəyannamə, KİV-də siyasi müzakirələrin azadlığı haqqında 12 fevral 2004cü il tarixli Bəyannamə, Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi tərəfindən qəbul edilmiş
Jurnalistlərin münaqişə və gərginlik vəziyyətlərində müdafiəsinə dair 3 may 1996-cı
il tarixli Tövsiyə və Prinsiplər, Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi tərəfindən qəbul
edilmiş Media və dözümlülük mədəniyyətinin həvəsləndirilməsinə dair 30 oktyabr
1997-ci il tarixli Tövsiyə və s.
Beynəlxalq hüququn, o cümlədən beynəlxalq insan hüquqları standartlarının
dövlətdaxili implementasiyası üçün adekvat hüquqi əsas müəyyən edən 12 noyabr
1995-ci il tarixli ümumxalq referendumu yolu ilə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası və Azərbaycan Respublikası tərəfindən insan hüquqları
sahəsində qəbul edilmiş digər normativ-hüquqi aktlar beynəlxalq hüquq normalarına
hörmət prinsipi üzərində qurulmuşdur. Konstitusiyada insan və vətəndaş hüquq və
azadlıqlarının qorunması qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının
üzərinə mühüm bir vəzifə kimi qoyulmuşdur.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12-ci maddəsinin 2-ci hissəsində
deyilir ki, bu Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları
Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq
edilir. Bu isə Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının beynəlxalq
hüquq normalarına tam uyğunlaşdırılması istiqamətində atılan müsbət addım kimi
qiymətləndirilməlidir. Başqa sözlə, 12-ci maddənin 2-ci hissəsində «bu Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilir» ifadəsi
dövlətimizin insan hüquqları probleminə daha üstün mövqedən yanaşmasını sübut
edir. Belə ki, 12-ci maddənin 1-ci hissəsində göstərilir ki, insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının
vətəndaşlarına layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir.
Daha sonra, 71-ci maddənin 6-cı hissəsində qeyd edilir ki, Azərbaycan Respublikası
ərazisində insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları birbaşa qüvvədədir.
İnsan hüquqları ilə əlaqədar digər bir məsələ isə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 71-ci maddəsinin 5-ci bəndində qeyd edilmişdir. Belə ki, göstərilir ki,
bu Konstitusiyanın heç bir müddəası insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının ləğvinə yönəldilmiş müddəa kimi təfsir edilə bilməz.
Beynəlxalq hüquq normalarının implementasiyasında əsas norma Azərbaycan
www.humanrights-jwg.org
37
Respublikası Konstitusiyasının 149 və 151-ci maddələridir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 148-ci maddəsinin 2-ci hissəsində deyilir ki, Azərbaycan
Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr Azərbaycan Respublikası qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 151-ci maddəsində isə göstərilir ki, Azərbaycan Respublikası qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ-hüquqi aktlarla (Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası və referendumla qəbul edilən aktlar istisna olmaqla) Azərbaycan
Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında mətbuat azadlığı və onunla əlaqədar
məsələlərin kompleks tənzimlənməsini həyata keçirmək üçün bir sıra mühüm normalar mövcuddur. Məsələn, maddə 46 - Şərəf və ləyaqətin qorunması hüququ, maddə
47 – Fikir və söz azadlığı, maddə 48 – Vicdan azadlığı, maddə 49 – Sərbəst toplaşmaq
azadlığı. Məlumat azadlığı adlanan 50-ci maddədə qeyd edilir ki, hər kəsin istədiyi
məlumatı qanuni yolla axtarmaq, əldə etmək, ötürmək, hazırlamaq və yaymaq azadlığı vardır (1-ci bənd). Eyni zamanda, həmin maddənin 2-ci bəndində qeyd edilir
ki, kütləvi informasiya vasitələrinin azadlığına təminat verilir. Kütləvi informasiya
vasitələrində, o cümlədən mətbuatda dövlət senzurası qadağandır.
Mətbuat azadlığı qarşı tərəflərin də hüquqlarına hörmətlə yanaşmanı tələb edir.
Belə ki, Konstitusiyanın 50-ci maddəsinin 3-cü bəndində qeyd edilir ki, hər kəsin
kütləvi informasiya vasitələrində dərc edilən və onun hüquqlarını pozan və ya
mənafelərinə xələl gətirən məlumatı təkzib etmək və ya ona cavab vermək hüququna
təminat verilir.
Məlumat azadlığı haqqında 19 iyun 1998-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanununun 1-ci maddəsində qeyd edilir ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 50-ci maddəsinə uyğun olaraq hər kəsin istədiyi məlumatı qanuni yolla
axtarmaq, əldə etmək, ötürmək, hazırlamaq və yaymaq azadlığı vardır. 5-ci maddə
ilə məlumat azadlığının həyata keçirilməsinin əsas prinsipləri müəyyən edilmişdir ki, bunlar da insan hüquqlarının həyata keçirilməsində xüsusilə əhəmiyyətlidir.
Məsələn, məlumat azadlığının təmin edilməsi; məlumatın açıqlığı və onun mübadilə
edilməsinin azadlığı; məlumatın obyektivliyi, tamlığı və həqiqiliyi; məlumatın axtarılmasının, əldə edilməsinin, istifadə olunmasının, yayılmasının və qorunmasının qanuniliyi; hər kəsin şəxsi və ailə həyatının sirrinin saxlanması; şəxsiyyətin,
cəmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyinin qorunması.
İnformasiya əldə etmək haqqında 30 sentyabr 2005-ci il tarixli Azərbaycan
Respublikasının Qanununun 1-ci maddəsində qeyd edilir ki, bu Qanunun məqsədi
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 50-ci maddəsi ilə təsbit olunmuş
məlumat əldə etmək hüququnun sərbəst, maneəsiz və hamı üçün bərabər şərtlərlə,
açıq cəmiyyətin və demokratik hüquqi dövlətin prinsipləri əsasında təmin
edilməsinin hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirməkdən, həmçinin ictimai vəzifələrin
38
www.humanrights-jwg.org
yerinə yetirilməsinə vətəndaşlar tərəfindən nəzarət olunmasına şərait yaratmaqdan ibarətdir. Eyni zamanda, 2-ci maddə ilə «İnformasiya əldə etmək azadlığı» ilə
əlaqədar həmin maddənin 1-ci bəndində qeyd edilir ki, Azərbaycan Respublikasında
informasiyanın əldə olunması azaddır. Daha sonra, həmin maddənin 2-ci bəndində
göstərilir ki, hər kəs özü birbaşa və ya nümayəndəsi vasitəsilə informasiya sahibinə
müraciət etmək, informasiyanın növünü və əldə etmə formasını seçmək hüququna
malikdir. 6-cı maddə ilə «İnformasiya əldə olunmasının əsas prinsipləri» kimi aşağıdakılar fərqləndirilir: informasiya sorğusunun sərbəst, maneəsiz və hamı üçün
bərabər şərtlərlə təmin edilməsi; informasiyanın əldə olunmasının qanuniliyi; dövlət
orqanlarının və bələdiyyələrin informasiyanı açıqlamaq vəzifəsi; informasiyanın
maksimum açıqlığı; informasiya sorğusunun ən qısa zamanda və ən münasib üsulla
təmin edilməsi; informasiya təqdim olunarkən insanların, cəmiyyətin və dövlətin
təhlükəsizliyinin qorunması; informasiya əldə etmək hüququnun dövlət tərəfindən
qorunması, o cümlədən məhkəmə yolu ilə müdafiəsi; bu Qanunla müəyyənləşdirilmiş
hallar istisna olmaqla, informasiyanın əldə edilməsinin ödənişsiz həyata keçirilməsi;
informasiya əldə etmək hüququnun pozulmasına görə informasiya sahiblərinin
məsuliyyət daşıması; informasiya əldə edilməsinə qoyulan məhdudiyyətin bu
məhdudiyyəti doğuran əsaslardan daha artıq müəyyənləşdirilməməsi; ictimaiyyətdə
maraq doğuran hüquq pozuntuları barədə məlumatı açıqlamağa görə vəzifəli
şəxslərin təqib olunmaması.
Prinsiplərin təhlili və məzmunu göstərir ki, onlar bu sahədəki mühüm beynəlxalq normalarla əks olunmuş müddəaların dövlətdaxili qanunvericiliyə praktik və real implementasiyasını həyata keçirməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edirlər.
Kütləvi informasiya vasitələri haqqında 7 dekabr 1999-cu il Azərbaycan Respublikasının Qanununun 1-ci maddəsində qeyd edilir ki, Azərbaycan Respublikasında
kütləvi informasiya azaddır. Kütləvi informasiya azadlığı vətəndaşların qanuni yolla informasiya axtarmaq, əldə etmək, hazırlamaq, ötürmək, istehsal etmək və yaymaq hüququna dövlət tərəfindən təminat verilməsinə əsaslanır. Kütləvi informasiya
vasitələrinin təsis olunması, onlara sahiblik, onlardan istifadə, onların idarə olunması, kütləvi informasiyanın axtarılması, əldə edilməsi, hazırlanması, ötürülməsi,
istehsalı və yayımı Azərbaycan Respublikasının kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunvericiliyində nəzərdə tutulan hallardan başqa, məhdudlaşdırıla bilməz.
Həmin Qanunun 7-ci maddəsində qeyd edilir ki, kütləvi informasiya vasitələri
üzərində dövlət senzurasına, habelə bu məqsədlə xüsusi dövlət orqanlarının və ya
vəzifələrin yaradılmasına və maliyyələşdirilməsinə yol verilmir. Məlumatın və ya
müsahibənin müəllifi olduqları hallardan başqa, dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin,
idarə, müəssisə və təşkilatların, ictimai birliklərin, vəzifəli şəxslərin, habelə siyasi
partiyaların kütləvi informasiya vasitələrində yayılan məlumat və materialların qabaqcadan onlarla razılaşdırılmasını tələb etmək və ya yayılmasını qadağan etmək
hüququ yoxdur.
www.humanrights-jwg.org
39
Bu sahədə qəbul edilmiş mühüm dövlətdaxili normativ-hüquqi akt kimi çıxış
edən «Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına
dövlət dəstəyi Konsepsiyası»nın təsdiq edilməsi haqqında 31 iyul 2008-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə «Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət dəstəyi Konsepsiyası»
təsdiq edilmişdir. Konsepsiyanın III bölməsində informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət dəstəyinin prinsipləri və formaları müəyyən edilmişdir. Belə ki, qeyd
edilir ki, Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına
dövlət dəstəyi aşağıdakı prinsiplər əsasında həyata keçirilir: qanunçuluq; şəffaflıq;
əməkdaşlıq; qarşılıqlı məsuliyyət; kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqilliyinin
qorunması, onların fəaliyyətinə hər hansı müdaxilənin istisna edilməsi; yayılması
qanunla qadağan olunmuş informasiyadan cəmiyyətin qorunması; kütləvi informasiya vasitələrinin inhisarlaşmasının qarşısının alınması; ictimai maraqları əks etdirən
layihələrə üstünlük verilməsi; regional kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafının
dəstəklənməsi. Konsepsiya ilə kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət
dəstəyinin metodiki, təşkilati-texniki, konsultativ, maliyyə və digər formalarda həyata
keçirilməsi müəyyən edilmişdir. Qeyd edilən prinsip və normalar da mətbuat azadlığı
sahəsində beynəlxalq normaların milli qanunvericiliyə implementasiyasından əlavə,
icraedici hakimiyyətin də bu prosesdə aktiv iştirakını şərtləndirir.
Hesab edirəm ki, bir neçə istiqamətdə (qanunlar, qanun qüvvəli aktlar və s.) qəbul
edilən dövlətdaxili normativ-hüquqi aktların təhlili nəinki beynəlxalq konvensiyalarda müəyyən edilən «bərk» hüquq normalarının, eyni zamanda tövsiyələrdə əks olunan «yumşaq» hüquq normalarının da Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə
geniş formada implementasiya olunduğunu və bu sahədə əsas bazanın tam formalaşdığını bir daha sübut edir. Bundan başqa, Konstitusiya və qanunlardan başqa,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin bu sahədəki fərman və sərəncamları (6 avqust 1998, 6 mart 2000, 20 iyul 2001, mart 2006 və s.) da qeyd edilən istiqamətdə
çox mühüm normalar müəyyən etməklə beynəlxalq hüquq normalarının milli hüquqa daha geniş bir formada implementasiyasında mühüm rol oynamışdır.
40
www.humanrights-jwg.org
MİXAİL FEDOTOV
Hüquq elmləri doktoru, prof. Rusiya Jurnalistlər Birliyinin Katibi,
Mətbuatdan Şikayətlər üzrə İctimai Kollegiyanın həmsədri,
keçmiş Mətbuat və İnformasiya Naziri, istefada olan səfir (Rusiya)
Rusiya kütləvi informasiya vasitələri qanunvericiliyi
və praktikası: azadlığa dolanbac yol
Hörmətli sədr!
Əvvəla, bu konfransa dəvət olunduğum üçün
öz minnətdarlığımı bildirmək istərdim. Təəssüf ki,
konfransda işçi dilin rus dili olmaması barədə mənə
xəbər verilməmişdi. Ona görə də Bakıda birinci
gecəni yuxusuz keçirməli oldum. Bütün gecəni çıxışımı rus dilindən ingilisə tərcümə etməklə keçirdim. Təəssüf ki, nitqimin ingilis versiyasının bütün
məqamlarını cilalamağa imkanım olmadı. Ona görə
də verdiyim şərhlər qısa olacaq.
Demək istəyirəm ki, müasir Rusiya media sistemi rus təbliğat sistemi üzərində qurulmuşdur, bu sistem də bir siyasi partiyanın hegemonluğuna əsaslanırdı. Sovet təbliğat sistemi dağıldı. 1990, 1991-ci illərdə KİV
haqqında qanunlar qəbul edildi. Bu qanunların təşəbbüskarı və müəllifləri 3 nəfər
idi ki, onlardan ikisi indi bu konfransdadır. Xüsusilə nəzərə çatdırmaq istəyirəm ki,
Rusiya Federasiyasının KİV haqqında qanunu, İstiqlal bəyannaməsi təxminən eyni
vaxtda, 12 iyul 1990-cı ildə qəbul olunmuşdur.
Belə hesab edirəm ki, məsələnin bu aspekti özü mətbuat azadlığına bir işarədir,
buna görə də əminəm ki, Rusiya özündə mətbuat azadlığını inkişaf etdirməyə qadirdir. Rusiyanın KİV haqqında qanununun yolları dolanbacdır. Biz bir sxem qurmuşuq ki, burda xətlərdən biri son illərin izinin rəmzidir, keçmişdən gələcəyə aparır,
ikinci xəttin iki istiqaməti var, bunlardan biri azadlığa, digəri isə onun əksinə doğru
aparır. Bundan əlavə, bizə elə bir göstəricilər sistemi lazımdır ki, KİV haqqında
qanunvericiliyimizin hərəkət istiqamətini, yəni ya azadlığa, ya da onun əksinə doğru yönəltsin. Bu göstəricilər sistemini görürsünüz. Birinci göstərici dövlətə məxsus
və dövlət nəzarətində olma vəziyyətidir. Dövlətə nə qədər KİV lazımdır və faktiki
olaraq dövlət onlara necə nəzarət edir? Bu məsələ təkcə Rusiya üçün əhəmiyyətli
deyil.
İkinci göstərici dövlətin mediaya maliyyə dəstəyidir, bura vergi və güzəştlər də
daxildir.
Üçüncü göstərici reklam qaydalarıdır, bu da media biznesinin gəlirli olması üçün
əsasdır.
www.humanrights-jwg.org
41
Dördüncü göstərici media biznesində xarici investisiya mühitini göstərir.
Beşinci göstərici seçki kampaniyası dövründə medianın rolunu göstərir.
Altıncı göstərici media qanunu pozmağa görə məsuliyyətdən bəhs edir.
Yeddinci göstərici dövlət tele-radio yayımı haqqındadır.
Səkkizinci göstərici media sahəsində hüquqi praktika və özünütənzimləmə sistemini bildirir.
Bilirik ki, 1992-ci ildən başlayaraq Rusiyada media biznesinin texnoloji bazasının özəlləşməsinə başlandı. Bu yaxşıdır. Ancaq proses şəffaf deyil, özü də ləng
gedir. Rusiya hökuməti regional və yerli səviyyələrdə nəinki dövlət KİV-i üzərində,
hətta özəl media üzərində də nəzarətini saxlamağa çalışır. Xüsusilə vurğulamaq
istərdim ki, dövlət mediası Rusiya hakimiyyət orqanları tərəfindən təsis edilir, dövlət
tərəfindən maliyyələşdirilir, onun mənafeyini qoruyur, ona görə də deyirəm ki, bu
cür media ictimai maraqlar üçün bir təhlükədir, çünki ondan ancaq təbliğat aləti kimi
istifadə oluna bilər.
Deyərdim ki, bu göstərici dövlətin mediaya maliyyə dəstəyi ilə əlaqədardır.
Elektron media üçün vergi və gömrük rüsumu güzəştləri 1995-ci ildə müəyyən
edilib. Ancaq 2004-cü ildə bu güzəştlər tədricən azaldılmışdır. Mediaya maliyyə
dəstəyi sistemi dayandırıldı.
Buna görə də dövlət nəzarətində olan mediaya birbaşa federal maliyyə dəstəyi
üçüncü və əsas bir vasitə kimi qalmaqdadır.
Üçüncü göstərici mediada reklamla bağlıdır. 1998-ci ildən bəri federal beynəlxalq
qrup dövlət TV kanallarındakı reklam bazarının 80 %-dən çoxunu öz əlində saxlayır. İndi bu bazar genişlənir, medianın reklam bazarı da genişlənir. Eyni zamanda
media məhsulları da artır, bu vacibdir.
Dördüncü göstərici media bazarında sərmayə üçün hüquqi vəziyyəti əks etdirir.
DAK qəzetinin NTV kanalının Corc Sorosa satılması haqqında sualına cavab olaraq
2001-ci ildə media haqqında qanuna ciddi bir düzəliş edildi.
Beşinci göstərici seçki kompaniyası dövründə dövlətin demək olar ki, bütün media vasitələrinə nəzarət etdiyini əks etdirir. 1999-cu il seçkisindən sonra görürük ki,
media getdikcə daha çox təbliğat vasitəsinə çevrilməkdədir. 2002-ci ildə media haqqında qanuna çox təhlükəli düzəlişlər etməklə dövlətin nəzarət etmədiyi mediaya
potensial və hüquqi təsir göstərildiyinin şahidi oluruq. Federal hökumət bundan çox
tez-tez istifadə edir. Bu vasitədən tam gücü ilə həmişə istifadə oluna bilər.
Bu sxemdə 1991-ci ildən sonra media vasitələrinin bağlanmasının səbəbləri
göstərilmişdir. Görürük ki, səbəblər müxtəlifdir. Bunların içərisində mediadan
narkotiklər barədə məlumatların yayılması, zorakılıq və qəddarlığın təbliği, mediadan ekstremist hərəkətlər və s. üçün istifadəni göstərmək olar. Sonrakı sxemdə
Rusiya hökumət qurumlarının mediaya nəzarət üçün istifadə etdiyi inzibati üsullar
göstərilir. Real siyasi və inzibati təcrübə göstərir ki, müstəqil mediaya nəzarət üçün
rəsmi qaydalar daha münasibdir.
42
www.humanrights-jwg.org
Medianın internet növündən ekstremistlərin istifadə etməsi daha çox narahatlıq doğurur. Bizim fikrimizcə, bu o qədər də real deyil. Bu, ekstremizm haqqında
dəqiq olmayan hüquqi konsepsiyadan başqa bir şey deyil. Eyni zamanda, Rusiyanın
hüquq sistemində bu sahədə boşluqlar var. Birinci layihə 1988-ci ildə hazırlansa
da, informasiya haqqında hələ qanun yoxdur. Radio və tele-verilişlər barədə qanun
yoxdur, hökumət hazırda bu sahədə idarəetməni müəyyən qədər azaltmışdır. Bu da
KİV haqqında federal qanunla ziddiyyətlə bağlıdır. Deməliyik ki, media sahəsindəki
qanunvericilik ancaq Rusiyada siyasi islahatlar çərçivəsində dəyişə bilər. Bilirik ki,
bizim media qanunu siyasətçilər üçün yaxşı bir müzakirə mövzusudur. Məsələn,
Prezident Putin 2002-ci ildə 1991-ci ildə qəbul edilmiş media qanununun ziddiyyətli
olduğunu bəyan etdi, bundan sonra Rusiya Jurnalistlər İttifaqı və bir neçə liberal
partiyalar Dövlət Dumasına bu qanunun yeni versiyasını təqdim etdilər, onu hazırki
qanunun müəllifləri hazırlamışdılar.
Bu qanun layihəsində bütün ciddi hüquqi suallara cavab verilirdi.
Ancaq Rusiya hökumətinə əsl hüquqi suallara cavab vermək lazım deyil. Ona
görə də layihə rədd edildi. İndi bu liberal partiyalar Dövlət Dumasında təmsil olunmur.
Yeddinci göstərici Rusiyada ictimai radio-televiziya verilişlərinin vəziyyətini əks
etdirir. Deməliyəm ki, Azərbaycanda olduğu kimi, bizim ölkədə də ictimai televiziya
yaratmağa bir neçə dəfə cəhd edildi. 1993-cü ildə bizim konfransda iştirak edən prezidentin milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Yuri Baturin prezident Yeltsinə Dövlət Televiziya Şirkətinə İctimai Nəzarət Şurasının yaradılması barədə təklifimizi təqdim
etdi. Təəssüf ki, bu təşəbbüs kağız üzərində qaldı. Hətta özəl telekanallar da İctimai
Televiziyanın müəyyən elementlərini yaratmağa çalışır.
İndi İctimai Televiziya ideyası çox yayılıb, bu sxemdə ictimai verilişlər haqqında federal qanun göstərilmişdir. O, indi Rusiya Prezidentindədir. Bu layihə ictimai
televerilişlər üçün məsuliyyəti sivil cəmiyyətlər, qurumlar, parlament, prezident
və hökumət üzərinə qoyur. Biz çalışacağıq ki, federal qanunun layihəsinin sosial
strukturunu müəyyən edək. Amma bu sahədəki bütün islahatlar ancaq cinayətkarlığa
dəstəkdən başqa bir şey deyil. Təəssüf ki, bu məsələdə Kreml öz siyasi iradəsini
hələ ortaya qoymamışdır.
Səkkizinci sxemdə hüquq mühafizəsi təcrübəsi öz əksini tapmışdır. Burdan görünür ki, icra orqanları və maliyyə maraqları məhkəmələrə çox böyük təsir göstərir.
Buna görə də bir çox mühüm hallarda hökmlər qanuna yox, digər motivlərə əsaslanır.
Bu sxemdə mediadakı deformasiya hallarının dinamikasını görürsünüz. Görürük ki,
bu cür hallar 2001-ci ilə qədər daim artmaqdadır. 2002-ci ildən başlayaraq məhkəmə
hallarının sayı hüquqi səbəblərə görə azalmamışdır. Hüquqi səbəblər çox vacibdir.
Arbitraj məhkəməsinin yeni versiyasında deformasiya hallarının mühüm bir hissəsi
baxılmaq üçün arbitraj məhkəməsinə göndərilir. Bunun üçün ayrıca statistika var.
Bu sxemdə jurnalistlərin əlaqəli olduğu cinayət işlərinə baxılmasına dair statistika
www.humanrights-jwg.org
43
verilmişdir. Bu işlərin təşəbbüskarı əsasən regional hökumət, rəsmilər, qubernatorlar və s. olmuşlar.
Eyni zamanda Rusiyanın cinayət məcəlləsində jurnalistlərin hüquqlarının pozulması haqqında mühüm bir maddə var. Bu maddə jurnalistlərin ictimai maraqlarının
qorunmasını tələb edir. Ancaq təcrübədə bu maddə işləmir.
Doqquzuncu göstərici mediada özünü tənzimləmə problemlərindən bəhs olunur.
1993-cü ildə Prezident Yeltsin İnformasiya Palatası haqqında fərman imzaladı və
bu palata prezidentə tabe idi. Onun tərkibinə bir neçə jurnalist, hüquqşünas daxil
idi. Onlar vətəndaşlarla redaktorlar, jurnalistlər, dövlət rəsmiləri və s. arasındakı
münaqişələri araşdırırdılar. Bu palatanın təcrübəsi çox müsbət səciyyə daşıyırdı,
çünki bu dövlət qurumu heç kəsdən asılı deyildi. Eyni zamanda, Rusiya Jurnalistlər
İttifaqının Böyük Münsiflər Qurumu və ictimai kollegiya mediadan şikayətləri nizamlayan bir qurum kimi qalmaqdadır. Bu qurum 2 bölmədən ibarətdir: media birliyi
və media istifadəçiləri. İndi isə bu göstəricilərin hamısına birlikdə baxaq. Bu sxemdə
göstəricilərin dinamikasını görürsünüz. Onları müxtəlif rənglərlə göstərmişik,
2000-ci ildən sonra yaşıl rəngdəki göstəricilər boz rəngdəkindən azdır. Boz rəngdəki
göstəricilər artmışdır. Ancaq əminik ki, proses hələ sona çatmayıb. Əgər sağlam
cəmiyyət istəyiriksə, müstəqil mediaya dəstək verməliyik. Əgər müstəqil media
istəyiriksə, sivil cəmiyyətə dəstək verməliyik. Müstəqil məhkəmələr olmalıdır. Başa
düşürəm ki, indi prezident Medvedyev və baş nazir Putin Rusiyada real siyasi fiqurlardır. Onlar medianın tam azad olmasına inanmırlar. Ancaq beynəlxalq standartların
tətbiqi vəziyyəti dəyişə bilər. Bilirik ki, 20 il əvvəl Rusiyada bir arzu həyata keçdi,
Rusiya tarixində ilk dəfə mətbuat azadlığı haqqında qanun qəbul edildi. Xoşbəxtəm
ki, bu arzunun həyata keçirilməsində mən də iştirak etmişəm. Ümid edirəm ki, bu
cür möcüzələr təkrar olunacaq. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.
44
www.humanrights-jwg.org
TAHİRƏ ALLAHYAROVA
Fəlsəfə elmləri doktoru, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında
Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin baş elmi işçisi
Demokratik cəmiyyətdə media: reallıqlar və perspektivlər
Hörmətli sədr, hörmətli konfrans iştirakçıları
Bu gün müzakirə üçün seçilən mövzunu ikiqat
uğurlu hesab edilməlidir. Əvvəla ona görə ki, demokratik cəmiyyət və media çoxsaylı mübahisələrin
mövzusudur. Əbədi bir problem olduğu üçün daimi
təhlil və müzakirələr keçirilməsini, bəhs olunan
sahədə mövcud reallığa düzəlişlərin edilməsini tələb
edir. İkincisi ona görə ki, demokratiya və medianın
hazırda mövcud olan real, konkret modellərinin
üzləşdiyi problemlər bir tədqiqatçı kimi bizi çox düşündürür və bu konfrans həmin problemlər barədə
fikirləri bölüşmək baxımından bir imkandır.
Demokratiya və media məsələləri Azərbaycan dövlətinin prioritet hesab etdiyi məsələ kimi daim ictimai müzakirələrin mərkəzindədir. Lakin bizim medianı
izləyənlərə məlumdur ki, xüsusilə ötən 2009-cu il Azərbaycanın efir məkanının
problemləri və vəzifələri dövlət rəsmilərinin təşəbbüsü ilə cəmiyyətdə diskussiyaların ən qaynar mövzularından biri olmuş, gündəmdən düşməmişdir.
Məndən əvvəl çıxış edənlər, media mütəxəssisi və hüquqşünaslar bu sahədə real
mənzərəni təqdim etdilər. Azərbaycanda bu gün demokratik cəmiyyətin vətəndaşları
olan ilk nəsil böyüyür. Onun məlumatlılıq səviyyəsi çox yüksəkdir. KİV-in sayına
görə MDB-də və Şərqi Avropada birinci yerlərdə olan ölkəmizdə onların yalnız 1015 faizi dövlət strukturlarına məxsusdur.
Dünyaya inteqrasiya və modernləşmə kursunu strateji hədəflər kimi müəyyən
edən Azərbaycanda mövcud beynəlxalq təcrübə öyrənilir və tətbiq edilir. Bu gün
dünyada demokratiya və media sahəsində mütərəqqi inkişaf adlandırıla bilən nə
varsa məhz müsbət beynəlxalq təcrübənin nəticəsidir. Eyni zamanda məntiqi baxımdan bunun əksini də söyləyə bilərik: qlobal cəmiyyətin yaşadığı dərin ziddiyyət
və problemlər, anlaşma və əməkdaşlığa əngəl olan nə varsa bu da beynəlxalq
təcrübənin ideal hesab edilərək, burada mövcud olan çatışmazlıqlara, qüsurlara daha
həssas yanaşılmaması ilə bağlıdır. Onun mütləq yeganə model kimi qeyd şərtsiz
təbliği, milli–sivilizasion spesifika nəzərə alınmadan bütün ölkələrin bir standart və
şablon kimi həmin modelə yerləşdirilməsi meylinin mövcudluğu bu vəziyyəti daha
da ağırlaşdırır.
Real modellərdən sadəcə təqlid kimi deyil, yaradıcı təhlil və tənqidi şəkildə
www.humanrights-jwg.org
45
bəhrələnmə Azərbaycanda daim diqqət mərkəzindədir. Beynəlxalq təcrübə abstrakt
anlayış deyil. Bu özü də ayrı-ayrı ölkələrin təcrübələrinin məcmusudur. Deməli
beynəlxalq təcrübə milli praktikaların istisna olmadan hamısının fəaliyyətində
müsbət nə varsa ondan bəhrələnmə ilə paralel olaraq, arzuolunmaz nə varsa ondan
azad olmağı da nəzərdə tutur. Mən çıxışımda demokratiya və medianın uğurlarına
deyil, tamamilə əks olan üç məsələyə diqqətinizi cəmləməyə çalışacağam:
1. Hazırda dünyada ideal-tipik hesab olunan neoliberal demokratik modelin yaşadığı problemlər, böhran və tənəzzül proseslərinin səbəbi nədir? Hələlik akademik
politologiya istisna olmaqla bu geniş təhlillərin mövzusu ola bilməmişdir;
2. Medianın və jurnalistikanın yeni reallıqda üzləşdiyi böhran və onun qüsurları
barədə nə bilirik, vəziyyətdən çıxmaq üçün hansı birgə səylər mümkündür?
3. İstər demokratiya, istərsə də media sahəsində milli praktikaların dərin təhlili,
müsbət elementlərə həssaslıq göstərilməsi və beynəlxalq təcrübənin bununla
zənginləşməsi, qarşılıqlı bəhrələnmənin daha da təkmilləşməsi nə üçün baş vermir?
Demokratikləşmə dalğasının yoxsa liberal modelin tənəzzülü: nə baş verir?
Demokratiyaya dair əlli ilə yaxın tədqiqatlar aparan R. Dal yazır: “Demokratiya
dövlətin birmənalı könüllü seçiminə əsaslanan, nəticələri isə qeyri-müəyyən olan bir
üsuli-idarədir.” Digər sitat isə Barak Obamadan gətirmək istəyirik: “Demokratiyanın
mahiyyəti odur ki, hər bir xalq öz taleyini özü müəyyən edir.”
Demokratiya bəşəri və tarixi inkişaf meyli kimi, həm beynəlxalq, həm də milli
inkişafın şərtlərindən asılı olan, çoxçalarlı formalarda konkret təcəssümünü tapan
fenomendir. Hazırda istənilən sahədə olduğu kimi demokratikləşmənin qlobal və
milli aspektlərinin inteqral sintezinin, ümumi model və ya konsepsiyanın yaradılması yönündə səylər yox dərəcəsindədir. Demokratiya ehkam deyil, həm də inkişaf etdirilən, məzmunu reallıqlara adekvat olaraq obyektiv surətdə zənginləşdirilən,
müsbət olan nə varsa bəhrələnən nəzəriyyə, anlayış deməkdir. Demokratiyanın liberal modeli inkişafın uğurlu variantı olmuşdur. Lakin o yeganə, alternativsiz, mütləq
ehkam hesab oluna bilməz, çünki bu demokratik düşüncə ilə kökündən ziddir.
İnkişafın problem və tələblərinə görə təbii olaraq yenidən nəzərdən keçirilməlidir.
Müsbət və qüsurlu cəhətləri qiymətləndirilməlidir. Tükənən imkanlar özünü təsdiq
edən yeni uğurlu elementlərlə zənginləşməlidir.
Demokratikləşmənin yenidən təhlilinə zərurət yaradan hansı amillər, real
səbəblər mövcuddur. Hesab edirik ki, bunları üç məsələ ətrafında izah etmək olar.
XX sonlarında, XXI əsrin əvvəllərində baş verən qlobal və milli transformasiyalar aspektində hazırkı liberal və neoliberal demokratik model bir sıra fundamental məsələlər baxımından sınaqdan çıxa bilməmişdir. Bunlar: 1.“demokratiya və
inkişaf”; 2.“demokratiya və təhlükəsizlik”, 3. “demokratik prosedurların həqiqi
mahiyyətdən uzaqlaşaraq məzmunca iflasa uğraması”; 4. “demokratik inkişafa
dair dəyərləndirilmə” sahəsində mövcud olan, soyuq müharibədən qalma metod-
46
www.humanrights-jwg.org
ları tətbiq edən beynəlxalq təcrübənin mükəmməl olmaması, ciddi qüsurlara malik
olmasıdır.
Demokratiya haqqında ideal-tipik təsəvvürlərlə onun real, işlək və səmərəli modelinin müqayisəli təhlili aparılmalıdır. Bu baxımdan son iyirmi ilin demokratik
inkişaf təcrübəsi necə ümumiləşdirilmişdir?
Biz beynəlxalq təcrübədən danışanda hər hansı konkret modeli nəzərdə tuturuq. Modellər isə məlumdur ki, ölkədən ölkəyə spesifikaya malik olur. Bundan daha
vacibi, modellər öz yaşarılığını sübut etməsi üçün tarixi sınaqlar mövcuddur, hər
şeydən əvvəl zaman hüdudları mövcuddur. Heç bir model əbədi deyil, o mənada
ki, baş verən tarixi dəyişikliklər gedişində o daim zənginləşməli, yeniləşməlidir.
Bu isə bir şərtlə mümkündür: baş verən real proseslər, modellərin çoxçalarlığı təhlil
edilsin, demokratiyanın əzəli şərti kimi burada müasir dünyada demokratikləşmənin
subyektləri olan, üstəlik də inkişafda uöurları davam edən bütün suveren dövlətlər
iştirak etsin.
XX əsrin sonlarına qədər mövcud olan liberal və neoliberal demokratiya modeli böyük tarixi xidmətlər göstərib, bütün dünya tərəfindən qəbul edilib, hətta o
dərəcədə ki, onu “tarixin sonu”(F.Fukuyama) adlandırıblar. Lakin bu gün XXI reallığında, yeni qlobal iqtisadi böhran şəraitində bu modelin imkanları tükənmişdir
və əslində tarixin deyil, həmin modelin sonu çatmışdır. Biz bu tarixi məqamlara şahidlik edirik və nə qədər ki, belə birgə müzakirə və səylərlə yeni demokratik model
yaradılmayıb, çoxsaylı problemlərlə üzləşəcəyik.
Tənəzzülün əsas xüsusiyyətləri: Demokratik nəzəriyyənin böhranından danışmağa əsas verən nədir? Bu gün XXI əsri əvvəllərində dünyada demokratiyaya dair konsepsiyaların izahedici qüvvəsi və məntiqi son dərəcə aşağıdır və yox
dərəcəsindədir. Bu dünya siyasi elmində qəbul olunmuş bir həqiqətdir. Ümumdünya
politoloqlarının assosiasiyasının XVIII konqresində (2000, Kvebek) demokratiyanın bu gün tənəzzülü və korporativist maraqların təzyiqi altında olduğu birmənalı
vurğulanmışdır. 2003-cü ildə növbəti konqresdə isə(Dubna şəhəri) demokratiyanın hazırkı modelinin dövrümüzün kəskin təhlükəsizlik və sabitlik məsələlərində,
ədalət və haqqın təmin olunmasında siyasi idarəetmə forması kimi tükəndiyi
rəsmən vurğulanmışdır. Yeni modellərə münasibətdə təcrübəli, məşhur politoloqların, hətta liberalizmi ideal hesab edən F. Fukuyamanın da mövqeyi də birmənalıdır.
F.Fukuyama demokratiyanın Çində, S.Xantinqton isə Sinqapurda da qalib gələcəyini
etiraf edirlər.
Bir çox ölkələrdə keçirilən sorğular göstərir ki, insanların beynəlxalq terrorizm
və qlobal böhran reallığında mövcud modelə tərəddüdlü münasibətləri formalaşır,
dəstəyi azalır. Demokratik tarixi ənənələrə malik Avropa ölkələrində separatist,
ultramillətçi qüvvələrin seçkilərdə üstünlük qazanması narahatlıq doğurur. Hələ
Azərbaycana qarşı işğal və müharibədə, insanların məhvində, cinayətlərdə əli olan,
günahı olan populist və radikal siyasi partiya təmsilçilərinin rəhbərliyə gələrək,
www.humanrights-jwg.org
47
özlərini sığortalamasını demirik. Bu adi hala çevrilib. Bütün bunlar ciddi suallara
səbəb olur. Beynəlxalq münasibətlərdə demokratik dəyərlərin yeri və roluna dair
mövcud olan boşluqlara dair müzakirələrə yenidən və yenidən qayıtmağı zəruri
edir.
Neoliberal modelin “Demokratiya və inkişaf” sınağı
Burada insan hüquqları sahəsində çoxlu mütəxəssislər iştirak edir. Qeyd etmək
istərdim ki, insan hüquqları geniş anlayışdır. Bu insanın həm də daim inkişaf edən
olkədə yaşamaq, böhran və xaosdan, qeyri-müəyyən risklərdən, iflasdan sığorta
olunmaq, ərazi bütövlüyünün işğal olunması BMT səviyyəsində rəsmən bəyan
edilən bir ölkənin qaçqın və köçkün əhalisinin haqlarını təmin etmək, təhlükəsiz və
sabit ölkədə yaşamaq hüququ deməkdir.
2003-cü ildə inkişafın yeni liderləri üzə çıxdı. Goldman Saks agentliyi öz analitik məruzəsində ilk dəfə “BRİK” abbreviaturasını tətbiq etdi. 2050-ci ilə qədər bu
dövlətlərin dünya inkişafının liderlər olacağını proqnozlaşdırdı. Bu arada neoliberal
demokratikləşmə dalğası dərin tənəzzülə qərq oldu. Cəmi on il əvvəl bəyan edilən
zəfər hara getdi? sualı isə çoxlarını düşündürməyə başladı. Azad rəqabətə əsaslanan
kapitalizmlə yanaşı, “dövlət kapitalizmi” anlayışı elmi dövriyyəyə gəldi. Yəni bu
gün subyektlərinin siyasətindən asılı olaraq kapitalizmin mahiyyəti də dəyişirsə bəs
demokratiyanın dəyişikliyə uğramasından niyə danışılmır?
Nə baş verir? Doğrudanmı tənəzzüldür, yoxsa dalğa istiqamətini dəyişir, yaxud
da əslində mahiyyət baxımından tamamilə yeni bir proses baş verir. Bəlkə dünya
inkişaf templəri baxımından uğurları davam edən ölkələrin simasında dördüncü
dalğanın yüksəlişi ilə üz-üzədir?
Tənəzzülün digər konkret təzahürləri barədə isə bunları göstərə bilərik:
1.Seçki prosesində hətta ən inkişaf etmiş ölkələrdə belə absenteizm meylinin
artması, insanların elektoral proseslərdə iştiraka marağının azalması;( məs,ABŞ-da
1967-də 57 faiz, 1997-də 27 faiz əhali seçkiyə maraq göstərmişdir);
2.Parlamentarizm institutunun, demokratik prosedurların
böhranı, total nəzarət, ikili standartlar, qara piar, iyrənc, dözülməz həddə çatan lobbizmin
çiçəklənməsi; senator və konqresmenlərin ümumdövlət və beynəlxalq maraqlardan daha çox seçicilərin səsini qazanmaq barədə düşünməsi; tarixi hadisələrə siyasi
qiymət verilməsi kimi paradoksal cəhdlər və s. ABŞ-ın Beynəlxalq Təhlükəsizlik
İnstitutunun əməkdaşı Con Nyuhaus bu ölkədə xarici lobbilərin fəaliyyəti haqqında
kitabların müəllifidir. O yazır: “Lobbizm demokratiya və diplomatiyanın labüd iflası
və özəlləşdirilməsini ifadə edir.Bu gün öz mövqeyindən başqa istənilən baxışları
qadağan etməyə qadir olan lobbi mövcuddur və ABŞ –da bu barədə danışmağa heç
kimə icazə verilmir. ABŞ xarici siyasətinin bu dərəcədə özəlləşməsinin nəticələri
öyrənilmir və qaranlıq qalır. Öz maraqlarını güdən lobbinin fəaliyyəti Birləşmiş
Ştatlara olan etibarı məhv edir və milli dövlət maraqlarına və nüfuzuna böyük xələl
gətirir, milli təhlükəsizlik siyasətinin yanlış yönə istiqamətlənməsinə səbəb olur.”
48
www.humanrights-jwg.org
Burada böyük Avropa siyasətçisi U. Çörçilin xəbərdarliq etdiyi bir məsələni
yada salmaq istərdim: “Əgər biz keçmişlə vuruşacağiqsa, onda gələcəyi itirəcəyik!”
Bu gün “demokratik” prosedurlar “Amerikanı açıq və ya bağlı elan etməyə” qədər
absurd və sofistik mövzuları siyasi gündəmə çıxarmaq kimi rüsvayçı praktikanı
geniş yaymaqdadır. Buna “dayan” sözünü etalon və klassik sayılan demokratiya ölkələrində kimsə deyəcəkmi yoxsa U.Çörçilin dediyi kimi gələçəyin itməsini
sakitcə müşahidə edəcəyik?
3. Narıncı inqilab nəzəriyyəsinin iflası; Ukrayna təcrübəsi göstərdi ki, hətta
xalqın dəstəklədiyi lider belə onu arzulamadığı, milli tarixi spesifikaya uyğun
gəlməyən, ixrac və ya transfer edilən hər hansı yad modelin yolu ilə getməyə məcbur
edə bilməz;
Mövcud modelin “Demokratiya və təhlükəsizlik” sınağı
11 sentyabr sübut etdi ki, demokratiyanın mövcud modeli sabitliyin təmin
olunmasında nəinki zəifdir, hətta təhdidlərlə doludur. Xüsusilə də “narıncı inqilabların” ixracı praktikası onsuz da kövrək olan qlobal təhlükəsizliyi laxladır.
“Polşada-10 il, Macarıstanda-10 ay, Şərqi Almaniyada-10 həftə, Çexoslovakiyada10 gün...”Həddindən çox sürətli deyilmi? Bunlar narınçı inqılabların xronikasıdır.
Demokratiyanın bir mütləq modelinin daha çox məkanlara və daha tez yayılmasının
nəticələri artıq Ukrayna təcrübəsində öz iflasını göstərdi. Lakin çox az adam bilir
ki, narıncı inqilab dalğasını məhz Azərbaycanda çox möhkəm olan xalq-dövlət birliyi dayandırdı. Əks təqdirdə biz də artıq demokratik quruculuq üçün son dərəcə
qiymətli olan illəri itirə bilərdik.
B.Obama administrasiyasının strategiyasında təhlükəsizliyin bir nömrəli
prioritetə çevrilməsi və demokratiyanın yayılmasının bir məqsəd kimi qarşıya qoyulmaması çoxlarının diqqətini cəlb edir. Beynəlxalq terrorizm bu gün qlobal cəmiyyəti
azadlıq və təhlükəsizliyin öz aralarında son dərəcə kövrək münasibətlərini müəyyən
etməyə, həm də ən qısa zamanda müəyyən etməyi tələb edir. Məlumdur ki, fərdi
azadlıq və ümumi mənafeyin ahəngə gətirilməsi, onların tarazlığı və hüdudları çox
çətin məsələdir. İstənilən dövlət ümumi maraqlar və təhlükəsizlik naminə fərdi və
qrup səylərini tənzimləyir. Bu politologiyada “Russo teoremi” adı ilə mövcuddur.
Yəni fərdi azadlıq və iradənin ümumdövlət maraqları, sabitlik və təhlükəsizlik ilə
optimal sintezini necə təmin etməli məsələsi mövcuddur. Bu məsələyə Bencamin
Franklin belə cavab verirdi: “Kim ki, ümumi təhlükəsizlik naminə öz azadlığına
hüdud qoymur, o nə azadliğa, nə də təhlükəsizliyə layiq deyil.”
Biz insanların təbii olaraq sabitiyi təmin edə bilən demokratiya arzusunda olduğunu desək yəqin ki, yanılmaram.
Demokratiyanın dəyərləndirilmə metodologiyasının, dövlətlərin tənəzzül yaşayan neoliberal modelin standartlarına uyğun qiymətləndirilməsinin qüsurları
Demokratik inkişafın dəyərləndirilməsi, daha doğrusu onun monopoliyaya alınması çox ciddi məsələlərdən biridir. Çünki bu əlüstü müxtəlif qərəzli maraqlarla
www.humanrights-jwg.org
49
istifadə olunur və ikili standartlar yaranır. Təsəvvür etmək çətindir ki, XXI əsrdə
demokratiya dialoq və qarşılıqlı müzakirə əsaslında deyil, monoloq və həqiqət
üzərində monopoliya şəklində dəyərləndirilir.
Beləliklə reallıqda da, nəzəri tədqiqatlar səviyyəsində də demokratiyaya dair
baxışlara yenidən baxılması etiraf olunur. Lakin empirik səviyyədə demokratiyanı dəyərləndirməklə məşğul olan “ekspert və analitik” cəmiyyət bunun sanki
fərqində deyil. Çünki o hər il öz məhsulunu təqdim etməli, qiymət qoymalıdır.
Demokratiyanın inkişafını “ölçməlidir.” Lakin Nils Borun “cihaz paradoksunu”
yada salsaq: “demokratiya tərəzisi, cihaz kimin əlindədir?” sualı cavab tələb edir.
“Cihaz”, soyuq müharibə dövrünün diktə və mütləq həqiqətə monopoliya, köhnə
metodoloji təfəkkürə köklənənlərin əlindədir. Biz onların heç birini ittiham etmək
fikrində deyilik. Sadəcə baş verən qlobal və radikal dəyişikliklərə diqqəti cəlb etmək
istəyirik.
Əvvəla, hər hansı mütləq ideal-tipik demokratiyanın mövcudluğuna dair
stereotiplərdən imtina edilməsi lazımdır: 2-si, dəyərləndirmələrdə məhz bu ideal tipik təsəvvürlərin şkalalara yerləşdirilməsi artıq öz əsassızlığını göstərmişdir.
3-sü liberal demokratiyanın sivilizasion speifikasının, məhdudiyyətlərinin olması artıq bir mənalı sübut olunmuşdur.Yeni model bu birtərəfli məhdudiyyətlərdən
azad olmalıdır.
Artıq yarım bir əsrdən çoxdur ki, alternativsiz monopoliya tətbiq edilməsi;
demokratik inkişaf yolunu seçən bütün dövlətlərin alimləri cəlb edilmədən,
beynəlxalq müzakirələr aparılmadan miqyaslı və nəhəng demokratik proseslərin
dəyərləndirilməsi baş verir. Dünyanın əksəriyyəti demokratik inkişaf yolunu seçmişdir. Bu gün dünyada 194 dövlət, 22 din, 7 min dil və bundan daha çox etnos və
millət mövcuddur. Yəni bir GHT-nin potensialı və imkanı nə qədər planetar yaxud
“ilahi” səviyyədə olmalıdır ki, bu qədər dövlətin demoktratik inkişafına qiymət versin.
Demokratiya fenomeni texnoloji təlimat deyil ki, bir ölkə hazırlasın, digəri tətbiq
etsin, etməyənlər isə cəzalandırılın. Bu düşüncə tərzindən əl çəkilməlidir. Bəli təkcə
bizi deyil, çox ölkələri tənqid edirlər. Buna məhəl qoymamaq da olar. Lakin bir
məsələ var: Demokratiyanın dəyərləndirilməsi üsulları qüsurludur, mübahisəlidir,
hətta şübhəlidir, onun nəticəsi, qərəzli əks-sədası isə real ədalətsizlik, haqlı inciklik
yaradır. Nəticədə itkilər daha ağır olur: insanların ədalətə dair təsəvvür və inamı
itir, demokratiyanın nüfuzuna xələl gəlir. Məntiqə görə, hətta ən radikal tənqid belə
müzakirə predmetinin-yəni demokratiyanın mövcudluğunu nəzərdə tutur.
Dəyərləndirmədə ən mühüm çatışmazlıq maksimalist və yaxud da minimalist
yanaşmaların tətbiqidir. Maksimalist yanaşmada demokratiyaya yeni qədəm qoyanlar yüzillərlə tarixə malik olan ölkələrlə bir səviyyədə olması tələb olunur. Burada
ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi K.Raysın sözlərini gətirmək istərdik: “Əgər uşaq hələ
yeriməyi öyrənməyibsə, ondan qaçmağı tələb etmək olmaz”.Minimalist yanaşmada
50
www.humanrights-jwg.org
isə demokratiya yalnız hər hansı bir elementə, məsələn insan hüququna və ya seçki
prosesinə və s. müncər edilir, inkişaf və təhlükəsizlik kimi məsələlər kənarda qalır.
Hər iki yanaşma qüsurludur.
Hesab edirik ki, hansı bir hipotetik, qlobal universal demokratiya ola bilməz. Bu
əsas nəticədən çıxış edilərək demokratiya haqqında yeni müzakirələrə başlanılmalıdır. Demokratiyanın universal prinsip və dəyərinə heç kim şübhə etmir. Demokratik
ideallar birdir, amma bu reallıq deyil, inkişaf yolu kimi demokratiyanı seçən dövlətin
daim yaxınlaşmaq istədiyi bir simvollardır.
Lakin onun milli təzahürləri barədə çox az iş görülür. Beynəlxalq təcrübə də
əslində nədir? Bu konfransda göründüyü kimi ayrı-ayrı milli təcrübələrin mozaikası,
məcmusu deməkdir. Xüsusilə də milli spesifikada özünü uğurlu göstərən element və
strukturlar onunu ümumi mənzərəsinə əlavə olunmalıdır.
Bu gün beynəlxalq və milli praktikalarının inteqral təcrübəsini təhlil edən, əhatə
edən nəzəriyyə yoxdur və bu məsələ gündəlikdədir. İndiyədək belə təəssürat mövcuddur ki, bütün tranzit ölkələr tipoloji baxımdan eyni fazadan keçirlər. Lakin keçən
20 ilə yaxın müddətdə belə suallar naməlum qaldı: tranzitar ölkələrdə kiminsə
müəyyən etdiyi fazaları gözləməkdən, onları şkalalar üzrə qiymət- ləndirməkdənsə,
“nə baş verir? sualını cavablandırmaq daha önəmli deyimi? Bir mütləq demokratiya əvəzinə, çoxçalarlı demokratik təcrübədən danışılması daha düzgün və ədalətli
deyilmi?
Azərbaycanda demokratiyanın zamanın və dövlətimizin qarşısında duran konkret məsələləri həll edə bilən modeli var. Demokratik model məhz belə işlək model
olmaq tələbinə cavab verməlidir. Əksinə bu gün xalqları, milyardlarla insanı böhran
girdabına sürükləyən idarəetmə forması mükəmməl demokratiya deyil.
Azərbaycan ərazisi parçalanmış, işğal edilmiş şəraitdə demokratik dövlət qurur. Bu spesifika heç bir dəyərləndirmədə öz əksini tapmır. Ümumi ideal tiplərə hər
hansı ölkəni yerləşdirməkdənsə, konkret ölkənin demokratik təcrübəsinin təhlili,
dəyərli nə varsa onu təbliğ və təqdir etmək lazımdır. Əgər məs. Avropa, Amerika
təcrübəsi məlumdursa bu o demək deyil ki, Azərbaycanın təcrübəsi öyrənilməli
deyil. Dövlətimiz öz siyasi iradəsi əsasında demokratik oriyentasiyanı müstəqil strateji seçim kimi müəyyən edib. Müstəqilliyin möhkəmlənməsini, güclü və müstəqil
demokratiyanın təməli hesab edir. Güclü dövlət böhrana və qeyri-müəyyənliklərə
qarşı dura bilən bir dövlətdir. Güclü dövlət legitim dövlətdir və güclü demokratiyanın inkarı demək deyil. Azərbaycan azadlıq və suverenlik uğrunda çox qurbanlar
verib və bu gün də suveren sərhədlərinin bərpası uğrunda mübarizə aparır. Buna
görə də azadlığın dəyərini də çox gözəl bilir.
Son onilliklər ərzində dünya miqyasında dövlətə etibarsızlıq ideologiyasının
formalaşmasının təbliği demək olar ki, onun hakim mövqelərə can atması bu gün
çox acı nəticələrini verir. Qlobal iqtisadi böhranı güclü dövlət institutunun əvəzsiz
statusunu bir daha sübut etdi. Bu gün birmənalı şəkildə sübut edilmişdir ki, qlobal
www.humanrights-jwg.org
51
və regional inkişafın və sabitliyin təmin edilməsində heç bir institut və ya qurum
iqtisadi gücünə və ya siyasi təsir imkanlarına görə dövlətlə müqayisə oluna bilməz.
İnkişafı müşayiət edən böhranlar baş verdikdə dövlətdən başqa heç bir qurum
məsuliyyəti üzərinə almağa qadir deyil.
Söhbət əlbəttə ki, xalqın etimadına əsaslanan, onun gələcəyinə hesablanaraq
düzgün həyata keçirilən dövlət siyasətindən gedir. Cəmiyyətin dəstəyinə arxalanan güclü dövlət demokratiyaya qarşı deyil , əksinə yalnız sabitliyin hökm sürdüyü
şəraitdə demokratik institutlar təbii təkamül yolu ilə inkişaf edə, risklərə dayanıqlı
olan azad iqtisadi sistem qurula bilər. Lakin biz nə görürük: ən böyük səhv də məhz
burada baş verir. Yəni güclü dövlət anlayışı ilə avtoritar sözünün bəzən qarışıq salınması, hətta əvəz olunması artıq nəzəri səviyyədə yanlışlığa yol açır.
Tranzitoloji nəzəriyyənin məhdudluğu, milli spesifikalara biganəlik, demokratik ixracın iflası və heç bir modelin diktə oluna bilməməsi və s. Bütün bunlar bu
gün üçün ən böyük problemin: nəzəri-konseptual çərçivənin və konsepsiyanın, diferensial tipologiyanın olmamasına dəlalət edir. Dəyərləndirmələrdə nə görürük?
Fövqəlmürəkkəb dərəcədə çoxçalarlı reallıq: azad-qeyri-azad, hibrid-mutant və s.
dixotomik çərçivəyə salınır. Lakin baş verən qlobal böhran göstərdi ki, bu məhz
demokratiyanın milli spesifika ilə səciyyələnən modelidir. Söhbət keçiddən deyil,
tamamilə stabil olan, işlək və səmərəli, qlobal böhran boyda sınaqdan keçən demokratiyadan gedir. Söhbət tənəzzülə uğrayan modellə yanaşı, artıq yeni formalar
və çalarlar kəsb edən demokratik inkişafa dair geniş beynəlxalq müzakirələrdən gedir.
Mənim fikrimə görə yeni, 4-cü demokratikləşmə dalğası başlanğıcını götürmüşdür. Onun təhlil vahidi-ideal tipik, abstrakt modellər deyil, milli dövlət olmalıdır. Adətən modernləşmə də demokratikləşmənin meyarı kimi götürülür. Əgər
modernləşmə yeni səmərəli iqtisadi və sosial idarəetmə mexanizmlərinin bərqərar
olması prosesidirsə, onda bu proseslərin uğurla getdiyi ölkələr hətta “şkalada” belə
başqalarını çox geridə qoymalıdırlar. Plyuralist, mozaik, rəngarəng dünya nə azadqeyri azad dixotomiyasına, nə də “totalitar-avtoritar-demokratik” triadasına zorla
yerləşdirilə bilməz. Qloballaşan dünyada onsuz da transmilli komponentlər artıq
çox məhdudiyyətləri aradan götürür və kompensasiya edir.
Dəyərləndirmələrdə unudulan daha bir fundamental məsələ budur: azadlıq fenomeni də, xeyir və şər kimi universal kateqoriyalar sırasındadır və son dərəcə
bəsitləşdirilə, rəqəmlə ölçülə bilməz. Sartori bunu “konseptual çərçivə” adlandırırdı. Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə görə isə, sistem nə qədər mürəkkəbdirsə,
onun dəqiq ölçülmə imkanları o qədər azdır. Yeri gəlmişkən dünya alimlərinə daha
optimal, sintez metodologiyanın hazırlanması, mövcud olanın qiymətləndirilməsi
məqsədi ilə açıq məktub və ya müraciətin ünvanlanması çox məqsədəuyğun olardı
və bu bizi düşündürür.
Beləliklə, tənəzzülə uğrayan demokratikləşmə dalğası deyil, demokratik modelə
52
www.humanrights-jwg.org
dair yanlış təsəvvürlər, nəzəriyyələr və dəyərləndirmələrdir. Bu alqışlanmalı bir
məsələdir. Çünki, mövcud real demokratik materiya ilə son dərəcə həssas, qarşılıqlı
plyuralizm əsasında işləmək, onu birgə səylərlə təhlil etmək lazımdır.
Demokratik dəyərləndirmədə olan qüsurlar təkcə bu səbəbdən deyil, həm də qlobal korporativ maraqlar qarşıdurmasından, subyektivizmdən, ən müxtəlif məzmunlu
toqquşmalardan da irəli gəlir. R.Dal yazır ki, demokratiya özü də inqilablar yaşayır və hər dəfə daha da təkmilləşir və təkmilləşməlidir. Bu gün demokratiya antik
Yunanıstandakı və ya 1898-ci ildəki ilə bir deyil. O dəyişir.
Medianın və jurnalistikanın yeni reallıqda üzləşdiyi böhran
Media bu gün dünya içində dünya, reallığa paralel reallıq yaradıb. Dövlət sözünün yanında elektron dövlət anlayışı işlədilir. Əgər bir ölkə mediada yoxdursa,
deməli ümumiyyətlə mövcud deyil. Yəni media istəyəndə bütöv bir ölkənin problem
və həqiqətlərini yox dərəcəsinə endirə, dünyanın informasiya xəritəsindən onu “silə”
bilər. Azərbaycan bunları öz taleyində yaşayıb. Bu gün informasiya iqtisadiyyatı,
informasiya hüququ, mədəniyyəti və s. yeni sahələr yaranıb. Media ən güclü “soft
power” texnologiyadır.10 il əvvəl yalnız qəzet var idi. 1960-da ilk dəfə C.Kennedi
R.Niksonla teledebatı uddu. O zamandan medianın rolu seçki proseslərində və
siyasətdə o dərəcədə yüksəldi ki, artıq demokratiya əvəzinə “telekratiya”(telecracy),
seçki (election) əvəzinə “telection” sözləri tətbiq edilir.
Media nə deməkdir sualına daha bir neçə fakt aydın cavab verir: 1990-cı ilin da
20 yanvarında müstəqilliyimizə qəsd ediləndə ilk olaraq milli televiziyanın bloku
partladılmışdı. 1993-cü ildə Rusiyada siyasi mübarizə gedişində ilk olaraq Ostankino teleqülləsinə hücum edilmişdi. Yəni bu gün cəmiyyət hesab edir ki, media tribunasını tutmaq, KİV-ə nəzarət siyasi qələbəni təmin etmək deməkdir.
Medianın fundamental missiyası-doğruluq, ədalətlilik, obyektivlik və ünsiyyət
məkanını təqdim etməkdir. Buna görədir ki, həm KİV, həm də kütləvi Kommunikasiya –ünsiyyət vasitələri deyirik.
Medianın bütövlükdə, yaxud da ayrı-ayrı təmsilçilərinin simasında öz həqiqi
missiyasına sadiq qaldığı məqamları saymaqla qurtarmaz. Bu Uotergeyt, Vyetnam müharibəsi, Xocalı soyqırımında peşə vicdanına sadiq qalanda, nəhayət İraq
müharibəsində bircə gün ərzində (15 fevral) dünyanın 60 ölkəsində 10 milyon insanın öz etirazını bildirəndə belə olub.
Paradoksal haldır ki, medianın ən utanc verici mövqelərdə durması da məhz etnikmilli münaqişələrin obyektiv işıqlandırılmaması, bu günə qədər onun müharibə və
soyqırım məsələlərində ədalət və obyektivlik meyarlarını gözləyə bilməməsi kimi
tarixə düşmüşdür. Bu gün danılmaz bir faktdır ki, 1990-cı illərdə beynəlxalq təşkilat
Ruandada müstəqil, azad KİV-radio yayım stansiyası yaratdı. Bu radio azadlıq və
məsuliyyət arasındakı kövrək sərhədi bilmədiyindən Ruanda soyqırımının təhrikçisi
kimi çıxış etdi, cinayətin baiskarı oldu.
Media və münaqişə Azərbaycan vətəndaşı üçün çox ağrılı, çox real, hər kəsin
www.humanrights-jwg.org
53
həyatında yaşadığı bir mövzudur. Bəlkə də çoxlarına qəribə gələr: lakin hər bir
azərbaycanlı bu gün öz müharibə həqiqətlərinə həssas və ədalətli yanaşan mediaya nə qədər minnətdardırsa, onu təhrif edənlərin nəinki peşə, hətta insaniyyət və
vicdanının olmadığına əmindir. Bu müharibənin lik illərində işğalçı və işğal boyda ədalətsizliyi dünya mediasından gizlədənlərə, bu gün bir milyonluq qaçqın ordusunun problem və hüquqlarına biganə olan “media”dır. Bu günlərdə ölkəmizdə
keçirilən MDB informasiya Agentliklərinin rəhbərlərinin konfransında birmənalı
etiraf olundu ki, bu məkanda, xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin ədalətli həllinin gecikməsində KİV-lər təhrikçi və ədalətsiz mövqe
tutmuşlar.
Media ən azı iki-üç tərəfin ortaq tribunası deməkdir. Buna görə də medianın
4-cü hakimiyyət olmaq iddiasını təqdir edə bilmirəm. Çünki media hakimiyyət deyil, ünsiyyətdir. O, özünü hakim hiss edəndə ən arzuolunmaz hadisələr baş verir,
tarazlıq pozulur.
Böhranın təzahürləri:
-Sovet dövründə medianın birinci funksiyası- partiyalılıq idi. Onun ləğv olunduğu düşünmək olmaz. Xüsusilə də ölkəmizin məkanında qəzetlərin cəmiyyətdə
ünsuyyətə deyil, partiyalara xidmət etməsi qabarıq nəzərə çarpır. Partiyalılıq
xüsusilə də müxalifət qəzetlərində bu gün də KİV-lərin həyatında başlıca prinsip
kimi qalıb.
-Beynəlxalq səviyyədə mediada bu günkü böhran heç bir əvvəlki dövrlə müqayisə
oluna bilməz. Nə janr çoxçalarlığı, nə dərin analitik şərhlər yoxdur. Reket jurnalistika kimi rüsvayçılıq geniş yayılmışdır. Ən çox rast gəlinən sifarişli məqalələr və s.
mediaya etibarı itirir.
-Digər ən böyük itki, KİV-lərin ən ciddi qüsuru, onların həddən ziyadə
siyasiləşməsidir. Bu bütün dünyaya xas olan xüsusiyyətdir. Həddən ziyadə
siyasiləşmə KİV-lərin informasiya məkanı hüdudlarından çıxaraq siyasətə daxil
olmasına səbəb olur və bu halda demokratiyanın deyil, siyasi qrupların mübarizə
alətinə çevrilir. KİV-lər siyasi gündəliyi müəyyən edir. Bu KİV-lərə mane olur
və təcrübəli dövlətlər bu qüsurdan azad olmağa çalışır. Fransanın, Skandinaviya
ölkələrinin təcrübəsi, həyata keçirdiyi tədbirlər bunu sübut edir. Burada hətta seçkiqabağı siyasi reklam və təbliğatın qadağan olunması məsələsinə baxılır.
- Mediada böhranı göstərən digər məsələ bəzi illüziyaların mövcudluğudur.
Məsələn hesab olunur ki, KİV-lər millətin vicdanıdır. Onlar həmişə haqlıdır. Onlara tənqid mənasında deyilən hər bir sözü “azadlığa qəsd” kimi dəyərləndirilir və
böyük hay-küy qopardılır. Əslində media da tənqidə dözümlü olmalı, özünütənqid
şəraitində inkişaf etməlidir.
-Bu gün media-cəmiyyət münasibətlərində media-industriya və konsernlər böyük bir qüvvəyə çevrilir. Nəticədə nəhəng media holdinqlər yaranır və informasiya
monopoliyaya alınır. Qlobal informasiya məkanında yalnız 9 şirkət söz sahibidir.
54
www.humanrights-jwg.org
ABŞ və Avropanın antiinhisar fəaliyyətə qarşı yönələn təcrübəsi buna misaldır.
Burada Brüsseldə yerləşən KİV-lərin və informasiyanın öyrənilməsi mərkəzinin
direktoru, KİV sahəsində çox böyük mütəxəssis Jan Klod Burgelmanın adı ilə
məşhur ola “Burgelman paradoksu” adlanan hadisə ortaya çıxır. Paradoksa görə
informasiya məkanında rəqabət nə qədər kəskindirsə, oraya qoyulan sərmayənin
davamlı dövranı ehtimalı o qədər azdır. Buna görə də özəl aktorlar rəqabətə qarşı
strategiyalar tətbiq etmək məcburiyyətində olur, informasiya monopoliyasına yol
açılır. Media holdinqlərin məcbiri rəqabət strategiyası informasiya plüralizmi üçün
təhlükə yaradır. O insanların müxtəlif mənbələrdən informasiya əldə edilməsi və
müstəqil dərk edilməsi imkanlarını məhdudlaşdırır.
Jan Klod Burgelman belə meylin qarşısını almaq üçün KİV-lərin tənzimlənməsi
ilə məşğul olan nüfuzlu Kommunikasiya şurası yaradılmasını təklif edir. Onun
fikrincə müasir cəmiyyətdə informasiya plüralizmini bu mexanizmlə təmin etmək
olar.
Müasir dövrdə media sistemini böhran yaşamasını sübut edən digər mənfi
meyllərə aşağıdakılar aiddir:
1.Bu gün KİV-lər xüsusilə televiziya mövcud olduğu ölkə ilə əksər hallarda
neqativ identifikasiya olunur, qlobal standartların təsiri altında janr və məzmun
müxtəlifliyinin kasadlaşması baş verir.
2. Bu gün KİV-lərdə ölkənin uğurlarını bir çox sahələrdə mövcud olan müsbət
meylləri işıqlandırmaq dəbdə deyil. İşıqlandırıldığı halda da təhlil olmadan, faktın mexaniki konstatasiyası, informasiya konveyerinə daxil edilməsi meyli özünü
göstərir; insan hüquqları sahəsində yerli mediada informasiya asimmetriyası formalaşıb: bir tərəfdə 1 milyona yaxın qaçqın olduğu halda onların hüquqlarına biganəlik,
digər tərəfdə isə, hay-küy və şişirdilmiş “söz azadlığının pozulması” mövzusunun
tirajlanması mövcuddur.
3. Ucuz, şit və bayağı mövzular, sensor “duyğu aclığı”na yönəlmiş verilişlər
əsas reytinqlərdə yer alır. Qlobal istiləşmə, H1N1, quş qripi və s. potensial təhlükələr
haqqında təşviş və həyəcan yaratmaq, qorxu pandemiyası effektini yaratmaq və s.,
yəni məzmunla müqayisədə, formanın hakimliyini sübut edir.
4. Medianın yeni hadisə-“nyusmeyker” dalınca qaçması ənənəyə çevrilərsə bu
həqiqətən də iflas demək olacaqdır.
5.Ən böyük problem peşəkarlıq baxımından jurnalistikanın mən deyərdim ki,
süquta uğraması təhlükəsidir. Bunu deyəndə nəyi nəzərdə tuturuq? Burada dəyərli
qonaqlarımızdan biri, Rog Jerar öz çıxışını jurnalistin peşə borcu, deontologiya
üzərində qurmuşdu. Lakin mən sual verirəm: internet mediada jurnalist peşəkarlığı
haradadır? Beynəlxalq media ictimaiyyəti vəziyyətdən çıxış yolunu nədə görür?
Söhbət yeni və sürətlə yayılan fenomendən-sosial şəbəkələrdən gedir. Bu barədə
fikirlərimi demək istəryirəm.
İnternet KİV-lər məkanı
www.humanrights-jwg.org
55
Bu gün avropalı gənclərin 80 faizi informasiya üçün nə qəzet, nə də TV-yə deyil, İnternetə müraciət edir. Hazırda əsas fikirlər belədir: İnternet tənzimlənmədən
azad olmalıdır. İtaliya, Avstraliya və bir sıra MDB ölkələrində internet məkanının
tənzimlənməsi cəhdləri etirazla qarşılandı. Hillari Klintonun internetdə söz azadlığına dair nitqi əks-səda doğurdu.
Sosial şəbəkələr fenomeni və onun problemləri medianı ciddi düşündürməlidir.
Bu gün jurnalistika müstəsna olaraq peşəkarların sahəsi olmaqdan fərqli bir
məkandır. Hətta onun sürətlə marginallaşması, nəinki dilin elementar orfoqrafik
tələblərinə bələd olmayanların, həmçinin cəmiyyətdə birgəyaşayış qaydalarının
əlifbasını da bilməyənlərin “yaradıcılığının çiçəklənməsi” baş verir. Sosial şəbəkə
və ünsiyyətlər ənənəvi media təsəvvürlər sistemini dağıdır, nəinki jurnalistikanın,
bütövlükdə mədəni-mənəvi situasiyanı və jurnalistikanı transformasiyaya uğradır. Jurnalisitkanın, (əgər belə demək mümkündürsə) bu yeni paradiqması necə
tənzimlənməlidir? Bu həyati vacib məsələdir.
Demokratiyanın dəyərləndirilməsi sahəsində mövcud olan praktika və problemlər
mətbuatın qiymətləndirilməsinə də aiddir.
Məs, ən son reytinqə görə 2009-cu ildə Danimarka ən azad mətbuatın olduğu ölkədir. Lakin bu ölkənin media məkanında 2005-ci ildən başlayan karikatura qalmaqalı bu gün də səngimək bilmir. Çoxminli manifestasiyalara təhrik edən
bu aksiyada media ünsiyyət missiyasına yoxsa qarşıdurmaya xidmət edir? Bu necə
dəyərləndirilməlidir? Maraqlıdır ki, 2009-cu ilin nəticələrinə görə uzun illər mətbuat
azadlığı üçün nümunə olan bir sıra Avropa ölkələrində: Fransa, Slovakiya, İspaniya
və İtaliyada geriləmələr baş vermişdir. İtaliya, İspaniya, və Xorvatiyada nəinki
mətbuat azadlığı, həmçinin jurnalistin həyatı təhlükə altındadır. Avropa Birliyinin
təməlini qoyan altı dövlət arasında İtaliya ən pis mövqelərdə dəyərləndirilir. Ölkədə
KİVlərin dövlət təzyiqi altında olduğu qeyd olunur, günün ağrılı məsələlərindən
yazan jurnalistlərə mafiya tərəfindən zorakılıq edildiyi qeyd olunur. Sərhədsiz
reportyorlar təşkilatının baş katibi Jan Fransua Julyar qeyd edir: “Fransa, İtaliya,
Slovakiya kimi demokratik imicə malik ölkələrin öz mövqelərində hər il geriləməsi
çox narahat edir. Bir ölkəyə bu qədər iradlar varsa burada yerləşən təşkilat dünyada
azadlığın pozulmasını necə qiymətləndirə bilər?”
Media-cəmiyyət-hakimiyət üçbucağında həmişə problemlər olub. Xatırlatma
vermək istərdim ki, K.Adenauerin də “Şpigel”lə ziddiyyətli problemləri var idi
və onu qapatmaq istəyirdi. Yəni, ideal vəziyyət heç yerdə yoxdur. Məhz buna
görə də Azərbaycanda mətbuat azadlığının dəyərləndirilməsi bu qənaətə istinad
edilməsini, “qeyri-azad” hökmünün verilməsi zamanı obyektiv olmağı gözləməyə
haqqı var. Çünki, beş yüz ilin demokratik dövlətlərində media bu qədər geriləyirsə,
Azərbaycana bu fonda çox həssas yanaşılmalıdır, çünki onun perspektivləri çox
ümidverici görünür.
Müasir medianın informasiya praktikası universal və ənənəvi dəyərlərə , qlo-
56
www.humanrights-jwg.org
bal və milli spesifikalara həssaslıq meyarlarından hələ çox uzaqdır. Nyusmeykerlər
üzərində gündəmi quran, onların arxasınca ucuz sensasiya naminə qaçan nə olur olsun, media adlana bilməz. Media ən ağrılı problemlər ətrafında strateji kommunikasiya təşkil etməlidir. Media cəmiyyətdə bu günkü qüsurlu cəhətlərindən azad olmalı,
ünsiyyətin və dialoqun yeni modelini yaratmalıdır. Media ona tarixən bəslənilən
inamı və etibarı yeni-virtual reallıqda yenidən qazanmalıdır.
www.humanrights-jwg.org
57
OLİVYE VEDRİN
Avropa Komissiyasının məruzəçisi,
Birgə İşçi Qrupunun (BİQ) üzvü (Fransa)
Demokratik cəmiyyətdə media: Beynəlxalq və milli təcrübə
Bu mövzu çox maraqlı mövzudur. Bu, bizim bütün demokratik cəmiyyətlərimizdə müzakirə edilə
bilər. Demokratiya və media arasındakı əlaqələr
ətrafında çoxsaylı müzakirələrimiz olmuşdur. Bu
müzakirələrə milli və beynəlxalq təcrübə təsir
göstərir. Milli sahədə ölkənin sosial komponentləri
ilə, beynəlxalq sahədə isə beynəlxalq ictimaiyyət ilə
müzakirələr aparılır. Bu iki aspekt çox fərqlidir və
qiymətləndirmənin nəticələri müxtəlif ola bilər.
Demokratiya
xalq
tərəfindən
birbaşa
dəstəklənən birbaşa demokratiya və ya xalqın seçilmiş nümayəndələri tərəfindən dəstəklənən nümayəndəli demokratiya kimi siyasi
hakimiyyətdir. Bu siyasi sistem yunan filosofları tərəfindən yaradılmış və “xalqın
hakimiyyəti”ni nəzərdə tutur. Bu sistem Afina kimi bəzi yunan şəhər-dövlətlərində
mövcud olmuşdur. Demokratiyanın istənilən tərifinə aid olan iki prinsip var –
bərabərlik və azadlıq. Bu prinsiplər bütün vətəndaşların qanun qarşısında bərabərliyi
və hakimiyyətə bərabər çıxışa malik olmasında öz əksini tapır və azadlıq əsasən
konstitusiya ilə mühafizə edilən legitim hüquq və azadlıqlar tərəfindən təmin olunur.
Demokratiyanın kökləri Qədim Yunanıstana gedib çıxır. Amma Qədim Roma, Avropa, Şimali və Cənubi Amerika kimi mədəniyyətlər də demokratiyanın təkamülünə
əhəmiyyətli töhfə vermişlər.
Biz mediadan daha çox kütləvi informasiya vasitələri barədə danışmalıyıq.
Keçən əsrin 20-ci illərindən etibarən kütləvi informasiya vasitələri qəzet və jurnalların kütləvi dövriyyəsi ilə geniş kütləni əhatə etməyi düşünmüşdür. Medianın kitablar
və əlyazmalar kimi bəzi formaları əsrlər boyu istifadədə olmuşdur. Hazırda kütləvi
informasiya vasitələri radio, televiziya və interneti (bloqlar, ismarıc lövhələri, podkastlar və video mübadiləsi kimi) əhatə edir. İndi fərdlər əvvəllər media istehsalçılarının məhdud qrupu ilə müqayisə oluna bilən miqyasda imkanlara malikdirlər.
“İctimai media” termini daha az işlənir və “missiyası ictimaiyyətə xidmət etmək və
ya onun diqqətini cəlb etmək olan media” kimi müəyyən edilir.
İnformasiyaya çıxış demokratiyanın sağlamlığı üçün zəruridir. O, vətəndaşların
laqeydlik və məlumatsızlıqdan qaynaqlanan fəaliyyət göstərməyini deyil,
məsuliyyətli, məlumatlı seçimlər etməyini təmin edir.
Medianı bir təsisat kimi dəstəklənməsi bu sektorun nəyi təmsil etdiyini başa
58
www.humanrights-jwg.org
düşməyi tələb edir. Demokratiya və media sektorunun müəyyənləşdirilməsindən
sonra məqsəd bu məlumatları bütün elementlərin konstitusiya qanunu altında
ölkənin və xalqın maraqları naminə işləməsi üçün düzgün yolun seçilməsidir.
İlk növbədə, biz media etikası barədə kiçik tədqiqat aparmalıyıq. Bu, yayım mediası, film, teatr, incəsənət, çap mediası və internetin daxil olduğu medianın spesifik
etik prinsipləri və standartlarından bəhs edən tətbiqi etikanın bir bölməsidir. Media
etikası və hüquq inkişaf etməli olan çox vacib mövzudur. Bir çox ölkələrdə medianı
başqa bir şəxsin hüquqlarını qeyri-qanuni şəkildə pozan nəyisə etməyə və ya deməyə
imkan verməyən qanunlar var. Məsələn, böhtan və iftira diffamasiyanın növləridir.
Böhtan bir şəxsin adının ləkələnməsi zamanı baş verir. İftira isə yazı vasitəsilə reputasiyaya olan hücumla əlaqəlidir. Münaqişənin əsas sahəsi ictimaiyyətin “bilmək
hüququ” və ya mətbuat azadlığı və fərdin şəxsilik hüququ arasındadır. Bu toqquşma
bir çox ölkələrdə ictimai fiqurların şəxsi həyatı ilə bağlı məlumatların verilməsi ilə
bağlı yaranır. Bir çox ölkələrdə ədəbsiz materialların, xüsusilə çılpaq təsvirlərin,
dini obyektlərə və ya simvollara hörmətsizlik (küfr), insan qalıqları, zorakılıq və ya
seksual cinayətlərin və s. təsvirlərin nəşrinə məhdudiyyətlər qoyulmuşdur.
Demokratik ölkələrdə media və hökumət arasında xüsusi münasibət mövcud olur. Mətbuat azadlığı konstitusiya ilə qorunsa, dəqiq hüquqi tərifi və həyata
keçirməsi olsa da, bu azadlığın ayrı-ayrı jurnalistlər tərəfindən icrası şəxsi seçim və
etika məsələsidir.
İnformasiya azadlığı beynəlxalq hüquq tərəfindən tanınmış fundamental insan
hüququ olan söz azadlığının, daha ümumi şəkildə indiki dövrdə şifahi və yazılı,
çap şəklində, internet vasitəsilə və ya incəsənət formasında bütün mətbuatda söz
azadlığının geniş formasıdır. Bu isə, söz azadlığının hüquq kimi qorunmasının yalnız mahiyyəti deyil, həmçinin söz vasitəsini də əhatə etdiyi deməkdir. İnformasiya
azadlığı həmçinin internet və informasiya texnologiyası kontekstində şəxsilik hüququna əsaslanır. Söz azadlığı hüququ ilə birgə şəxsilik hüququ da qəbul olunmuş insan hüququdur və informasiya azadlığı bu hüquqa bir əlavə kimi fəaliyyət göstərir.
Biz görə bilərik ki, demokratiya və media idarə edilməsi həssas olan mövzulardır. Mən iki aspekti vurğulamaq istəyirəm. Birincisi, media üçün etik qaydaların insan hüquqları altında fərdin şəxsilik hüququnun qorunmasının və eyni zamanda qanun və konstitusiya altında söz azadlığının qorunmasında demokratiya və mətbuat
arasında güclü əlaqəni saxlamağın zəruriliyidir.
www.humanrights-jwg.org
59
JAN İV ŞEVALYE
Diplomatik və Strateji araşdırmalar Mərkəzi Assosiasiyasının
fəxri sədri, JYC International-ın baş direktoru (Fransa)
Jurnalist etikası fransız nümunəsində
Yarım əsrdən bir az çox, yəni XX əsrin ikinci
yarısından istifadə edilməyə başlanılmış “media termini yeni termin olmasına baxmayaraq hadisələr və
təfəkkürlə sıx əlaqələrlə bağlıdır.
Media termini latın dilindən Medium sözündən
gəlir və mənası vasitəçi deməkdir. Xalq və elita arasında vasitəçi olan bu anlayışın yaranması,
1968-ci ildə, kanadalı sosioloq Macluhan tərəfindən
“mass media” kütləvi informasiya vasitələri ifadəsi
ilə qlobal olaraq populyarlaşmış radio, televiziya və informatika kimi XX əsrin böyük texnoloji
dəyişikliklərinə inteqrasiya etmək üçün zəruri idi.
Bu gün biz internetin mobil telefonla birgə yayılması ilə yeni mədəni inqilabın
getdiyi - XXI əsrdə yaşayırıq.
Ənənəvi media sahibkarları panikaya düşüblər, çünki internetin
ümumiləşməsi onların iqtisadi modelini pozur. Bu cür sürətli informasiya ifratçılığında necə satışlarını davam etdirə bilərlər?
Biz paradoksla üzləşirik, bizim heç vaxt bu dərəcədə söz azadlığımız, heç vaxt
informasiyaya bu dərəcədə açıq yolumuz olmayıb və bizə elə gəlir ki, bu informasiya plüralizmi etibarlı jurnalistika informasiyasının qalıqlarından yaranır.
Beləliklə, 90-cı illərdən etibarən peşəkar jurnalistika özünü “vətəndaş jurnalisti” deyilən yeni iştirakçı ilə rəqabətdə hiss edir.
Bu “vətəndaş jurnalisti” nəzarət ediləcək deyil. O, hər yerdə mövcuddur. O, cənab
hamıdır. O daima ağlagəlməz dərəcədə sürətli və güclü olan rabitə vasitələrinə malikdir: bloq, sosial şəbəkələr və digər informasiya mübadilələri (Twitter, Youtube
kimi) üçün internet səhifələri. Daha ciddi olan məsələ isə, onun heç bir qaydaya,
hətta demokratik cəmiyyətdə çox qiymətli olan söz azadlığına belə tabe olmamasıdır.
Peşəkar jurnalistin gücü mətbuat azadlığı ilə söz azadlığını qarışdırmamaqdan ibarətdir. Demokratiyada jurnalist etika adlanan bir anlayışa tabe olmalıdır,
o deontologiya adlanan peşə etikasına riayət etməlidir və yalnız bu qiymətə onun
mediası əlavə dəyər qazanar, hörmət edilə, oxuna, baxıla və ya dinlənilə bilər.
Mənim fikrimcə, peşəkar jurnalist etikası anlayışı bu onilliyin əsas ideyalarından biri olacaq.
60
www.humanrights-jwg.org
Bu anlayışı başa düşmək üçün fransız təcrübəsindən nümunə göstərmək
bizcə maraqlı olardı, çünki 1918-ci ildə, “jurnalistika etikası” konsepsiyası
məhz Fransada yaranmışdır.
1631-ci ildə yaranmış fransız mətbuatı Gutenberg, Marconi qalaksiyalarına, sonra isə İnternetə adaptasiya etmək üçün XIX əsrdən etikaya əsaslanmışdır.
1870-ci ildən etibarən, macəra yazıları, həvəskarlar və digər informasiya fırıldaqçılarından ibarət mətbuat sənayesindən uzaqlaşan bu etikanın məqsədi jurnalist adlanan hər bir şəxsi müdafiə etməkdən ibarətdir.
Gutenberq, eləcə də yazılı mətbuat qalaksiyası nəşriyyatın, dəmir yolunun, ümumiləşmiş maariflənmənin, daha sonra reklamın sənayləşdirilməsindən
bəhrələnərək XIX əsrdə müstəsna bir kütləviləşmə ilə üzləşdi.
Məhz o, yazıçı və liberal peşələr ideyasından uzaqlaşaraq o vaxta qədər üstün
olan jurnalist peşəsini yaratdı.
Bu jurnalistlərin özəl xüsusiyyətləri onların hər birinin muzdlu işçi olması və
tədricən (1881) mətbuat azadlığı, (1914) peşə etikası xartiyası, (1924) ilk jurnalist
məktəbi, (1935) statusu, (1936) jurnalist vəsiqəsi və nəhayət, (1937) kollektiv konvensiya kimi qanuni aktlarla zənginləşməsi idi.
Böyük müharibənin təsirindən sonra, jurnalistlər istər siyasi, ədəbi, elmi və
ya başqa sahələrdə olan və onların məvacibinə təzyiq göstərən “həvəskarlardan”
müdafiə olunmaq üçün Milli Jurnalist Həmkarlar İttifaqını (MJHİ) yaratmağı
qərara aldılar. Markoni qalaksiyası, yəni səs və şəkil bu zaman özünü daha qabarıq
göstərməyə başladı.
Milli Jurnalist Həmkarlar İttifaqı jurnalistlər yalnız nöqsansız olduqda
daha yaxşı müdafiə olunacaqlar prinsipini qəbul edir və 1918-ci il iyul ayında
“fransız jurnalistlərinin peşə vəzifələri xartiyasını” tərtib edir. Bu fransız və eləcə də
beynəlxalq etik jurnalistikanın əsası çox sərt və tələbkardır.
Jurnalist nə istəsə edə bilməz, çünki onun vəzifələri var və mən indi onları
sadalayacağam:
Jurnalist bütün yazıları, hətta anonim yazılar üçün də məsuliyyət daşımalıdır və
faktların doğruluğuna ciddi şəkildə riayət etməlidir.
Jurnalist informasiya əldə etmək üçün qeyri-qanuni vasitələrdən imtina etməlidir
və bu məqsədlə hər hansı bir fərdin etibarından sui-istifadə etməməlidir.
Jurnalist yalan və ya azdırmadan və bütün növ korrupsiyadan imtina etməlidir.
Jurnalist öz həmkarlarına və onların işinə hörmətlə yanaşmalı və onlardan ilhamlanırsa onu qeyd etməlidir. Jurnalist sirr saxlamağa məcburdur, öz rolunu polisin rolu ilə qarışdırmadan ədaləti qorumaq baxımından narahat olmalıdır.
Bu xartiya 1938-ci ildə, milli səviyyədə təkmilləşdirildi və möhkəmləndirildi,
sonra beynəlxalq səviyyədə adaptasiya edildi və aktuallaşdırıldı. XX əsrin ikinci yarısında - 1954-cü il Jurnalistlərin Beynəlxalq Federasiyasının ümumdünya
konqresində milli səviyyədən beynəlxalq səviyyəyə keçmək üçün bir addım atılmalı
www.humanrights-jwg.org
61
oldu.
1971-ci ildə, Münhendə, Avropa Jurnalistlər Həmkarları, eləcə də
Jurnalistlərin Beynəlxalq Federasiyası və Beynəlxalq Jurnalistlər Təşkilatı,
tərəfindən əsas mətn imzalandı. 2009-cu ildə yeni elektron informasiya Müstəqil
Fransız Mətbuatı Həmkarlar İttifaqı tərəfindən qəbul edilmişdir. Bu xartiyaya
həmişə istinad olunur.
Bu Münhen xartiyası 10 vəzifədən və 5 hüquqdan ibarətdir
Mən yalnız bu gün bəzi tədqiqatçı jurnalistlər və bəzi qalmaqal və sensasiya
axtaran mətbuat tərəfindən mübahisəyə tuş olan bu xartiyanın 3 maddəsi üzərində
dayanacağam.
Maddə 4. İnformasiya, fotolar və sənədlər əldə etmək üçün qeyri - qanuni metodlardan istifadə etməmək.
Maddə 5. İnsanların şəxsi həyatına hörmətlə yanaşmaq.
Maddə 6. Qeyri –dəqiq nəşr edilmiş bütün informasiyanı düzəltmək.
Hər şey çox mükəmməl görünür, halbuki XXI əsrin əvvəllərində jurnalistlər
getdikcə daha çox hərəkətdə və cilovsuz olan internet qalaksiyasında iqtisadi
nöqteyi-nəzərdən həmlələrə, narahatçılığa və hədələrə məruz qaldıqlarını hiss
edirlər.
1918-ci il xartiyasının prinsipləri əsasında yaradılmış jurnalistika etikası
bu gün qaneedicidirmi? Ona nəzarət orqanı əlavə edilməlidirmi? Peşəkar jurnalist necə vətəndaş jurnalistindən fərqlənməlidir ki, öz peşəsini, məvacibinin
səviyyəsini və statusunu qoruya bilsin?
Brüsseldə yerləşən Beynəlxalq Jurnalistlər Federasiyası hesab edir ki, həqiqətən
də, peşəkar jurnalistin statusu təhlükə altındadır və 4 ay bundan qabaq jurnalist etikası kampaniyasına başlamış və hətta bu məsələyə həsr edilmiş internet səhifəsi
yaratmışdır.
15 oktyabr 2009-cu ildə, Strasburqda, Baş katib Aidan Vayt Avropa Şurasında
və Milli Jurnalist Həmkarlar İttifaqının konqresində bəyan etmişdir:
“Mənə inanın, jurnalistikanın böyük gələcəyi var. Ancaq o bu gələcək peşə
etikasını demokratiyanın mərkəzinə qoyaraq informasiya mənzərəsi yaratsaq
reallaşacaqdır.”
Gözəl sözlərdir, nəzarət orqanı olmadan, milli və beynəlxalq peşə etikası xartiyası bu günkü vəziyyətində qaneedici görünmür.
Jurnalist öz mənbələrini müdafiə etmək və öz şərəfini, mediasını və korporasiyasını qorumaq üçün etika və peşə etikası kodeksinin arxasında gizlənir. Nansi
Universitetinin hüquq elmləri doktoru Sabrina Lavrik qeyd etdiyi kimi “həmkarları
tərəfindən cəzalanma kifayət etmir, belə nəticəyə gəlinməlidir ki...”.
Beləliklə, heç bir ölkə həkimlər və ya vəkillər üçün olan əmr kimi jurnalistlər
üçün də hüquqi səlahiyyəti olan əmrə malik deyil. Doğrudur, jurnalistlər muzdlu
işçilərdir və müstəqil deyillər və işlərinin icrası üçün heç bir diplom tələb olun-
62
www.humanrights-jwg.org
mur. Beləliklə, 2009-cu ildə Fransada, 2004 kart tələb edənlərdən yalnız 295-i peşə
tərəfindən tanınan məktəbin diplomuna malik idilər.
BMT UNESKO vasitəsilə heç bir kompromis tapmadan jurnalist etikası problemi ilə maraqlandı. 1993-cü ildə, Avropa Şurası jurnalistika etikasına dair 1003 saylı
qətnamə qəbul etdi. Ancaq bu qətnamə özünənəzarət komissiyasının yaradılmasını
tövsiyə edib, ad və müstəqil komissiyaların təsiri olmadı.
Təsdiq etdiniz ki, jurnalistlər özləri peşə etikasına yiyələnməyi qərara almışlar, ancaq onlar müstəqillik narahatçılığına görə nəzarət orqanına yiyələnməkdən
çəkinmişlər. Ancaq “həmkar” yoldaşının qınağı olmadan peşə etikası əxlaqi bir forma olaraq qalır.
Bütün paradoks məhz buradadır. Təhlükələrin yaranmasından yayınmaq üçün
hüquqi xartiya yazmaq mümkünsüz görünür. Qanun qəbul etməyə gəlincə isə o, söz
və peşə etikası ilə münasibətdə özünü senzuralaşdırmaqdır.
Jurnalistlərin həmkarlar ittifaqı etiraf edir ki, jurnalist mətbuat və söz
azadlığını qarışdırmamalıdır.
Söz azadlığı demokratiya üçün əsasdır, bu vətəndaş hüququdur. Fərdlərin
“vətəndaş jurnalist” kimi nə istəsələr, nə vaxt istəsələr və necə istəsələr demək hüququ var, onlar azad şəkildə fikirlərini ifadə edirlər, ancaq öz hərəkətlərinə, yazılarına və sözlərinə görə fərdi cavab verirlər, Çünki fərdin azadlığı digər fərdin azadlığı
başlayana qədər davam edir. Beləliklə, bloqda yazan peşəkar jurnalist yalnız bir
vətəndaşdır. Bunu irlandiyalı sosioloq “özünə cəlbedən” çıxış adlandırır.
Mətbuat azadlığının başqa bir səciyyəsi var, çünki jurnalist başqaları və öz mediası qarşısında məsuliyyət daşıyır. O bəzi hallarda demokratiyanın təminatçısıdır. Öz
peşəsini icra edərək o, etikaya və peşə etikasına riayət etməlidir.
Jurnalist ədəbiyyatçıdır, öz sözlərinin, məqalələrinin və audio-video reportajlarının nəticələrini dərk etməli olan bir ədəbiyyatçıdır. O məlumatlandırmalı, hadisələri
çatdırmalı, onları şərh etməlidir. Aydındır ki, onları təhlil etməli ancaq asanlıq və
ümumi baxışlar, məşhurluq və sensasiya, plagiat, ideologiya tələsinə düşməkdən,
vicdanını itirmək və peşəsində düzlük terminini məhv etmək təhlükəsindən uzaq
durmalıdır.
O şərhlərin həqiqiliyini müxtəlif formalarda xüsusi qeyd etməlidir.
Əgər məhkəmə yolu kənarlaşdırılıbsa, digər fikir yolları qalır
Birinci fikir: jurnalistin vəzifə və hüquqları kollektiv konvensiyaya inteqrasiya
etsin.
Paradoks buradadır. Redaksiya komitələrinin vasitəsilə son sözü sahibkarlar
söyləyəcək, çünki mümkün təhlükələrdən yayınmaq üçün hüquqda xartiyanın yazılması qeyri-mümkün görünür.
İkinci fikir: hökumətə rol oynatdırmaq. Jurnalistika etikası demokratiyanın
pillələrindən biridir. Avropa Parlementi nəzdində “ yeni media interqrupu” vasitəsilə
Avropa İttifaqında bu mənada Lobbi fəaliyyəti müzakirə edilir.
www.humanrights-jwg.org
63
Üçüncü fikir: ənənəvi media sahibkarlarının maliyyələşdirə bilmədikləri və
istəmədikləri təhqiqat jurnalistikası və digər reportajları dəstəkləmək üçün yeni
təsisatlara və ya ictimai fonda müraciət etmək. Bu halda intellektualların inqilabı
olacaq.
Dördüncü fikir: Bu müharibə jurnalistlərinə aiddir ki, onlar da qeyri-hökumət
təşkilatlarının statusuna yaxın statusa malik ola bilərlər. BMT bu məsələ ilə məşğul
olur, ancaq indi fikir söyləmək hələ çox tezdir.
Nəhayət, medianın və təkəbbürünə və peşə maraqlarına görə tez-tez tənqid
edilən jurnalistlərin imicini, eləcə də gənclərin təhsilinə səyləri işıqlandırmaq üçün
mütləq mülki cəmiyyətlə debatlar aparılmalıdır. Onlar müəyyən bir göstərici nişana
yiyələnməlidirlərmi?
Biz, 2010-cu ilin may ayında, Kadiksdə toplanılacaq Beynəlxalq Jurnalistlər Federasiyasının Ümumdünya konqresini diqqətlə izləyəcəyik. Konqres bütün fikirləri
müzakirə etsə də əsas ideya jurnalistika etikasının dəyərləndirilməsi olacaq.
Peşəkar jurnalist sənəti özünü təhlükədə hiss etdiyindən, o bu və ya digər
formada “jurnalistika etikası” anlayışını dəyərləndirərək yaşamağa uyğunlaşmalıdır.
Bunsuz İnternet qalaksiyasında nəzarətsiz informasiya axını altında yalnız
əminsizlik, bilimsizlik və qorxular olacaq.
64
www.humanrights-jwg.org
“DEMOKRATİK CƏMİYYƏTDƏ
KÜTLƏVİ İNFORMASİYA VASİTƏLƏRİ:
BEYNƏLXALQ VƏ MİLLİ TƏCRÜBƏ”
BEYNƏLXALQ KONFRANSININ QƏTNAMƏSİ
12 mart 2010-cu il tarixdə keçirilmiş Bakı beynəlxalq konfransının ekspertləri
aşağıdakıları qərara almışlar:
Söz azadlığının hər bir demokratik cəmiyyətin əsas təməllərindən biri olduğunu
və bu cəmiyyətin təkamülünün və inkişafının ilkin şərtlərindən birini təşkil etməsini
nəzərə alaraq;
Söz azadlığının yalnız ümumi qəbul olunmuş, hamı tərəfindən bəyənilən informasiya və ideyalara deyil, eyni zamanda dövlətə, demokratiyanın təməl prinsipləri
sayılan plüralizm, tolerantlıq və şəffaflığa əsaslanan demokratik cəmiyyətin müəyyən
hissəsinə qarşı yönələn tənqidi, narahatedici informasiyalara da aid edilməsini
nəzərə alaraq;
Söz azadlığının müəyyən sərhədləri tanımalı olduğunu nəzərə alaraq;
“Kütləvi informasiya vasitələri”nin müntəzəm olaraq informasiyalar yaradan və
müxtəlif texniki vasitələr ilə onları cəmiyyətin böyük hissəsinə yayan və cəmiyyətin
bu hissəsinə təsiri olan yazılı media (dövri nəşrlər və qəzetlər), elektron vasitələr ilə
məlumat yayan media, radioötürücülər vasitəsilə məlumat yayan qurumlar (radio,
televiziya və digər audio-video xidmətlər), “online” xəbər xidmətləri və sairlərdən
ibarət olmasını nəzərə alaraq;
Azərbaycan Respublikasının Avropa Şurasının üzvü olmasını, öz qurumlarının
demokratikləşməsi prosesini davam etdirməsini və özəlliklə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin hüquq sisteminə uyğun olaraq hüquqi dövlət quruculuğunu formalaşdırmaqda olmasını nəzərə alaraq;
Azərbaycanda kütləvi informasiya vasitələrinin söz azadlığının tam qaneedici
səviyyədə olmadığını və xüsusi prioritet əhəmiyyət və ayıqlıq tələb etdiyini nəzərə
alaraq;
Yüksək səviyyəli dövlət qurumları ilə bağlı birbaşa əlaqəli olan məsələlər haqda
çıxarılan qərarların və çoxsaylı irəliləyişlərin əldə olunmasını nəzərə alaraq;
Konfransda müzakirə olunan məsələlərlə əlaqədar Qərbi Avropanın tarixi
təkamülündən ortaya çıxan həll variantlarının tətbiqini, eyni zamanda Rusiyada
mövcud olan vəziyyətə fərqli yanaşmanın əhəmiyyət kəsb etməsini nəzərə alaraq;
Mövcud “demokratiya modelləri”nin müasir reallıqları (tarixi və sosial-iqtisadi)
özündə ehtiva etməkdə çətinliklərlə üzləşməsini nəzərə alaraq;
Dövlətdaxili sabitliyin qorunub saxlanılmasının demokratik standartların həyata
təsbiti üçün həlledici əhəmiyyət daşımasını nəzərə alaraq;
Azərbaycan Respublikasının ərazilərinin bir hissəsinin Ermənistan tərəfindən
işğal edilməsinin beynəlxalq qurumlar tərəfindən birmənalı şəkildə pislənməsini
www.humanrights-jwg.org
65
nəzərə alaraq;
Ölkənin mühüm geostrateji ərazidə yerləşməsini və strateji əhəmiyyətli Xəzər
neft və qaz ehtiyatlarına sahib olmasını nəzərə alaraq;
Müxtəlif təzyiqlərə baxmayaraq Azərbaycan Respublikasının cəmiyyətin
demokratikləşməsi istiqamətində cəhdlərini və bu istiqamətdə real siyasi iradənin
müşahidə olunmasını nəzərə alaraq;
aşağıdakıları tövsiyə edir:
1. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin hüquq sisteminin inkişaf etdirdiyi
professional standartlara uyğun olaraq, kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqil
fəaliyyət göstərməsini gücləndirmək istiqamətində qanunvericilik aktlarının
təkmilləşdirilməsi davam etdirilsin;
2. Kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətinin ciddi professionallıq və peşə
etik normalarına riayət etməklə həyata keçirilməsi təmin edilsin, bu fəaliyyətin və
peşə qaydalarının qeyd edilən meyarlara uyğunluğunun qiymətləndirilməsi bir və
ya bir neçə müstəqil orqanlar, və ya müvafiq peşə nümayəndələri tərəfindən həyata
keçirilsin;
3. Kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyəti sahəsində təkmilləşdirmələr hüquqi dövlət qanunlarının gözləntilərinə cavab verəcək formada, qanunvericilik bazasının inkişafı ilə harmoniyada həyata keçirilməlidir.
4. Kütləvi informasiya vasitələri sahəsində islahatların ölkədə sabitliyin qorunub
saxlanılması və təhlükəsizliyin təmin edilməsi ilə əlaqədar xüsusi hissələri onların
həyata keçirilməsinə moratorium qoyulmasını tələb edir.
Bakı, 12 mart 2010
66
www.humanrights-jwg.org
www.humanrights-jwg.org
67
68
www.humanrights-jwg.org
Joint Working Group on Implementation of
International Standards on Human Rights
and
Center For Strategic Studies Under the President of the
Republic of Azerbaijan
The Materials of International Conference
“Mass media in democratic society:
international and national experience”
12 March 2010
Baku - 2010
Responsible for the publication:
Shahin Jamalov,
Co - chair of Joint Working Group on Implementation of
International Standards on Human Rights
Joint Working Group on Implementation of
International Standards on Human Rights
and
Center For Strategic Studies Under the President of the
Republic of Azerbaijan
“Media in democratic society:
sinternational and national experience”
International Conference
AGENDA
Baku, Azerbaijan, Crescent Beach Hotel
March 12, 2010
09:00 - 10:00
10:00 - 10:10
10:10 - 10:30
10:30 - 10:40
10:40 - 10:50
10:50 - 11:10
11:10 - 11:30
www.humanrights-jwg.org
Registration
Opening of the Conference
Jean-Paul Moerman, President of the Conference, Member
of the Joint Working Group on implimentation of International
Standarts on Human Rights, Judge of the Constitutional Court of
Belgium
Strategic, geographical situation and Media in the context of the
modern social, economic and cultural development of Azerbaijan
Vugar Aliyev, Head of the sector of the department for publicpolitical issues of the Presidential Administration of the Republic
of Azerbaijan
Press in Azerbaijan : problems and their solutions
Aflatun Amashov, Chairman of the Press Council
Democratic Media System: Belgian experience
Rogge Gerard, Program Director of the French-speaking channel
RTFB in Belgium, Belgium
Freedom of speech problem in democracy: Spanish Model
Manuel Altava Laval, Senator, Spain
Inaki Zaragueta Barrachina, BA Journalism from the university
of Madrid, Spain
In view of USA of the freedom of media in democratic society
Mark Vieth, First Vice-President of the Association “Cavarocchi
Ruscio Dennis” USA
71
11:30 - 11:50
11:50 - 12:10
12:10 - 12:30
12:30 - 12:50
12:50 - 13:20
13:20 - 15:00
15:00 - 15:20
15:20 - 15:40
15:40 - 16:10
16:10 - 16:40
16:40 - 17:30
72
Discussions
Coffee-break
New legislative initiatives on Improvement of freedom of press in
Azerbaijan
Ali Huseynov, Parliamentary of Milli Mejlis of the Republic of
Azerbaijan, Chairman of the Permanent Committee of Juridical
Policy and State Building.
Implemetation of the International standards on freedom of the
press to the legislation system of Azerbaijan
Amir Aliyev, D.j.s., Deputy Dean of the international law and international relations department of BSU.
Discussions
Lunch
Russian media legislation and practice: twisting way to the freedom
Dr., Prof. Mikhail Fedotov, Secretary of the Russian Union of
Journalists, Co-chairman of the Public Collegium for Press Complaints, Minister of Press and Information (ret.), Ambassador (ret.),
Russia
Media in democratic society: realities and perspectives
D.p.s Tahira Allahyarova, senior science worker of the Associate
of Center for Strategic Studies under the President of the Republic
of Azerbaijan
Discussions
Coffee-break
Discussion and Adoption of the Resolution of the Conference
www.humanrights-jwg.org
JEAN PAUL MOERMAN
President of the Conference, Member of the Joint Working Group on
implimentation of International Standarts on Human Rights, Judge of the
Constitutional Court of Belgium (Belgium)
Ladies and gentlemen!
We are starting the Baku international conference.
It is an honor to me to chair the conference with such
a very significant topic. I thank the working group
and the Center of Strategic Researches attached
to the President of the Republic of Azerbaijan for
organizing this conference. Your participation proves
the interest of the Azerbaijani government to the
conference. I thank the members of the Parliament
of Azerbaijan, Presidential Administration, Ministry
of Justice, Ministry of Communication and
Information Technologies, Press Council, National TV and Radio Council, as well
as the embassies and the international organizations for their participation in this
discussion.
In all democracies freedom of speech is central among the basic freedoms.
Information is spread through media. Media uses new technologies for delivering
information to the public, it is an important means for expressing ideas in all the
societies. The conference with a similar topic was organized in Baku in 2007. We
shall be discussing a sensitive problem in the conference. Freedom of information is
appreciated together with other basic rights protecting privacy. Determination of the
relevant area of freedoms is very important in democracies. The balance between the
rights in democracies, the rights protecting citizens from the abuse of media will be
discussed in this conference today. I thank the speakers who are going to contribute
to the discussion. It is an important problem for every nation. A lot of event which
happen nowadays, such as the recent incident in Italy, the Google case prove it once
more. Google is accused for not preventing the spread of an unacceptable video.
This conference will focus on the issues about the development in this sphere
and the future of the Azerbaijani press. The European Court of Human Rights
declares that the freedom of speech is one of the basic terms for the development of
democracy and society. It considers that the freedom of speech should refer not only
to the information and ideas recognized by all, but also the information against some
part of the society based on pluralism, tolerance and transparency as well.
The behavior standards of professional reporters are reflected in jurisprudence
of the European Court and define the strict professional ethics. These developed
ideas are the goal of the conference from the point of view on the present situation
www.humanrights-jwg.org
73
of Azerbaijan, its geographic and strategic position, its energy supplies, its territories
still under occupation. Joining the European Council, the Republic of Azerbaijan
has established its policy on the basis of the values of legal state and democratic
development.
Then a question emerges. Can the existing democratic models be applied in
other countries today? Can they be improved? Stability remains a basic factor of
democracy. As for the reforms, moratorium is necessary for implementation of big
projects.
I pass the floor to Mr. Vugar Aliyev, Head of the sector of the department
for public-political issues of the Presidential Administration of the Republic of
Azerbaijan
74
www.humanrights-jwg.org
VUGAR ALIYEV
Head of the sector of the department for public-political issues of the
Presidential Administration of the Republic of Azerbaijan
Strategic, geographical situation and Media in the
context of the modern social,
economic and cultural development of Azerbaijan
Ladies and gentlemen!
When speaking about the history, of development
of the Republic of Azerbaijan, about its economic
and political perspectives. It is impossible not to see
its geographic position and potential resources and
their importance. The position and role of media
in this sphere, its contribution to the development
of the democratic society are main goals of this
report. Situated on a strategic spot between the East
and the West, Azerbaijan had great perspectives of
development throughout centuries. Its location on
an active political and economic spot on the ancient Silk Road is one of the main
factors in the formation of the rich culture and statehood of our people. The state
has been playing an important role in maintaining our spiritual values, literature,
culture, and history and in conveying them to the next generations. These values
have been influenced both by the Eastern and the Western cultures. This geographic
location allowed Azerbaijan to establish and develop close relations with the East
and the West.
Azerbaijan has also contributed to the cultures of the East and the West. In the
Near East the first dramaturgy and opera were created in Azerbaijan, first attempts
to switch to the Latin alphabet were made here. The first democratic republics in
the Muslim East, the modern parliamentary culture in the East were established in
Azerbaijan. Azerbaijan was the first Eastern country to grant women the right of
suffrage. However, the public and political organization and state building process
in Azerbaijan did not continue regularly. In some periods of history independent
statehood of Azerbaijan was lost temporarily, Azerbaijan was occupied by more
powerful nations. At the end of the 20th century the world experienced a period
of transformation accompanied by political and economic cataclysms and armed
conflicts. The collapse of the Soviet Union let some nations gain independence, take
their places in the new world order and in the international relations, and contribute
to the global progress. After the return of Heydar Aliyev to power in 1993, an
important stage in the history of the independent Azerbaijan started. During this
www.humanrights-jwg.org
75
period the foundations of our state were laid, the mechanisms of administration of
the state was formed. Azerbaijan succeeded in leading a policy on the integration
to the international community. The national leader of Azerbaijan Heydar Aliyev
appreciated the importance of the geographic location and potential resources of
Azerbaijan in developing and strengthening the strategic position of the country and
used these means maximally. Signature of the “Contract of the Century” in 1994,
adoption of the first Constitution of the Republic of Azerbaijan in 1995 determined
the political and economic priorities of the country. Reforms started in all the
spheres. Important steps were taken for reviving the economy. The Constitution
ensured pluralism, freedom of expression and information in the country. Abolition
of censorship in 1998 gave a strong impetus to democracy and development of mass
media. All the spheres of Azerbaijan meet the achievements of the world civilization.
The great economic and political potential of Azerbaijan created in the last decade
of the 20th century is the important factor for meeting the challenges of the new
millennium, placing Azerbaijan among the developed countries. The prominent
economic and financial centers of the world note the phenomenal development
attempts in Azerbaijan, renewal and modernization of all the spheres of society
in the recent five years. Thanks to oil incomes, the economy has been diversified,
non-oil sector has been developed, industrial complexes have been modernized,
thousands of new manufacturing entities have been created. The economic and
political components of our experience in the period of transition demonstrated
their ability in the period of global financial crisis. When most of the countries
experienced a decline in their economies in 2009 because of the crisis, the economic
growth in Azerbaijan reached 9.3%, the inflation fell to 1.5%. The currency reserves
of the country exceeded USD 20 billion.
Effectively using its important geographic location, taking into consideration
the demands on oil and gas in the world, ensuring the export of its oil and gas
resources to the world market, Azerbaijan occupied a significant strategic position.
By realizing the global projects, Azerbaijan has become occupied he center of the
Southern Caucasus. Our country is the initiator and the central figure of all the
regional projects. Keeping its status as a bridge between the West and the East,
Azerbaijan has also turned into a big transportation center. The social and economic
development of Azerbaijan has strengthened its position regionally and worldwide.
Azerbaijan has also a strategic position in the energy security of Europe. Effectively
using the situation, Azerbaijan has created suitable conditions for solving the national
problems and earning the support of the international community in these issues.
The achievements of the years of independence contributed to the development
of democratic institutions in Azerbaijan. The legislation has been completely
improved and adapted to international standards in order to ensure the development
of independent mass media. The law on mass media adopted in 1999, the law on
76
www.humanrights-jwg.org
obtaining information adopted in 2005 and other laws ensure the development of
mass media. Due to the number of mass media Azerbaijan holds one of the first
positions among the CIS countries now. According to the current information,
over 4100 mass media have been instituted in Azerbaijan. Over 100 newspapers
and magazines are published regularly, while others are published with intervals.
Newspapers and magazines belong to different political and public organizations,
private companies and persons. Since 1998 practical measures have been taken
for opening new private TV and radio channels, for ensuring and expanding the
internet service. At present there are 8 republican, 1 satellite, 14 regional, 14 cable
channels in Azerbaijan. In the recent years the number and quality of independent
radio stations have increased.
There is a press council which ensures the freedom of speech and information,
regulates the relations between the state bodies and mass media in Azerbaijan. The
press council was instituted by the state structures, newspapers and magazines and
organizations. There are some problems in the field of mass media in Azerbaijan like
in the whole world. In order to remove these problems the President of the Republic
of Azerbaijan approved the conception on the state support to the development of
the mass media in the Republic of Azerbaijan on June 30, 2008. The main goal
of the support to the development of mass media is to develop the freedom of
speech and information, to support the independence of mass media, to improve the
mechanism of rendering assistance to the mass media, to encourage the application
of new information and communication technologies in the sphere of information,
to strengthen the effective cooperation between the society and mass media and to
solve other important problems, taking into consideration the significant role of the
mass media in the process of establishing civil society. According to the conception,
the fund of the state support to the development of mass media attached to the
President of the Republic of Azerbaijan was established in 2009. The main duty of
the fund is to ensure the freedom of speech and information, to implement into life
the provisions on the development of mass media, to finance programs, projects
and other measures of mass media. The fund is an independent body. Its activity is
controlled by a council consisting from the representatives of the institutes of civil
society.
One million and three hundred thousand manats were allocated from the state
budget of the Republic of Azerbaijan for the fund in 2009. This allocation reached
2 million manats in 2010. Constant increases in this allocation are expected for the
next years.
As one of the members of the council of the fund, I can say that visits to different
countries were made and the experience of Austria and Sweden in the field of the
state support to mass media was studied by the fund in order to solve these problems.
Realization of relevant measures based on this experience for improving the activity
www.humanrights-jwg.org
77
of the fund is expected.
The strategic positions, geographic situation, modern social, economic and cultural
development of the Republic of Azerbaijan have set new duties for mass media.
First, the professional, objective, pluralist and independent media must develop in
Azerbaijan. Media must be independent. The world experience demonstrates that
only objective and professional media is able to win the recognition and influence
the public opinion. The biggest problem of the Azerbaijani media today is that it
doesn’t meet the requirements of development of the society and the new status
of Azerbaijan. The Azerbaijani media can not gain access to foreign media. There
are problems connected with dissemination of information about the realities of
Azerbaijan to the world community and with getting the information about the
global processes from the first sources of information. The Azerbaijani mass media
is to become the main provider of information in the region. It is fighting for the
information area of the Central Asia and the Black Sea region, to gain a recognized
regional and international status. It has achieved some successes, particularly in the
sphere of online mass media. The new TV channels are broadcasted worldwide via
satellite. Several information agencies have joined the global information network.
However, none of them has become leading regional or international mass media.
Perhaps some time is needed for it. Technical means are being expanded. It becomes
harder for the Azerbaijani mass media to struggle for the regional status. With the
opportunities created by the state and the efforts of mass media we should solve the
problems. We shall achieve the successes worldwide. At the meeting today the ways
of ensuring the freedom of speech and information, developing pluralism, solving
the problems of media are being discussed. It is a remarkable meeting.
Thank you for your attention!
78
www.humanrights-jwg.org
AFLATUN AMASHOV
Chairman of the Press Council
Press in Azerbaijan: problems and solutions
Distinguished participants of the conference,
let me welcome you. We highly appreciate each
meeting held in our country. We appreciate it as a
support to the freedom of speech and media. I shall
make a 15 minutes speech on the problems of media
in Azerbaijan and on the ways of their solution.
Taking into consideration that there are about 30
foreign experts here, we should speak about both
the successes and problems of the Azerbaijani
media in order to have a clear imagination about it.
I would like to inform you on the current situation
at the beginning of my speech. Azerbaijan is a member of the European Council.
Our country improves its legislation on the basis of the liabilities undertaken after
its admission to the EC. Our constitution ensures freedom for everyone to obtain,
search and spread information. Everybody in Azerbaijan has the right to deliver
his own ideas to the public easily and can enjoy this right. In 1999 the Law of the
Republic of Azerbaijan on mass media was adopted. In 2001-2002 the legislation in
this field was improved and approximated to the international standards. In 2002 the
law on television and radio broadcasting was adopted. As a result of its application,
a television and radio council was established. The main goal of the council is to
ensure the activity of radio and television. In 2005 the national television AZTV
1 became a closed stock company. According to the law on public television and
radio broadcasting elaborated with the participation of the international experts, the
Public Television and Radio Broadcasting Company started its activity. In the next
years other legislative acts were adopted in order to ensure the independent activity
of mass media. The law on obtaining information adopted in 2005 ensures obtaining
information for everybody freely and on equal conditions. In 2009-2010 documents
on media were altered and amended. I shall inform about them in my speech. In
general, one of the remarkable measures in the field of media in Azerbaijan this year
was the adoption of the concept of the support of the government to the development
of mass media in Azerbaijan. This document is an indicator of the assistance of
the government of Azerbaijan. The main goal is to improvement of the financial
economic base of the press, adoption the dominant position of independent media
in society. In general, the legislation on media in Azerbaijan is liberal enough and
may respond the requirements. I just informed you about the work done up to now.
www.humanrights-jwg.org
79
Now I want us to focus on the problems of mass media in Azerbaijan. It is not
a secret that the main problem of the media in Azerbaijan is the weakness of its
economic pillars. Financial situation of mass media and social rights of journalists
are poor; the advertisement market is at a low level. Next week we shall discuss
an important problem on the circulation and sale of newspapers in Azerbaijan.
Economically weak mass media is dependent on some people or organizations. In
order to solve these problems there is a need to research the economic situation and
marketing in the field of mass media in Azerbaijan. What is the economic situation
of mass media of Azerbaijan currently? How is it possible to solve the problems? I
think that we should look at the advertisement market once again. As Vugar Aliyev
already informed, about 30 daily newspapers, more than 50 weekly newspapers are
published in our country. There are enough information agencies. In these conditions,
the advertisement market is at a low level. In order to learn the advertisement market
the members of the board of the Press Council visited Turkey two years ago. Turkey
also had similar problems. In order to solve that problem it is necessary to share the
advertisements and announcements of the official organizations equally among the
mass media irrespective of their political course. Currently nearly 25 per cent of
the advertisement market belongs to non-governmental field in Turkey. The Press
Council of Azerbaijan insists on applying this field in our country. Therefore, we
work on those documents. At the same time, we increase the financial reserves
of the fund of the state support to the development of mass media to profit it. It
needs some time, I guess. Some other problems in the field of journalism are related
to obtaining information from inner sources. This is reflected in the rules of the
Press Council. By the initiative of OSCE its working group consisting of experts
has elaborated a document that defines the strategy of relations between the state
bodies and mass media. The main goal of the document is to meet the information
flow from the official bodies to mass media. We may solve a number of problems
after the adoption of that document. Currently, a notion by name of “information”
is being formed in the journalism and society of Azerbaijan. It has become a term
accepted by everyone. Together with the organizations functioning in Azerbaijan
we have prepared a package of plans till the end of this year. We have also defined
what is understood by information. Based on foreign experience our main goal is to
attract the attention of the parliamentary services to this issue, to make efforts for
the adoption of a law on information in Azerbaijan, to increase the responsibility of
journalists. We are sure that the new variants based on foreign experience concerning
the behavior of the journalists of Azerbaijan adopted in 2003 will clarify all the
issues. At the same time, the professional behavior of journalists will be introduced
to the public. The regulations of mass media in Azerbaijan will be included into
those ethic rules. The professional improvement of journalists is another problem.
Currently different organizations in Azerbaijan lead measures for professional
80
www.humanrights-jwg.org
improvement of the journalists. However, they are not official measures. I think that
there is a great need for establishing an institution for the professional improvement
of journalists. What would I like to say at the end? At present the editors-in-chief of
two newspapers are in prison. They are not punished for what they have written. It
causes a serious concern in our press. We shall pay more attention to this issue soon.
The authorities of the Press Council will visit the prison till the Spring holiday of
March 20, meet the editors-in-chief, learn about their prison conditions, do the best
efforts for releasing them. I informed you briefly about the problems and situation
of press in Azerbaijan. If you have any question, feel free to ask. Perhaps the other
speakers will add something to my speech.
Thank you for the attention.
www.humanrights-jwg.org
81
ROGER GERARD
Program Director of the French-speaking
channel RTFB in Belgium (Belgium)
Democratic Media System: Belgian experience
Freedom of speech and information in Belgium
is ensured by its Constitution and the European
Convention on Human Rights. Article 25 of the
Belgian Constitution ensures the freedom of speech,
but one can not use these freedoms for committing
crimes. Press is independent. No censorship can
be applied. Article 10 of the European Convention
on Human Rights defines that every person has the
freedom of speech which includes the freedoms
of idea, obtaining information or receiving and
expressing one’s idea. No interference by ruling
circles is accepted.
This article doesn’t prevent the states to apply getting a permission in the sphere
of broadcasting or cinema. Article 10 of the European Convention on Human
Rights states that some formalities, conditions, controls or punishments in the
implementation of these freedoms consisting of some duties and responsibilities are
protecting the reputation and the rights of persons, as well as preventing obtaining
the confidential information, ensuring the reputation of the court system.
Freedom of speech and listening to information require application of rights
and duties. Freedom of information is one of the basic human rights. The rights
and duties of reporters originate from the public rights. The responsibility of
reporters in relations with the public is much more, especially in relations with their
entrepreneurs.
Would it be more effective for the reporters to do their professional work, if the
profession ethics is realized? Establishment of independent reporters associations
started in Belgium in the second half of the 19th century. The main role of the
associations is to protect the interests of the reporters and the freedom of press in
relations with the government.
The code of professional ethics, which includes the rights and duties of reporters,
will be applied. The General Association of Press of Belgium was established in 1886,
the Union of Press Professionals of Belgium – in 1914, the General Association of
Professional Reporters of Belgium – in 1978. According to the statistics of January
2010, there are 5490 professional reporters in Belgium, 54% of the hired reporters
work in TV and radio broadcasting, 46% - in written press in the French-speaking
82
www.humanrights-jwg.org
community. Most of the reporters are hired, while only 18% are independent ones.
Most of the reporters are men, 30% are women – it is the lowest rate in Europe. Now
I would like to tell about the activity and missions of GJJPand Federal Association
of Reporters of Belgium.
This organization is most known mostly as the Commission which grants
the name of professional reporters. The Commission has a significant role in the
signature of collective work negotiations, in determining the freedom of journalists
in relations with the police and the court, in the issues of freelancer status and the
freedom of press. What is the Supreme Council on TV and radio in French-speaking
and German-speaking communities? Determining the professional ethics is the third
mission of GJJP. What are the journalism principles recognized by GJJJP? Freedom
of speech is one of the basic rights of man. Public opinion can not be formed without
it. GJJP has adopted the rules below for inviolability of freedom of press.
Principles of journalism:
The first principle is the freedom of press. Press provides and maintains the
freedom of speech. Other civil freedoms can not be ensured without it. Press must
enjoy the rights of publishing freely, informing the public and commenting.
The second principe is the collection and publication of unbiased facts.
The third principle is the separation of information and comment. The difference
between information and commentary should be obvious. However, this principle
should not restrict the right of press to comments its opinion.
The fourth principle is the observation of pluralism. The press recognizes
pluralism. It considers that racial, gender, civil, language, religious, ideological,
cultural, class and faith discrimination is opposite to the basic human rights.
The fifth principle is the code of professional ethics of GJJP. Publishers, editors
and reporters must respect the dignity and privacy of everyone. They should not use
moral and physical torture, as reflected in Article 20 of the relevant law.
The sixth principle is the impossibility of encouraging violence, crimes, terror
acts and other violent acts against humanity. Corrections should be made after the
examination of disinformation, information and facts.
The eighth principle is the protection of confidentiality of information. Such
information may be published only after the permission of the informer.
The ninth principle is the protection of secrets. This should not be opposite to the
freedom of press, as stated in the law related to the national issues and Article 20.
The tenth, is connected with such cases when the freedom of speech becomes
opposite to the other basic freedoms, the publisher and the editor-in-chief can make
a decision after counseling with reporters and defining the priority.
Furthermore, the independence of press and reporters should not be pressed.
Advertisements should be presented precisely so that the reader can easily distinguish
it from information.
www.humanrights-jwg.org
83
That`s all about GJJP.
Now about SDJ, associations of reporters. The professional reporters of the
country established Edition Committees together with the European journalists, also
Counsels of Journalists attached to audio-visual press. These associations maintain
the independence of different publications, because very often there emerge a
difference in opinions of the reporters and publishers. In this case the goal of the
association of reporters is to defend the independence of the newspaper and its
reporters. Sometimes it may negotiate with the publisher on the appointment of the
editor-in-chief.
Some associations even own some shares of the publication. In all cases, the
association listens to its members on the affairs of newspaper and protects the moral
rights of the reporters. At the same time, SDJs function according to their charter of
professional ethics. This charter defines special values and principles. The journalists
representing the association function voluntarily. Different structures exist within
the association. It consists of three groups:
First, SDJ is a voluntary, non-profitable association.
Secondly, SDJ is recognized due to the agreement between the publisher and the
reporters of the relevant publication.
Thirdly, it is established within the framework of law or national collective
convention.
The competence of the association is to ensure the freedom of information. It also
ensures the activity of reporters in order to keep the independence of the publication
and to improve the freedom of information. There are three sorts of implementation
of competence: election of the editor-in-chief and his deputies, information about
the policy of publication, respect to the status of the publisher. More exactly, when
the position of editor-in-chief is vacant, SDJ can offer its candidate, as in Le Sour,
daily newspaper in Belgium. Also, the bodies of the association are called to present
their ideas.
Defence of reporters within SDJ: it has competence to hire reporters and make
decisions related to their careers in many countries. Some SDJs supervises the
application of national collective conventions attached to newspapers. For instance,
mostly in Italy. In many cases SDJ plays a role in disciplinary punishments such as
dismissal. The reporter is informed about his dismissal who also sends its opinion
about the disciplinary punishments. SDJ bodies take part in the development of the
code of professional ethics of newspapers. It also presents its opinion when there is
a disagreement between the editor-in-chief and the reporter in professional ethics.
Let me note another significant element at the level of SDJ. Sometimes the
representatives of SDJ are called counselors of editors; dialogues are led with them.
They can even interfere in the conflicts within the staff. The representatives of SDJ
can lead or designate negotiations between the publisher and the editors.
84
www.humanrights-jwg.org
In the French-speaking community in Belgium the Association of Reporters has
been formed as association or organizations. The issue of the status doesn’t cover
the whole French-speaking community. The role of the association is determined by
the special decree of March 31, 2004. The notion of the association of reporters is
presented there:
The Association of reporters is an institution, two-third of its staff consists of
professional journalists, ensuring the principle of responsibility of its representatives
in the General Assembly with an internal charter according to the professional
ethics. The association is a non-profitable, voluntary organization.
I can show Le Soir, the daily newspaper as an example. What is the text the
association refers to? First, it has status. The charter was adopted, the convention
was signed with the publishers in 1998. The union of reporters of Le Soir has formed
the association of professional reporters. This convention is an integral part of the
job contract of every professional reporter of Le Soir. The union of reporters is part
of the voluntary association engaged in the protection, promotion of its memberreporters.
It defends all the democratic principles and rejects any discrimination. Protecting
the independence of editors and its members, it is based on the respect to human
rights. The union of reporters of Le Soir protects also human and budget resources,
maintains the quality and subscribers of the newspaper. The publisher also ensures
an equivalent protection. In order to note the negative features, he has to reach an
agreement with the editor-in-chief and other persons who signed the convention.
Before the appointment of the editor-in-chief, the union of reporters must be
informed by the administrative council of the publication. He can propose his own
candidate within five days. But his proposal may not be accepted.
The union of reporters also plays a role of a peace-maker. It is informed about
the dismissal of reporters or the editor-in-chief. I think that you could get acquainted
with the activity of the unions of the reporters. They are variegated, since they cover
different kinds of media in many countries. I am going to conclude my speech
with the information about the professional ethics of journalists. It is a very new
organization established by the reporters and publishers of written and audio-visual
media, self-regulating the media in the French-speaking community of Belgium.
There is a Dutch-speaking council of professional ethics of reporters. Its missions
are to constitute, to define and to complete the professional ethics. Its role is to inform
the public, ensure its advertisement through documents, researches and internet.
Finally, if there are complaints, SDJ may settle the problem as a medium. It has
no competence to punish or fine the mass media. Application of financial or moral
punishments may have serious outcomes. It may offer an alternative proposal for
solving the conflict.
Thank you.
www.humanrights-jwg.org
85
INAKI ZARAGUETA BARRACHINA
BA Journalism from the university of Madrid (Spain)
Freedom of speech problem in democracy: Spanish Model
Ladies and gentlemen!
It is the ability of man to adopt a decision to do
something or to refuse to do it. This ability liberates
him from responsibility. It also makes him to bear
responsibility for his actions. Otherwise, if he refuses
to bear responsibility for his actions, then we speak
about the lack of discipline in that person.
Freedom is perhaps one of the widely discussed
problems in the history of philosophy and thought.
Since the period of the ancient Greece up to the
present day, the notion of freedom has been one of
the problems which forms the essence of our society. Just in the present society
when globalization ties everybody in the world with each other, freedom emerges as
a problem of great importance.
To understand the essence of the said, it is necessary to read Article 19 of
“Universal Declaration of Human Rights” adopted in 1948, which has been included
into the constitutions of all the democratic systems: “Everyone has the right
to freedom of opinion and expression; this right includes freedom to hold
opinions without interference and to seek, receive and impart information
and ideas through any media and regardless of frontiers”
And it is true that freedom of thought and expression are regarded a
fundamental human right today.
Freedom of thought is determined as free dissemination of one’s ideas. The
founders of the French enlightment understood it like that in the period of French
Revolution; it was an axiom in the War for Freedom in the United States and a
decisive factor in the formation of other countries of the West.
Life, the run of events, the history itself have polished the freedom of thought
and developed it essencially.
In connection with it, it is necessary to remind Article 13 of the American
Convention on Human Rights “Pact of San Jose, Costa Rica” adopted on
11/22/1969
Article 13. Freedom of Thought and Expression
1. Everyone has the right to freedom of thought and expression. This right
includes freedom to seek, receive, and impart information and ideas of all kinds,
regardless of frontiers, either orally, in writing, in print, in the form of art, or
86
www.humanrights-jwg.org
thought any other medium of one’s choice.
2. The exercise of the right provided for in the foregoing paragraph shall not
be subject to prior censorship but shall be subject to subsequent imposition of
liability, which shall be expressly established by law to the extent necessary to
ensure:
a. respect for the rights or reputations of others; or
b. the protection of national security, public order, or public health or morals.
3. the right of expression may not be restricted by indirect methods or means,
such as the abuse of government or private controls over newsprint, radio
broadcasting frequencies, or equipment used in the dissemination of information,
or by any other means tending to impede the communication and circulation of
ideas and opinions.
It is clear that there are principles which determine the boundaries of the freedom
of thought and expression. No one can misuse freedom of thought and expression
for violating the rights of others. Censorship can be applied to the participation of
youngsters and children in social events in order to defend them morally. It can
also be applied to actions which instigate national, racial discrimination, hatred and
violence. Why? “The American Convention on Human Rights” says that everyone
has the right to demand from others to respect his honour and dignity. No one can
intrude into one’s private and family life, his flat and correspondences willfully and
illegally.
There are channels like courts of justice for obstacling the restriction of the right
of freedom of thought and expression.
In addition, the right of the mass media to make corrections or to publish
refutations as provided by the law do not release it from bearing responsibility
legally.
We must not forget that the legal systems, the society, in general, do not accept
the borders of the freedom of thought as completely free, but within some frames.
Freedom of thought is one of the significant factors which differs democratic
system from dictatorships.
Anyhow, freedom of thought has become merchantilized exceedingly it has
become dependent on big lobbies able to exert pressure on governments and societies
in order to satisfy their interests.
Today both the lobbies and the governments try to control mass media which
is the best means for expressing their views. According to them, the best way to
political power lies through the control on mass media.
The right of thought and expression is as valuable as the right of conscience,
because it allows man to make decisions, to learn the facts and act in conformity with
them, to interpret and analyze them critically. One-sided, incomplete information is
very often attacked by men who try to restrict the freedom of thought, to prevent
www.humanrights-jwg.org
87
them from learning the truth.
In such cases it is necessary to obstacle the misuse the freedom of thought,
monopoly of the government and mass media, to help men of goodwill who share
their views, who are able to defend them from people hostile to justice, ethics,
transparency.
But let us not decieve ourselves, not any government, which is said to be
completely democratic, is friendly to the freedom of thought. There are many
examples which prove the said. For example, let us take Spain. Last year on December
23, the Criminal Court of Madrid sentenced to imprisonment for nine months Daniel
Anidon, director of SER, and Rodolfo Irago, director of the Department of News,
for “disclosing secrets”. They were also deprived to occupy posts in the sphere of
mass media, to be engaged in journalistic activities, from passive election right
within these nine months. Besides, they had to pay € 100 fines each day and € 5000
compensation to each of the claimants.
Why? It was done, because it disseminated though internet information about the
violations in the process of internal elections declared in written form by the leaders
of that organization. The information concerned illegal admission of members to the
party in order to win the election.
The judge declares that the constitution provides television, radio and press
with the right to get information, but the constitution says nothing about Internet,
because, seriously taken Internet is not a means of social information.
It is obvious that the sentence caused some confusion, it was appreciated as
a grave attempt to the principles of the Constitution concerning the freedom of
thought and information, it caused an unimaginable risk for the people engaged in
journalistic activities. Undoubtedly, this sentence was appealed to a higher court for
reconsideration. It is paradoxal that the judge confirmed it as a fact of news in his
sentence. Nevertless, he made it known that it was not the news about the admission
of some people to the party membership, but about the violations in the election.
According to the judge, the issue of freedom of thought in Internet has not
been clearly determined and is not concrete.
In the Republic of the Northern Cypress two reporters of the daily newspaper
“Africa” were sentenced to imprisonment for six months for “insulting the President”.
There were several facts in the article and in ended like this: the reader had to make
a choice proceeding from the facts given in the article: “Who is the Number One
Enemy?” one of the answers was: “President Rauf Denktash”. The first fact concerns
a country which is the member of the European Union, that is, Spain, the second fact
concerns a country which aspires to become a member of the European Union.
The newspapers have become objects of various episodes aimed at their closure,
or at keeping them silent.
Again in Spain, a judged of Biscay Province Court sentenced Cristina Lopez for
88
www.humanrights-jwg.org
relating Arnaldo Otegin, leader of Batasuna, with the network of Eroski supermarkets
with mortage payments, to pay a compensation in the sum of € 3000 to Eroski.
Everybody in Spain knows that there is a relation between Eroski and radical
separatists of Biscay where the nationalist separatist ETA is ruling.
Neverthless, the judge thinks that the reporter’s unnecessary and groundless”
expressions makes the readers believe that Eroski network of supermarkets has
connections with ETA terror organization.
In Poland, before its admission to the European Union, a judge sentenced the
reporter of a weekly local magazine Andrei Marec to three months of imprisonment
for defamation. Some months before that the reporter had begged the pardon of
the civil worker publicly who had complained of him, therefore the reporter was
sentenced conditionally.
The daily French newspaper “Mond” and one of its reporters were sentenced to
pay € 300. 000 to the White Club as a compensation for the slanderous article about
the dopping practice in Real Madrid. But the sentence has been appealed and the
future will show how it will end.
Of course, there are differences among these cases. Information and slander must
not be equalled. It is necessary to know the difference between the above mentioned
three cases and the case of Real Madrid.
The first three cases worry the government, though it originated from the
principle of conveying information about everything without any exception. The
case connected with dopping damages the activity of the football club, it is an
accusation which needs proof. Without proof one cannot blame anyone in the usege
of dopping.
In any case, these cases show the efforts of governments to have control on
mass media. Thus, they became the first clients of advertisements by introducing
radio ana television frequency. The struggle is unequal here. In any case, the mass
media is leading the fight, because they are of great importance for maintaining the
activeness of the public and freedoms.
I want to conclude my speech by reminding the words of John Walter, founder
of “The Times”: news is a thing which some people try to hide it for some reason.
The rest are advertisements.” This is a great fight between the government and
journalism.
Thank you very much.
www.humanrights-jwg.org
89
MARK VIETH
Senior Vice President Cavarocchi Ruscio Dennis Associates (USA)
Freedom of Speech:
Lesson Learned from the American Experience
Thank you, it is a great honor to be invited to
participate in this conference today. This is my third
time visiting the beautiful city of Baku, and I would
like to thank the organizers of the conference for
inviting me to participate in this discussion about the
“freedom of speech” -- a principle that is so essential
to the fabric of democracy, yet so fiercely debated in
the U.S. and around the world.
First, I should warn you – perhaps to your relief
– that I am not a lawyer or a U.S. constitutional
expert. Instead I offer my perspective as a former
Congressional staff member -- where I witnessed many free speech debates – and
as a “lobbyist” – someone who exercises his right to free speech for as a profession.
For those of you who are not familiar with this term, a lobbyist is an individual who
advocates before the federal government. Typically, a lobbyist seeks either support
or opposition for legislation that is pending before Congress. The right to “petition
government for a redress of grievances” – as explicitly stated in the First Amendment
to the U.S. Constitution – is a right that I exercise as a part of my profession.
Emerging democracies can learn so much from studying the history of free
speech in the United States, so I will devote most of my presentation today to some
of our defining debates and Supreme Court decisions. But first, we need to discuss
what constitutes the most debated aspect of free speech – its definition.
What is “free speech?”
The definition of the freedom of speech that serves as the most common reference
comes from the Declaration of the Rights of Man and of the Citizen, a key document
published in 1789 during the French Revolution. The Declaration states:
“The free communication of ideas and opinions is one of the most precious
of the rights of man. Every citizen may, accordingly, speak, write, and print with
freedom, but shall be responsible for such abuses of this freedom as shall be defined
by law.”
The last phrase in this definition has created an enormous “grey area” in the
legal interpretation of this standard, both in the United States and internationally.
For example, we have an expression in the U.S.: you can’t shout “fire” in a theater
– which stems from a Supreme Court decision that I will discuss in a few minutes.
90
www.humanrights-jwg.org
In other words, saying something that intentionally causes panic and harm to public
safety is not protected speech – and those who say it should be held responsible.
However, this standard can be so broadly interpreted and abused, as it has throughout
history not only by authoritarian governments around the world – who use “public
safety” laws to ban peaceful anti-government demonstrations – but also in the United
States – when for example southern state and local governments used sham laws to
prevent Civil Rights activists from peacefully protesting racial segregation laws.
The challenge this “grey area” presents for all nations, and particularly for
emerging democracies, is how to draw the line between guaranteed free speech and
public safety.
History of Free Speech in the U.S.
The history of “free speech” protections in the United States has never been
smooth, and is continuously evolving. The first test to limits of free speech came in
1798, shortly after the ratification of our Bill of Rights and the First Amendment. At
that time, our country was deeply divided between the Federalist Party – led by thenPresident John Adams – and the Democratic-Republicans – led by Thomas Jefferson.
The Federalists successfully enacted a law known as the “Alien and Sedition” Acts,
which prohibited the publication of “false, scandalous, and malicious … writings
against the government of the United States.” This was an obvious attempt to
silence the political opposition, and it became a political issue in the presidential
election of 1800.
Once Thomas Jefferson was elected President, he pardoned those convicted
under the Acts, and the law ultimately expired. In a later Supreme Court case, the
Court declared “Although the Sedition Act was never tested in this Court, the attack
upon its validity has carried the day in the court of history.” The repudiation of this
law fundamentally established the right of those opposed to the ruling government
to freely express a contrary opinion.
However, as our history has shown, contrary opinions can have differing
consequence, particularly during times of war. During World War I, the courts tested
the validity of a law known as the “Espionage” Act, which made it a felony to
“cause, or attempt to cause insubordination, disloyalty, mutiny, or refusal of duty,
in the military or naval forces of the United States, or . . . [to] willfully obstruct the
recruiting or enlistment service of the United States.” This law was tested by the
case Schenck v. the United States, the “shouting fire in a crowded theater” case.
Charles Schenck, an official of the Socialist Party, distributed pamphlets
encouraging draftees during World War I to refuse military service. His actions
clearly violated the Espionage Act, but Schenck argued that the law violated his
right to freedom of speech, and the Supreme Court agreed to hear his appeal.
Ultimately, the Court upheld the Espionage Act, and Justice Oliver Wendell Holmes
wrote:
www.humanrights-jwg.org
91
The most stringent protection of free speech would not protect a man falsely
shouting fire in a theater and causing a panic. [...] The question in every case is
whether the words used are used in such circumstances and are of such a nature as
to create a clear and present danger that they will bring about the substantive evils
that Congress has a right to prevent.
The “clear and present danger” standard became the standard test in cases before
the Court that dealt with limits to free speech. But this standard would not serve
as the last word on free speech, and 50 years later it would be further refined in
1969 by Brandenburg v. Ohio to determining whether the speech would provoke an
“imminent lawless action.”
Under the imminent lawless action test, speech that will cause, or has as its
purpose, “imminent lawless action” (such as a riot) does not have constitutional
protection. As an example, an organization is legally protected if it calls in general
for an “overthrow of the government.” But it would not be protected if it stated that
at 3 PM today, its members should convene in front of the White House and burn
Washington, DC to the ground. As of today, “imminent lawless action” continues to
be the test applied in free speech cases.
Recent Tests to Free Speech
During my tenure on Capitol Hill, I witnessed several long debates free speech
and appropriate limits. For example, the burning of the American Flag a form of
“protected speech” and should our Constitution be amended to make it a crime to
desecrate the flag? Do television stations and other media outlets have the right
to broadcast any form of speech, even if such speech is obscene and offensive
to children? And to what extent is a donation of money to a political candidate
considered speech? Can such donations be restricted and regulated by government
in the interests of curbing disproportionate special interest influence on the federal
government?
It is the latter of these questions that has generated recent debate in the U.S.,
and has resulted in a recent controversial Supreme Court decision. For several
decades, the federal government has been able to restrict campaign donations from
corporations and other powerful special interests – until now. On January 21, 2010,
In Citizens United v. the Federal Election Commission, the Supreme Court ruled that
the government may not restrict political contributions from corporations – largely
on the grounds that such restrictions violate the guarantee of free speech under the
First Amendment.
Another controversial development directly relates to my profession – lobbying.
The Obama Administration is placing new restrictions on the extent to which lobbyists
may meet with federal government employees. The intention of these restrictions
is to limit the disproportionate influence of special interests – such as corporations,
banks, oil companies, etc – on government. Although these new restrictions have
92
www.humanrights-jwg.org
not yet come before the courts, they are bound to be legally challenged at some
point. Lobbying by definition is enshrined in the First Amendment – the right “to
petition the Government for a redress of grievances.”
I use these two recent developments to illustrate to you that a 234 year-old
democracy can still struggle with the concept of “freedom of speech” and the extent
to which governments can restrict speech.
But I also do not want to send a mixed message to those of you who are involved
in the development of a civil society in your respective countries, particularly those
from emerging democracies. While grey areas in very limited circumstances, certain
universal truths must be acknowledged and respected. Democracies must allow their
citizens, political parties, media and other organizations to speak freely in public,
without fear of government prosecution. When these entities cross the line and use
speech to inflict destruction, death and violence, they should be held responsible
for those actions. An open and vibrant legal system can determine where that line
should be drawn. And as American history demonstrates, that process can evolve
over centuries. While it may not always be smooth, that process should demonstrate
the greatest possible deference to an individual’s right to speak his or her mind, even
if such speech is contrary to the opinions of the ruling government or majority of
its citizens.
www.humanrights-jwg.org
93
ALI HUSEYNOV
Member of the Parliament of the Republic of Azerbaijan, Chairman of the
Permanent Committee of Juridical Policy and State Building
New legislative initiatives on the improvement of freedom
of press in Azerbaijan
Thank you very much. First, I would like to
thank the participants of the conference. Freedom of
press, which is always an actual problem, is being
discussed again and we have got an opportunity
to learn the experience, legislation and practice of
the USA and the European countries. This problem
is always actual. When watching how the Italian
Defense Minister behaves towards a reporter and
insults him, we can see that there are problems
between the media and the state bodies in all
the countries. The most important is that a will is
necessary to solve them. The new legislation initiative for improving of the freedom
of press is my topic and that of the conference. There is a need to improve the
legislation in this field. Despite some flaws in our legislation, Article 151 of the
Azerbaijani Constitution and the humanist legal system of Azerbaijan allow us
to say that we apply international legal norms and international standards in the
field of human rights and freedom of press. Perhaps you accept that no country, no
national legislation can adapt these provisions to international standards completely.
The European Convention on Human Rights is constantly developing due to the
laws of the European Court of Justice. Therefore, the national legislation must be
improved regularly. It is our routine. As the chairman of the legal commission of
the parliament, I can say that our legislation related to the freedom of press and
obtaining information has been adapted to the European Convention and meets the
international standards. We have solved these problems by amending the law on mass
media which was adopted before we joined to the European Convention. In 2009 the
Constitution was amended and altered via referendum. Some of the amendments are
related to the freedom of press. I want to underline that according to the amendment
to Article 32 of the Constitution, except the cases envisaged by law, no one can be
shadowed, video, photo, voice of no one can be recorded without his permission or
ignoring his objection. To be honest, then the proposal of this provision generated
some debates. Then we could explain it legally. However, I thought that we could
not explain this provision to the public completely, because there was a concern that
this provision might limit the freedom of press. Actually, the amendment originates
94
www.humanrights-jwg.org
from the internationally recognized definition of § 2 of Article 32 of the Constitution
on the right of protection from illegal interference in private life and family. Such a
provision is included into the Bulgarian Constitution. Bulgaria was working with the
Venice Commission on the reforms to the Constitution in the process of its admission
to the European Union. Then the Venice Commission supported a similar provision.
A month before for the referendum we made amendments to some laws related to
this provision of the Constitution. We copied the new provision of the Constitution
to our laws “On the freedom of press”, “On legal investigation”, “On intelligence
and counter-intelligence”. There was a concern in the mass media and international
legal organizations. The amendment, which is a technical problem for us, generates
debates among the lawyers, because it has not been discussed enough. It is a simple
issue for lawyers, but causes a concern in the public. However, this amendment
concerns the protection of the right of citizens. Another concern emerged because of
the limitation in the activity of the law-enforcement bodies. It is obvious to lawyers.
The law-enforcement bodies, the intelligence and the counter-intelligence can not
shadow, video or photo anyone, without a legal order. The second is the separate
inclusion of the provision concerning the respect to private life and family, which
is not clear to lawyers. These provisions are included in the law on the freedom of
press and the law of information. The decisive factor defining the balance between
the interference in private life and freedom of information is the contribution of any
information, photo or video to the public discussions as shown in the decisions of
the European Court of Human Rights. In this case it is not considered interference
in private life. After our amendments the reporters made sure that no their activity
was not restricted at all. The goal is to make the subjects to be responsible. The
public figures are always open to press because even their private life is interesting
for the public. No problem occurred in the activity of reporters after the adoption
of this law because we just copied the provision of the Constitution to the national
law. The second issue being discussed is the proposal on the adoption of the law on
disinformation. No draft has been submitted to the parliament, but there are public
discussions. The international organizations, particularly the Baku office of the
European Council support the discussions on this proposal. As I know, only one case
related to Articles 147 and 148 of the Criminal Code was raised in the recent years.
It was raised in the Yasamal district court. However, a just decision was adopted
by the court of a higher instance. The norms implying the criminal responsibility
for insulting in the Azerbaijani legislation have only a warning feature like in the
French legislation. Unless it is applied, there is no practical problem. Sometimes our
European colleagues tell us that some European countries also have these norms.
They are not applied though. I also think that it is not a serious problem if any
norm is applied. When did these problems occur? The public figures filed lawsuits
related to insulting their dignity. Sometimes reporters are detained. Then a typical
www.humanrights-jwg.org
95
problem emerges. Because there is a real logic, which is typical for the Azerbaijani
legal system, even if an insult or slander occurs during the implementation of the
freedom of thought and speech, the democratic society does not apply imprisonment
for it. It is a crime for everyone. But one of the main components of the democratic
socitty is the freedom of thought and speech. The expression of thought and speech
may generate insult and slander. The public figure can file a lawsuit then. There is a
criminal legislation therefore. When making deicions, the courts or the state bodies
must take into consideration the balance placed in the law of the European Court
of Human Rights, and the punishment then must be adequate. But it should not be
imprisonment. I think that after the adoption of the law on information will cause
a lot of lawsuits which may lead to financial sanctions against mass media. It may
worsen the poor financial situation of mass media. But it is my own opinion. The law
on information must be discussed.
It is a new legislation initiative for the improvement of freedom of press. One
of them is legally adopted, the other one may be discussed as an idea. Within the
international working group we can discuss the idea of the law on information
separately.
Thanks for the attention.
96
www.humanrights-jwg.org
AMIR ALIYEV
Doctor in Law Assistant Dean at the Faculty of International
law and international relations of BSU
Implemetation of international standards on freedom of
press to legislation of Azerbaijan
The development of freedom of speech, thought,
information, press and pluralism is one of the main
conditions of the establishment of a legal state and
civil society in the Republic of Azerbaijan. The
policy of information and press ensures the right of
freedom of speech, thought, information, obtaining
information. The support of the government to the
development of mass media implies freedom of
speech, right of obtaining information, as well as
assurance of measures by the state in order to ensure
the independence of mass media.
The freedom of speech contains mainly these components: development of
freedom of speech, idea, information, pluralism; improvement of legislation for
regulating the relations of mass media with the society and the state; improvement of
financial-technical basis of mass media; establishment of the fund for supporting mass
media and financing the program and projects on the development of mass media;
the improvement of professionalism of reporters, implementation of researches in
the field of freedom of speech, idea, information, realization of relevant measures
for learning the international experience; expansion of cooperation between the state
and mass media, improvement of relations of press services of the state agencies,
improvement of mutual trust; fair, balanced, objective illumination of public and
political events, policy of the state in media, observation of professional ethics
in mass media, application of modern information technologies which open new
opportunities in international exchange of information, implementation of programs
and projects on information security of citizens, society and state; expansion of
relations with international organizations functioning in the field of freedom of
speech, idea, information, implementation of international norms in this field into the
national legislation, study and the application of foreign experience; strengthening
the social maintenence of employees of mass media, etc.
One of the factors in the freedom of press is human rights. Protection of human
rights is one of the ten recognized principles of international law. It has become one
of the main functions of modern international law. Protection of human rights,which
has originated from internal law, has become an integral obligation for countries.
www.humanrights-jwg.org
97
The adoption of the UN Charter, the Universal Declaration of Human Rights in 1948,
the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental
Freedoms of 1950, the International Pact of 1966 and other international documents
allow the solution of problems of human rights internationally. The countries
that joined the international conventions on human rights have to realize relevant
measures in order to implement the international obligations into life.
The Republic of Azerbaijan closely cooperates with international mechanisms
of protection of human rights, submits reports to them regularly. As a participant
of over 250 international conventions, our country has made important steps in
this field. § 3 of the Decree of the President of the Republic of Azerbaijan on the
Confirmation of the National Plan of Action for the Protection of Human Rights
(December 28, 2006) states the necessity of adaptation of the national legal acts to
international legal documents.
Freedom of press is closely related to some important rights. Article 19 of the
International Covenant on Civil and Political Rights states that everyone shall have
the right to hold opinions without interference. According to § 2 of the same article,
everyone shall have the right to freedom of expression; this right shall include the
freedom to seek, receive and impart information and ideas of all kinds, regardless of
frontiers, either orally, in writing or in print, in the form of art, or through any other
media of his choice. Article 10 of the European Convention for the Protection of
Human Rights and Fundamental Freedoms of 1950 states that everyone has the right
to freedom of expression. This right shall include freedom of holding opinions and
receiving and imparting information and ideas without interference by any public
authority and regardless of frontiers. This article shall not prevent then states from
requiring licensing of broadcasting, television or cinema enterprises. According to
§ 2 of the same article, the exercise of these freedoms, since it carries with it duties
and responsibilities, may be subject to such formalities, conditions, restrictions or
penalties as are prescribed by law and are necessary in the democratic society, in the
interests of national security, territorial integrity or public safety, for the prevention
of disorder or crime, for the protection of health or morals, for the protection of the
reputation or rights of others, for preventing the disclosure of information received in
confidence, or for maintaining the authority and impartiality of the judiciary. Article
19 of the Universal Declaration of Human Rights of 1948 states that everyone has
the right to freedom of opinion and expression; this right includes freedom of having
opinions without interference, to seek, receive and impart information and ideas
through any media and regardless of frontiers.
The Recommendation (96)10 of the Committee of Ministers of the European
Council to the member-countries on the independence of public television and radio
broadcasting (September 11, 1996) emphasizes the necessity of independence of
mass media, including online information services for democratic society, reminding
98
www.humanrights-jwg.org
the principles of Declaration on the freedom of expression and information adopted
on April 29, 1982, and ratified by the member-countries of the European Council.
The relevant provisions are included into other international documents such as,
the Recommendation (99)15 of the Committee of Ministers of the European Council
to the member-countries on the illumination of the election campaigns in mass media
(September 9, 1999), Recommendation (2000)23 of the Committee of Ministers of
the European Council to the member-countries on the independence and functions
of the regulatory bodies in the sector of television and radio broadcasting (December
20, 2000), etc. The Recommendation (99)15 of the Committee of Ministers of the
European Council to the member-countries on the illumination of the election
campaigns in mass media (September 9, 1999) states that the illumination of the
election process in mass media should not affect its independence.
The other international documents adopted within the framework of the
European Council are of great importance, such as the Declaration on the freedom of
expression and information adopted by the Committee of Ministers of the European
Council on April 29, 1982, Declaration on the provision of information through the
media in relation to criminal proceedings adopted by the Committee of Ministers on
July 10, 2003, Declaration on freedom of political debates in the media adopted by
the Committee of Ministers on February 12, 2004, Recommendation and principles
on the protection of journalists in situations of conflict and tension adopted by the
Committee of Ministers on May 3. 1996, Recommendation on the media and the
promotion of a culture of tolerance adopted by the Committee of Ministers on
October 30, 1997, etc.
The Constitution of the Republic of Azerbaijan adopted on November 12, 1995
by referendum and other documents of the Republic of Azerbaijan adopted in the
field of human rights are based on respect to human rights. Protection of human
rights is laid on the legislative, executive and juridical bodies as an important duty
by the state.
Paragraph 2 of Article 12 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan states
that the rights and liberties of a person and citizen listed in the present Constitution
are implemented into life accordance with the international treaties wherein the
Republic of Azerbaijan is one of the parties. This sentence proves the approach
of our country to the problem of human rights. According § 1 of Article 12 of the
Constitution, the highest priority objective of the state is to provide rights and
liberties of a person and citizen. Then § 6 of Article 71 states that the rights and
liberties of anyone is in force in the territory of the Republic of Azerbaijan.
Another issue related to human rights is reflected in § 1 of Article 71 of the
Constitution of the Republic of Azerbaijan: None of the provisions of the Constitution
may be interpreted for the prohibition of rights and liberties of a man and citizen.
The main norms in the implementation of the international law are Articles
www.humanrights-jwg.org
99
148 and 151 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan. § 2 of Article 148
sates that international agreements wherein the Republic of Azerbaijan is one of
the parties constitute an integral part of the legislative system of the Republic of
Azerbaijan. According to the Article 151, Whenever there is disagreement between
normative-legal acts in legislative system of the Republic of Azerbaijan (except
the Constitution of the Republic of Azerbaijan and acts adopted by the way of
referendum) and international agreements wherein the Republic of Azerbaijan is
one of the parties, the provisions of international agreements have the dominance.
The Constitution of the Republic of Azerbaijan contains several norms related
to the freedom of press, such as Article 46 on the right to defend the honor and
dignity, Article 47 on the freedom of thought and speech, Article 48 on the freedom
of conscience, Article 49 on the freedom of meetings. Article 50 called freedom of
information states that everyone is free to look for, acquire, convey, prepare and
disseminate information. According to § 2 of Article, freedom of mass media is
guaranteed and state censorship in mass media, including press is prohibited.
Freedom of press requires respect to the rights of the opposite party. According
to § 3 of Article 50, everyone has the right to refute the information violating his
rights or damaging his interests published in mass media. According to Article 1 of
the Law of the Republic of Azerbaijan on freedom of information (June 19, 1998),
everyone is free to look for, acquire, impart, prepare and disseminate information
as stated in Article 50 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan. Article
5 determines the main principles of the exercise of freedom of press, which are
to ensure freedom of press; freedom of openness and exchange of information;
objectivity, completeness and reality of information; legality to look for, acquire,
disseminate and keep information; to keep privacy; to protect security of citizens,
society and state.
Article 1 of the Law of the Republic of Azerbaijan on the right to obtain
information, the purpose of the Present law is to establish the legal framework for
ensuring free, unrestricted and equal information access as provided by Article
50 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan based on open society and
democratic and legal state principles, as well as to create conditions for control by
citizens on exercising their public duties. § 1 of Article 2 called Freedom of Access
to Information states that access to information in the Republic of Azerbaijan is
free. § 2 of that Article provides that any person is entitled to apply directly or via
his representative to the information owner and to choose the type and form for
obtaining the information. According to Article 6, the basic principles of access to
information are as follows: free, unrestricted and equal settlement of any information
request; eligibility of the information access; obligation of state authorities and
municipalities to disclose the information; maximal transparency of information;
execution of any information request as soon as practicable and under the most
100
www.humanrights-jwg.org
appropriate method; personal, public and state security during provision with
information; state protection of the right of information access, including judicially;
free-of-charge information access, except as otherwise provided by the Present
law; responsibility of the information owners for violating the right of access to
information; not exceeding any limitation on information access on the grounds
causing such limitations; inadmissibility of persecution of officials for disclosing
the information on offences that generate public interest.
Article 1 of the Law of the Republic of Azerbaijan on mass media states that
mass media in the Republic of Azerbaijan is free. The state guarantees freedom
to everyone to look for, acquire, impart, prepare and disseminate information. The
establishment of ownership, use, control of mass media, to look for, acquire, impart,
prepare and disseminate information can not be limited except cases as provided by
the Law of the Republic of Azerbaijan on mass media. Article 7 of that law prohibits
to establish and finance state censorship on mass media.
The President of the Republic of Azerbaijan signed the Concept of the Support
of the government to the development of mass media on July 31, 2008. Section
3 of the Concept defines the principles and forms of the government support to
the development of mass media. The principles are: legitimacy; transparency;
cooperation; mutual responsibility; protection of the independence of mass media;
exclusion of any interference in the activity of mass media; protection of the society
from prohibited information; prevention of monopoly in mass media; preference
to projects attracting public interest; support to the development of regional mass
media. The Concept sets the methodological, organizational-technical, consultative,
financial and other forms of the support of the government. The principles and
norms require not only the implementation of the international norms in the field
of freedom of press to the national legislation, but the active participation of the
executive power in this process as well.
I think that the analysis of the national legal acts prove the implementation of
legal norms prescribed in international documents and formation of basis in this
field. Besides the Constitution and other laws, the decrees of the President of the
Republic of Azerbaijan in this field play an important role the implementation of
international norms in the field of freedom of press to the national legislation.
www.humanrights-jwg.org
101
MIKHAIL FEDOTOV
Secretary of the Russian Union of Journalists,
Co-chairman of the Public Collegium for Press Complaints,
Ex-minister of Press and Information, Ex-Ambassador (Russia)
Russian media legislation and practice:
twisting way to the freedom
Thank you Mr. Chairman
Dear Colleagues
First of all, I’d like to express my gratitude for
the kind invitation to this conference. Unfortunately
I was not informed that Russian isn’t a working
language in this conference. So, I spent my first
night in Baku without sleeping. The whole night
I was translating my Power Point presentation
from Russian into English. Unfortunately I hadn’t
opportunity to prepare all the aspects of English
version of my speech this night. That’s why my
comments will be short.
Well, I’d like to say that modern Russian media system was brought on the
Soviet propaganda system, that was based on the leadership of the one party. The
Soviet propaganda system was destroyed. Many thanks to mass-media laws of 1990,
1991, which were initiatives of 3 authors, 2 of them participate in this conference.
I’d like to underline that Russian media law, Declaration of Independence of Russia
were frequencies of the same time, June 12, 1990.
I think this aspect is a signal, that’s why I’m sure that Russia is able to develop
press freedom in Russia. The twisting ways of Russian media legislation, we need
to construct of frame of efforts where the first line will be example from the recent
history, from the past to the future, but the second line would have 2 directions to the
freedom and to the unfreedom. Moreover we need system of indicators to signify the
movement our media legislation to freedom or to unfreedom. You can see the system
of indicators. The first indicator is a condition of state- owner state-controlled media.
How much media is needed for the state and how many media outlets are controlled
by the state in fact. So it’s important question not only for Russia.
The second indicator is the state’s economic support for the media including
taxes privileges.
The third indicator rules for the media advertising as a basis for profitable media
businesses.
The forth indicator he climate for foreign investment into the media business.
102
www.humanrights-jwg.org
The fifth indicator is the role of media in the electoral campaign.
The sixth indicator is the responsibility for violation of the media legislation.
The seventh indicator is about public broadcasting.
The eight indicator judicial practice in the media sphere and self-regulation
system.
We know that since 1992, has started to process of privatization of technological
bases of media business in Russia. It’s very good. Although the process goes very
slowly and not transparently. At the same time Russian government in regional and
local levels not only preserves state control but also extends its control to the private
media. I’d like to underline that the state media is established by authority of Russia
using teax-based funding for the promotion of interests of the authority itself that’s
why I say the state media is very big threat to the public interests, because it may be
used as a propaganda tools. I’d say that this indicator concerns economic support
for the media by the State. The system of tax and custom benefits were established
for electronic media in 1995. But these benefits wre gradually reduced in 2004. The
system of economic support for media was destroyed.
That’s why direct federal financing remains the main third instrument for statecontrolled media. Third indictor deals with rules for the media advertising. Since
1998, The federal international group holds in its hands over 80 % of this market of
the national TV channel.
Now this market is growing while media advertising market is increasing. At the
same time the number of media outlets are growing too. It’s important.
Forth indicator concerns the legal situation for investment in the media market.
An important amendment to the law was passed in 2001 as an answer to the
newspaper DAK about the sale of NTV channel to George Soros.
Fifth indicator concerns of state control of almost independent media in the
electoral campaign. Since the election in 1999, we see that electronic media more
and more becomes and means propaganda. Monitoring of OSCE and observation
mission shows this social phenomenon very clearly.
The sixth indicator concerns dynamic and direct of changing and mutual
responsibility for violation of media outlets. We see the growth of potential and
legal enforcement against non-state controlled media with the most dangerous
amendments which adopted in 2002. The federal power has used these opportunities
frequently so far. But this weapon may be used to its fullest potential at any time.
This screen shows which reasons for closing the media outlets which added after
1991. We can see different reasons. Using media for disseminate information on
drugs, propaganda of violence and cruelty, using the media for extremist activities and
etc. The next screen shows detailed administrative practice of Russian government
agencies to supervise our media landscape. Real political and administrative practice
shows the official rating is very useful to struggle against independent media outlets.
www.humanrights-jwg.org
103
The major caution concerns extremists in the media sphere mostly in the internet. I’m
sure that this picture is unreal. It is a result of inaccurate legal concept of extremism,
not more. At the same time, Russian legal system has serious gaps in this area. We
don’t have a law about the right to information, although its first draft was created
in 1988. There is no law on broadcasting as a result on the government decreased
governing sphere at the present time. Although this decreased party conflict was
federal mass-media law. I have to say that the situation with media legislation might
be changed only within the frame of change of the Russian political reform. We
know that our media law is a favorite item for discussion between our politicians.
For example, in 2002, President Putin announced the media law of 1991 remains a
new civil, criminal, labor and other courts. Immediately after that, Russian Union of
Journalists, some liberal parties submitted to the state duma a new version of this
law created by the authors of current media law.
This draft had clean answer to all serious legal questions.
But the Russian authority needs no answer to real legal questions. That’s why
particular draft was declined. Now these liberal parties are not represented in the
state duma.
The seventh indicator concerns the situation of public broadcasting in Russia. I’d
like to say that in my country like in Azerbaijan there were several attempts to create
public television. Already in 1993, the presidential national security advisor Yuriy
Boturin who participate in our conference had passed unit to Boris Yeltsin to thank
on the establishment of the Public Patronage Council for the State TV Company.
Unfortunately, this initiative has remained on plate. Even private TV channel have
tried to create some elements of Public TV.
Now the idea of Public TV is very popular and on this screen we can see the
draft on the federal public broadcasting law in the hands of the President of the
Russian Federation. This draft distributes the case of the public broadcasting
among civil societies, structures, House of Parliament, Parliament The President
and Government. We’ll try to establish the important Social Structure the draft of
the federal law. But all reforms in this sphere are real in the support of criminals.
Unfortunately Kremlin political will in this question is still absent.
The eighth unit concerns the legal enforcement practice. Now we can recognize
that our court is very influenced by executive powers and by fiancial interests. That’s
why, judgements in the most important cases are determined not by the law by other
motivations. On this screen we can see dynamics of traditional practice within the
cases of defomation by the media. We see the number of cases were permanently
growing till 2001. This fact that the number of cases decreased last years beginning
2002 has not only the legal reasons. But legal reasons are very important. The new
version of the arbitration court directs the significant part of the deformation cases
to arbitration courts which have separate statistics. On this screen we can see the
104
www.humanrights-jwg.org
statistics concerning traditional practice of criminal cases where journalists are
dependent. Major of these cases where initiatives by regional government, officials,
governors, etc.
At the same time we have very important article in the Russian criminal court
which concerns the violation of journalists’ rights. The article’s purpose to defend
journalists as a person for public interests. Suddenly this article doesn’t work in
practice.
Ninth indicator concerns the problems of self-regulation in the media sphere.
In December 1993, President Yeltsin signed the Chamber of Informational disputes
under the president of the Russian Federation. This board included several journalists
and lawyers, very active recognized conflict between citizens and editors, journalists,
state officials and etc. The Chambers’ experience was very good, because this official
state body was independent from all. At the same time, the Grand Jury of the Russian
Union of Journalists and Public Collegium for press complaints remains as a main
self-regulation bodies in media sphere. On this screen we can see the structure of the
Public Collegium for press complaints.
This body consists of 2 chambers. Chamber of media community and Chamber of
media audience. Now we can make a total amount of these indicators. On the screen,
we can se the dynamics on these indicators appearing in practice. Unfortunately
there are less green indicators than there are brown indicators and after 2000, the
numbers of brown indicators have grown. But I’m sure that, the game is not over.
If we want to have healthy society, we must support independent media. If we want
to have independent media, we must support civil society and independent judges. I
understand that only President Medvedev and prime-Minister Putin now remain real
political actors in Russia and they don’t believe press freedom to be absolute good.
Only implementing international standards can change this situation. We know that
20 years ago one Russian dream was realized when for the first time in Russian
history the law of the freedom of press was passed. I’m happy that I was one of the
creators of this wonder. And I hope that wonders have a habit of repeating again and
again. Thank you for your attention!
www.humanrights-jwg.org
105
TAHIRA ALLAHYAROVA
Doctor of philosophy, senior research worker of Center for Strategic
Studies under the President of the Republic of Azerbaijan
Media in democratic society: realities and perspectives
Distinguished chairman! Distinguished participants of the conference!
The topic of the discussion today is a good choice.
First, because the issue of democratic society and
media is a topic of a number of debates. As a neverending problem, it demands analyses and discussions,
as well as improvements in this field. Secondly, the
problems facing the models of democracy and media
make us, the researchers think about them much,
therefore, this conference is an opportunity to share
some views about those problems.
As a priority for Azerbaijan, the issue of democracy and media is always in the
center of public discussions. Especially during 2009 the problems and duties of TV
media were being discussed in society on the initiative of the state officials.
Speakers, media experts and lawyers making speeches before me told about the
realities in this field. The first generation of citizens of democratic society is growing
up in Azerbaijan now. Its intelligence is high. 10-15 per cent of mass media belongs
to state agencies in our country, which is higher in number in the CIS countries and
the Eastern Europe.
International experience is studied and applied in Azerbaijan, which has
designated the integration to the world and modernization as strategic targets. The
progress achieved in the field of democracy and media in the world is the result
of positive international experience. At the same time, controversy and problems
of global society, all what impedes understanding and cooperation are related to
incorrect approach to the international experience. Its application as the only model
without taking into consideration the national-civilizational specification also
worsens this situation.
Profiting from real models creatively, not as mere imitation, is always paid
attention in Azerbaijan. International experience is not abstract. It is the aggregate
of experiences of different countries. Thus, international experience implies profits
from the positive features of national applications, removing negative ones. In my
speech I would like you to focus not on successes of democracy and media, but on
three completely opposite issues:
1. What is the reason of the problems, crisis and decline of the neoliberal
106
www.humanrights-jwg.org
democratic model, which is considered to be ideal-typical in the world? Except
academic politology, it has not become a topic of large analyses.
2. What do we know about the crisis and faults of media and journalism? What
joint efforts are available for improving the situation?
3. Why does deep analysis of national applications, sensitivity towards the
positive elements, enrichment of international experience and improvement of
mutual benefits in the field of democracy and media do not take place?
Decline of the wave of democratization or liberal model: what is going on?
R. Dahl, who has led about fifty researches on democracy, writes: “Democracy is
a polity based on voluntary choice of the state without unknown outcomes.” Here is
another quote by Barack Obama: “The notion of democracy is the self-determination
of each nation.”
Democracy is a way of development of mankind and history, as well as a
phenomenon depending on the conditions of international and national development,
appearing in many forms. There is almost no effort for creating integral combination
of global and national aspects of democratization and general model or conception.
Democracy is not a commandment. Democracy is a notion, which is being
developed, enriched adequately according to realities, benefiting from positive
features. The liberal model of democracy has been a successful variant of
development. However, it can not be considered an absolute commandment with
no alternatives, because it is completely opposite to the democratic view. It must
be looked through again due to problems and demands of development. Its positive
features and flaws must be evaluated. Exhausted opportunities must be enriched
with new successful elements which have moved themselves to be true.
What factors and reasons demanding new analysis of democratization are
available? We think that we can explain them in connection with three issues. During
the global and national transformations at the end of the 20th century and beginning
of the 21st century the current liberal and neoliberal democratic model could not
stand by a number of fundamental issues. The international experience existing in
the fields of (1). “democracy and development”; (2). “democracy and security”; (3).
“failure of democratic procedures”; (4). “evaluation on democratic development” is
not perfect and has gross mistaken.
Ideal-typical thoughts about democracy should be compared with the real,
working and effective model of democracy. How was the experience of democratic
development of the last twenty years summarized?
When speaking about the international experience, we mean a particular model.
Each model has specific features in every country. More important, there are
historical tests for viaability of models; there are time limits. No model is eternal.
Every model should be enriched and renewed during the historical transformations.
There is only one condition for it: the analysis of the real processes and models, the
www.humanrights-jwg.org
107
participation of all the countries.
The liberal and neoliberal democratic model, which existed till the end of the
20th century, had historical services, and it was accepted by the entire world so
much that it was called “the end of the history” by F.Fukuyama. However, now in
the realities of the 21st century, during the global crisis the resources of the model
have exhausted. It is the end of the liberal and neoliberal democratic model, not the
history. Unless a new democratic model is created with joint discussion and efforts,
we shall face many problems.
The main features of the decline: What makes us speak about the crisis of the
democratic theory? At the beginning of the 21st century the level of explanation and
logic of conceptions on democracy is low. It is a reality in the political science. At
the 18th Congress (2000, Quebec) of the Association of Political Scientists of the
World the decline of democracy and its being under the pressure of corporative
interests was underlined. At the next congress (Dubna) in 2003 the exhaustion of
the present model of democracy as a polity in ensuring security, stability and justice.
The position of famous political scientists, including F.Fukuyama, is simple with
in regard to new models. F.Fukuyama notes the victory of democracy in China,
S.Hantington – in Singapore.
The surveys held in many countries show that the popular support to the present
model is decreasing in the realities of international terrorism and global crisis. The
victory of the separatist and ultranational parties in the elections in the European
countries with democratic traditions causes concern. The populist and radical
political party, which is responsible in the occupation of the Azerbaijani territories
and in the murder of the people, has come to power. All these events create questions
and make it necessary to discuss the democratic values in international relations.
The “Democratic and development” test of the neoliberal model
Experts in the field of human rights are taking part at this conference. Human
rights is a broad notion. They are rights of people to live in a developing country, to
be insured from crisis, chaos, risks, bankruptcy, to live in security and stability, as
well as rights of refugees and displaced persons in a country, the territorial integrity
of whch has been violated.
New leaders of development emerged in 2003. The agency Goldman Sax
confirmed the abbreviation “BRIK” in its analytical report for the first time. It is
expected that these countries will become leading countries by 2050. The wave of
neoliberal democratization declined. The question “where is the victory?” asked
10 years ago made many people think. The term “state capitalism” emerged along
“competitive capitalism” in scientific literature. Why is the transformation of
democracy not mentioned, when speaking about the changes in capitalism?
What is going on? Is it a real decline or does the wave has changed its direction,
or is a new process going on? Is the fourth wave developing?
108
www.humanrights-jwg.org
We can show some other phenomena of the decline:
1. Absenteeism in elections even in the most developed countries (for example,
in the USA 57% of the population get interested to the elections in 1967, 27% - in
1997);
2. The failure of parliamentarism, democratic procedures, the total control, double
standards, black PR, lobbyism; interest of senators and congressmen in winning
votes, but not in national and international affairs; efforts to evaluate historical
events politically, etc. John Newhouse from the International Security Institution
of the USA is the author of a book about the activity of foreign lobbies in the USA.
He writes: “Lobbyism expresses the crisis and privatization of democracy. There is
a lobby which is able to forbid views other than its own. It is prohibited in the USA
to speak about it. The privatization of the foreign policy of the USA is not studied.
The activity of this lobby affects the trust in the USA and its reputation negatively,
changes the direction of the national policy of security.”
Let me quote W.Churchill “If we fight against the past, we shall lose the future!”
The “democratic” procedures discuss “openness or closedness of America”. Will
anyone say to stop it or shall we simply lose the future?
3. The failure of the theory of “orange revolution”; the Ukrainian experience
showed that even the leader supported by the people can not run the alien model,
which is not applicable to the national specification;
The “Democratic and development” test of the present model
The terror act of 9/11 proved that the present model of democracy is not only
weak in ensuring security, but full of threats as well. Especially, the export of
“orange revolutions” negatively affects the global security. “In Poland – 10 years,
in Hungary – 10 months, in the Eastern Germany – 10 weeks, in Czechoslovakia
– 10 days…” It is the chronology of orange revolutions. The absolute model of
democracy failed in Ukraine. But very few people know that the wave of the orange
revolution was stopped in Azerbaijan. Otherwise, we might lose precious years for
democratization.
Security and expansion of democracy became a top priority in the strategy of
the B.Obama administration. The international terrorism demands the global society
to define the relations between freedom and security. The balance of individual
freedom and general interests is a difficult problem. Any state regulates the individual
and group efforts for general interests and security. This is called the theorem of
Rousseau in the political science. It implies the optimal combination of freedom and
will with general interests, stability and security. Benjamin Franklin said with regard
to this: “Those who do not restrict their freedom for general security deserve neither
freedom, nor security.”
All the people want democracy that can ensure stability.
The errors of the methodology of evaluation of democracy according to the
www.humanrights-jwg.org
109
standards of the neoliberal model
The evaluation of democratic development or its monopoly is a serious problem.
Because it is expressed by different interests, double standards occur. It is hard
to imagine that democracy is evaluated not on the basis of a dialogue and mutual
discussions, but on the basis of a monologue and monopoly in the 21st century.
New views in the realities and researches are accepted. However, the “expert and
analytical” society evaluating democracy at the empiric level can not distinguish
it. Because it has to present and evaluate its product annually. It has to “measure”
the development of democracy. Like the “equipment paradox” of Niels Bor, the
question “who owns the measure of democracy?” needs an answer. The equipment
belongs to those who have mentality of the cold war. We don’t accuse anyone. We
just want to attract attention to global and radical transformations.
First, we should give up the stereotypes on an absolute democracy. Secondly,
the placement of the ideal-typical imaginations into the scale of evaluation does not
prove itself.
Thirdly, the civilization specification and limits of liberal democracy have been
proved. This model should be released from unilateral limits.
The application of non-alternative monopoly for over fifty years and the
evaluation of large-scale democratic processes without involving scientists from
other countries and leading international discussions are going on. Most countries
have chosen the democratic way of development. There are 194 states, 22000
religions, 7000 languages and many ethnic groups in the world. The potential and
resources of an NGO must be gigantic to evaluate the democratic development of
so many countries.
Democracy is not a technological instruction to be prepared by one country,
applied to other one. The countries which do not apply it should be punished.
Such thoughts should be given up. Many countries are criticized. The evaluation
of democracy is debated, dubious and unfair. Consequently, there are more losses:
people lose their belief in justice and in democracy. According to the logic, even the
most radical critic implies the existence of democracy.
The main error in the evaluation is the maximalist or minimalist approach. The
maximalist approach demands the new democracies to reach the same level of the
old democracies. Here is what the former Secretary of State of the USA C.Rice
says: “A child who can not walk, is not supposed to run.” The minimalist approach
focuses on any element of democracy, such as human rights or elections, but not the
development or security. But both of the approaches have flaws.
We think that no hypothetical, global democracy can exist. New discussions
on democracy should be started. No one doubts on the universal principles and
values of democracy. Democratic ideals are not real, there are only the symbols of
democracy which a country strives for,
110
www.humanrights-jwg.org
But little work is being done for its national manifestations. What is the
international experience? It is the aggregate of different national experiences,
especially successful elements and structures of national experiences.
There is no theory that covers the integral experience of international and national
experience and this issue is on the agenda now. Till now there was an impression
that all the transitional countries pass the same phase. But some questions have not
been answered in the last 20 years: is it not important to answer the question “what
is going on?” instead of waiting for the phases designated by others? Is it not right
and fair to speak about variegated democratic experience, instead of an absolute
democracy?
Azerbaijan has a model of democracy which is able to solve the problems facing
the time and the state. The democratic model must meet the requirements of the
working model. But the polity which causes crisis is not a perfect democracy.
Azerbaijan is building a democratic state, in condition when its territories are
under occupation. It is not reflected in any evaluation. It is better to appreciate the
analysis of a democratic country. Even there are experiences of Europe and America,
the Azerbaijani experience should also be learned. Our state has set democracy as its
strategy. It considers strong independence a basis of strong democracy. A strong state
is able to stand crisis and indetermination. A strong democracy is a legitimate state.
Azerbaijan has had a lot of losses for freedom and is still struggling for sovereignty.
Therefore, we know the value of freedom.
During the last decades the ideology of distrust in the state worldwide has caused
bitter results. The global financial crisis proved once more the vital importance of
a strong state. No other institution or organization can be compared with a state
in economic power or political influence. Only the state is able to undertake
responsibility in the crises.
We mean only the state policy which based on the popular trust, and is being led
correctly. Strong state supported by society is not against democracy. Vice versa,
democratic institutions can develop and a free, sustainable economic system can
be established in stability. However, the biggest mistake occurs in this case. It is
incorrect to mix the notion of a “strong state” with an “authoritarian regime”.
The limitations of transitological theory, indifference to national specification,
failure of export of democracy, dictation not of any models, etc. It is the greatest
problem of the present day derive from non-existence of theoretical-conceptual
framework, differencial typology. What do we see in evaluations? Variegated reality
at a complicated level, such as free not free, hybrid-mutant. However, the global
crisis demonstrated that it is the model of democracy characterized with national
specifications. We mean the democracy, which is stable, working and able to stand
the global crisis, but not transition.
www.humanrights-jwg.org
111
I think that the fourth wave of democratization has started. The unit of its
analysis is to be a national state. Modernization is usually accepted as a measure
for democratizaton. If modernization is a process of establishment of new effective
economic and social governance, then the developed countries must exceed the
other countries. The pluralist, mosaic and colorful world can not fit the freenot free dichotomy or the “totalitarian-authoritarian-democratic” triad forcefully.
Transnational components remove many limitations and compensate them in
globalization.
Another basic issue forgotten in the evaluation is the universal category of
freedom; the phenomenon of freedom is a universe category like “good” and “evil”.
it can not be simplefied and expressed in figures. Sartory used to call it a “conceptual
frame”. According to the fuzzy logic, the more complicated is the system, the harder
its evaluation. By the way, it would be better to address an open letter to the world
sciencetists for preparing an optimal methodolgy, for evaluating the existed one.
Thus, what is failing is not the wave of democratization,but wrong imaginations,
theories and evaluations of the model of demoicratization. It is an issue to be cheered.
It is necessary to work on the real democracy with a sensitive and mutual pluralism,
to analyze it with joint efforts.
The flaws in the democratic evaluation originate also from the clashes of
the global corporative interests. R.Dahl writes that democracy also experiences
revolutions, being improved every time. The present democracy is not the same
with the democracy of ancient Greece or the democracy of Greece of 1898. It is
changing.
The crisis facing media and journalism in a new reality
Media has created a world within the world, a reality parallel to the reality. There
is also a notion of “online state” along the notion of “state”. If a state doesn`t exist
in media, then it doesn`t exist at all. Thus, media can just “remove” a state from the
information map of the world. Azerbaijan has experienced it. New fields, such as
information economics, information law, information culture exist now. The biggest
technology in media is soft power. J.Kennedy won R.Nixon in teledebates in 1960 for
the first time. Since then the role of media in the elections and politics has increased
so much that now the terms “telecracy” instead of “democracy”, “telection” instead
of “election” are used.
A few facts answer the question “what is media?”: During the events of January
20, the bloc of the national television was exploded first. During the political struggle
in Russia in 1993, the first action was the attack to the Ostankino teletower. Now the
society considers that gaining media tribune, controlling mass media mean victory.
The basic mission of media is to present an area of honesty, fairness, objectivity
and communication. Therefore, mass media is also called mass communication
media.
112
www.humanrights-jwg.org
There are many examples when media was loyal to its real mission. It happened
during the Watergate Case, the Vietnam War, the Khojali Massacre, or during the
war in Iraq when 10 million people from 60 countries of the world protested against
the war on February 15.
It is paradoxial that very often media is not objective in illumination of conflicts,
is not fair in the issues of war and genocide. It is an undeniable fact that an
international organization established a free radio broadcasting station in Rwanda
in 1990. However, it provoked a genocide in Rwanda, since it did not know the
sensitive line between freedom and responsibility.
Media and conflict are a bitter and real topic for the Azerbaijani people. Every
Azerbaijani is thankful to that media that illuminates the realities of the war sensitively
and fairly, while dislikes the media that falsifies them. It was that “media” which
hid the fact of occupation from the world media and remained indifferent to the
problems and rights of one million refugees. The mass media held a provocative and
unfair position in the delay of fair settlement of the Armenian-Azerbaijani conflict
over the Nagorno-Karabakh.
Media means a shared tribune of, two or three parties at least. Therefore, I can
not praise the claim of media to be the fourth government. Because media is not a
government, but a communication. When it claims to be government, the balance
may ruin.
Phenomena of the crisis:
- The first function of media in the Soviet period was partisanship. It is not
abolished. In our country the newspapers serve the parties, not communication.
Partisanship remains a basic principle in mass media at present.
- The current crisis in media internationally can not be compared with the
previous period. There is neither colorfulness of genre, nor analytical comments.
Racket journalism is widely spread. Media loses its trust also because of the ordered
articles.
- The biggest flaw of mass media is its politicization. This trend is observed
worldwide. Politicization enters mass media into politics and turns it into a tool of
political groups. Mass media designates political agenda. The experienced countries
try to eliminate this flaw. It is proved by the measures held in France, or Scandinavian
countries. Even the prohibition of political advertisement and agitation is discussed
there.
- Another issue showing the crisis in media is the existence of some illusions.
For example, mass media is considered the nation`s conscience. Some consider that
mass media is always truthful. Any protest against mass media is evaluated as a
protest against freedom. However, mass media must also be tolerant to criticism and
develop in conditions of self-criticism.
- Media industry and corporations are becoming a big power in the relations
www.humanrights-jwg.org
113
between media and society. Consequently, big media holdings are established,
information is monopolized. Nine companies are dominating the global information
area. The anti-monopoly experience of the USA and Europe proves it.
The phenomenon called Burgelman paradox after Jean-Claude Burgelman, a
famous expert in the field of mass media, emerges in this case. According to this
paradox, the sharper the competition in the information area is, the less is the
probability of the sustainable circulation of investment. Therefore, the private actors
have to apply strategies against competition – it leads to information monopoly.
The forced competition strategy of media holdings creates danger for pluralism of
information. It limits the opportunities to obtain information from different sources
and perceive information independently.
Jean-Claude Burgelman offered the establishment of a Council of Communication
for regulating mass media in order to prevent this trend. He thinks that this mechanism
can ensure the information pluralism in the modern society.
Other negative trends give birth to crisis in the contemporary media system are:
1. Mass media, especially TV, has negative impact on the country in most cases;
the national genres become less and less under the influence of global standards.
2. Currently, mass media is not interested in informing about the successes of the
country. There is a trend to inform about the events and facts without any analysis,
there is an assimetry of information in the field of human rights in local media: there
is an indifference to the rights of one million refugees.
3. Cheap and sensational programmes are rated. Information about the global
warming, or the bird flu create popular panic.
4. If the trend in media to to seek a newmaker becomes a tradition, it will be a
real failure.
5. The biggest problem is the threat of collapse of professional journalism. What
do we mean? One of our dear guests Roget Gerard focused on the professional
duty of reporters in his speech. But I ask a question: where is the professionalism
of reporters on internet media? How does the international media public see the
solution? We mean the new phenomenon, which is a social network. I would like to
disclose my opinion about it.
The area of the internet mass media
At present, 80 per cent of the European youth use internet to obtain information,
not newspaper or TV. Most think that internet must not be controlled.. The efforts
of regulating the internet area were protested in Italy, Australia and other countries.
Hillary Clinton`s speech on freedom of speech on internet became famous.
Media should think seriously about the social networks and their problems.
Today journalism is not a field of professionals exclusively. The social networks
and communications destroy the conventional imagination on media, journalism,
cultural and moral values. How should this new paradigm of journalism (if we can
114
www.humanrights-jwg.org
call so) be regulated? It is a vital problem.
The practice and problems in the evaluation of democracy belong to the
evaluation of press, too.
According to the recent ranking, in 2009, Denmark was called the country
with the most independent press. However, the cartoons controversy that started in
Denmark in 2005 is still going on. Did the media which provoked big manifestations
serve communication or clashes in this case? How should it be evaluated? It is
interesting that decrease of freedom in press happened in some European countries,
such as France, Slovakia, Spain, Italy in 2009. There are even threats to lives of
reporters in Italy, Spain and Croatia. One of the six co-founders of the European
Union, Italy has a bad position. It is noted there that the Italian mass media is under
the state pressure and the mafia violence. The Secretary-General of the Repoters
Without Border Jean-Francois Gouillard states: “France, Italy, Slovakia, which have
a democratic reputation, are losing their positions every year – it concerns us. How
can organizations located in those countries evaluate the violation of freedom in the
world?”
In the “media-society-government” triangle there have always been problems.. For
example, K.Adenauer had problems with Der Spiegel and wanted to close it. It means
that there is not an ideal situation anywhere. Therefore, when evaluating freedom of
press in Azerbaijan, the objectivity should be observed.. A sensitive approach should
be used towards Azerbaijan, because its perspectivs are promising.
The information practice of modern media is too far from sensitivity towards
universal and traditional values, global and national specifications. What the
newsmakers seek and cheap sensations can not be called media. Media should
organize a strategic communication around the most actual problems. Media should
be released from the flaws and create a new model of communication and dialoue in
society. Media should regain its trust again in virtual reality.
www.humanrights-jwg.org
115
OLIVIER VEDRINE
Rapporteur of the European Commission,
Member of JWG (France)
Media in democratic society: International
and national experience
This subject is very interesting subject it can be
discuss in all ours democratic societies, we have a lot
of debates around the links between democracy and
the media. Those debates are influenced by national
and international experiences. In the national area
you have the debates with the social components of
the nation, and in the international the debates with
the international community, those two aspects are
very different and the results of the appreciation will
be different.
A Democracy is a political government directly
support by the people like the direct democracy or like the representative democracy
support by elected representatives of the people. This political system was invited by
the Greek’s philosopher and underline the « rule of the people ». This system existed
in some Greek city-states like Athens. There are two principles that any definition
of democracy includes, equality and freedom. These principles are reflected by all
citizens being equal before the law, and having equal access to power, and freedom
is secured by legitimized rights and liberties, which are generally protected by a
constitution. Democracy has its origins in Ancient Greece. However other cultures
have significantly contributed to the evolution of democracy such as Ancient Rome,
Europe, And North and South America.
We must talk more about mass media than about the media. Since the 1920s’
the mass media designed a large audience with mass circulation newspapers and
magazines. Some forms of mass media such as books and manuscripts had already
been in use for centuries. Now mass media include Radio and TV media and Internet
media ( like blogs, message boards, podcasts, and video sharing) now individuals
have a means to exposure that is comparable in scale to that previously restricted to
a select group of media producers. The term « public media » is less used and can be
defined as « media whose mission is to serve or engage a public ».
Access to information is essential to the health of democracy, it ensure that
citizens make responsible, informed choices rather than acting out of ignorance or
misinformation.
Supporting the media as an institution requires an understanding of what represent
116
www.humanrights-jwg.org
this sector. After the definition of a democracy and of the sector of the media the
goal is to use those informations to make the right way for all those elements to work
for the interest of the nation and of the people under the law of the constitution.
At first we have to make a little study about the Media ethics, this is one of
the subdivision of applied ethics dealing with the specific ethical principles and
standards of media, including broadcast media, film, theatre, the arts, print media,
and the Internet. The media ethics and the law is a very important subject to develop.
In most countries there are laws preventing the media from doing or saying certain
things when this would unduly breach another person’s rights. For instance, slander
and libel are forms of defamation. Slander occurs when a person’s good name is
unfairly slurred. Libel is concerned with attacks on reputation through writing. A
major area of conflict is between the public’s “right to know”, or freedom of the
press, and individual’s right to privacy. This clash often occurs in a lot of countries
regarding reporting into the private lives of public figures. In a lot of countries there
are restrictions on the publication of obscene material, particularly where it depict
nudity, desecration of religious objects or symbols (blasphemy), human remains or
violent or sexual crime, etc...
In democratic countries, a special relationship exists between media and
government. Although the freedom of the media may be constitutionally enshrined
and have precise legal definition and enforcement, the exercise of that freedom by
individual journalists is a matter of personnel choice and ethics.
Freedom of information is an extension of freedom of speech, a fundamental
human right recognized in international law, which is today understood more generally
as freedom of expression in all the media, be it orally, in writing, print, thought the
Internet or thought art forms. This means that the protection of freedom of speech
as a right includes not only the content, but also refers the means of expression.
Freedom of information may also refer to the right to privacy in the context of the
Internet and information technology. As with the right to freedom of expression, the
right to privacy is recognized human right and freedom of information acts as an
extension to this right.
To conclude we can see that democracy and media is a very sensitive subject to
manage. I want to underline two aspects, the first is the necessity of ethic rules for
the media to protect under the human rights the individual’s right to privacy and at
the same to maintain a strong link between democracy and media in protecting the
liberty of expression under the law and the constitution.
www.humanrights-jwg.org
117
JEAN YVES CHEVALIER
Honorary Chairman of the Central Association of Diplomatic and Strategic
Research, Agenda Director of JYC International, Member of JWG (France)
The ethics of journalism using the French example
Media and democracy are closely linked in
practice and spirit... yet the term “media” is barely
fifty years old, appearing in the second half of the
20th century.
The term Media originates from the Latin word
Medium meaning an intermediary. The creation of
this concept of an intermediary between the common
people and the elite was necessary to integrate the
great technological changes of the 20th Century; the
radio, television and computers which were in 1968
globally referred to as the mass media by Canadian
sociologist McLuhan.
Today, in the 21st century we are experiencing a new cultural revolution with the
popularisation of the internet associated with mobile communications.
The users of the traditional media were panic stricken at the turn of the
century as the spread of the internet disrupted their business models. How
could they continue to sell in the midst of this high speed deluge of information?
We are faced with a paradox: we never had so much freedom of expression,
we never had so much access to information and yet it seems that the plurality of
information comes at the expense of reliable journalism.
Since the 1990’s, professional journalism feels it is in competition with a
new player, the “citizen journalist”.
This “citizen journalist” is everywhere and uncontrollable : Mr or Ms Anyone
permanently has at his or her fingertips incredibly fast and powerful communication
tools, such as blogs, social networks and other sites for the exchange of information
(Twitter, You Tube). Worse still, the “citizen journalist” is not subject to any rules
but enjoys the freedom of expression so dear to democracy.
The strength of professional journalism is not to mix up freedom of the press with
freedom of expression. In a democratic society, journalism should be committed to a
notion of ethics and must follow this code of ethics. This is the price paid for a media
that has an added value that is respected when read, watched or listened to.
In my opinion, the concept of ethics in professional journalism will be one of
the main ideas of this decade.
Using the French example to explain this notion is interesting since it was in
118
www.humanrights-jwg.org
1918, in France, that the concept of “ethical journalism” was born.
The French press, born in 1631 has relied on the notion of ethics since the 19th
century to adapt to the newly discovered “galaxies” of Gutenberg, Marconi and then
the Internet. The purpose of this concept of ethics was established in 1870 to
protect those who call themselves professional journalists and thus separating
from the newspaper industry, adventurers, amateurs and crackpots who express
themselves in writing.
The Gutenberg Galaxy: the print media experienced an exceptional growth in its
popularity with the masses in the 19th century due to the industrialization of printing,
the railways, widespread literacy and advertising.
It was the industrialised print media that gave rise to the professional journalist,
as a profession apart from the ideal of “the man of letters” and liberal professions
that engaged in some publishing, ideal which was prevailing till then.
These journalists had the distinctive traits of all being employees and equipped
gradually with a law on freedom of the press (1881), a charter of ethics (1914), the
first school of journalism (1924), status (1935), a press card (1936) and finally a
group agreement (1937).
After the shock of the First World War, named the Great War, journalists decided
to set up the National Union of Journalists (SNJ) to protect themselves from amateurs
(political, literary, scientific or other contributors) who were putting downward
pressure on salaries. This was done despite the “Marconi Galaxy”, the media of
sound and image, poking its nose out into the exciting post war world.
The SNJ adopted the principle that journalists can only be defended if their
work is irreproachable and created in July 1918 “the charter of the professional
duties of French journalists” the cornerstone of French ethical journalism, applicable
on an international level and both rigorous and demanding. The journalist cannot
do as he pleases because he has certain duties that I will summarise:
The journalist must take responsibility for all his writings, even anonymous
works and strictly report the true facts.
The journalist must refrain from unfair methods such as false identity to obtain
information and should not abuse the trust of an individual for this purpose.
The journalist must refrain from lies and disinformation and any form of
corruption.
The journalist must respect his or her colleagues, give them credit and quote
them if they inspired any written works.
The journalist must observe professional secrecy keeping in mind the interests of
justice but not confusing his role with that of the police.
This charter was improved and strengthened in 1938 at National level, then
adapted and updated at international level in the later half of the 20th century.
The step from national to international was taken at the Congress of the World
www.humanrights-jwg.org
119
Federation of International Journalists in 1954.
In 1971 in Munich, a founding document was signed by most European
trade unions of journalists and the International Federation of Journalists (IFJ)
and its Soviet counterpart, the International Organisation of Journalists (IOJ). This
charter is still a point of reference and was adopted by the new French union of the
independent press for online information that was created in 2009.
This charter of Munich has ten duties but also five rights.
I will focus on only three points of the Charter of Munich which are challenged
today by some investigative journalists and certain sensationalist tabloids.
Article 4: Do not use unfair methods to obtain information, photographs and
documents.
Article 5: Journalists are obliged to respect the private lives of individuals.
Article 6: Correct any published information that has been proven to be
inaccurate.
Everything seems perfect yet at the beginning of the 21st century journalists
feel themselves to be under attack, destabilised and financially threatened by
the “Galaxy Internet” which is increasingly fluid and unrestrained.
Are the ethics of journalism built on the principles of the 1918 charter adequate
for today? Should a controlling body be added? How can the professional
journalist stand out from the citizen journalist to save his profession, his level of
remuneration and status?
The International Federation of Journalists (IFJ) based in Brussels believe that
the status of professional journalists is truly under threat and began a campaign four
months ago on the ethics of journalism and have even created a web site dedicated
to the subject.
In Strasbourg on October 15th 2009 the General Secretary, Aidan White declared
to the Council of Europe at the congress of the SNJ:
“Believe me, journalism has a great future. But it will only happen if we create
an information landscape which places the ethics of the profession at the heart of
our democracy.”
Nice words, but without a controlling body, the charters of national and
international ethics as they exist, seem insufficient.
The journalist hides behind ethics and a code of conduct to protect his sources
and defend his honour, his media and his employer, but it is pointed out by Sabrina
Lavric, Doctor of Law at the University of Nancy, “If by code of conduct we refer to
a norm, which if ignored, leads to sanctions by “peers” then, regarding journalism
we should conclude it is absent.”
No country has an association of journalists possessing judicial powers as there
is an association of doctors or lawyers. It is true that journalists are employees
and not independently employed and that they do not require an official diploma to
120
www.humanrights-jwg.org
practice their profession. Thus in 2009 in France, of the 2004 applications for first
cards only 295 came from graduates of schools recognised by the profession.
The United Nations through UNESCO has addressed the issue of ethics of
journalists and found no compromise. In 1993, the Council of Europe adopted
resolution 1003 on the ethics of journalism, but this resolution requires the
establishment of a commission for self control operating independently which has
not been implemented.
You have noticed that it is the journalists themselves who decided to adopt a
code of ethics but they are still avoiding the adoption of a controlling body for the
sake of retaining their independence. Without “judgement by peers” the code of
ethics remains a form of morality for individual and collective consciences.
Therein lays the paradox. Drawing up a charter in law appears impossible to
avoid the risk of abuse; let’ take into account that legislation means self censorship
and goes against liberty of expression and the charter of code of ethics.
The unions of journalists state that the professional journalist should not
confuse freedom of expression and freedom of the press.
Freedom of expression is essential for democracy, it is a civil right. People
like the “citizen journalist” have the right to say what they want, when they want
and how they want. They may express themselves freely but must eventually take
responsibility for their individual acts, written or verbal because the freedom of the
ones stops where the freedom of others begins. Thus a professional journalist who
writes a blog is no longer just a simple citizen. This is what the Irish sociologist
meant when he talked off “engaging oneself.”
The freedom of the press is of a different nature as journalists involve others as
well as their media. In a way they guarantee democracy and while carrying out their
work must respect ethics and the code of ethics.
The journalist is a master of the written word who must be aware of the
consequences of his or her words, articles and audiovisual reports. The journalist
must inform, deliver facts, explain and analyse them without falling into the traps
of simplification for ease of reporting, sensationalising and seeking fame. He or
she must avoid plagiarism, political correctness or following a particular ideology.
A journalist must very clearly differentiate the truth from the fog of uncertainty for
there is the risk of ultimately losing ones soul and destroying the credibility of one’s
profession and the journalistic media.
If the judicial path is rejected there are other avenues to consider.
First line of thought: the rights and duties of journalists everywhere are integrated
into a collective agreement. Therein lays a paradox: finally the employer, through
the drafting committee, will have the final word because it seems impossible to put
the charter in the law in order to avoid the risk of abuse.
www.humanrights-jwg.org
121
Second line of thought: allow Governments to play a role. After all, ethical
journalism is a cornerstone of democracy. Lobbying in the EU in this direction
has already begun notably through “new Intergroup of media” within the European
Parliament.
Third line of thought: create new institutions or use public funding to support
investigative journalism and other reports that employers in traditional media cannot
or do not wish to finance. If this occurs it will signal an intellectual revolution.
Fourth line of thought: this concerns war journalists who could be awarded a
status similar to that of humanitarian non governmental organisations (NGO).
The United Nations is considering the problem and it is still too early to say what
the outcome will be.
Finally, a debate must be initialized urgently with civil society to improve the
image of the media and of journalists who are too often criticised for their arrogance
and corporate behaviour. At the same time young people need training.
Will they manage to give themselves a new image?
We will follow with interest the next World congress of the IFJ in Cadiz, in
May 2010, which will explore all avenues but whose leading idea will remain the
recovery of ethics in journalism.
As the occupation of professional journalists feels under threat it should
adapt to survive by re-evaluating in one way or another the notion of “ethical
journalism.”
Otherwise, in the Internet galaxy, amidst a flow of uncontrollable information,
there will be only more uncertainty, ignorance and fear.
122
www.humanrights-jwg.org
RESOLUTION OF THE INTERNATIONAL CONFERENCE
“MEDIA IN DEMOCRACIES :
INTERNATIONAL AND NATIONAL EXPERIENCES”
Experts of the Baku International Conference of March 12, 2010, made the
decisions below:
Whereas the freedom of speech is one of the fundamentals of the democratic
society and one of the basic conditions for the evolution and development of this
society;
Whereas the freedom of speech refers not only to the information and ideas
recognized and appreciated by everyone, but also to the information against the
state to some part of the democratic society based on pluralism, tolerance and
transparency as well;
Whereas the freedom of speech has definite limits;
Whereas the mass media consists of written media (regular publications and
newspapers), which obtains information, spreads information to a big part of society
through technical means, has an influence on that part of the society, media that
spreads information online, broadcasting services (radio, TV and other audio-video
services), online news services, etc.;
Whereas the Republic of Azerbaijan is a member of the European Council,
leads the democratization of its institutions, forms the values of command of law
according to the legal system of the European Court of Human Rights;
Whereas the freedom of speech in mass media in Azerbaijan is not satisfactory
and is of great significance;
Whereas there are decisions on the affairs directly related to the highest state
bodies and a big progress in this sphere;
Whereas it is significant to apply the variants originated from the historical
evolution of the Western Europe related to the issues discussed at the conference
which differs from the current situation in Russia;
Whereas the modern realities (historical and socio-economic) of «democratic
models» face difficulties;
Whereas maintenance of the internal stability is of decisive significance for the
implementation of democratic standards into life;
Whereas international organizations condemn the occupation of a part of the
territory of the Republic of Azerbaijan by Armenia;
Whereas the country has a geostrategic position and strategic oil and gas
resources of the Caspian Sea;
Whereas the Republic of Azerbaijan makes efforts for democratization of society
and has a real political will for it, despite pressures;
recommends:
www.humanrights-jwg.org
123
1. to continue improving the legislation in order to strengthen the independence
of mass media according to the professional standards developed by the legal system
of the European Court of Human Rights;
2. to ensure the implementation of the activity of mass media observing the
professional ethics, to ensure the adaptation of the activity of the media to the
professional ethics, their observance by independent bodies and representatives of
respective professions:
3. to make improvements in the field of mass media meeting the requirements of
the laws of the legal state, in harmony with the development of legislation;
4. demands reforms in the field of mass media, requires the moratorium on their
implementation, besides maintaining the stability in the country.
Baku, March 12, 2010
124
www.humanrights-jwg.org
www.humanrights-jwg.org
125
126
www.humanrights-jwg.org
Groupe de travail pour la mise en oeuvre des standards
internationaux relatifs aux droits de l’homme
et
le Centre de Recherches Stratégiques auprès du Président de la
République d’Azerbaïdjan
Materiels de la conférence internationale
«Les médias dans la société démocratique :
expériences internationales et nationales»
12 Mars 2010
Bakou - 2010
Responsable de la publication:
Chahin Djamalov,
Co-président du Groupe de travail pour la mise en oeuvre des
standards internationaux relatifs aux droits de l’homme
Groupe de travail pour la mise en oeuvre des
standards internationaux relatifs aux droits de
l’homme
et
le Centre de Recherches Stratégiques auprès du
Président de la République d’Azerbaïdjan
ORDRE DU JOUR
de la conférence internationale «Les médias dans la
société démocratique : expériences internationales
et nationales»
Bakou, Azerbaïdjan, Hôtel Crescent Beatch
Le 12 mars 2010
09 :00-10 :00 Enregistrement des participants
10 :00-10 :10 Ouverture de la conférence
Jean Paul Moeurman, Président de la Conférence, membre du
Groupe de Travail pour la mise en oeuvre des standards internationaux relatifs aux droits de l’homme, juge de la Cour Constitutionnelle de Belgique.
10 :10-10 :30 Les Médias dans le contexte de la stratégie, de l’état géographique et
du développement moderne social, économique et culturel de l’Azerbaidjan
Vugar Aliyev, Chef du service du département pour les questions
socio-politique de l’Administration du Président de la République
d’Azerbaïdjan
10 :30-10 :40 Les Médias en Azerbaïdjan : les problèmes et leurs solutions
Aflatun Amachov, Président du Conseil de la presse
10 :40-10 :50 Le système des médias démocratiques : l’expérience de la Belgique
Roger Gérard, Directeur de programme de la chaîne en français
RTBF, Belgique
10 :50-11 :10 Le problème de la liberté d’expression à la démocratie : le modèle
espagnol
Manuel Altava Laval, Sénateur, Espagne
Inaki Zaragueta Barrachina, membre de la faculté de journalisme
de l’Université de Madrid, Espagne
www.humanrights-jwg.org
129
11 :10-11 :30 Vision des Etats-Unis sur la liberté des médias dans la société démocratique
Marc Vieth, Ier vice-président de l’Association Cavarocchi Rusico
Dennise, Etats-Unis
11 :30-11 :50 Discussion
11 :50-12 :10 Pause café
12 :10-12 :30 Les nouvelles initiatives législatives pour l‘amélioration les libertés
des médias en Azerbaïdjan
Ali Huseynov, Député du Milli Medjlis de la République d’Azerbaïdjan, Président de la Commission permanente de la politique du droit et
de la construction de l’Etat
12 :30-12 :50 La mise en oeuvre des standards internationaux relatifs à la liberté des
médias dans la législation azerbaidjanaise
Amir Aliyev, Docteur en Droit, vice-doyen de la faculté de Droit International et des Relations Internationales de l’Université d’Etat de
Bakou
12 :50-13 :20 Discussion
13 :20-15 :00 Déjeuner
15 :00-15 :20 La législation et la pratique russe des mass-médias: les voies détournées vers la liberté
Mikhail Fedotov, Docteur en Droit, Professeur, Secrétaire de l’Union
des journalistes de la Russie, co-président du collège public pour les
plaintes des médias et Ministre de l’information et de presse, Ambassadeur de Russie en démisson
15 :20-15 :40 Les médias dans la société démocratique : les réalités et les perspectives
Tahira Allahyarova, Docteur en Philologie, Chercheuse au Centre de recherches Stratégiques auprès du Président de la République
d’Azerbaïdjan
15 :40-16 :10 Discussion
16 :10-16 :40 Pause café
16 :40-17 :30 Discussion et adoption de la Résolution de la conférence
130
www.humanrights-jwg.org
JEAN PAUL MOEURMAN
Président de la Conférence,
membre du Groupe de Travail pour la mise en oeuvre
des standards internationaux relatifs aux droits de l’homme,
juge de la Cour Constitutionnelle de Belgique (Belgique)
Mesdames et Messieurs,
Avec quelques minutes de retard, nous allons
ouvrir les travaux de la conférence internationale de
Bakou. Je suis très honoré d’avoir été choisi pour
présider cette conférence car le thème qui nous occupera est particulièrement important. Je remercie
le Groupe de Travail et le Centre des Etudes stratégiques auprès du Président de la République d’Azerbaïdjan d’avoir bien voulu collaborer très activement à l’organisation de cette conférence. L’intérêt
de cette conférence, proposée au plus haut niveau
des instances nationales de l’Azerbaidjan, est également renforcé par votre présence. Je remercie les membres du Parlement de la République d’Azerbaidjan d’avoir
répondu à l’invitation, de même que les membres de l’administration présidentielle,
les membres réformistes du Ministère de la Justice et du Ministère de la Technologie, de la Communication et de l’Information, les membres du Conseil de la presse,
les membres du Conseil de la Télévision nationale et de la radio, les autres membres
des ambassades et des organisations internationales d’avoir bien voulu nous rejoindre. Je remercie les nombreux parlementaires venant de nous rejoindre, ils pourront
participer à la diffusion de ce qui se passe ici ce jour.
Parmi les libertés essentielles à toute société démocratique la liberté d’expression occupe une place centrale. La diffusion de l’information par votre presse, et
aujourd’hui la presse revêt bien des formes et moyens techniques, pour délivrer l’information aux citoyens, constitue un moyen de propagation indispensable des idées,
indispensable dans toutes les sociétés modernes et dans toutes les démocraties. En
2007, s’est tenue à Bakou une conférence sur un thème très proche, aujourd’hui
dans le prolongement de cette conférence nous allons tenter d’aborder la délicate
question du droit de la liberté d’informer, mis en balance avec d’autres droits aussi
fondamentaux que ceux qui protègent la vie privée et la respectabilité des personnes.
Dans une société démocratique il est nécessaire de fixer le champ des libertés respectives, de trouver le champ des relations utiles. L’ambitieux projet de cette conférence internationale, je remercie les honorables conférenciers d’accepter d’apporter
leur contribution, sera donc la délicate question des équilibres entre les droits fondamentaux dans la démocratie, les droits des personnes à être protégées contre les
www.humanrights-jwg.org
131
excès de la presse. Le sujet est d’une brûlante actualité dans tous les pays du monde
sans exception. Chaque jour des incidents apparaissent, récemment d’ailleurs en
Italie, nous avons constaté la condamnation par le tribunal des gens de Google. Qui
avaient sans doute été inattentifs à la diffusion sur leur réseau d’un film présentant
des images considérées comme inacceptables.
Il leur est reproché de ne pas avoir empêché la diffusion d’une vidéo montrant
des actes inhumains à l’égard d’une personne handicapée.
L’enjeu énorme que la conférence essaye d’avancer tient au fait de l’attention qui
est portée à cette conférence en ce moment, c’est que celle-ci pourrait compter dans
l’avenir historique de la presse en Azerbaïdjan. La Cour européenne des Droits de
l’homme rappelle que la liberté d’expression constitue l’un des mouvements essentiels d’une société démocratique, une des conditions primordiales de son progrès et
de l’épanouissement de chacun. Elle estime aussi que la liberté d’expression s’applique non seulement aux informations ou idées recueillies avec faveur ou considérées
comme inoffensives ou indifférentes, mais aussi à celles qui heurtent, choquent ou
peuvent inquiéter, ainsi que le veulent le pluralisme, la tolérance et l’esprit d’ouverture sans lesquels il n’est pas de société démocratique.
Les standards de conduite des professionnels,-des journalistes ont également été
abordés dans les arrêts, apportant des nuances dans une jurisprudence de la Cour
européenne et une précision, personne ne considère qu’il y a une déontologie stricte
–un respect des règles des professionnels strictes. Ces idées étant bien avancées,
elles sont l’objet de la conférence, donc le point de vue particulier de la situation de
la République d’Azerbaïdjan –sa situation géographique, des enjeux stratégiques,
des approvisionnements énergiques, un pays producteur d’énergie, mais également
un pays qui connait une situation grave, inadmissible, d’occupation d’une partie de
son territoire. L’adhésion de la République d’Azerbaïdjan au Conseil de l’Europe a
développé une politique clairement exprimée de développer la démocratie dans le
respect de valeur de l’Etat de droit.
Quels sont donc les modèles démocratiques, sont-ils importables à la lumière de
l’actualité de ce pays, peuvent-ils être? La stabilité reste un facteur essentiel du développement de la démocratie lorsqu’il s’agit des procédures de réformes, il convient
de se fixer un moratoire, c’est à dire permettre la faisabilité de grands projets.
Aujourd’hui pour ouvrir la conférence à mes côtés, Monsieur Ali Hassanov sera
représenté par Vugar Aliyev, Chef du service du département pour les questions
socio-politique de l’Administration du Président de la République d’Azerbaïdjan
132
www.humanrights-jwg.org
VUGAR ALIYEV,
Chef du service du département pour les questions socio-politique
de l’Administration du Président de la République d’Azerbaïdjan
Les Médias dans le contexte de la stratégie, de l’état
géographique et du développement moderne social, économique
et culturel de l’Azerbaïdjan
Honorable Mesdames et Messieurs!
En parlant de l’histoire du développement, de
la culture, des perspectives économiques de la République d’Azerbaïdjan, il est impossible de ne pas
voir tout d’abord sa position géographique, ses ressources potentielles et de ne pas voir également que
ces facteurs ont une grande importance; mais le but
essentiel de ce rapprot est de souligner la place et le
rôle des médias, leur importance, les services que
les médias a rendu et rendra dans le développement
de la société démocratique. Etant au carrefour, à un
point stratégiquement important, de l’Occident et de l’Orient, l’Azerbaïdjan a eu
la possibilité, au cours des siècles, de grandes perspectives dans son développement. Se trouver dans un espace actif du point de vue politique et économique, sur
l’ancienne Route de la Soie sont des particularités essentielles qui conditionnent
la formation de l’histoire de notre riche patrimoine culturel et littéraire ainsi que
l’expérience politique de notre peuple. L’Etat que notre peuple a construit et a développé au cours de l’histoire a joué un rôle important dans la sauvegarde nos valeurs
nationales et culturelles, de notre littérature, de notre culture, de notre patrimoine
historique et dans sa transmisson de génération en génération. Dépendant de la position géographique de l’Azerbaïdjan, ces valeurs se sont formées sous l’influence
de la culture de l’Orient et de l’Occident. Bien que l’Azerbaïdjan soit un petit pays,
sa position géographique favorable lui a permis de tisser des rapports étroits avec
l’Orient et l‘Occident et de se développer.
L’Azerbaidjan est aussi un pays qui a apporté des contributions importantes à la
culture de l’Orient et de l’Occident. Ce n’est pas par un effet du hasard qu’au Proche
et Moyen Orient, la première dramaturgie, l’opéra a été présentée en Azerbaidjan,
on y a fait l’effort de passer à l’écriture latine. Dans l’orient musulman, la première
République démocratique a été construite par le peuple azerbaidjanais, dans tout
l’orient, les fondements de la vie parlementaire moderne a été jetés en Azerbaïdjan, le droit de vote a été accordé aux femmes. Mais en Azerbaïdjan, les processus
d’organisation socio-politique et de la construction d’Etat n’ont pas été toujours été
www.humanrights-jwg.org
133
réguliers. A différentes époques de l’histoire, les traditions d’Etat indépendant ont
été perdues temporairement, l’Azerbaïdjan a été sous le règne des plus grands Etats
et peuples. A la fin du XX siècle le monde moderne s’est engagé sur le chemin des
cataclysmes politiques et économiques et des calculs qui accompagnaient les affrontements armés. La chute de l’URSS a donné aux peuples la possibilité de réaliser
leur rêve de liberté, de construire un Etat indépendant, de prendre une place digne
dans le système du monde moderne et des relations internationales, d’apporter sa
contribution à la prospérité universelle.
En 1993, après l’arrivée au pouvoir de Heydar Aliyev, notre leader national, une
étape importante de l’histoire de l’indépendance de l’Azerbaidjan s’est ouverte. A
cette époque les fondements de notre Etat indépendant a été posés, les mécanismes
d’administration de l’Etat se sont formés. Etant un état, l’Azerbaidjan a réussi a
mettre en oeuvre une politique visant à notre intégration dans le concert des Nations
et à être un digne membre de la communauté internationale. Heydar Aliyev, notre
leader national, en évaluant correctement l’importance de la position géographique
de l’Azerbaïdjan et de ses ressources potentielles favorables à notre développement
futur et au renforcement de notre position stratégique, a utilisé au maximum ces
possibilités. En 1994, la signature du “Contrat du sciècle”, en 1995 l’adoption de
la première Constitution de l’Azerbaïdjan indépendant ont déterminé les priorités
politiques et économiques du pays. La mise en oeuvre des réformes a été entamée.
Des démarches importantes ont été faites dans le sens d’un renouveau de l’économie
parallèlement avec la construction d’un Etat de droit et démocratique. Une garantie
constitutionnelle a été accordée à la pluralité d’opinion, à la liberté d’expression et
d’information dans le pays. L’annulation de la censure en 1998 a donné une impulsion forte au développement de la démocratie, de la transparence, ainsi qu’aux massmédias. Aujourd’hui, tous les domaines de la vie économique, politique, sociale et
morale de l’Azerbaïdjan est à un niveau qui répond aux réussites de la civilisation
mondiale. Le grand potentiel économique et politique formé dans la dernière décennie du XX siècle est devenu un facteur important pour répondre d’une manière
adéquate aux appels du nouveau millénaire, pour élever l’Azerbaïdjan au niveau
des pays développés. Des centres d’études économiques et politiques réputés dans
le monde sont d’avis que pendant ces cinq dernières années, il s’est manifesté un
effort phénoménal de développement, que tous les domaines de la vie de la société
se renouvellent et se modernisent. Grâce aux revenus du pétrole, l’économie s’est
diversifiée, le secteur non-pétrolier a été développé, le complexe industriel a été
élevé au niveau des standards modernes, des milliers de nouveaux établissements
industriels ont été créés.
Les deux composantes essentielles de notre expérience dans le domaine de notre
transition nationale, les composantes économique et politique ont démontré d’une
manière parfaite leur capacité d’activité pendant la crise mondiale financière et éco-
134
www.humanrights-jwg.org
nomique. 2009, l’année de la crise, tandis qu’on a observé une stagnation de l’économie de la plupart des pays du monde, en Azerbaïdjan la croissance économique a
atteint 9,3%, l’inflation a diminué de 1,5% . La réserve de devise du pays a dépassé
20 milliards de dollars.
Actuellement l’Azerbaïdjan, en profitant habilement de sa position géographique importante, en considérant les besoins du monde en ressources d’hydrocarbure
a acquis une position stratégiquement importante en garantissant leur transport aux
marché mondiaux. L’Azerbaïdjan est devenu le centre de la région du Caucase du
Sud qui met en oeuvre des projets régionaux importants. Ce n’est pas par l’effet du
hasard que notre pays est l’initiateur et la figure centrale de tous les projets régionaux importants. L’Azerbaïdjan a conservé sa fonction de pont entre l’Est et l’Ouest,
il est devenu le centre de grand transport. Le développement socio-économique de
l’Azerbaïdjan a renforcé sa position et dans la région, et dans le monde. L’Azerbaïdjan est devenu une station stratégique pour la garantie de la sécurité énergétique de
l’Europe. L’Azerbaïdjan, en profitant habilement de la situation existante, a réussi à
créer des conditions favorables à la solution des problèmes nationaux et à gagner le
soutien de la communauté internationale à ces questions.
Les réussites obtenues au cours des années de l’indépendance ont apporté des
contributions importantes au développement des institutions démocratiques. Pour
garantir l’activité libre des mass-médias, la base de la législation a été complètement
améliorée et harmonisée selon les standards internationaux. La loi adoptée en 1999
sur “les mass-médias”, la loi adoptée en 2005 sur “l’obtention des informations” et
d’autres lois ont scellé la garantie d’un développement harmonieux des mass-médias. Aujourd’hui, l’Azerbaïdjan prend une des premières place pour la quantité des
mass-médias parmi les pays de CEI. Selon les informations d’aujourd’hui plus de
4100 organes médiatiques diffusent dans le pays. Plus de 100 journaux et magazines
paraissent régulièrement, les autres sur une autre base de périodicité.
Les journaux et les magazines appartiennent à différentes sociétés , à des organes
privés et des personne physiques. Après 1998, des mesures ont été prises pour ouvrir
des chaînes de télévisions et de radios privées, pour la garantir et élargir les services
d’internet. Actuellement, en Azerbaïdjan il y a 8 chaînes de télévisions au niveau
de la république, 1 chaine satellite, 14 chaines régionales, 14 chaînes cablées. Ces
dernières années on a observé une amélioration de la qualité et de la quantité des
stations de radio indépendantes.
En Azerbaïdjan il y a un Conseil de la presse chargé de garantir la liberté d’expression et d’information, et de veiller au règlement des relations entre les organes
étatiques et les mass-médias. Il faut noter que le Conseil de la Presse a été institué
par l’Etat, de concert avec les rédactions des journaux et des magazines et par les
organisations de journalistes. Egalement, il faut noter que comme dans le monde
entier, en Azerbaïdjan aussi, il y a des problèmes dans le domaine des mass-médias.
www.humanrights-jwg.org
135
Pour prévenir ces problèmes, le Président de la République d’Azerbaïdjan a considéré le concept du soutien de l’Etat au développement des mass-médias dans la République d’Azerbaïdjan, le 30 juin 2008. L’objectif essentiel du soutien d’Etat au développement des mass-médias était de développer la liberté d’expression, d’opinion
et d’information en considérant leur rôle important dans les processus de construction de la société civile. Il consiste à soutenir l’indépendance des mass-médias, à
améliorer le mécanisme d’aide aux rédactions, de motiver l’utilisation de nouvelles
technologies de communication et d’information dans le secteur de l’information,
de renforcer les relations entre la société et les mass-médias et de résoudre d’autres
questions. Conformément à ces principes, en 2009, un Fond du soutien d’Etat au
développement des mass-médias a été formé auprès du président de la République
d’Azerbaïdjan. La fonction essentielle du Fond est de garantir la liberté d’expression
et d’information, de mettre en oeuvre les dipositions prévues pour le développement
des mass-médias, mais aussi de financer des projets de programme des mass médias
et d’autre mesures. Ce Fond est un organe indépendant. Un Conseil d’observation
composé d’institutions de la société civile surveille son activité.
Je vous informe qu’en 2009, 1,3 millions de manat ont été attribués au Fond
venant du budget d’Etat. Pour 2010 ce budget a été augmenté à 2 million manats et
dans les années qui viennent ce budget sera augmenté durablement.
En tant que membre du Conseil d’observation du Fond je peut noter que pour
résoudre ces questions des visites dans différents pays du monde ont été missionnées
par le Fond, l’expérience de l’Autriche et de la Suisse a été étudiée dans le domaine
du soutien étatique aux mass-médias. Actuellement, sur la base de ces expériences,
pour améliorer encore l’activité des mass-médias, on attend la mise en oeuvre des
mesures concernées.
Ainsi, la position stratégique de l’Azerbaïdjan, sa configuration géographique,
son développement politique, social et économique ont placé les mass-médias devant de nouveaux devoirs. Tout d’abord, en Azerbaïdjan, des médias objectifs, pluralistes, professionels et indépendants doivent se développer. L’indépendance économique des médias doit être assurée. L’expérience mondiale montre que seulement
des médias objectifs et professionnels ont la possibilité de gagner la sympathie de
la société et d’influencer l’opinion publique. Mais, aujourd’hui le plus grand défaut
des médias azerbaidjanaises est qu’ils ne sont pas en harmonie avec le rythme du
développement de la société, au statut mondial et nouveau de l’Azerbaidjan. Les
médias azerbaidjanais ne peuvent pas sortir des fronières de l’Azerbaïdjan. Il existe
des problèmes pour faire connaitre les réalités de notre pays à la communauté mondiale et en prenant les informations sur les processus qui se déroulent dans le monde
et les introduire dans l’espace national d’information. Si l’on peut dire, la transformation des mass-médias de l’Azerbaïdjan en un apporteur d’information dans la
région, en plus d’un espace d’information pour la région d’Asie Centrale et de la
136
www.humanrights-jwg.org
mer Noire, son élévation à un statut régional et international, au sens propre du mot,
sa transformation en un média qui sera reconnu par le monde entier sont encore à
l’ordre du jour. Il est vrai, les mass-médias de l’Azerbaïdjan ont enregistré certaines
réussites dans ce sens. Surtout, cela se manifeste dans le domaine des mass-médias
électroniques. Les nouvelles chaînes de télévision sont diffusées par les satellites du
monde entier.
Certaines agences d’information se sont jointes au réseau mondial d’information.
Mais aucune d’elle n’avait pas pu accéder au statut d’un média principal, régional
ou international. Sans doute pour cela a-t-on besoin de temps. Les possibilités techniques vont en élargissement. Aujourd’hui il devient plus difficile pour les médias
de l’Azerbaïdjan de lutter pour devenir un média principal ou un média de statut
régional. En conséquence de l’aide de l’Etat et des efforts des médias, nous devons
surmonter les problèmes qui sont devant nous et nous parviendrons à la diffusion rapide et réussie de nos pensées au niveau international. Egalement je veux souligner
que cette conférence recherche les solutions pour garantir la liberté d’expression et
de la presse, pour le développement du pluralisme de la pensée, pour résoudre des
problèmes qui existent dans la média et pour les prévenir. Il est bien sûr que la tenue
de telles conférences est souhaitable.
Merci de votre attention!
www.humanrights-jwg.org
137
AFLATUN AMACHOV
Président du Conseil de la presse
Les Médias en Azerbaïdjan : les problèmes et leurs solutions
Messieurs, Messieurs les participants à la conférence.
Permettez-moi de vous saluer. Nous apprécions
beaucoup toutes les mesures prises dans notre pays.
Nous les jugeons comme un soutien à la liberté d’expression et à la liberté de la presse. Je vais faire un
discours de 15 minutes sur les problèmes actuels et
sur les pistes qu’on peut envisager pour les résoudre.
Considérant qu’il y a à peu près trente professionnels étrangers dans cette salle, je voudrais dire qu’en
évoquant les réussites pour bâtir un paysage médiatique complet en Azerbaidjan, nous portons aussi à l’ordre du jour ses problèmes. Je
voudrais dire qu’au début de mon discours je vous ai donné des informations sur la
situation présente. L’Azerbaïdjan est membre du Conseil de l’Europe. Notre pays,
après avoir adhéré à cette institution, s’attache à améliorer sa législation, conformément ses engagements.
Comme la Constitution du pays le dispose, chacun a le droit de rechercher, d’obtenir et de diffuser des informations par le moyen de son choix. Cela signifie que la
loi fondamentale du pays garantie la liberté d’information. En Azerbaïdjan, chacun a
le droit d’exprimer très facilement son opinion, ses idées, au public et peut user de ce
droit. En 1999, la première loi de la République d’Azerbaïdjan sur les mass-médias
a été adoptée. En 2001-2002, par une amélioration de la législation dans ce domaine,
elle a été adaptée aux standards internationaux. En 2002, une loi sur la diffusion télévisée et radiophonique a été adoptée. A sa suite et en application de ce document,
un Conseil de la Télévision et de la Radio a été institué. La mission principale de ce
Conseil est de garantir l’activité de la télévision et de la radio.
En 2005, la télévision d’Etat AZ TV 1 est devenue une société anonyme qui n’a
pas recours à l’épargne publique. Conformément à la loi sur la diffusion télévisée et
radiophonique, rédigée avec le concours d’experts internationaux, une Société publique de Diffusion télévisée et radiophonique a commencé à fonctionner. Dans les
années qui ont suivi, afin de garantir liberté des médias, d’autres actes législatifs ont
été adoptés. La loi sur « la réception d’informations », adoptée en 2005, a créé des
garanties pour que chacun puisse obtenir des informations en toute liberté, sans freins
et en toute égalité pour chacun. En 2009-2010, une série de modifications et d’ajouts
ont été apportés aux documents relatifs aux médias, dont je vais vous dire quelques
138
www.humanrights-jwg.org
mots dans la suite de mon intervention.
D’une manière générale, au cours de l’année courante, un des événements qui a
principalement attiré l’attention, en ce qui concerne les médias en Azerbaidjan, est
l’adoption des principes qui guideront le soutien de l’Etat en faveur du développement des mass-médias de la République d’Azerbaïdjan. Ce document est la référence en matière d’aide du gouvernement de l’Azerbaïdjan. L’objectif principal en
est l’amélioration des conditions matérielles et économiques de la presse, en vue de
conférer à la presse indépendante une position plus affermie dans la société. En soi,
en Azerbaïdjan, la législation sur les mass-médias est suffisamment libérale et peut
répondre aux besoins. Je vous ai résumé de façon simple une courte information sur
le travail accompli. Maintenant je voudrais que nous concentrions notre attention,
avec vous, sur les problèmes des mass-média en Azerbaïdjan.
Ce n’est un secret pour personne que le problème essentiel de la presse azerbaïdjanaise est la faiblesse de ses appuis économiques. La base matérielle des mass-médias
est faible, les droits sociaux des journalistes sont faibles, le marché de la publicité est
à un niveau faible, la capacité d’achat de journaux par le public n’est pas à un niveau
souhaitable. Je voudrais vous informer dès maintenant que, la semaine prochaine, en
Azerbaïdjan, nous allons mettre à l’ordre du jour une question importante relative
au problème de la diffusion et de l’achat de journaux. Faible du point de vue économique, les mass-médias peuvent se rendre indépendants de différents personnes, de
différents organes par différents moyens.
Pour résoudre ces problèmes, tout d’abord, il y avait grand besoin de faire une
recherche relative à l’état économique et de marketing des médias azerbaïdjanais.
Quelle est la situation économique des médias de l’Azerbaïdjan? et comment serai-til possible de résoudre les problèmes existants? Il me semble que nous devons revoir
le marché de la publicité. Tout le monde sait qu’en Azerbaïdjan, il y a une grande
abondance de journaux (avant moi Vugar Aliyev en avait fait état), dans le pays il
y a à peu près 30 quotidiens, 50 hebdomadaires qui paraissent. Il y a suffisamment
d’agences d’information. Dans ces conditions, on constate que le marché de la publicité ne peut subvenir aux besoins de toutes ces publications en Azerbaïdjan.
Pour nous familiariser avec le marché de la publicité, le Conseil de la presse a
envoyé certains de ses membres en Turquie il y a 2 ans. En Turquie il y eut un problème de cette nature et pour résoudre ce problème, indépendamment de son caractère politique, on portera à l’ordre du jour le projet de partager les publicités et les
annonces de façon égale entre les médias. Actuellement, 25% du marché de publicité
en Turquie relève de cette problématique. Le Conseil de la Presse de l’Azerbaidjan
insiste pour mettre en oeuvre une telle mesure. C’est pourquoi nous sommes en train
de travailler sur ces documents-là et parallèlement, nous augmentons les ressources
du fond de soutien au développement des médias pour qu’il contribue efficacement
au développement des médias et on en attend beaucoup, mais ceci a aussi besoin du
www.humanrights-jwg.org
139
temps.
Une série de problèmes dans le domaine du journalisme est lié de recevoir des
informations de trois sources. Ceci a trouvé son reflet dans les conditions incluses
au Conseil de la presse. Un moment, à l’initiative de l’OSCE un groupe de travail
composé d’experts a préparé un document qui définit le mode de relations entre les
organes d’Etat et les médias. Ce document s’offre de réguler le flux d’information
des organes étatique vers les médias. Nous nourrissons l’espoir qu’à l’adoption de
ce document nous pourrons résoudre plusieurs de nos problèmes. Actuellement, dans
le journalisme azerbaïdjanais et dans la communauté azerbaïdjanaise la notion d’information est en train de se définir. Déjà elle est devenue un terme que tout le monde
accepte. Avec les organismes en Azerbaïdjan, nous avons préparé un grand paquet de
projets jusqu’à la fin de cette année, et nous avons généralisé tout ce qu’on a dans la
main comme information jusqu’à la fin de cette année. En nous référant aux expériences étrangères, en attirant l’attention des services parlementaires sur ces questions,
nous efforcer de faire adopter la loi d’information en Azerbaïdjan, et également, augmenter la responsabilité des journalistes, sont des questions très importantes qui sont
devant nous.
Nous sommes sûrs que tous ceux-ci, en s’attachant à ces travaux sur les questions
d’information, apporteront leur contribution à l’édifice pour planifier de rédiger, en
s’enrichissant de l’expérience étrangère, la nouvelle charte de la déontologie adoptée
en 2003 par les journalistes, et apporteront un éclairage complet sur les questions
relatives à l’information avant l’automne. Egalement, la charte de la déontologie des
journalistes sera présentée aux journalistes et à la nation azerbaïdjanaise, et dans cette
déontologie sera inclue pas seulement le règlement des médias qui sont membres
du Conseil de la presse, mais aussi celui des autres médias qui sont en Azerbaïdjan.
Outre cela, les circonstances ont montré que la formation continue des journalistes est
assez problématique. Actuellement, différents organismes s’occupent de la formation
continue des journalistes. Il est très regrettable que ces mesures envisagées ne le
soient pas sous une forme officielle. Il me semble que la création d’un centre ou d’un
institut qui s’occupe de la formation continue des journalistes est très souhaitable.
Qu’est-ce que je veux dire en conclusion... ? Actuellement, il y a deux rédacteurs
en chef en prison. C’est vrai qu’ils n’ont pas été punis pour leurs articles. Ceci a provoqué un mécontentement sérieux dans la presse azerbaïdjanaise. Nous allons accorder une attention sérieuse à ceci. Avant la fête de Novruz, la direction du Conseil de
la presse se sera rendue à la prison, organisera une rencontre avec ces rédacteurs en
chef, et étudiera leur situation, nous n’épargnerons pas nos efforts pour qu’ils soient
libérés. J’ai donné quelques éléments sur les problèmes de la presse, sur l’état de la
presse, si courts soient-ils. Si quelqu’un a des questions, je vous en prie. Evidemment, il y aura des ajouts à ce que je viens de dire.
Merci pour votre attention.
140
www.humanrights-jwg.org
ROGER GÉRARD
Directeur de programme de la chaîne en français RTBF (Belgique)
Le système des médias démocratiques:
l’expérience de la Belgique
En Belgique, la liberté d’expression et la liberté
d’information sont garanties par la Constitution et
la Convention Européenne des Droits de l’Homme.
Que dit l’article 25 de la Constitution belge? La liberté de manifester ses opinions est garantie sauf
celle de l’expression des délits commis à l’occasion
de l’usage de cette liberté. La presse est libre; la censure ne pourra jamais être établie.
L’article 10 de la Convention Européenne des
Droits de l’Homme précise que toute personne a
droit à la liberté d’expression et ce droit comprend
la liberté d’opinion et la liberté de recevoir et de communiquer des informations ou
des idées sans qu’il puisse y avoir d’ingérence de l’autorité publique et sans considération des fonctionnaires.
Le présent article n’empêche pas des Etats de soumettre des entreprises de radiodiffusion, du cinéma ou de télévision à un régime d’autorisation. De ce point
de vue, l’article 10 de la Convention Européenne des Droits de l’Homme nous dit
que l’exercice de ces libertés comportant des devoirs et des responsabilités peut
être soumis à certaines formalités, conditions, inspections ou sanctions prévues par
la loi qui constituent des mesures nécessaires, dans une société démocratique, à la
protection de la réputation ou au droit d’autrui pour empêcher la divulgation d’informations confidentielles ou encore pour garantir l’autorité et l’impartialité du pouvoir
judiciaire.
On voit donc que la liberté d’expression et l’accès à l’information impliquent des
droits mais aussi des devoirs. Le droit d’information, la critique est une des libertés
fondamentales de tous les êtres humains. De ce droit du public à connaître les faits
et les opinions procède l’ensemble des droits et des devoirs des journalistes. La
responsabilité des journalistes vis à vis du public prime toute autre responsabilité,
en particulier à l’égard de l’ensemble de leurs employeurs et des pouvoirs publics.
Faut-il aussi que la tradition d’information comporte nécessairement des limites ou
que les journalistes eux-mêmes s’en imposent spontanément. En Belgique depuis
de la seconde moitié du XIX siècle, on connait comme d’autres pays européens les
Associations indépendantes des journalistes dont le rôle essentiel fut de défendre
des intérêts des journalistes et la liberté de la presse face au pouvoir.
www.humanrights-jwg.org
141
A ce qu’on voit cela impliquera aussi un code de la déontologie qui intégré les
droits et les devoirs des journalistes. Voici un côté historique de l’Association générale des journalistes professionnels de Belgique. Cette Association générale est née
en 1978 de l’Association Générale de la Presse belge créée en 1886 et de l’Union
Professionnel de la Presse belge créée en 1914. En Belgique, en janvier 2010 5 490
journalistes sont agréés avec le titre de journaliste professionnel, ils sont représentés
au plan national par le GJPP, une Association des journalistes professionnels en
Belgique qui est une Union professionnelle reconnue. En communauté française,
54% des journalistes salariés travaillent pour les médias audio-visuels, 46 % pour
la presse écrite. La majorité des journalistes professionnels sont des salariés, on recense que 18 % des journalistes ont un statut indépendant et que la majorité des journalistes sont des hommes. On ne compte que malheureusement que 30% de femmes
ce qui est le plus faible pourcentage en Europe. Voici donc le tableau retracé.
Voyons à présent quelle est l’activité et les missions de la GJPP - l’Association
Fédérale des journalistes belges. Elle est active dans la reconnaissance du titre de
journaliste professionnel via la Commission d’agréation. Les relations entre la justice, la police et la presse, la fixation des barèmes pour les journalistes indépendants
et, plus largement, il faut que la question touche au statut des journalistes indépendants et à la question relative à la liberté de la presse. La GJPP est également
présente au sein de différentes instances officielles. Et là elle déforme les intérêts
de la profession. Que sont le Conseil Supérieure de audio-visuel de la communauté
française et celui de la communauté germanophone? Outre les missions légales de
défendre les intérêts de ses membres, l’autorégulation déontologique est le troisième
moyen, terrain d’action de la GJPP. Quels sont les codes des principes du journalisme adopté par la GJPP ? Il faut rappeler que la liberté d’expression est le droit
fondamental de l’homme. Sans elle l’opinion publique ne peut pas être informée
adéquatement. Mais soucieuse de préserver l’intégrité la liberté de presse la GJPP a
adopté le code suivant.
Le principe du journalisme :
Le premier principe, la liberté de la presse. La presse est la principale sauvegarde
de la liberté d’expression sur laquelle la protection des autres libertés civiles fondamentales ne saurait être assurée. La presse doit avoir le droit de publier sans entraves
l’information et le commentaire pour assurer la formation d’opinion publique.
En deux, les faits, les faits doivent être recueillis et rapportés avec impartialité.
En trois, la séparation d’une information et de son commentaire. La séparation
entre l’information, les faits et les commentaires doit être bien visibles. Ce principe
ne doit pas limiter le droit du journal à présenter sa propre opinion et le point de vue
d’autres.
En quatre, le respect la diversité de l’opinion. La presse a connu le respect de la
diversité d’opinion, des fois, de publier des points de vue différents. Elle s’oppose
142
www.humanrights-jwg.org
à toutes les discriminations de sexe, de race, de nationalité, de langue, de religion,
idéologique, de technique, de culture, de classe ou de conviction, dans la mesure où
la conviction ainsi professée n’entre pas en conflit avec le respect des droits fondamentaux de la personne.
Au point cinq du code de la déontologie de GJPP le respect de la dignité humaine
les éditeurs, les rédacteurs en chef et les journalistes doivent respecter la dignité et
le droit à la vie privée de la personne. Ils doivent éviter aussi toute inclusion dans la
souffrance physique et morale à moins que les considérations touchant à la liberté
de la presse telles que définies à l’article 20 ne le nécessitent.
Au point six, la présentation d’une violence, des crimes, le terrorisme ou autres
actes de cruauté et contre l’humanité ne doivent pas être glorifiés. En fait de rectifications des informations erronées, les faits et les informations qui se sont avérés
faux doivent être corrigés sans restrictions et sans préjudice.
En huit, protection des sources d’informations confidentielles, elles ne peuvent
pas être communiquées sans autorisation expresse des informateurs.
En neuf, maintien du secret, maintien du secret des affaires publiques et privées,
telle qu’elle est défini par la loi ne peut pas porter atteintes à la liberté de la presse
tel qu’elle est défini à l’article 20.
En dix, si la liberté d’expression entre en conflit avec d’autres droits fondamentaux il appartient aux éditeurs et aux rédacteurs en chef, après la consultation de tous
les journalistes intéresés, de décider sur leur seule responsabilité, ils doivent noter
exactement la priorité.
Ensuite, l’indépendance des journaux et des journalistes, ils ne doivent céder à
aucune pression. Enfin la publicité. Des annonces publicitaires doivent être présentées de façon telle que les lecteurs ne puissent les confondre avec les informations.
Alors, ceci c’était pour l’Association Générale des journalistes de GJPP.
Maintenant, aux SDJ, les sociétés des journalistes. Parce que parallèlement aux
Associations des Journalistes, l’ensemble des journalistes professionnels du pays se
sont faits en Europe des Comités des rédactions, des Conseils des rédactions et des
sociétés des journalistes au sein des différents organes de la presse audio-visuelle,
etc.. Ces Conseils, sociétés et comités ont été constitués généralement pour défendre
l’indépendance de diverse rédactions et souvent à cause de divergences de vue entre
une rédaction d’un journal, de l’éditeur ou le propriétaire de celui-ci. Une société
des Journalistes, de ce point de vue ont pour objet principal de préserver l’indépendance éditoriale du journal où travaillent ses membres. Elle dispose parfois, du fait
de l’accord particulier avec les propriétaires du journal, d’un droit de regard sur la
nomination du rédacteur en chef ou sur celle du directeur de la rédaction.
Quelques sociétés disposent même d’une fraction du capital de la société d’édition. Dans tous les cas, les sociétés des journalistes font entendre les vues de leur
membres sur la marche du journal et défendent les droits moraux de celles qui prowww.humanrights-jwg.org
143
duisent l’information. Les SDJ agissent également en matière de déontologie journalistique grâce à l’élaboration d’une charte déontologique qui précise les valeurs
spécifiques sur lesquels se fonde le journal, les audio-visuelles où travaillent les
membres et les conditions dans lesquelles ces principes sont mis en oeuvre au sein de
la rédaction afin de préserver l’indépendance éditoriale du titre. Elu par leurs pairs,
les journalistes qui représentent la société de rédaction, elle exerce une fonction
journalière bénévole. Nous avons des structures forts diverses dans l’organisation
des sociétés des journalistes. Elles se répartissent en trois groupes dont le premier,
dans laquelle le SDJ- l’association a but non-lucratif, est créé volontairement par
les journalistes. Dans un deuxième cadre, la SDJ est reconnus contractuellement en
vertu d’un accord entre l’éditeur et les journalistes de la rédaction en question.
Troisième cadre, elle est créée en vertu de la loi ou de la convention collective
nationale.
Les compétences de ces sociétés des journalistes. Les compétences pour assurer
le respect de la liberté de l’information bien entendu. Elles tendent à préserver l’indépendance éditoriale et assurer la production du journaliste afin de favoriser la liberté d’information. Plus en détail, la préservation de l’indépendance de la rédaction
procède de l’exercice de trois principaux types de compétences: le choix du rédacteur en chef et ses adjoints, l’information de la rédaction sur la politique éditoriale,
et enfin, la possibilité de faire respecter le statut de la rédaction. Plus concrètement,
la SDJ peut proposer son propre candidat en cas de vacance du poste du directeur
en chef, c’est le cas, par exemple du quotidien le « Soir » en Belgique, voire même
présenter un candidat alternatif à ce but de la rédaction. De façon symétrique des
organes de la Société des journalistes sont appelés à émettre un avis.
Au niveau de la protection des journalistes dans la SDJ; la Société des Journalistes exerce précisement dans plusieurs pays des compétences rapprochant à
celle de représentants du personnel en ce qui concerne l’embauche et la carrière
des journalistes. Ainsi, dans certaines SDJ le contrôle de l’application des conventions collectives nationales des journalistes au sein du journal. Par exemple, en Italie
cela s’y voit souvent. Dans plusieurs cas, la SDJ joue aussi un rôle en matière des
sanctions disciplinaires; déroulement d’une procédure de licenciement. Elle est à ce
titre informée du licenciement du journaliste, et elle envoie l’avis sur les sanctions
disciplinaires ou l’invitation d’un journaliste sans son consentement. SDJ émet enfin
par l’intermédiaire de ses représentants. Un avis d’un journaliste invoque la clause
de conscience. Par ce quoi les organes de SDJ participent à l’élaboration du code
de conduite du journal, formule aussi un avis en cas de divergence de vue entre le
rédacteur en chef et le journaliste pour un sujet de question déontologique.
J’en viens à présenter un autre point important au niveau des SDJ. Des représentants de SDJ font aussi parfois appeler un conseiller de la rédaction en chef à
dialoguer avec celle-ci. Voire à interposer l’implication dans les conflits qui survien-
144
www.humanrights-jwg.org
nent au sein du journal. Les hauts représentants des SDJ peuvent être explicitement
reconnus comme des organes de concertations de la rédaction avec l’éditeur. Ou
ceux qui définissent la procédure des négociations collectives.
En communauté française, en Belgique, les Sociétés des journalistes sont des
associations ou organisations et déterminées librement par les journalistes qui la
constituent.
Le statut n’est donc pas harmonisé dans l’ensemble de la communauté française.
Cependant, chez nous, le rôle des sociétés de journalistes existantes est reconnu
explicitement par le texte qui régit d’attribution des aides publiques à la presse quotidienne écrite francophone. En effet, le décret du 31 mars 2004 donne définition de
la société des journalistes, entendue comme une association qui comprend au moins
deux tiers des journalistes professionnels salariés, attachés au journal, laquelle doit
garantir le principe de responsabilité de ses représentants devant son Assemblée
générale et adopter un règlement d’ordre intérieur conforme à la déontologie de
l’Union professionnelle, désormais AGJPP. En pratique donc, chez nous, les sociétés des journalistes sont des associations de fait, des associations sans but lucratif.
Je prends l’exemple de la société du grand quotidien « le Soir » , quels sont les
principaux textes de références constitutifs de ces sociétés des journalistes. D’abord,
il y a ses statuts, une charte adoptée en 1998, et la convention éditoriale, conclue
hors de l’éditeur du titre. La société des journalistes du « Soir », l’Union professionnelle, dénommée Association des journalistes professionnels. Cette convention fait
partie intégrante du contrat de travail de chaque journaliste professionnel du journal
du « Soir ». Au niveau de l’organisation et du statut, la société des journalistes fait
partie de ces associations sans but lucratif et doit protéger la sauvegarde, la promotion, les intérêts professionnels, le rôle intellectuel et matériel de ses membres en
tant que journaliste, et spécifiquement en tant que journaliste professionnel.
Elle se revendique des principes démocratiques, refuse toutes formes de discrimination, d’incitation et adhère à l’humanisme fondé sur le respect des droits de
l’homme, tout en défendant l’indépendance de la rédaction et de ses membres. La
société des journalistes du journal du « Soir » s’engage aussi à défendre des moyens
humains et budgétaires dans la rédaction, on a besoin du total dans l’actualité, pour
garder l’audience du journal, conserver sa qualité. Un point important : l’éditeur
s’engage assurer aux administrateurs de la société des journalistes pendant leur
mandat une protection équivalente à celle reconnue aux membres de la délégation
syndicale.
Et pour notifier sur les faits négatifs à la direction et doit être entendu par celle-ci, le responsable de rédaction et des autres signataires de la convention. Elle a
aussi des compétences en cas de vacance du poste de rédacteur en chef, la société
des journalistes doit être informée par le Conseil d’administrateurs de l’éditeur. Elle
dispose d’un délai de cinq jours pour proposer son candidat.
www.humanrights-jwg.org
145
La société des journalistes a aussi une démarche de conciliation entre des éditeurs, elle est informée aussi des projets de licenciement des journalistes ou d’un
rédacteur en chef. Je pense que avec cette inspection sur les sociétés des journalistes
du « Soir » nous avons donné le fonctionnement des sociétés des journalistes. Elles
sont fort diverses puisqu’elles sont spécifiques à chaque média, à chaque journal
dans les différents pays. Je vais terminer ce petite exposée avec le conseil de déontologie journalistique. C’est un tout nouvel organe d’autorégulation de la presse en
communauté française en Belgique, qui a été fait par les journalistes et les éditeurs
de la presse écrite et de la presse audio-visuelle.
Les SDJ, Conseil de la déontologie journalistique, indépendant et francophone.
Quelle est la mission de ce Conseil de déontologie journalistique ? Sa mission est
codifiée, affinée et complétée des règles déontologiques applicables concrètement.
En tenant compte des spécifités de différents types de média. Son rôle est aussi
d’informer le public du secteur des médias, en assurant la publicité de son existence,
de son fonctionnement et de ses actions par la mise à disposition de toutes les personnes intéressées des documents; des renseignements et entre autres sur l’internet.
Et enfin, c’est le plus important, son rôle est de traiter les plaintes, d’intervenir
en tant que médiateur entre les parties concernées par la plainte, afin d’aboutir à une
solution satisfaisante, dans le respect des règles de responsabilités journalistiques
spécifiques à chaque type de média. Par nature, le SDJ ne dispose pas d’un pouvoir
de sanctionner le journaliste ou le média par une amende
Ça, c’est son autorité morale. Il faut demander au média concerné la publication
ou la diffusion des décisions prises en tenant compte de la spécificité d’un média, donc ce n’est pas une sanction financière, une sanction essentiellement morale.
Enoncer une sanction de ce type peut avoir des conséquences très lourdes en termes d’image pour le journaliste. Cet organe d’autorégulation existe depuis quelques
mois. Cependant il devrait permettre de faire une alternative intéressante à la judiciarisation des conflits entre les médias et le parti- pris. Je vous remercie.
146
www.humanrights-jwg.org
INAKI ZARAGUETA BARRACHINA
Membre de la faculté de journalisme de
l’Université de Madrid (Espagne)
Le problème de la liberté d’expression à la démocratie : le
modèle espagnol
Mesdames, Messieurs,
Ce qui rend libre un homme, c’est la faculté
qu’il possède de décider de faire ou de ne pas faire
quelque chose. Cette faculté, simultanément, le rend
responsable de ses actes. Dans le cas contraire, s’il
n’assumait pas la responsabilité de ses actes, nous
pourrions parler de libertinage.
La liberté a été un des piliers et peut-être le
concept le plus discuté dans l’histoire de la philosophie. De la Grèce antique à nos jours, la liberté est un
des paradigmes de notre société. Et particulièrement
dans notre société actuelle, alors que la mondialisation nous a relié tous, la liberté
d’expression apparait comme un caractère d’une transcendance totale.
Pour comprendre de quoi nous parlons, je dois commencer par citer l’article 19
de la «Déclaration Universelle des Droits de l’Homme» de 1948, qui propose une
définition qui a été intégrée dans de nombreuses Constitutions de systèmes démocratiques.
Dans cette déclaration nous pouvons lire: «Tout individu a droit à la liberté
d’opinion et d’expression, ce qui implique le droit de ne pas être inquiété pour ses
opinions et celui de chercher, de recevoir et de répandre, sans considération de frontières, les informations et les idées par quelque moyen d’expression que ce soit.»
Et effectivement, la liberté d’expression apparaît de nos jours comme un droit
fondamental, comme un des Droits de l’Homme.
Le droit à la liberté d’expression est défini comme un moyen de libre diffusion
des idées. Il fut ainsi conçu par les pères des Lumières françaises, pendant la Révolution française, et il fut un axiome intouchable pendant la Guerre d’Indépendance
des Etats-Unis, événements qui furent déterminants dans la formation des états occidentaux. La vie, le déroulement des événements politiques, l’histoire elle-même,
ont consacré ce droit capital qu’est la liberté d’expression.
Rappelons-nous, dans ce sens que la « Convention Américaine relative aux
Droits de l’Homme ou Pacte de San José de Costa Rica » de 1969, dans l’article 13,
relatif à la liberté d’expression, remarque que :
www.humanrights-jwg.org
147
1. Toute personne a droit à la liberté de pensée et d’expression ; ce droit comprend la liberté de rechercher, de recevoir et de diffuser des informations et des idées
de toute espèce, sans considération de frontières, que ce soit oralement ou par écrit,
sous une forme imprimée ou artistique, ou par tout autre moyen de son choix
2. L’exercice du droit prévu au paragraphe précédent ne peut être soumis à aucune censure préalable, mais il comporte des responsabilités ultérieures qui, expressément fixées par la loi, sont nécessaires:
a. au respect des droits ou à la réputation d’autrui; ou
b. à la sauvegarde de la sécurité nationale, de l’ordre public, de la santé ou de la
morale publique.
3. La liberté d’expression ne peut être restreinte par des voies ou des moyens
indirects, notamment par les monopoles d’Etat ou privés sur la presse, les fréquences radioélectriques, les outils ou le matériel de diffusion, ou par toute autre mesure
visant à entraver la communication et la circulation des idées et des opinions.
Evidemment, il y a des principes qui justifient des limites à la liberté d’expression. Personne ne peut se retrancher derrière elle pour porter atteinte ou attaquer
les droits d’autrui. Même une censure préalable pourrait se justifier, par exemple,
dans le cas de spectacles publics, et uniquement pour en règlementer l’accès, en
raison de la protection morale des enfants et des adolescents. Sont interdits par la loi
toute propagande en faveur de la guerre, tout appel à la haine nationale, raciale ou
religieuse qui constituent des incitations à la violence, ainsi que toute autre action
illégale analogue, contre toute personne ou tout groupe de personnes déterminées,
fondée sur des considérations de race, de couleur, de religion, de langue ou d’origine
nationale, ou sur tout autre motif.
Pourquoi ? Parce que, comme l’indique cette « Convention Américaine relative
aux Droits de l’Homme » :
1. Toute personne a droit au respect de son honneur et à la reconnaissance de sa
dignité.
2. Nul ne peut être l’objet d’ingérences arbitraires ou abusives dans sa vie privée,
dans la vie de sa famille, dans son domicile ou sa correspondance, ni d’attaques
illégales à son honneur et à sa réputation.
C’est pour cette raison que, pour compenser ce droit à la liberté d’expression,
il existe des mesures de recours comme le droit de rectification et la Justice. En
définitive, la Loi.
Qui plus est, ce droit de faire publier, par le même organe de diffusion, une rectification ou une réponse, dans les conditions prévues par la loi, n’exonère pas les
auteurs de leurs autres responsabilités, encourues au regard de la loi.
N’oublions pas que les systèmes juridiques, et la société en général, reconnaissent des limites à la liberté d’expression, en particulier quand celle-ci entre en conflit
avec d’autres valeurs ou droits.
148
www.humanrights-jwg.org
La liberté d’expression est constitutive d’une des principales différences entre un
régime démocratique et un dictatorial. En tout cas, la liberté d’expression dans un
monde si soumis à la concurrence économique, si dépendant des grands « lobbies »
dont le but est d’influencer les gouvernements et les sociétés pour garantir leurs
propres intérêts.
Aujourd’hui les gouvernements, de leur côté, et les grands groupes de pression
portent leur regard, leur convoitise vers le contrôle des médias, véhicule indispensable pour l’expression. On dit que celui qui contrôle les médias est celui qui a le plus
de chances d’accéder au pouvoir.
La liberté d’expression des individus, ainsi que leur liberté de conscience, est
une valeur car elle permet à chacun de connaître, d’interpréter, d’analyser avec un
esprit critique les faits, pour pouvoir décider et agir en conséquence face à la réalité.
Justement, ceux qui cherchent à limiter cette liberté à travers une information tendancieuse, partiale et incomplète, portent atteinte à la liberté d’expression et essaient
d’empêcher que les gens enquêtent ou approfondissent différents sujets, particulièrement s’ils ne coïncident pas avec leurs propres approches.
Alors, pour protéger la liberté d’expression des abus, des monopoles du pouvoir
et des médias, il faut aider les gens à découvrir les manoeuvres cachées, à les dénoncer et il faut que ceux qui partagent cette vue puissent s’organiser et défendre l’équité, l’éthique, la transparence et la vérité contre ceux qui attaquent ces principes.
Mais ne soyons pas naïfs, la liberté d’expression n’est pas bien acceptée par le
pouvoir, dans aucun pays, aussi démocratique soit-il. Il existe de nombreux cas. Je
commencerai par citer le mien, l’Espagne. Le 23 décembre de l’année dernière, un
tribunal pénal de Madrid, à prononcé un jugement contre le directeur de la SER, la
chaîne de radio plus importante d’Espagne, Daniel Anido et le directeur de l’information, Rodolfo Irago, en tant qu’auteurs d’un délit de « révélation de secrets ». Il
les a condamnés à un an et neuf mois de prison, plus une déclaration spéciale de
retrait d’habilitation pour les médias et pour l’exercice de l’activité de journalistes,
ainsi qu’une déclaration d’inhabilité spéciale pour le droit de suffrage passif pendant
la durée de leur condamnation à cett peine privative de liberté.
Le jugement les condamnait aussi au paiement d’une amende de 100 euros
par jour pendant six mois et d’un dédommagement de 5000 euros pour chacun des
plaignants.
Pourquoi ? Parce qu’ils avaient publié sur leur site internet les irrégularités d’un
processus électoral interne au sein d’un parti politique, qui avaient été dénoncées par
des dirigeants du parti en question. En fait, il s’agissait d’avoir constitué de nombreuses affiliations irrégulières pour gagner des élections au sein du parti.
-Le juge dit que la protection constitutionnelle du droit à l’information porte sur
la télévision, la radio ou la presse écrite, mais qu’elle doit se nuancer pour Internet
car il ne s’agit pas d’un moyen de communication sociale dans le sens strict du
www.humanrights-jwg.org
149
terme.
Evidemment, le jugement a étonné la chaîne. Il a représenté une grave atteinte
aux principes constitutionnels de liberté d’expression et d’information et a formalisé un risque sans précédent pour l’exercice du métier de journaliste. Bien sûr, le
jugement est en appel.
Paradoxalement, le magistrat affirmait dans le jugement qu’il s’agissait d’un fait
susceptible d’être publié. Cependant, il nuance en ceci que ce qui devait être publié
ce n’était pas l’affiliation de certaines personnes mais la plainte déposée à la suite
de la constatation de ces irrégularités. La liberté d’expression doit se nuancer sur
Internet, d’après le magistrat.
Dans la République de Chypre du Nord, deux journalistes d’un journal quotidien
furent condamnés à six mois de prison pour « offenses au Président ». L’article incriminé énonçait une série de faits et se terminait par un jeu, dans lequel le lecteur
devait choisir, à partir des faits énoncés « Qui est l’ennemi numéro 1 ? » Une des
réponses était : « Rauf Denktash, Président. »
Si le premier fait se passait en Espagne, un pays membre de l’Union Européenne,
le second se passait dans un pays ne voulant pas appartenir à celle-ci. Le quotidien a
fait l’objet de différentes menées visant à le fermer et à couvrir sa voix.
Egalement en Espagne, la journaliste de la COPE, Cristina Lopez Schlichting,
fut condamnée par le Tribunal de Vizcaya à payer trois mille euros à Eroski après
qu’elle eut suggéré un lien entre cette chaîne de supermarchés et le dirigeant de Batasuna, Arnaldo Otegi, au bénéfice de qui elle aurait payé la caution.
Tout le monde en Espagne sait qu’il existe une relation entre Eroski et la fraction
radicale basque, nationaliste et séparatiste, qui est dominée par l’ETA. Cependant,
dans son jugement, le tribunal à considéré que les phrases prononcées par la journaliste « de façon inutile et gratuite, suscitent dans l’esprit du public une association
entre l’organisation terroriste ETA et la coopérative Eroski ».
En Pologne, peu de temps avant d’entrer dans l’Union Européenne, un juge
condamna Andrzej Marek, journaliste d’un hebdomadaire local, à trois mois de prison pour diffamation. Le journaliste avait été condamné, quelques mois plus tôt, à
une peine avec sursis, conditionnée à la présentation d’excuses publiques au fonctionnaire qui l’avait poursuivi.
Le journal français «Le Monde » et l’un de ses journalistes furent condamnés à
verser 300.000 euros de dommages-intérêts au Real Madrid pour un article considéré comme diffamatoire puisqu’il évoquait des pratiques de dopage au sein du club
de football madrilène. L’appel dira comment se terminera l’affaire.
Evidemment, il existe des différences parmi ces cas. On ne peut pas mettre sur
un pied d’égalité un délit en matière d’information et un délit de diffamation. Il faut
établir une distinction entre les trois premières affaires et celle du Real Madrid.
Les premières se focalisent presque essentiellement sur le droit à informer sur tout,
150
www.humanrights-jwg.org
même si cela gêne le pouvoir. Dans le dernier cas, s’il s’agit d’une information qui
comporte de graves accusations, qui nuit sérieusement à l’activité d’un club, et qu’il
faut argumenter. On ne peut pas accuser sans preuves de pratiques de dopage.
Mais en tout cas, ces affaires reflètent la lutte des gouvernements pour contrôler
les médias. Tant et si bien qu’ils sont devenus les premiers fournisseurs de publicité
et ceux qui octroient les stations de radio et de télévision. Il s’agit donc d’une bataille inégale. L’avantage, en tout cas, est du côté des médias car ils sont indispensables pour maintenir les libertés et pour éviter que la société ne soit tenue écartée
de la vie politique.
Je souhaite terminer cette intervention en reprenant ce que disait, je crois, le fondateur du Times, John Walter : « une nouvelle est ce que quelqu’un, pour une raison
quelconque, veut passer sous silence. Le reste, c’est de la publicité. » Voilà la grande
lutte entre le journalisme et le pouvoir.
Merci beaucoup.
www.humanrights-jwg.org
151
MARC WIETH
Ier vice-président de l’Association Cavarocchi Rusico Dennise (Etats-Unis)
Liberté d’expression :Vision des Etats-Unis à la liberté de
média dans la société démocratique
Merci, c’est un grand honneur d’être invité à cette
conférence aujourd’hui. C’est la troisième fois que je
visite cette belle ville de Bakou, et je voudrais remercier les organisateurs de la conférence de m’avoir
invité à participer à ces discussions sur la «liberté
d’expression » - un principe essentiel à la bonne marche de la démocratie, sujet débattu avec acharnement
aux Etat-Unis et partout dans le monde.
D’abord, dois-je vous prévenir – peut-être à votre
grand soulagement – que je ne suis pas un avocat ou
un expert en matière constitutionnelle. A la place, je
peux offrir mon regard sur les choses en tant qu’ancien député, membre du Congrès
– d’où j’ai pu être le témoin de débats sur la liberté d’expression – et qualité de
« lobbyiste » - , qui est quelqu’un qui a recours à sa liberté de parole professionnellement. Pour ceux qui ne sont familiers de ce terme, un « lobbyiste » est une
personne qui défend des causes auprès du gouvernement fédéral. Ordinairement, un
« lobbyiste » recherche à soutien ou à s’opposer à une législation qui est proposée
au Congrès. « Le droit d’entreprendre des démarches auprès du gouvernement pour
faire cesser un préjudice » – ainsi qu’il y est expressément fait mention dans le premier amendement de la constitution américaine – est un droit dont j’use au titre de
ma profession.
Les démocraties émergentes peuvent apprendre tellement de l’étude de l’histoire
de la liberté de parole aux Etats-Unis, c’est pourquoi je vais consacrer mon intervention aujourd’hui à quelques uns de nos débats fondateurs et aux décisions de la
Cour Suprême. Mais d’abord, nous devons parler de ce qui constitue l’aspect le plus
débattu de la liberté de parole, de sa définition
Qu’estce qu’est la liberté de parole?
La définition de la liberté de parole qui sert le plus souvent de référence provient
de la Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen, un document capital publié
en 1789 pendant la révolution française. Cette déclaration prévoit que :
« La libre expression des idées et des opinions est l’un des plus précieux des
droits de l’Homme. Chaque citoyen peut, comme il l’entend, parler, écrire et imprimer librement mais doit être tenu responsable des abus qu’il commet dans l’usage de
ce droit, ainsi qu’il sera précisé dans la loi »
152
www.humanrights-jwg.org
La dernière phrase de cette définition a créé un très grande “zone grise” en matière d’interprétation légale de cette affirmation, à la fois aux Etats-Unis et au niveau
international. Par exemple, nous avons une expression aux Etats-Unis : « Vous ne
pouvez pas crier « au feu » dans un théâtre ». Cette expression vient d’une décision
de la Cour Suprême que nous allons évoquer dans quelques minutes. En d’autres
mots, dire quelque chose qui causera intentionnellement la panique et nuira à la sécurité publique ne fera pas l’objet d’une protection au titre de la liberté de parole et
ceux qui s’en rendront coupables engagent leur responsabilité. Nonobstant, ce principe peut être si largement interprété et exagéré, comme il a pu l’être tout au long de
l’histoire, non seulement par des gouvernements à travers le monde – qui recourent
à la notion de « sécurité publique » pour interdire des manifestations anti-gouvernementales- mais aussi aux Etats-Unis – quand, par exemple, des Etats du sud et des
pouvoirs locaux eurent recours à des mauvaises lois pour empêcher les activistes des
droits civiques de protester paisiblement contre les lois de ségrégation raciale.
Le défi à relever, que ces “zones grises” présentent pour toutes les nations, et
particulièrement pour les démocraties émergentes, est de savoir comment déterminer
clairement la limite entre la protection de la liberté de parole et la sécurité publique.
Histoire de la liberté d’expression aux Etats-Unis
L’histoire des protections apportées à la liberté d’expression aux Etats-Unis n’a
jamais été tranquille et elle est continuellement en évolution. La première tentative
de limiter la liberté de parole eut lieu en 1798, peu après la ratification de notre « Bill
of rights » et du premier amendement. A cette époque, notre pays était profondément
divisé entre un parti fédéraliste – dirigé par le Président d’alors, John Adams – et les
républicains démocrates – dirigés par Thomas Jefferson. Les Fédéralistes parvinrent
à faire voter une loi connue sous le nom de « Alien and Sedition » Acts, qui interdisait « la publication d’écrits faux, scandaleux et hostiles…contre le gouvernement
des Etats-Unis ». C’était une tentative évidente de réduire au silence l’opposition
politique et cela devint une question politique au cours des élections présidentielles
de 1800.
Une fois fut élu Président, Thomas Jefferson réhabilita ceux qui avaient été
condamnés en application de cette loi, qui finalement se périma. Dans une affaire
suivante de la Cour Suprême, la cour déclara : « Quoique le Sedition Act n’ait jamais
été plaidée dans cette cour, l’attaque contre sa validité est arrivé à échéance à la
cour de l’Histoire ». Le rejet de cette loi a jeté les fondements du droit de ceux qui
s’opposent au gouvernement en place d’exprimer librement une opinion contraire à
ce gouvernement.
Cependant, comme notre histoire l’a montré, des opinions contraires peuvent
avoir de diverses conséquences, en particulier en temps de guerre. Pendant la première guerre mondiale, les cours ont dû risquer la validité d’une loi connue sous le
nom de « Espionnage Act », qui qualifiait de trahison le fait de « susciter, ou de tenter
www.humanrights-jwg.org
153
de susciter de l’insubordination, de la déloyauté, des mutineries ou de refuser de
servir dans les forces militaires et navales des Etats-Unis, ou …(de) gêner volontairement le recrutement ou la conscription aux Etats-Unis ». Cette loi fut instrumentée
dans l’espèce Schenk v. the United States, un arrêt dans lequel apparut la fameuse
phrase « crier « au feu » dans un théâtre bondé ».
Charles Schenck, un dirigeant du parti socialiste, distribuait des brochures incitant les conscrits à l’époque de la première guerre mondiale à refuser le service militaire. Ses actions étaient clairement une violation du « Espionage Act » mais Schenck avança l’argument que cette loi était une violation de son droit à la liberté d’expression et la cour se rangea à son opinion.
En fin de compte, la cour fit prévaloir la loi “Espionage Act, et le magistrate Oliver
W. Holmes écrivit :
La plus rigoureuse protection de la liberté de parole ne protégerait pas un homme
criant mensongèrement « au feu » dans un théâtre et déclencherait la panique. (…)
La question dans chaque affaire est de savoir si les mots employés sont, eu égard
au contexte et à leur nature, capables de faire naître un danger tel qu’ils seraient à
l’origine de dommages que le Congrès serait tenu d’empêcher.
Le principe de “danger évident et immédiat” devint le principe habituel dans des
affaires portées devant des cour chargées de juger les limites à la liberté de parole.
Mais ce principe ne servira pas de dernier mot dans ces affaires de liberté de parole
et cinquante ans plus tard, il sera encore affiné, en 1969, par l’arrêt « BandenburgV.
Ohio » pour déterminer si une parole publique pouvait provoquer une « imminente
action illégale ».
Sous la qualification “d’imminente action illégale”, des paroles qui inciteraient,
ou contiendraient une incitation à commettre des « actions illégales immédiates »
(comme une émeute), ne jouiraient pas de la protection constitutionnelle. En guise
d’exemple, une organisation est protégée par la loi si elle lance des appels « à renverser le gouvernement » Mais elle ne serait pas protégée si elle déclarait qu’à trois
heures de l’après-midi, aujourd’hui, ses membres étaient invités à se réunir devant la
Maison Blanche pour mettre le feu à la ville de Washington. Pour l’heure, la notion
« d’actions illégales imédiates » continue à être le principe avancé dans des affaires
de liberté d’expression.
Affaires récentes en matière de liberté d’expression
Au cours de mon mandat sur la colline du Capitole, j’ai été le témoin de longs débats sur la notion de liberté d’expression et des limites qu’il convient de lui apporter.
Par exemple, brûler le drapeau américain est-il une forme de « liberté d’expression
protégée » ou devrait-on amender notre Constitution pour qualifier de « crime » le
fait de profaner le drapeau ? Les chaînes de télévision et autres médias ont-ils le droit
de diffuser toute forme de propos, même si ces propos sont obscènes et choquants
pour les enfants ? Et dans quelle mesure un don d’argent à un candidat politique peut
154
www.humanrights-jwg.org
–il être considéré comme un mode d’expression ? De tels dons peuvent-ils être prévenus ou régulés par le gouvernement de façon à infléchir une recherche d’influence
disproportionnée sur le gouvernement fédéral ?
C’est la dernière de ces questions qui a soulevé un débat récent aux Etats-Unis,
et a conduit à une décision très controversée de la Cour Suprême. Pendant plusieurs
décennies le gouvernement a pu – jusqu’à maintenant- limiter les dons provenant de
compagnies commerciales ou d’autres puissants intérêts privés. Le 21 janvier 2010,
dans un arrêt «Citizens United v. The Federal Election Commission », la Cour Suprême a décidé que le gouvernement ne pouvait pas restreindre les donations politiques
des compagnies commerciales – au motif qu’une telle restriction serait une violation
de la garantie de la liberté d’expression protégée par le Premier Amendement
Un autre développement controversé de ces questions est en lien avec ma profession, le lobbying. L’administration Obama pose de nouvelles restrictions, notamment en ce qui concerne le fait que des lobbyistes puissent avoir des contacts avec
des employés du gouvernement fédéral. L’intention de ces restrictions est de limiter
l’influence disproportionnée de certains intérêts privés – comme des sociétés privées, des banques, des compagnies pétrolières, etc…sur le gouvernement. Quoique
ces nouvelles limites n’aient pas encore été invoquées devant les tribunaux, elles
sont vouées à être légalement contestées dans une certaine mesure. Le lobbying est
contenu dans le premier amendement sous la forme du «droit d’entreprendre des
démarches pour faire cesser un préjudice».
Je fais état de ces récents développements pour illustrer le fait démocratie vieille
de 234 ans débat encore du concept de “liberté d’expression” et de la mesure dans
laquelle les gouvernements peuvent limiter la parole publique.
Mais je ne voudrais pas troubler les convictions ceux d’entre vous qui son engagés dans le développement de la société civile dans vos pays respectifs, en particulier
ceux qui viennent des démocraties émergentes. Parallèlement à quelques zones de
droit incertaines, il existe une forme de vérité universelle qui doit être acceptée et
respectée. Les démocraties doivent permettre à leurs citoyens, aux partis politiques,
aux médias et d’autres organisations de s’exprimer librement en public, sans crainte
de poursuites de la part du gouvernement. Quand ces entités dépassent les limites et
usent de leur liberté de parole pour causer des destructions, des morts et de la violence, leur responsabilité devrait être engagée. Un appareil législatif ouvert et sensible
peut déterminer là où les limites doivent être posées. Et, comme le démontre l’Histoire américaine, cet état de choses est évolutif dans le temps. Même s’il n’est pas
toujours sans accrocs, ce processus devrait témoigner les plus grandes marques de
respect possibles envers le droit des individus à exprimer leur opinion, leur discours
fût-il en contradiction avec les positions du gouvernement en place ou de celles de
la majorité de ses citoyens.
www.humanrights-jwg.org
155
ALI HUSEYNOV
Député du Milli Medjlis de la République d’Azerbaïdjan,
Président de la Commission permanente de la politique du droit et
de la construction de l’Etat
Les nouvelles initiatives législatives pour l‘amélioration
les libertés des médias en Azerbaïdjan
Merci beaucoup. Tout d’abord, je voudrais témoigner ma reconnaissance aux participants de cette
conférence car la liberté des médias est un sujet de
discussion qui est toujours actuel, indépendamment
du temps, et pour nous il y a la possibilité de nous
enrichir encore une fois de l’expérience, de la législation et de la pratique des Etats-Unis et des pays
de l’Europe. Pourquoi dire qu’il est toujours actuel?
Parce que récemment encore le Ministre de la Défense de l’Italie a donné une gifle à un journaliste et l’ a insulté, et il est clair encore
une fois que les relations entre la média et les organes étatiques, je le souligne encore
une fois, indépendamment du temps, se posent dans tous les pays. L‘essentiel est
d’avoir la volonté de se saisir de cette question.
Les nouvelles initiatives de la législation pour garantir la liberté des médias est
notre thématique, et à moi et à la conférence. D’après l’énoncé, on comprend qu’il
y a encore le besoin d’améliorer la législation dans ce domaine. Mais je peux dire
clairement que même s’il y a des défauts dans notre législation, l’article 151 et l’article 148 de la Constitution de la République d’Azerbaïdjan et l’ensemble du système
juridique de l’Azerbaïdjan définissent un système humaniste et nous permettent de
dire que nous appliquons dans la pratique les normes juridiques internationales et les
standards internationaux, que nous sommes signataires dans le domaine des droits
de l’homme et de celui de la liberté des médias. Il est probable que vous vous accorderez avec moi pour dire qu’aucun pays ne peut adapter intégralement les dispositions de sa législation nationale aux standards internationaux. La Convention
européenne sur les droits de l’homme, elle-même, est toujours en développement.
156
www.humanrights-jwg.org
C’est à dire la législation nationale aussi doit être toujours ré-évaluée. C’est notre
travail quotidien.
Mais en tant que Président de la Commission du Droit au Parlement je peux dire
que notre législation nationale sur la liberté de média et les droit d’accéder à l’information est généralement adaptée à la Convention européenne et répond aux standards internationaux. Nous avons résolu ce problème en faisant des modifications
dans le Code des mass-médias avant d’apporter notre signature à cette Convention
et aux lois de 1999. Récemment, plus précisément en 2009, il y a eu de nouveaux
amendements et des ajouts à notre Constitution par la voie de référendum . Une partie de ceux-ci concernent la liberté de la presse et surtout je veux mettre l’accent sur
l’ajout que nous avons fait à l’article 32 de la Constitution selon lequel, sauf des cas
prévus dans la loi, personne ne peut être poursuivi sans être informé .
Personne peut pas subir contre son gré d’enregistrement vidéo, d’enregistrement
de sa voix ou d’autres désagréments semblables. Je dis ouvertement qu’à cette époque -là, la proposition d’inscrire une telle disposition dans la Constitution avait provoqué des débats et à la suite de nos contacts avec la Commission de Venise nous
avons pu argumenter ceci d’un point de vue juridique. Mais cela m’a laissé l’impression que peut être nous n’avions pas pu l’expliquer complètement à la nation,
aux médias de l’Azerbaïdjan, parce qu’il y avait le soupçon qu’une telle disposition
pourrait limiter la liberté des médias ou l’activité des médias.
En effet, cet ajout, c’est à dire des limitations à l’enregistrement de vidéo et de
prises de vues qui figurent dans l’article 32 de la Constitution, découlent du fond
du droit international prévoyant le respect de la vie privée et familiale et c’est à dire
que ces deux notions, le respect de la vie familiale et le non-consentement du sujet
filmé sans autorisation et sans considération de son refus d’enregistrement vidéo et
de photo, sont liées l’une à l’autre d’une manière organique. Ce n’est pas par l’effet
du hasard qu’une telle disposition et un tel article existent dans la République de
Bulgarie et dans la Constitution bulgare. Et à la veille de son entrée dans l’Union
Européenne, la Bulgarie travaillait étroitement sur les réformes constitutionnelles
avec la Commission de Venise et cette commission a émis un avis positif à la Bulgarie pour une modification de cette nature. Je vous rappelle que nous avons fait des
amendements à certaines lois qui découlaient de cette disposition de la Constitution
www.humanrights-jwg.org
157
un mois avant du référendum.
Nous avons recopié cette nouvelle disposition de la Constitution dans nos lois.
Dans la loi sur “la liberté des médias”, dans la loi sur “l’activité de l’investigation
opérationnelle et légitime”, dans la loi sur “ l’activité d’espionnage et de contreespionnage”. A nouveau, dans les organes des mass-médias et ainsi que dans les organisations juridiques internationales, une inquiétude se fait jour. J’avoue que peut
être le manque de discussions publiques sur ces amendements – ce qui à nous, les
juristes, nous parait technique - a provoqué des débats. Peut être est-ce l’erreur que
nous avons commise.
Ceci parait simple pour les juristes. Mais les médias et la société s’inquiètent.
Mais ce qui est clair c’est qu’au contraire, le texte de ces amendements concernent
les droits des journalistes et des simples citoyens. Une des questions qui a surgi
est celle du pourquoi des ajouts faits aux lois sur “l’activité d’investigation opérationnelle et légitime” et sur “ l’activité d’espionnage et de contre-espionnage” ont
provoqué des inquiétudes. Mais les juristes le comprennent très clairement. Là, au
contraire un devoir est mis sur le sujet, c’est à dire un devoir est imposé à ceux qui
conduisent ces “activités d’investigation opérationnelle et légitime” et les “activités
d’espionnage et de contre-espionnage” et aux organes sans que personne, y compris
les journalistes, les représentants des mass-médias ne puissent être poursuivi sans
qu’une décision officielle ait été prise.
La deuxième démarche est de savoir pourquoi ces amendements et le respect de
la vie privée et familliale ont été soulignés séparement. Mais pour nous, les juristes,
ce n’est pas clair. Dans la loi sur la liberté de la presse, dans la loi sur l’information,
ces dispositions existent déjà et même on donne la définition de “la vie privée et familliale” et bien sûr, il est connu de tout le monde que pour définir l’équilibre entre
l’intrusion dans la vie privée et la liberté d’information, le facteur discriminant est
celui de savoir dans quelle mesure une information sur quiconque intéresse la vie
publique. Autrement dit, une photo éditée ou un film vidéo peut-il apporter sa contribution à une discussion de caractère général comme cela est prévu dans les décisions
de la Cour Européenne des Droits de l’Homme. Dans un tel cas, l’intrusion dans une
vie privée ne sera pas considérée comme illégitime. Ces standards existent et après
les amendements introduits dans la loi, je pense que le représentant des mass-médias
158
www.humanrights-jwg.org
et celui de la presse sont convaincus qu’aucune limite ne doit être mise à leur activité
et cela ne se pourrait pas.
Je le souligne encore une fois, le but est d’imposer des obligations sur les sujets.
Tout le monde sait que la vie des personne publiques est ouverte pour la presse. Je le
souligne encore une fois, si la vie privée des personnes publiques concerne l’intérêt
général, leur vie privée est ouverte pour la presse. Un mois après l’adoption de cette
loi, il n’y a pas de marques d’inquiétude de la part des journalistes. La deuxième
question est liée aux discussions sur la liberté de la presse, ainsi que celle, au Parlement, de la question de la désinformation et de l’idée d’adopter une loi à ce propos.
Pourquoi un projet n’a-t-il pas été présenté au Parlement par les initiateurs de législation mais il existe les discutions publiques et les organisations internationales,
surtout le bureau de Bakou du Conseil de l’Europe et avec le soutien de ce bureau
cette question est en cours des discutions.
Je sais qu’il n’a pas existé de cas relatifs à l’insulte à l’honneur et à la dignité
comme il est prévu dans les articles 147-148 du code pénal. Seulement il y a eu un
cas au tribunal de l’arrondissement de Yassamal, mais l’instance supérieure a pris
une décision équitable, ainsi on peut dire que dans la législation azerbaïdjanaise
tous les normes protégeant les citoyens de l’insulte à l’honneur et à la dignité sont
comme celles de la législation française, elles ont un caractère préventif. Alors, il
n’y a pas pratiquement de problème. Parce que certains de nos collègues européens
nous disent que ces dispositions existent dans certains pays européens mais qu’elles
ne s’appliquent pas.
Parfois la décision d’une condamnation à la prison est prise contre les représentants de la presse et des journalistes. Un problème typique se produit, parce que
aujourd’hui, il y a une logique adoptée par le système juridique de l’Azerbaïdjan et
à laquelle nous sommes habitués. Si se présente un cas d’insulte ou de diffamation
dans un cadre de liberté d’opinion et d’expression, il y a un tribunal prévu pour cela
dans la société démocratique et des sanctions. Et bien sûr, cette sanction ne peut
pas être une peine d’emprisonnement dans une société démocratique. Evidemment,
cette peine de prison est ressentie comme un crime par tout le monde. Un des éléments fondamentaux de la société démocratique est la liberté d’opinion et d’expression. Mais il est bien sûr que dans un contexte de liberté d’opinion et d’expression
www.humanrights-jwg.org
159
l’insulte et la diffamation tombent sous le coup de la loi. La partie lésée peut se
retourner contre la personne publique.
Pour cela il existe la législation pénale. Mais les tribunaux ou les organes étatiques, en prenant leur décision, doivent respecter cet équilibre qui a trouvé sa place
dans la jurisprudence de la Cour Européenne des Droits de l’Homme et bien sûr, la
punition doit être proportionnelle. Plus précisement, ce ne peut pas être un emprisonnement. Mais si cette insulte est commises à l’encontre de personnes non-publiques, c’est à dire dans la vie quotidienne entre les individus, cela ne doit pas nous
inquiéter beaucoup.
Egalement, il me semble que l’adoption de la loi sur l’information, du point de
vue des résultats de nombreuses plaintes dans le cadre civil peut conduire à l’application de sanctions financières contre les médias et ceci peut avoir un poid négatif
sur l’économie des médias. Mais ceci est mon opinion personnelle, subjective, et si
la loi sur l’information peut présenter des inquiétudes sur des sujets quelconques, on
peut le discuter et en prendre noter.
J’ai abordé ces deux cas qui peuvent être considérés comme une initiative en
faveur de l’amélioration de la liberté de presse. L’un est adopté légitimement, l’autre
peut être discuté comme une idée et, profitant de cette occasion, je peux dire qu’avec
le groupe de travail nous pouvons discuter séparémment de ce sujet et de l’idée de
la loi sur l’information.
Merci pour votre attention!
160
www.humanrights-jwg.org
AMIR ALIYEV
Docteur en Droit, vice-doyen de la faculté de Droit International et des Relations Internationales de l’Université d’Etat de Bakou
La mise en oeuvre des standards internationaux relatifs à la
liberté des médias dans la législation azerbaïdjanaise
Le développement de la liberté d’expression,
d’opinion, d’information, ainsi que la liberté de la
presse, du pluralisme est une des conditions essentielles de la construction de l’Etat de droit et de la
société civile dans la République d’Azerbaïdjan. La
politique d’Etat dans le domaine de la liberté d’information et de la presse s’est orientée dans le sens
de la garantie complète et successive des libertés
d’expression, d’opinion et d’information qui sont
illustrées dans la Constitution de la République d’Azerbaïdjan et dans le droit des
citoyens d’obtenir de l’information. Le soutien d’Etat au développement des massmédias et de la presse illustre le résultat des mesures organisationnelles, juridiques,
économiques et d’autres que l’Etat a définies par l’Etat pour garantir dans la société
le droit à la liberté d’expression, et le droit des gens à obtenir des informations objectives, ainsi qu’à l’indépendance des mass-médias et de la presse.
La liberté de la presse se compose des caractères suivants : le développement de
la liberté d’opinion, d’expression et de presse, du pluralisme, de l’amélioration de la
législation afin de régler les relations entre la société et l’Etat par les mass-médias;
du renforcement des moyens techniques et matériels des mass-médias, de la création
d’un fond de soutien pour le développement des mass-médias et pour le financement
des programmes et des projets ayant une portée pour l’Etat et la société, ayant pris
en considération l’amélioration de l’activité des mass-médias et en soutenant leur
développement ; de la mise en oeuvre des mesures requises pour accroître les compétences des professionnels du milieu médiatique pour mener des recherches dans
le domaine de la liberté d’expression, d’opinion et de presse, pour s’enrichir de
l’expérience internationale; pour élargir la coopération entre les mass-médias et des
www.humanrights-jwg.org
161
organes étatiques, l‘amélioration les relations entre les agents de l’autorité dans le
domaine de l’information ou du service avec les mass-médias, l’augmentation de la
confiance mutuelle ; la mise en oeuvre de programmes et de projets vouée à un traitement équitable, équilibré, objectif, impartial des événements sociaux et politiques
et de la vie politique nationale dans les médias, un accroissement du professionnalisme des journalistes, du respect de la déontologie, un meilleur usage des technologies modernes d’information et de télécommunication qui ouvrent de nouvelles
possibilités dans le domaine de l’échange d’information au niveau international et
de la garantie de la sécurité d’information du citoyen, de la société et de l’Etat ;
un élargissement des relations avec les organisations internationales qui travaillent
dans le domaine de la liberté d’opinion, d’expression et de presse, l’introduction
large des normes internationales (des normes juridiques «dur» et «souple») dans
ce domaine dans la législation nationale, l’apprentissage et l’application de l’expérience internationale ; le renforcement de la protection sociale des professionnels
des mass-médias; etc.
Une des vocations principales de la liberté de presse est liée aux principes des
droits de l’homme. La garantie des droits de l’homme et son respect est un des dix
principes reconnus communément du droit international, elle est devenue une des
prescriptions principales du droit international moderne. Egalement, il faut mettre
l’accent sur le fait que le droit international y joue un rôle important. Bien que
l’idée de la protection des droits de l’homme soit le fruit du droit interétatique, elle
a ensuite été portée sur l’arène internationale et a été élaborée sous la forme d‘engagements concernés des Etats. L’adoption des normes importantes internationales
comme le Règlement de l’ONU, la Déclaration Universelle des Droits de l’Homme
de 1948, la Convention européenne pour la protection des Droits de l’Homme et des
Libertés Fondamentales de 1950, les Pactes Internationaux de 1966, etc…a apporté
une solution au problème des droits de l’Homme qui avait été recherchée longtemps
dans le droit national en application du droit international. Les Etats signataires des
nombreux accords internationaux dans le domaine des droits de l’homme doivent,
conformément au principe «Pacta servanda sunt», les appliquer avec conscience et,
dans ce but, prendre des mesures interétatiques pour mettre en oeuvre ces engagements internationaux.
162
www.humanrights-jwg.org
Aujourd’hui, la République d’Azerbaïdjan coopère étroitement avec les organismes internationaux de protection des droits de l’homme, elle présente des rapports
périodiques aux organismes internationaux dans ce domaine des droits de l’homme.
En tant que signataire de plus de 250 traités internationaux, notre Etat a fait des
démarches importantes dans ce sens. Ce n’est pas un effet du hasard si, dans le
point trois du décret du 28 décembre 2006 signé par le Président de la République
d’Azerbaïdjan sur «la ratification du Plan national d’Action pour la protection des
droits de l’homme dans la République d’Azerbaïdjan», la garantie de la conformité
des actes normatifs et juridiques aux documents juridiques internationaux a été particulièrement soulignée.
Etant un des aspects des droits de l’homme, la garantie de la liberté de presse
est liée étroitement à la garantie d’une série d’autres droits importants. Par exemple,
dans l’article 19 du Pacte International de 1966 sur les droits civils et politiques, il
est noté que chacun a le droit de ne pas être inquiété pour ses opinions. Egalement,
dans le paragraphe 2 du même article, il est indiqué que chacun a le droit d’exprimer librement ses opinions ; ceci comprenant le droit de rechercher, de recevoir et
de répandre par les différents moyens, sans considération de frontière, toutes les
informations et idées par quelque moyen d’expression que ce soit, sous forme écrite
ou orale, par les moyens de la presse ou d’expression artistique, ou de toute autre
manière de son choix. Dans l’article 10 de la Convention Européenne des Droits
de l’Homme et des Libertés Fondamentales de 1950, il est disposé que chacun a
le droit à la liberté d’exprimer librement son opinion. Ce droit fait partie des droits
prévus au titre de la liberté de ne pas être inquiété pour ses opinions, de la liberté
de recevoir et de diffuser des informations et des idées, sans entrave de la part des
organes étatiques et sans considération de frontière. Cet article n’empêche pas l’Etat
d’instituer une licence aux entreprises de radiodiffusion, de télévision et de cinéma.
Egalement, dans le paragraphe 2 de cet article, il est indiqué que la mise en oeuvre
de ces libertés peut être soumise à certaines formalités ou conditions, restrictions ou
sanctions prévues par la loi, qui constituent des mesures nécessaires dans une société démocratique, sous le rapport de la sécurité nationale, de l’intégrité territoriale
ou de la sûreté publique, de la défense de l’ordre public et de la prévention du crime,
de la protection de la réputation ou des droits d’autrui, pour empêcher la divulgation
www.humanrights-jwg.org
163
d’information confidentielle ou pour garantir l’autorité et impartialité du pouvoir
judiciaire. Dans l’article 19 de la Déclaration Universelle des Droits de l’Homme
de 1948, il est noté que chacun a le droit d’opinion et de l’exprimer librement : à ce
droit est inclue la liberté de ne pas être inquiété pour ses opinions et de rechercher,
de recevoir et de répandre des informations et des idées, quels que soient les moyens
et sans considération de frontière.
Dans la recommandation R (96) 10 relative à la garantie de l’indépendance du
service public de la radiodiffusion adoptée par le Comité des Ministres du Conseil
de l’Europe le 11 septembre 1996, est particulièrement soulignée l’importance de
l’indépendance des mass-médias, y compris les moyens d’information électroniques, dans une société démocratique. En soulignant l’importance qui doit être accordée au respect, par les autorités publiques, de l’indépendance des mass médias,
sont rappelés les principes devant guider les moyens d’information indépendants et
autonomes de grande échelle et qui permettent de mettre en oeuvre les prescriptions
de la Déclaration sur la liberté d’expression et d’information ratifiée le 29 avril 1982
par les gouvernements des Etats membres du Conseil de l’Europe.
Les prescriptions dans ce domaine ont été illustrées dans d’autres documents
internationaux. La recommandation R (99) 15 du Comité des Ministres du Conseil
de l’Europe, destinée aux Etats membres, sur les mesures concernant la couverture médiatique des campagnes électorales, adoptée le 9 septembre 1999, la recommandation R (2000) 23 du Comité des Ministres concernant l’indépendance et les
fonctions des autorités de régulation du secteur de la radiodiffusion, adoptée par le
Comité des Ministres du Conseil de l’Europe le 20 décembre 2000, etc.. Par exemple, dans la recommandation R (99) 15 sur les mesures concernant couverture médiatique des campagnes électorales, adoptée par le Comité des Ministres du Conseil
de l’Europe le 9 septembre 1999, note que les cadres réglementaires portant sur la
couverture médiatique des élections ne doit pas porter préjudice à l’indépendance
éditoriale des journaux et des magazines ni à leur droit d’exprimer une quelconque
préférence politique.
Une série de documents internationaux adoptés dans le cadre du Conseil de l’Europe prennent aussi une place importante. Parmi ceux-ci la Déclaration sur la liberté
d’expression et d’information adoptée par le Comité des Ministres du Conseil de
164
www.humanrights-jwg.org
l’Europe le 29 avril 1982, la Recommandation du Comité des Ministres aux Etats
membres relative à la diffusion d’informations par les médias en relation avec les
procédures pénales, adoptée le 10 juillet 2003, la Déclaration sur la liberté du discours politique dans les médias, adoptée le 12 février 2004, la Recommandation
et les principes du Comité des Ministres du Conseil de l’Europe sur la protection
des journalistes en situation de conflit et de tension, adoptées le 3 mai 1996, la Recommandation du Comité des Ministres du Conseil de l’Europe sur les médias et la
promotion de la culture de tolérance, adoptée le 30 octobre 1997, etc..
La Constitution de la République d’Azerbaïdjan, qui a été adoptée par voie de
référendum au suffrage universel, datée du 12 novembre 1995, définit essentiellement le droit adéquat pour l’usage interétatique du droit international, ainsi que les
standards internationaux des droits de l’homme et les autres actes-normatifs adoptés
par la République d’Azerbaïdjan dans le domaine des droits de l’homme, qui ont
été rédigés sur le principe du respect des normes juridiques internationaux. Dans la
Constitution, la protection des droits et des libertés de l’homme et des citoyens a été
confiée, comme un devoir important, aux organes des pouvoirs législatif, exécutif
et judiciaire.
Dans le paragraphe 2 de l’article 12 de la Constitution de la République d’Azerbaïdjan, il est disposé que les droits et les libertés de l’homme et des citoyens énumérés dans la constitution seront mis en oeuvre conformément aux traités internationaux dont la République d’Azerbaïdjan est signataire. Ceci doit être évalué comme une démarche positive faite dans le sens de la conformité complète des droits et
des libertés de l’homme, dans la République d’Azerbaïdjan, aux normes juridiques
internationales. Autrement, dans le paragraphe 2 de l’article 12, l’expression «les
droits et les libertés de l’homme énumérés dans cette constitution sont appliqués
conformément aux traités internationaux dont la République d’Azerbaïdjan est signataire» prouve la préoccupation élevée de notre Etat à l’égard des problèmes des
droits de l’homme. Dans le paragraphe 1 de l’article 12 il est noté que la garantie des
droits et des libertés de l’homme et des citoyens, ainsi que la garantie d’un niveau de
vie digne aux citoyens est le but supérieur que l’Etat de République d’Azerbaïdjan
se propose d’atteindre. Ensuite, au paragraphe 6 de l’article 71 est noté que les droits
et les libertés de l’homme et des citoyens sont directement entrés en vigueur dans le
www.humanrights-jwg.org
165
territoire de la République d’Azerbaïdjan.
Une autre question relative aux droits de l’homme est mentionnée au paragraphe
5 de l’article 71 de la Constitution de la République d’Azerbaïdjan. Il est prévu
qu’aucune des dispositions de cette Constitution ne pourra être interprétée comme
une disposition destinée éteindre les droits et les libertés de l’homme et des citoyens.
Les articles 149 et 151 de la Constitution de la République d’Azerbaïdjan constituent les références fondamentales dans l’application en Azerbaïdjan des normes
juridiques internationales. Au paragraphe 2 de l’article 148 de la Constitution, il
est stipulé que les traités que la République d’Azerbaïdjan a signés sont une partie
intégrante du droit positif de la République d’Azerbaïdjan. Dans l‘article 151 de la
Constitution de la République d’Azerbaïdjan est indiqué qu’en cas de contradiction
entre les actes normatifs et juridiques du système législatif de la République d’Azerbaïdjan (exceptés les actes adoptés par la Constitution de la République d’Azerbaïdjan et par référendum) et les traités interétatiques dont l’Azerbaïdjan est signataire,
ce seront les traités internationaux qui sont appliqués.
Il existe une série de normes importantes dans la Constitution de la République
d’Azerbaïdjan relatives à la mise en oeuvre de la régulation complexe de la liberté
de presse et des questions relatives à cette liberté. Par exemple, l’article 46, relatif
au droit de la protection de l’honneur et de la dignité, l’article 47 relatif à la liberté
d’opinion et d’expression, l’article 48 relatif à la liberté de conscience, l’article 49
relatif à la liberté de réunion. Dans l’article 50, relatif la liberté de la presse, il est
prévu que chacun a le droit de rechercher, d’obtenir, de transmettre, de préparer et de
diffuser légitimement quelque information que ce soit (paragraphe 1). Egalement,
dans le paragraphe 2 de cet article, il est prévu la garantie de la liberté des moyens
des mass-médias. Est interdite la censure d’Etat contre les moyens des mass-médias,
ainsi que contre la presse.
La liberté de la presse exige que soient respectés les droits d’autrui. Dans le
paragraphe 3 de l’article 50, il est prévu que chacun dispose d’un droit de réfuter ou
de répondre à des informations publiées dans les mass-médias qui violent ses droits
et qui portent préjudices à ses intérêts.
Dans l’article 1 de la loi de la République d’Azerbaïdjan sur la liberté de presse,
166
www.humanrights-jwg.org
datée du 19 juin 1998, il est noté que, conformément à l’article 50 de la Constitution
de la République d’Azerbaïdjan, chacun a le droit de rechercher, d’obtenir, de transmettre, de préparer et de diffuser légitimement une quelconque information. Par
l’article 5, ont été définis les principes essentiels de la mise en oeuvre de la liberté
d’information. Ceux-ci sont de très grande importance pour la mise en oeuvre des
droits de l’homme. Par exemple, la garantie de la liberté d’information, la liberté de
la révélation d’information et de son échange ; l’objectivité, l’intégrité et la vérité de
l’information ; la légitimité de la recherche, de l’obtention, de l’usage, de la diffusion et de la sauvegarde de l’information ; la sauvegarde du secret de chacun et de la
vie familiale ; la protection de la sécurité de la personne, du citoyen et de l’Etat.
Dans l’article premier de la loi de la République d’Azerbaïdjan sur l’obtention
de l’information, datée le 30 septembre 2005, il est disposé que l’objet de cette loi
est de définir les fondements juridiques de la garantie du droit de l’obtention libre,
sans entrave et dans des conditions d’égalité, sur la base des principes d’une société
ouverte et d’un Etat démocratique et de droit, de l’information, stipulée dans l’article 50 de la Constitution de la République d’Azerbaïdjan, et de créer des conditions
telles que les citoyens puissent surveiller leur mise en oeuvre par les autorités publiques. Egalement, dans le paragraphe premier de l’article 2 sur «la Liberté d’obtenir
de l’information», il est noté que dans la République d’Azerbaïdjan l’obtention d’informations est libre. Ensuite, dans le paragraphe 2 de cet article, il est indiqué que
chacun est libre, directement ou par l’intermédiaire de son représentant, de s’adresser au responsable de l’information, et a le droit de choisir le type et la forme d’obtention d’information. Dans l’article 6, «les principes essentiels pour l’obtention
de l’information» sont les suivants : la garantie de la demande libre, sans entrave
et dans des conditions d’égalité, de l’information ; la légitimité de l’obtention de
l’information ; le devoir des organes étatiques et des municipalités de révéler l’information, la sérénité maximum de l’information ; la garantie rapide et par le moyen
conforme, de la demande d’information ; le maintien de la sécurité des personnes,
de la société et de l’Etat en présentant l’information, la protection du droit de recevoir de l’information par l’Etat, ainsi sa protection par les tribunaux ; sauf dans les
cas définis par la loi, la mise en oeuvre de l’obtention gratuite de l’information ; les
responsabilités des responsables de l’information en cas de violation du droit de rewww.humanrights-jwg.org
167
cevoir de l’information; ne pas définir plus de restrictions qui sont plus élevées que
les bases dont découlent ces limites; ne pas poursuivre les fonctionnaires pour avoir
divulgué de l’information, relativement aux infractions juridiques qui touchent aux
intérêts de la société.
L’analyse et le contenu des principes montrent qu’ils jouent un rôle important
pour la mise en oeuvre de l’intégration pratique et réelle dans la législation interétatique des dispositions requises par les normes internationales et importantes dans
le domaine en question.
Dans l’article premier de la loi de la République d’Azerbaïdjan sur les massmédias, datée du 7 décembre 1999, il est noté que dans la République d’Azerbaïdjan
l’information massive est libre. La liberté de l’information massive repose sur la
garantie, accordée par l’Etat, des droits des citoyens à rechercher, à recevoir, à préparer, à transmettre, à produire et à diffuser légitimement l’information. L’institution
des mass-médias, leur maîtrise, leur usage, leur gestion, la recherche, l’obtention, la
préparation, la transmission, la production et la diffusion des informations ne peuvent pas être limitées, sauf dans les cas prévus dans la législation de la République
d’Azerbaïdjan sur les mass-médias. Dans l’article 7 de cette loi, il est noté qu’il n’est
pas permis à l’Etat d’exercer une censure sur les mass-médias, ainsi que la création
des organes étatiques ou des postes et leur financement. Les organes d’Etat, les municipalités, les entreprises, les bureaux et les organisations, les fonctionnaires, ainsi
que des partis politiques, n’ont pas le droit d’exiger un droit de regard préalable sur
ces informations, des informations qui seront publiées sur eux et d’interdire de les
diffuser, sauf dans cas où ils sont l’auteur de l’information ou l’interview.
«La conception du soutien d’Etat au développement des moyens des mass-médias dans la République d’Azerbaïdjan» a été ratifiée par le décret du Président de
la République d’Azerbaïdjan daté du 31 juillet 2008 et a été accepté comme un acte
normatif et juridique important intérétatique dans ce domaine. Dans le Chapitre III
de cet acte ont été définis les principes et les formes du soutien de l’Etat au développement des mass-médias. Il est noté que dans la République d’Azerbaidjan le
soutien d’Etat au développement des mass-médias sera mis en oeuvre sur la base
des principes suivants: la législation; la transparence; la coopération; la responsabilité réciproque; la protection de l’indépendance des mass-médias, l‘exclusion d’une
168
www.humanrights-jwg.org
quelconque intervention dans leur activité; la protection de la société de l’ information diffusion est interdite par la loi; la proscription de la monopolisation des massmédias; donner l’avantage aux projets qui illustrent les intérêts publics; le soutien
au développement des mass-médias régionaux. Selon cette conception, les formes
méthodiques, organisationnelles, techniques, consultatives, financières et autres ont
été définies comme un soutien de l’Etat au développement des mass-médias. Outre
l’intégration des normes internationales dans la législation nationale dans le domaine de la liberté de la presse, les principes et normes mentionnés conditionnent la
participation active du pouvoir exécutif dans ce processus.
Je trouve que l‘analyse des actes normatifs et juridiques interétatiques adoptés
en quelques directions (les lois, les actes juridiques etc.) prouve l’intégration d’une
manière large, non pas seulement des normes juridiques «dures» définies dans les
conventions internationales, mais aussi les normes «souples» illustrées dans les recommandations à la législation de la République d’Azerbaidjan et dans la formation
complète de la base essentielle dans ce domaine. Outre cela, la Constitution et les
lois, les décrets et les ordonnances du Président de la République d‘Azerbaidjan
dans ce domaine (le 6 aout 1998, le 6 mars 2000, le 20 juillet 2001, mars 2006, etc.)
ont joué un rôle important en définissant des normes importantes dans cette direction, dans l’intégration d’une manière large des normes du droit international dans
le droit national.
www.humanrights-jwg.org
169
MIKHAIL FEDOTOV
Docteur en Droit, Professeur, Secrétaire de l’Union des journalistes de la Russie, co-président du collège public pour les plaintes des médias et Ministre de
l’information et de presse, Ambassadeur de Russie en démisson (Russie)
La législation et la pratique russe des mass-médias:
les voies détournées vers la liberté
Monsieur le Président,
Chers collègues,
Avant toute chose, j’aimerais vous témoigner
ma gratitude pour votre aimable invitation à cette
conférence. Je n’avais pas été informé que le russe
ne serait pas une langue de travail pendant notre
conférence. De ce fait, j’ai passé ma première nuit à
Bakou sans dormir. J’ai passé toute la nuit à traduire
ma présentation PowerPoint en anglais. Malheureusement, je n’ai pas eu la possibilité de préparer tous les points de la version anglaise
de mon intervention. Voilà pourquoi elle sera brève.
Je voudrais dire que le dispositif moderne russe a poussé sur le système soviétique de propagande, lequel se fondait sur le principe du parti unique. Ce système a
été balayé. Un grand merci aux lois sur les médias de 1990 et de 1991, résultats des
initiatives de trois auteurs, dont deux sont parmi nous à cette conférence. Je voudrais
souligner que la loi sur les médias en Russie et la déclaration d’indépendance de la
Russie furent simultanées, le 12 juin 1990.
Je crois que cet aspect des choses est très symbolique, c’est pourquoi je suis sûr
que la Russie est capable de créer un système de liberté de la presse. D’abord, le
côté mouvant de la législation russe sur les médias : nous devons construire un cadre
dont les premières lignes seront un exemple pour l’histoire récente, venant du passé
et guidant le futur, mais la seconde ligne aurait deux axes, l’un menant à la liberté,
l’autre à la non-liberté. Observez le système des indicateurs. Le premier indicateur
concerne la notion de médias contrôlés – en fait propriété de l’Etat –par l’Etat. Dans
quelle mesure les médias sont-ils souhaités par l’Etat et combien de supports média-
170
www.humanrights-jwg.org
tiques sont-ils contrôlés réellement par l’Etat. C’est donc une question importante,
et pas seulement pour la Russie.
Le deuxième indicateur concerne le soutien économique public aux medias, y
compris les privilèges fiscaux
Le troisième indicateur concerne les règles prévalant dans la publicité, en tant
que sources de financement de ces médias.
Le quatrième indicateur concerne les conditions de l’investissement étranger
dans les médias.
Le cinquième indicateur concerne le rôle des médias dans les campagnes électorales.
Le sixième indicateur concerne les questions de responsabilité en cas de violation de la législation sur les médias.
Le septième indicateur concerne la question de la diffusion .
Le huitième indicateur concerne la pratique judiciaire en matière de médias et
ses modes d’auto-régulation interne
Nous savons que depuis 1992 s’est engagé un mouvement de privatisation des
moyens technologiques des médias. C’est très bon. En dépit du fait que ce mouvement soit lent et manque de transparence. Au même moment, le gouvernement
russe, au niveau local et régional, non seulement préserve le contrôle d’Etat mais
étend ce contrôle sur les médias privés. J’aimerais souligner que les médias d’Etat
sont instaurés par les autorités de la Russie en utilisant les fonds publics au bénéfice
de la promotion des intérêts de l’autorité elle-même et c’est pourquoi je dis que ces
médias d’Etat constituent une grande menace pour l’intérêt général car ils peuvent
être employés comme un outil de propagande. Je dirais que cet indicateur traite du
financement public des médias par l’Etat. Le système fiscal et des tarifs douaniers
ont été appliqués pour les médias électroniques en 1995. Mais ces ressources furent
progressivement réduites en 2004. Le système d’aide financière aux médias a été
détruit.
C’est pourquoi le financement fédéral direct reste le principal troisième mode de
soutien des médias contrôlés par l’Etat. Le troisième indicateur concerne les règles
de la publicité dans les médias. Depuis 1998, le consortium fédéral international
tient dans ses mains plus de 80% de ce marché des chaînes télévisées nationales
www.humanrights-jwg.org
171
Ce marché est en croissance pendant que le marché publicitaire médiatique se
développe. Au même moment le nombre des organes de presse grandit lui aussi.
C’est important.
Le quatrième indicateur concerne l’environnement légal des investissements sur
le marché des médias. Un important amendement à la loi adoptée en 2001 est une
réponse au journal DASK à propos de la vente de la chaîne NTV à George Soros.
Le cinquième indicateur concerne le contrôle d’Etat sur les médias quasi-indépendants dans les campagnes électorales. Depuis les élections de 1999, nous voyons
que les médias électroniques deviennent de plus en plus un moyen de propagande.
Les contrôles de l’OSCE et sa mission d’observation montre très clairement ce phénomène de société.
Le sixième indicateur concerne les dynamiques de responsabilités mutuelles en
cas d’incrimination des organes de presse. Nous assistons à une montée en puissance des pressions légales potentielles contre les médias non contrôlés par l’Etat,
qui prennent leur source dans les plus dangereux amendements adoptés en 2002.
Sur cet écran nous voyons la liste des raisons invoquées pour fermer des organes
de presse qui se sont accumulées après 1991. Il y a différentes raisons. Comme d’utiliser les médias pour répandre des informations sur les drogues, comme de faire la
promotion de la violence et de la cruauté, d’utiliser les médias pour favoriser l’activité des extrémistes. L’image suivante indique le détail des pratiques administratives
des organismes publics du gouvernement russe pour superviser le paysage audiovisuel. Les vraies méthodes politiques et administratives indiquent que l’évaluation
officielle est très utile pour lutter contre les organes de presse indépendants. Le principal souci concerne les extrémistes dans la sphère médiatique, et principalement sur
Internet. Je suis certain que cette description ne correspond pas à la réalité. C’est le
résultat d’une conception légale erronée de la notion d’extrémiste, rien de plus. En
même temps, la législation russe souffre de nombreux manques dans ce domaine.
Nous n’avons pas de loi à propos des droits de l’information malgré qu’un premier
projet ait été esquissé dès 1998. Il n’existe pas de loi concernant le droit d’émettre
et de diffuser, et ce, du fait du rétrécissement du champ d’activité du gouvernement
à l’heure actuelle. C’est aussi cette loi fédérale sur les médias qui a atténué le conflit
entre les partis. Je dois dire que la situation concernant la législation sur les médias
172
www.humanrights-jwg.org
ne pourra véritablement être changée que dans le cadre d’un mouvement général de
réforme politique en Russie. Nous savons que notre loi sur les médias est un sujet de
discussion favori pour nos politiciens. Par exemple, en 2002, le Président Poutine
annonça que la loi sur les médias de 1991 relève de la compétence des tribunaux
civils, pénaux, ou des chambres où sont jugées les questions de droit du travail.
Immédiatement après, le Syndicat professionnels des Journalistes de Russie, quelques partis libéraux ont soumis à la Douma d’Etat une nouvelle version de cette loi,
rédigée par les auteurs de loi qui s’applique actuellement.
Ce projet de loi apporte des réponses claires à toutes les questions juridiques
sérieuses.
Mais les autorités russes ont besoin de répondre à de vraies questions juridiques.
Pour l’heure, ces partis libéraux ne sont pas représentés à la Douma d’Etat.
Le septième indicateur concerne la situation du droit de la diffusion publique
en Russie. J’aimerais dire que dans mon pays, tout comme en Azerbaïdjan, il existe
plusieurs tentatives de fonder une télévision publique. Déjà en 1993 le conseiller
présidentiel à la Sécurité nationale Youri Batourine, qui est présent à notre conférence, avait remercié Boris Eltsine pour avoir établi le Conseil de Patronage public
sur la Société d’Etat de télévision. Malheureusement, cette initiative est restée lettre
morte. Même des chaînes privées ont essayé de créer quelques éléments de la télévision publique.
Aujourd’hui, l’idée d’une télévision publique est très populaire, et sur cette image, vous pouvez voir le projet d’une loi fédérale sur la diffusion qui est entre les
mains du Président de la Fédération de Russie. Ce projet aborde la question de la diffusion publique parmi les structures et sociétés civiles, à la Chambre des Députés, au
Parlement, auprès du Président et du Gouvernement. Nous allons tenter d’instaurer
cette importante structure sociale, ce projet de loi fédérale. Mais toutes les réformes
dans ce domaine sont vraiment en faveur des criminels. Malheureusement, la volonté politique du Kremlin fait défaut.
Le huitième point concerne la pratique du contrôle légal. Désormais nous pouvons reconnaitre que nos tribunaux sont très influencés par le pouvoir exécutif et
par des intérêts financiers. C’est ainsi que les jugements rendus dans les affaires
les plus importantes sont inspirés, non par la loi, mais par d’autres motivations. Sur
www.humanrights-jwg.org
173
cette image, nous pouvons voir la dynamique des pratiques traditionnelles dans les
cas de diffamation par les médias. Nous constatons que le nombre d’affaires croît
continuellement jusqu’en 2001. Le fait que le nombre d’affaires s’amenuise ces dernières années à partir de 2002 n’a pas pour origine que des raisons légales. Mais les
motivations légales sont très importantes. La nouvelle version des cours d’arbitrage
oriente une part notable des affaires de diffamation vers des cours d’arbitrage qui
disposent d’un outil statistique séparé. Sur cette image, nous voyons les statistiques
des pratiques habituelles dans les affaires criminelles qui touchent aux journalistes.
Dans la plupart des cas, ces initiatives étaient le fait de gouvernements régionaux,
d’officiels, de gouverneurs, etc…
Au même moment, nous avons un très important arrêt de la cour criminelle qui
concerne la violation des droits des journalistes. La finalité de cet arrêt est de défendre les journalistes en tant que personne d’utilité publique. Mais cet arrêt ne
fonctionne pas dans la pratique.
Le neuvième indicateur concerne les problèmes d’auto-régulation dans le monde
médiatique. En décembre 1993, le Président Eltsine a signé le décret instituant une
Chambre des Litiges des Médias placée sous l’autorité du Président de la Fédération
de Russie. Cette chambre comprend plusieurs journalistes et juristes, elle est compétente pour se saisir de litiges entre citoyens et rédacteurs, journalistes et officiels.
L’expérience de cette Chambre s’est révélée excellente car cette institution était indépendante de tous. Au même moment, le Grand Jury du Syndicat professionnel des
Journalistes et le Collège public pour les plaintes en matière de presse demeurent
comme instances principales d’auto-régulation professionnelles. Sur cette image,
vous pouvez voir la structure du Collège Public pour les plaintes relatives aux médias.
Cette institution comprend deux Chambres. Une Chambre des professionnels
des Médias et une Chambre des usagers des Médias. Maintenant, nous pouvons rassembler ces différents indicateurs. Sur l’écran, nous voyons les dynamiques de ces
indicateurs dans la pratique. Malheureusement, il y a moins d’indicateurs de couleur
verte que de couleur brune et, après 2000, le nombre des indicateurs bruns s’est
accru. Mais je suis sûr que ce n’est pas sans espoir. Si nous voulons construire une
société saine, nous devons soutenir les médias indépendants. Si nous voulons avoir
174
www.humanrights-jwg.org
des médias indépendants, nous devons soutenir le concept de la «société civile» et
les juges indépendants. Je comprends que seuls le Président Medvedev et le Premier
Ministre Poutine demeurent de vrais acteurs politiques en Russie et ils ne croient
pas que la liberté de la presse soit absolument bonne. La seule manière de changer la
situation est d’appliquer les règles internationales. Nous savons qu’il y a vingt ans
un rêve s’est réalisé en Russie quand, pour la première fois dans l’Histoire du pays,
une loi sur la liberté de la presse fut votée. Je me réjouis d’avoir été l’un de ceux qui
ont permis ce miracle. Et j’espère que les miracles auront la propriété de se répéter !
Je vous remercie pour votre attention.
www.humanrights-jwg.org
175
TAHIRA ALLAHYAROVA
Docteur en Philosophie, Chercheuse au Centre de Recherches Stratégiques
auprès du Président de la République d’Azerbaïdjan
Les médias dans la société démocratique :
les réalités et les perspectives
Honorable Président, honorables participants à la
conférence !
Aujourd’hui, on doit juger le double succès des
sujets choisis pour la discussion. Tout d’abord, parce
que la société démocratique et les médias sont des
sujets de nombreux débats. Etant un problème permanent, il exige de l’organisation, des analyses et
des discussions permanentes, des modifications
à la réalité existante dans ce domaine d’échanges.
Deuxièmement, parce que face aux problèmes auxquels se heurtent les modèles
concrets et réels, la démocratie et les médias actuels nous donnent à penser, à nous
les chercheurs, et cette conférence offre la possibilité d’échanger nos vues sur ces
problèmes.
La question des rapports de la démocratie et des médias sont toujours au centre
des débats publics, c’est une question que l’Etat azerbaïdjanais trouve prioritaire.
Mais il est connu de ceux qui suivent nos médias que, surtout l’année passée, en
2009, les problèmes et les obligations des antennes d’Azerbaïdjan ont été, à l’initiative des officiels de l’Etat, un des sujets ardemment débattus dans notre société et
qui est toujours à l’ordre du jour.
Les intervenants qui se sont exprimés avant moi, les professionnels des médias
et les juristes, ont présenté le paysage réel dans ce domaine. Aujourd’hui, en Azerbaïdjan, la première génération de citoyens de la société démocratique grandit. Son
niveau d’information est très élevé. Dans notre pays qui tient une des premières
places de la CEI et de Europe Orientale pour le nombre des mass-médias, 10-15%
des médias appartiennent aux structures d’Etat.
En Azerbaïdjan qui a défini comme une de ses cibles stratégiques la course à
l’intégration dans le monde et à la modernisation, on étudie et applique l’expérience
176
www.humanrights-jwg.org
internationale existante. Aujourd’hui, dans le monde, ce que l’on constate comme
étant un développement et un progrès dans le domaine de la démocratie et des médias sont le résultat de l’expérience internationale. Egalement, du point de vue logique, nous pouvons dire le contraire: les contradictions et les problèmes que vivent
la communauté internationale, tout ce qui entrave la compréhension et la coopération est liés à l’absence d’une approche sensible des défauts et les vices existant,
estimant a priori que l’expérience internationale est idéale. Cette propagande sans
réserve, comme un modèle unique et absolu, l’existence d’une tendance à installer
ce modèle dans tous les pays sans considération pour les particularités nationales et
de civilisation, invitant à appliquer ce modèle comme un standard et un stéréotype
alourdit la situation.
Bénéficier d’analyses constructives et de critiques de ces modèles réels est toujours l’objet d’attention en Azerbaïdjan, nous ne nous satisfaisons pas d’une simple
imitation. L’expérience internationale n’est pas une notion abstraite. Elle est, en
soi-même, le total des expériences de différents pays. Alors, l’expérience internationale nous incite à prendre les avantages qui sont évalués positivement dans les
expériences nationales sans exception, mais aussi à nous débarrasser de celles qui
sont importunes. Dans mon discours, j’essayerai d’attirer votre attention non pas
sur les réussites de la démocratie et des médias, mais sur trois questions qui sont
totalement contraires :
1. Actuellement, quelles sont les raisons des problèmes, des crises et du recul
que vit le modèle démocratique néolibéral, considéré comme idéal et comme la
référence dans le monde? Pour le moment, sauf dans les cercles de la politologie
académique, ceci n’a pas encore été le sujet d’une grande analyse;
2. Qu’est-ce que nous savons sur la crise, à quoi les médias et le journalisme
se heurtent-ils dans la nouvelle réalité, quels efforts communs sont possibles pour
sortir de cette situation ?
3. Que ce soit la démocratie, que ce soit l’analyse approfondie des pratiques
nationales dans le domaine des médias, pourquoi ne s‘opère-t-il pas de transfert de
connaissances des éléments positifs et de l’enrichissement qu’il représente envers
l’expérience internationale, l’amélioration accrue par des bénéfices réciproques ?
Que se passe-t-il: un recul de la vague de démocratisation ou du modèle
www.humanrights-jwg.org
177
libéral ?
R. Dal qui a mené des recherches sur la démocratie pendant près de 50 ans, écrit :
« La démocratie est un régime qui se base sur choix unilatéral et volontaire de l’Etat,
les résultats en sont indéfinis. » Nous voudrions extraire la deuxième citation des
paroles de Barak Obama : « Le fond de la démocratie est que chaque peuple définit
son sort. »
Etant une tendance historique et universelle, la démocratie est un phénomène qui
dépend des conditions du développement international et national, qui trouve son
image concrète dans les formes variées. Actuellement, les efforts vers de l’élaboration d’une synthèse intégrale des aspects globaux et nationaux, vers un modèle général ou une conception de la démocratisation comme dans tous les autres domaines
est presque au niveau zéro. La démocratie n’est pas une doctrine, elle est une théorie, une notion qui est en train de développer, d’enrichir d’une manière objective son
fonds par contact avec les réalités, de bénéficier de tous celles qui sont positives. Le
modèle libéral de la démocratie a été une variante réussie du développement. Mais
elle ne peut pas être considérée comme une doctrine absolue, unique et sans alternative, parce que ceci est en contradiction totale avec l’esprit démocratique. Selon les
problèmes et les besoins du développement elle doit être adaptée. Ses traits positifs
et négatifs doivent être évalués. Les possibilités épuisées doivent être enrichies par
de nouveaux éléments de réussite déjà constatés.
Quels sont les facteurs, les raisons réelles qui impliquent la nécessité de ré-analyser la démocratisation. Nous trouvons qu’on peut les expliquer par un faisceau de
trois questions. Le modèle actuel de la démocratie libérale et néolibérale n’avait pas
su élaborer des aménagements eu égard à des questions fondamentales, celles des
transformations globales et nationales qui se sont passées à la fin du XX siècle et au
début du XXI siècle. Ce sont : 1. «la démocratie et le développement»; 2.«la démocratie et la sécurité»; 3.« la faillite du point de vue du respect des procédures démocratiques, en s’éloignant du vrai fond»; 4.« l’imperfection et les défauts sérieux de
l’expérience internationale existant en matière «d’évaluation sur le développement
démocratique» et qui applique des méthodes datées de la guerre froide.
Il faut conduire une analyse comparative du modèle réel, exécutable et efficace,
avec les présentations idéales et les stéréotypes de la démocratie. De ce point de vue,
178
www.humanrights-jwg.org
comment a été généralisée l’expérience du développement démocratique au cours
de ces vingt dernières années ?
En parlant d’expérience internationale nous imaginons un quelconque modèle
concret. On sait que les modèles ont des particularités de pays en pays. L’essentiel,
pour que les modèles prouvent leur vitalité, c’est qu’il y ait des expérimentations historiques, tout d’abord, avec des limites de temps. Aucun modèle n’est éternel, c’est à
dire qu’au cours des changements que connait l’histoire il doit toujours s’enrichir et
se renouveler. Ceci est possible à une condition : qu’il ait analysé les processus réels
qui se déploient et la diversité des modèles et que tous les Etats souverains qui sont
sujets de la démocratisation dans le monde, et qui poursuivent leur développement,
y participent ; ceci étant comme la première condition de la démocratie.
Le modèle libéral et néolibéral de la démocratie qui a existé jusqu’à la fin du
XX siècle a rendu de grands services historiques, il a été accepté par le monde entier, à tel point même qu’on l’a appelé la « fin de l’histoire » (F. Fukuyama). Mais
aujourd’hui, dans la réalité du XXI siècle, dans la nouvelle crise économique globale, les ressources de ce modèle ont été épuisées et en fait, ce n’est pas la fin de l’histoire, mais celle de ce modèle. Nous sommes les témoins de ces instants historiques
et tant qu’il n’a pas été créé un nouveau modèle démocratique, par des discussions et
des efforts communs, nous nous heurterons encore à de nombreux problèmes.
Les particularités essentielles de ce recul : Qu’est-ce que nous permet de parler de la crise de la théorie démocratique ? Aujourd’hui, en ce début du XXI siècle,
dans le monde, la force et la logique d’explication des conceptions de la démocratie
sont extrêmement basses et sont au niveau zéro. Ceci est une vérité acceptée dans les
sciences politiques mondiales. Au XVIII Congrès de l’Association des Politologues
Internationaux (Quebec, 2000) a été unanimement soulignée le recul de la démocratie sous le poids des intérêts corporatifs. Lors du Congrès suivant en 2003, dans
la ville de Dubna) l’accent a été officiellement mis sur le fait que le modèle actuel
de la démocratie est épuisé, comme forme de régime politique, face aux questions
brûlantes de notre époque comme celle de la sécurité et de la stabilité, dans un cadre garantissant la justice et le droit. A l’égard des nouveaux modèles, la position
des politologues expérimentés et connus, même celle de F. Fukuyama, qui jugeait
« idéal » le libéralisme, sont unanime. F. Fukuyama reconnaît que la démocratie va
www.humanrights-jwg.org
179
vaincre en Chine, et S. Huntington à Singapour.
Les sondages effectués dans plusieurs pays montrent que les gens commencent
à douter des vertus du modèle existant dans notre réalité de terrorisme international
et de crise économique, et leur soutien diminue. Dans les pays européens qui ont
des traditions historiques démocratiques, la persistance de forces sécessionnistes
et ultra nationalistes aux élections suscite des préoccupations. Nous ne parlons pas
des représentants de partis politiques populistes et radicaux qui sont coupables de
l’occupation territoriale et de la guerre contre l’Azerbaïdjan, de la mort des gens,
de la criminalité, sur laquelle ils ont assuré leur pouvoir. Ceci est devenu comme un
cas ordinaire. Tout ceci provoque des questions sérieuses et qui rend la nécessaire de
rentrer toujours et encore dans les discussions sur les lacunes qui existent concernant
la place et le rôle des valeurs démocratiques dans les relations internationales.
Eprouver les aptitudes à «la démocratie et au développement» du modèle
néolibéral
Il y a ici beaucoup de spécialistes du domaine des droits de l’homme. Je voudrais noter que les droits de l’homme sont une notion large. C’est aussi un droit de
l’homme que de vivre dans un pays qui se développe, un droit que d’être garanti
contre les crises et le chaos, les risques inattendus, les faillites, d’assurer les droits
de la population réfugiée et déplacée d’un pays dont l’intégrité de son territoire est
proclamée officiellement au niveau de l’ONU, le droit de vivre dans un pays sécurisé et stable.
En 2003, de nouvelles figures du développement sont apparues. L’agence Goldman Sachs a utilisé pour la première fois l’abréviation «BRIC» et a livré ses prévisions selon lesquelles ces pays seront les moteurs du développement mondial
jusqu’à 2050. Depuis, la vague de la démocratisation néolibérale a plongé dans une
décadence profonde. La question «Où a disparu la victoire proclamée dix ans plus
tôt?» a commencé à en faire réfléchir beaucoup. La notion de «capitalisme étatique»
est entrée dans le circuit scientifique aux côtés d’un capitalisme qui repose sur la
libre concurrence. C’est à dire, si aujourd’hui l’entité du capitalisme change en fonction de la politique de ses sujets, alors pourquoi ne parle-t-on pas des changements
auxquels la démocratie est confrontée?
Que se passe-t-il ? Est-ce vraiment un recul, où la vague change de direction, ou
180
www.humanrights-jwg.org
bien se passe d’un nouveau processus du point de vu d’entité. Peut-être le monde
est-il en face de la montée d’une quatrième vague à l’identité des pays développant
du point de vu des rythmes du développement mondiaux ?
Nous pouvons proposer les points suivants comme d’autres manifestations
concrètes de ce recul:
1. Tendance à la hausse de l’abstention, même dans les pays les plus développés,
dans les processus électoraux, la diminution de l’intérêt des gens à participer aux
élections; (la participation électorale a été aux USA en 1967 57%, en 1997 27 %) ;
2. La crise de l’institution parlementaire et des procédures démocratiques, un
contrôle total, des double standards, PR noir, la floraison du lobbyisme qui a atteint
un niveau intolérable; les sénateurs et les députés pensent plutôt à gagner la voix du
plus d’électeurs possibles qu’aux intérêts étatique et internationaux; les efforts paradoxaux pour évaluer politiquement les événements historiques, etc… John Newhause, membre de l’Institut de la Sécurité Internationale des Etats-Unis, est l’auteur de
livres sur l’activité des lobbys étrangers dans ce pays. Il écrit: «le lobbyisme exprime la faillite inévitable de la démocratie et de la diplomatie. Aujourd’hui il existe un
lobby qui est capable de proscrire une quelconque autre vision que la sienne et aux
Etats-Unis on ne permet à personne d’en parler. On ne révèle pas les conséquences
de la privatisation, et à quel point, de la politique étrangère des Etats-Unis et cela
reste inconnu. L’activité de ce lobby, qui accompagne les intérêts des Etats-Unis,
l’empêche d’en avoir conscience et porte de grandes atteintes aux intérêts étatiques
de la Nation et à sa réputation, il oriente dans une fausse direction la politique de
sécurité nationale.»
Je voudrais rappeler un propos de W.Churchill, le grand politicien européen, qui
avait prévenu: «Si nous nous lançons dans des combats du passé, alors nous allons
ruiner notre futur ! » Aujourd’hui les procédures «démocratiques» sont en train de
répandre largement des pratiques détestables comme celle de mettre à l’ordre du
jour politique des sujets absurdes et alambiqués à un tel point comme celui de « proclamer les Etats-Unis ouverts ou fermés». Est-ce que quelqu’un dira à ceci « stop »
dans les pays démocratiques qui ont été pris comme des modèles classiques ou comme dirait W. Churchill, nous observerons calmement la ruine de notre futur?
3. L’échec de la théorie de la «révolution d’orange»; l’expérience ukrainienne a
www.humanrights-jwg.org
181
montré que même un dirigeant soutenu par le peuple ne peut pas obliger le peuple à
suivre un quelconque modèle étranger exporté ou imposé, qui ne coîncide pas avec
ses particularités nationales et historiques et qu’il ne souhaite pas.
Eprouver les aptitudes à «la démocratie et à la sécurité» du modèle existant
Le 11 septembre a prouvé que le modèle existant de la démocratie n’est pas
seulement faible, mais qu’il est plein de menaces. Surtout, la pratique d’exportation
«des révolutions oranges» ébranle la sécurité globale, qui est déjà fragile. «Dix ans
en Pologne, dix mois en Hongrie, dix semaines en Allemagne de l’est, dix jours en
Tchécoslovaquie...» ne sont-ils pas trop rapides? C’est la chronique des révolutions
oranges. Les conséquences de la diffusion d’un modèle absolu de la démocratie
dans plusieurs espaces et trop rapide a fait la preuve de son échec dans l’expérience
ukrainienne. Mais peu de gens savent que c’est en Azerbaïdjan que grâce l’unité
forte entre le peuple et l’état a arrêté cette vague des révolutions de couleur. Sinon
nous aussi, nous aurions pu perdre des années très précieuses pour la construction
démocratique.
Dans la stratégie de l’administration de B.Obama, que la sécurité soit devenue
la priorité numéro un et que la diffusion de la démocratie ne soit plus un objectif a
attiré l’attention de plusieurs observateurs et analystes. Aujourd’hui, le terrorisme
international exige de la communauté mondiale qu’elle définisse, mais aussi qu’elle
le définisse en peu de temps, les relations fragiles entre la liberté et la sécurité. On
sait que l’harmonisation de la liberté individuelle avec l’intérêt général, cerner les
équilibres et les limites est une question très difficile. Chaque Etat s’efforce de régler les intérêts de l’individu et des groupes par rapport aux intérêts généraux et à
ceux de la sécurité. Cette tension existe en politologie sous le nom « théorème de
Rousso ». C’est à dire que se pose la question de savoir comment garantir une synthèse optimale entre la liberté individuelle et les volontés particulières avec les intérêts étatiques, la stabilité et la sécurité. Benjamin Franklin y répondait de la façon
suivante : « Celui qui ne met pas de limites à ses liberté pour la sécurité générale, ne
mérite ni la liberté, ni la sécurité. »
Nous ne risquons pas de nous contredire en affirmant que les gens désirent une
démocratie qui garantisse la stabilité.
182
www.humanrights-jwg.org
Les vices de la méthodologie d’évaluation de la démocratie et de celle de
l’évaluation des Etats par rapport aux standards d’un modèle néolibéral sur
le recul
L’évaluation du développement démocratique, ou plutôt sa monopolisation, est
une de ces questions sérieuses. Parce que ceci est utilisé instantanément au bénéfice
de divers intérêts catégoriels et le double standard s’instaure. Il est difficile d’imaginer qu’au XXI siècle, la démocratie est ré-évaluée non pas sur la base d’un dialogue
et de débats contradictoires, mais sur la base d’un monologue et à la manière d’un
monopole.
Ainsi, il est reconnu qu’il faut ré-examiner notre vision sur la démocratie, dans
sa réalité, mais aussi au niveau des recherches théoriques. Mais la société «d’experts et d’analystes» qui s’occupe de l’évaluation de la démocratie au niveau empirique est indifférente. Parce qu’elle doit présenter, chaque année, son produit et
doit l’évaluer, elle doit «mesurer» le développement de la démocratie. Mais si nous
nous rappelons «le paradoxe d’appareil» de Nils Bor: à la question «dans la balance
de la démocratie, dans quelles mains se trouve l’appareil?» il faut apporter une réponse. «L’appareil» est dans la main de ceux qui se sont enracinés dans les conceptions de l’époque de la guerre froide et jouissent d’un monopole de la pensée, selon
l’ancienne méthodologie. Nous n’avons pas l’intention de les accuser. Simplement,
nous voulons attirer l’attention sur les changements globaux et radicaux qui sont en
cours. Tout d’abord, il faut refuser les stéréotypes sur l’existence d’une démocratie
absolue idéale et typique ; deuxièmement, dans ces évaluations la persistance de
cette imagine idéale et typique a déjà démontré son caractère mal fondé ; troisièmement, l’existence des particularités et des limites de la démocratie libérale a été déjà
prouvé d’une manière univoque. Le nouveau modèle doit s’affranchir de ces limites
posées de façon unilatérale.
Il y a plus d’un siècle que le règne d’un monopole sans alternative détermine
l’évaluation des processus démocratiques immense et à grande échelle sans un regard pour les penseurs issus des Etats qui ont choisi la voie du développement démocratique, et sans ouvrir les discussions au niveau international. La plupart des
pays du monde ont choisi le chemin du développement démocratique. Aujourd’hui
dans le monde entier il existe 194 Etats, 22 religions, 7 mille langues et pour aller
www.humanrights-jwg.org
183
encore plus loin des ethnies et des nations. C’est à dire, à quel niveau planétaire ou
«divin» doit se placer une hypothétique Organisation non-gouvernementale pour
pouvoir juger des développements démocratiques de tant d’Etats.
Le phénomène de la démocratie ne doit pas se présenter comme une instruction
technique venant d’un pays qui le préparerait et d’un autre qui l’appliquerait et que
ceux qui ne l’appliqueraient pas seraient punis. Il faut renoncer à cette manière de
penser. Oui, ce n’est pas seulement nous qu’on critique, beaucoup d’autres pays sont
critiqués. On peut n’y prêter aucune attention. Mais il y a une question : les méthodes d’évaluation de la démocratie sont défectueuses, discutables, et même inspirent
le soupçon, son résultat est partial, son échos crée une justice réelle, une vexation
raisonnable. Les conséquences sont lourdes de pertes: la confiance et l’opinion des
gens sur la justice se perdent, elles affectent la réputation de la démocratie. Selon
cette logique, même la critique la plus radicale prévoit l’existence de la démocratie
qui est le sujet de la discussion.
Les défauts les plus importants de cette évaluation sont les approches les plus
maximalistes et les plus minimalistes. A l’approche maximaliste on contraint ceux
qui sont des nouveaux-venus dans la démocratie doivent être placés au même niveau
que ceux qui ont déjà des centaines d’années d’histoire. Là, nous voudrions citer les
propos de C. Rice, ex-secrétaire d’Etat des Etats-Unis: «Si l’enfant n’a pas encore
appris à marcher, on ne peut pas lui demander de courir». Dans l’approche minimaliste, la démocratie est appréciée sur la base d’un élément caractéristique, par exemple les droits de l’homme ou les élections, etc., les questions sur le développement
et sur la sécurité restent à l’écart. Ces deux approches ont des défauts.
Nous estimons qu’il n’existe pas
En se basant sur ces constats il faut ré-ouvrir les discussions sur la démocratie.
Personne ne doute des principes et de la valeur de la démocratie. Les idées démocratiques sont uniques, mais elles ne sont pas la réalité, ce sont des symboles qu’un
Etat qui les a choisi comme un chemin de développement démocratique et duquel il
veut toujours se rapprocher.
Mais on travaille peu pour le faire apparaître parmi les nations. Que signifie
l’expérience internationale ? Comme on le voit dans cette conférence c’est une mosaïque, c’est le total des différentes expériences nationales. Surtout, les éléments et
184
www.humanrights-jwg.org
les structures qui se sont révélés être des succès dans une nation particulière doivent
être ajouté à son paysage général. Aujourd’hui il n’y a pas de théorie qui analyse
l’expérience intégrale des pratiques internationales et nationales et cette question
reste à l’ordre du jour. Il existe l’impression jusqu’à présent que tous les pays en
transition passent à travers la même phase du point de vue typologique. Mais pendant les vingt dernières années de telles questions sont restées inconnues : au lieu
d’attendre la réalisation de phases, décrites à l’avance, dans les pays en transition,
au lieu de les évaluer par des barèmes, n’est-il pas plus important de répondre à la
question « que se passe-t-il ? » N’est-il pas équitable et correcte de parler d’une expérience démocratique multicolore au lieu d’une démocratie absolue ?
En Azerbaïdjan, il y a un modèle qui peut résoudre les questions concrètes qui
sont devant nous et dont notre Etat doit se saisir. Le modèle démocratique doit répondre aux besoins d’un modèle de travail. Au contraire, aujourd’hui un régime
d’administration qui tire les peuples, des milliards de gens en un moment de crise
n’est pas une démocratie parfaite.
L’Azerbaïdjan construit une démocratie dans un moment de son Histoire où son
territoire est partagé et occupé. Cette particularité n’a pas trouvé d’écho dans aucune
évaluation. Au lieu de comparer un pays avec un modèle idéal, il faut retenir comme
valeur d’approuver et de faire connaitre les résultats d’une analyse de l’expérience
concrète d’un pays démocratique. Si, par exemple, l’expérience de l’Europe ou des
Etats-Unis est connue cela ne veut pas dire qu’il ne faille pas s’enrichir de l’expérience de l’Azerbaïdjan. Notre Etat a défini, comme axe de sa ligne politique, qui
est un choix indépendant et stratégique, son orientation démocratique, et trouve que
le renforcement de son indépendance passe par la fondation d’une démocratie forte
et indépendante. Un pays puissant est un pays qui peut faire face à une crise et aux
incertitudes. Un pays puissant est un pays légitime et ce n’est pas la négation d’une
démocratie forte. L’Azerbaïdjan a donné beaucoup de victimes pour la liberté et la
souveraineté et aujourd’hui mène une lutte pour le rétablissement de ses frontières
souveraines. C’est pourquoi il connaît très bien la valeur de la liberté. Au cours de
ces dernières décennies, à l’échelle mondiale, la constitution d’une idéologie militante de défiance de l’Etat, son aspiration à gagner un position dominante donne
aujourd’hui ses résultats amers. La crise globale économique a conduit à constater
www.humanrights-jwg.org
185
encore une fois le statut irremplaçable de l’institution d’un Etat puissant. Aujourd’hui
il a été unanimement prouvé qu’aucune institution ou structure ne peut, sous l’angle
de sa force économique ou de ses possibilités politiques, être comparé avec l’Etat
pour garantir un quelconque développement global ou régional et apporter la stabilité. Quand il arrive des crises dans une période de développement seul l’Etat, et
aucune autre structure, est capable d’assumer la responsabilité d’y faire face. Dans
notre exemple, il s’agit bien sûr de la politique d’un Etat qui soit mise en oeuvre
correctement, qui jouit à la base de la confiance du peuple et compté à son futur.
Un Etat puissant qui jouit du soutien de la société n’est pas contre la démocratie, au
contraire. On peut construire des institutions démocratiques qui se développent en
suivant la voie de l’évolution naturelle et dans un contexte où règnent la stabilité et
un système économique libre qui peut affronter les risques. Mais que voyons-nous :
la faute la plus grande est commise à ce stade. C’est à dire la confusion entre le
concept d’un Etat puissant et le mot «autoritaire», même son remplacement ouvre le
chemin à la confusion du point de vue théorique. L’affaiblissement de la théorie de
la transition, l’indifférence aux particularités nationales, la faillite de l’exportation
du modèle démocratique et l’impossibilité que lui soit dicté aucun autre modèle etc.
Tout cela montre l’absence d’un cadre théorique et conceptuel et d’une typologie
différentielle, ce qui sont les plus grands les problèmes d’aujourd’hui. Qu’est-ce
que nous voyons dans cette évaluation ? Une réalité multicolore extrêmement compliquée : libre, pas libre, hybride- mutant etc…, tout est placé dans un cadre dichotomique. Mais la crise globale a montré ce qu’est exactement un modèle caractérisé
par sa particularité nationale. Il ne s’agit pas de transition, il s’agit d’une démocratie
stable, de travail et efficace et qui a traversé une épreuve comme cette crise globale.
Il s’agit, face à modèle qui a subi un recul, de grandes discussions internationales
sur le développement démocratique, qui a acquis de nouvelles formes et couleurs.
Selon moi, la nouvelle vague de la démocratisation n’en est qu’à ses débuts. Sa caractérisation ne doit pas être celle d’un modèle idéal, typique et abstrait, mais celui
de l’Etat national. D’habitude la modernisation est choisie comme le critère de la
démocratisation. Si la modernisation est le processus d’instauration de nouveaux
mécanismes d’une gestion économique et sociale efficace, alors les pays où ces
processus se déroulent avec succès, même sur le «barème», doit laisser les autres en
186
www.humanrights-jwg.org
arrière. Le monde pluraliste, mosaïque, multicolore ne peut se classer forcément ni
dans la dichotomie «libre ou non-libre», ni dans la triade «totalitaire-autoritaire-démocratique». Dans ce monde globalisant les composantes transnationales enlèvent
beaucoup de réduction.
Une des questions fondamentales oubliée dans les évaluations est le phénomène
de la liberté : il est parmi au nombre des catégories universelles comme le bien et
le mal et ne peut pas être simplifié à l’extrême et se laisser mesurer par un chiffre.
Sartory l’appelait «le cadre conceptuel» Selon la théorie de la logique non-harmonieuse, plus le système est compliqué, plus il est difficile de le mesurer précisément.
A ce propos, l’envoi d’une lettre ouverte ou d’une invitation à réfléchir à la préparation d’une méthodologie de synthèse plus optimale et d’évaluation de ce qui existe,
serait très rationnel et nous semble séduisante.
Ainsi, ce n’est pas la vague de la démocratisation qui a subi un recul, ce sont les
idées fausses, les théories et les jugements sur le modèle démocratique. Ceci est une
question qui mérite d’être saluée. Parce qu’il faut travailler sur la base d’une matière
démocratique réelle, avec un pluralisme réciproque et extrêmement sensible, il faut
l’analyser par des efforts communs.
Les défaillances qui existent dans les évaluations ne découlent pas seulement
de ces raisons, mais aussi de l’affrontement des intérêts corporatistes globaux, du
subjectivisme, d’affrontements qui ont des origines différentes. R. Dal écrit que la
démocratie elle-même vit des révolutions et qu’à chaque fois elle s’améliore davantage et elle doit être améliorée. Aujourd’hui la démocratie n’est plus comme celle de
la Grèce antique ou celle de 1898. Elle change.
La crise à laquelle les média et le journalisme se heurtent dans la nouvelle
réalité
Les médias ont créé aujourd’hui un autre monde dans le monde, une réalité parallèle à une autre. On utilise aux côtés du mot d’Etat l’expression «d’Etat –électron». Si un pays n’existe pas dans les médias, c’est à dire il n’existe pas du tout.
C’est à dire, quand les médias le veulent, ils peuvent réduire à rien les problèmes
et les vérités d’un pays, les effacer de la carte du monde. L’Azerbaïdjan a vécu cela
dans sa vie. Aujourd’hui il s’est créé de nouveaux domaines: l’économie de l’information, le droit de l’information, la culture de l’information etc.. Les médias sont
www.humanrights-jwg.org
187
la technologie la plus forte, « soft power ». Dix ans avant il n’avait que des journaux. En 1960, pour la première fois, J. Kennedy a gagné le débat télévisé contre R.
Nixon. Depuis, le rôle des médias dans les campagnes électorales et la politique a
augmenté à un tel point qu’on utilise aujourd’hui le mot de « télécratie » au lieu de
démocratie, « téléction » au lieu d’élection.
Encore quelques faits répondent clairement à la question Que sont les médias?:
le 20 janvier 1990 quand on a essayé d’attenter à notre indépendance, tout d’abord,
on a fait exploser l’immeuble de la télévision nationale. En 1993, au cours de la lutte
politique en Russie, on s’est en premier lieu attaqué à la tour de télévision Ostankino. C’est à dire, aujourd’hui, la société trouve que prendre la tribune des média,
contrôler les mass-médias revient à garantir la victoire.
La mission fondamentale des médias est de présenter un espace de vérité, de justice, d’objectivité et de communication. C’est pourquoi utilisons l’expression « les
mass-média», ce sont les moyens massifs de la communication de masse.
On ne peut pas finir sans compter les moments où les médias sont restés fidèles
à leur mission. Ce sont Watergate, la guerre du Vietnam, lors du génocide de Khodjali, quand on est resté fidèle à sa profession, et enfin, à la guerre d’Iraq pendant
une journée (le 15 février) où 10 millions de personnes ont protesté dans 60 pays
du monde.
Il est paradoxal que la position la plus honteuse des médias soit qu’ils n’aient pas
pu éclairer objectivement les conflits ethniques et nationaux, et que jusqu’à présent
il n’ait pas pu observer les critères de justice et d’objectivité dans les questions de
guerre et de génocide, cela restera écrit dans l’Histoire. Aujourd’hui il est un fait
incontestable que dans les années 1990, une organisation internationale a créé une
station de radiodiffusion, un média libre et indépendant au Rwanda. Cette radio, ne
connaissant pas la frontière fragile entre la liberté et la responsabilité, est devenu
comme attiseur du génocide au Rwanda, il est devenu coupable d’un crime.
Le lien entre les médias et les conflits est un sujet très pénible pour tout citoyen
azerbaïdjanais, très réel, que chacun a vécu dans sa vie. Peut-être ceci paraitra-t-il
étrange pour certains, mais tout azerbaïdjanais est reconnaissant envers les médias
qui se sont approchés avec sensibilité et justesse des vérités de la guerre, il est sûr
que ceux qui la dénoncèrent ne sont pas seulement des professionnels, mais sont
188
www.humanrights-jwg.org
aussi plein d’humanisme et de conscience. Dès le début de la guerre ce sont les médias internationaux qui sont restés indifférents devant les tragédies et les droits d’un
million de réfugiés. Dans la conférence des responsables des Agences d’information
de la CEI qui s’est tenue récemment dans notre pays, il a été reconnu d’une seule
voix que dans cet espace, les médias ont pris une position instigateur et injuste à
laquelle est dû surtout le retard d’une résolution équitable du conflit arméno- azerbaïdjanais.
Les médias sont la tribune au moins de deux ou trois parties. C’est pourquoi je
ne peux pas approuver la prétention des médias à être le quatrième pouvoir. Parce
que les médias ne relèvent pas de l’exercice du pouvoir, ils sont un outil de communication. Quand il se sent comme souverain, il se passe des événements indésirables
et l’équilibre se perd.
Les apparitions de la crise
- A l’époque soviétique la première mission des médias était l’esprit de Parti. On
ne peut pas croire qu’il ait disparu. Surtout, dans l’espace de notre pays, il saute aux
yeux que les journaux sont au service du Parti, mais pas au service de la communication. L’esprit de Patri est resté surtout dans la vie des journaux de l’opposition
comme un principe essentiel.
- Au niveau international, la crise actuelle dans les médias ne peut pas être comparée avec aucune des époques précédentes. Il n’y a ni les couleurs de genre, ni les
interprétations analytiques. La honte d’un journalisme de racket est très répandue.
Les articles commandés, qu’on rencontre le plus, fait perdre toute confiance dans
les médias;
- D’autre part, la plus grande perte, le défaut le plus sérieux des mass-médias est
qu’ils sont devenus extrêmement politiques. C’est une particularité qui est propre au
monde entier. Devenir trop politique conduit les mass-médias à sortir des frontières
de l’espace de l’information et à entrer dans la politique et dans ce cas-là il n’est
plus un instrument de la démocratie, mais celui de la lutte des groupes politiques.
Les mass-médias définissent l’agenda politique. Ceci entrave les mass-médias et les
Etats expérimentés essaient de se libérer de ce vice. Les expériences de la France,
des pays scandinaves, les mesures prises le prouvent. Là-bas, on examine la question de l’interdiction de la publicité politique préélectorale et la réglementation de
www.humanrights-jwg.org
189
la campagne électorale.
- Une autre question qui illustre la crise des médias est l’existence de certaines illusions. Par exemple, on estime que les mass-médias sont la conscience de la nation.
Ils ont toujours raison. Chaque mot de critique à leur adresse est jugé comme « une
atteinte à la liberté » et fait grand bruit. En effet, les médias devraient être ouverts à
l’autocritique et évoluer dans un climat tolérant à la contradiction.
- Aujourd’hui dans les relations entre les médias et la société, l’industrie des
médias s’est transformée en une grande force. Par la suite, les grands holdings de
média se créent et l’information devient une monopole. Dans l’espace globale de
l’information, neuf sociétés sont les maîtres de la parole. L’expérience des EtatsUnis de la France contre l’activité des monopoles en est un exemple.
L’évenement nommé « paradoxe de Burgerman », attaché au nom de Jean-Claude
Burgerman, directeur du centre d’apprentissage des mass-médias et de l’information
à Bruxelles, un grand professionnel dans le domaine des mass-médias est apparu.
Selon ce paradoxe, plus la concurrence est rigoureuse dans l’espace de l’information, moins durable est l’investissement qui y a été fait. C’est pourquoi les acteurs
privés sont obligés d’appliquer des stratégies contre la concurrence, le chemin qui
mène au monopole de l’information s’ouvre. La stratégie de concurrence impérative
des holdings de média crée un danger pour le pluralisme de l’information et limite
les possibilités du public d’obtenir des informations de différentes sources et de les
comprendre.
Jean Claude Burgerman propose la création d’un Conseil de communication qui
s’occupe du règlement des mass-médias pour prévenir une telle tendance. Selon
lui, le mécanisme du pluralisme de l’information dans la société moderne peut être
garanti de cette manière.
De nos jours, les autres tendances négatives qui prouvent la crise du système des
médias sont les suivants :
1. Aujourd’hui, la plupart du temps, les mass-médias, surtout la télévision, sont
identifiés négativement avec les pays où ils existent, il se passe une stagnation de la
diversité de style et de fond sous l’effet de standards globaux.
2. Aujourd’hui il n’est pas à la mode dans les mass-médias d’éclairer les réussites du pays, les tendances positives existantes. Dans ce cas l’éclairage, la tendance
190
www.humanrights-jwg.org
au refus de l’analyse, la constatation automatique de fait, l’introduction à la chaîne
de montage se voit ; dans le domaine des droits de l’homme une asymétrie s’est formée dans les médias locaux : d’un côté, l’indifférence envers les droits d’un million
de refugiés, d’un autre côté, de gros tirages au sujet de «la violation de la liberté
d’expression» très exagérée de beaucoup de tapage.
3. Les sujets légers, banals et pas sérieux, les émissions orientées vers «la faim de
sentiment» sensoriel prennent place dans la cote de popularité. Créer des paniques
et les émotions, l’effet de la peur d’épidémies, les dangers comme le réchauffement
global, H1N1, grippe aviaire, etc… prouvent la domination de la forme sur le fond.
4. Bien que la poursuite du média de nouveau événement « newsmaker » soit
devenu une tradition, c’est vraiment une faillite.
5. Le plus grand problème du point de vue de la profession de journaliste, je
dirais, est le danger de son faillite. Qu’est-ce que nous considérons, en disant cela ?
Ici, un de nos hôtes honorables, Rog Gérard a fait son discours à propos du devoir
professionnel, de la déontologie. Mais, je pose la question : dans le média d’internet où est le professionnalisme journalistique ? La communauté internationale
des médias, comment voit-elle une issue à cette situation ? Il s’agit d’un nouveau
phénomène qui se répand rapidement, les réseaux sociaux. Je voudrais dire quelques
mots à ce propos.
L’internet et l’espace des mass-médias
Aujourd’hui 80 % des jeunes en Europe utilisent l’internet pour obtenir des informations, mais ne recourent pas aux journaux, pas à la télévision. Actuellement
les idées essentielles sont ainsi: l’internet doit être libéré du règlement. En Italie, en
Australie et dans une série de pays de la CEI, les efforts de règlementation de l’espace d’internet se sont heurtés à des défenses. Le discours de Hilary Clinton sur la
liberté d’expression sur internet a eu de l’écho. Le phénomène des réseaux sociaux
et ses problèmes doivent faire réfléchir sérieusement les médias. Aujourd’hui le
journalisme est un espace qui n’est plus seulement le domaine des professionnels. Il
est en voie de marginalisation, nous assistons à «la floraison de la création» pas seulement de la part de ceux qui ignorent les besoins élémentaires et orthographiques
de la langue, mais aussi de ceux qui ne savent pas la grammaire des règles de la vie
en commun dans la société. Les réseaux sociaux et les communications détruisent le
www.humanrights-jwg.org
191
système des imaginations de média, transforme non seulement le journalisme, mais
en général, la situation culturelle et morale, et aussi le journalisme. Comment ce
nouveau paradigme du journalisme (s’il est possible de le dire comme cela) doit-il
être réglé ? C’est une question vitale.
Les pratiques et les problèmes qui existent dans l‘évaluation de la démocratie se
posent aussi à la presse.
Par exemple, lors de la dernière cote de popularité, le Danemark est le pays
où la presse est la plus libre en 2009. Mais le battage autour des caricatures qui
s’est entamé dans l’espace médiatique de ce pays depuis 2005 n’a pas encore cessé
aujourd’hui. En attisant des manifestations où participaient des milliers de gens, à
quoi servent les médias: à sa mission de communication ou à l’affrontement ? Comment cela doit-il être évalué ? Il est intéressant que selon les bilans de 2009, dans
une série de pays de l’Europe qui ont été des exemples pour la liberté de la presse
pendant longtemps : la France, la Slovaquie, l’Espagne et l’Italie il y a eu des reculs.
En Italie, en Espagne et en Croatie, non seulement la liberté de la presse, mais
aussi la vie des journalistes est en danger. Parmi six pays qui sont les fondateurs
de l’Union Européenne, l’Italie est jugé dans la plus mauvaise position. Il est noté
que les mass-médias sont sous la pression de l’Etat, que les journalistes qui écrivent
sur des questions sensibles de l’actualité subissent des pressions de la mafia. Jean
François Julliard, Secrétaire Général des Reporters sans Frontières note : « il est
préoccupant que des pays comme la France, l’Italie et la Slovaquie, ayant une image
démocratique, restent en arrière chaque année. S’il y a tant de reproches contre un
pays, comment une organisation qui se trouve dans ce même pays peut-il évaluer la
violence contre la liberté dans le monde ? »
Il y a eu toujours des problèmes dans le triangle « médias-société-pouvoir ». Je
voudrais rappeler que K. Adenauer a eu aussi des problèmes avec le « Spiegel » et
qu’il voulait le fermer. C’est à dire une situation idéale n’existe nulle part. Si les
médias dans les pays démocratique de 500 ans restent tellement en arrière, il faut
approcher avec bienveillance le cas de l’Azerbaïdjan parce que ses perspectives
paraissent très fiables.
La pratique d’information des médias modernes est encore très loin d’être sensible aux valeurs universelles et traditionnelles, aux particularités globales et nationa-
192
www.humanrights-jwg.org
les. On ne peut pas appeler «médias» ceux qui font l’agenda comme des « newsmakers », ceux qui courent derrière eux pour des informations sensationnelles légères.
Les médias doivent bâtir des stratégies de communication autour des problèmes les
plus raisonnables. Les médias doivent se libérer de leurs vices d’aujourd’hui, créer
un nouveau modèle de communication et de dialogue. Les médias doivent rétablir
dans la nouvelle réalité virtuelle la certitude et la confiance dont ils jouissaient historiquement.
www.humanrights-jwg.org
193
OLIVYE VEDRINE
Conférencier de la Commission
Européenne, Membre de JWG (France)
Les média dans la société démocratique: expérience
internationale et nationale
Ce sujet est très intéressant. Il peut être discuté
dans toutes nos sociétés démocratiques. Nous avons
eu déjà de nombreuses discussions sur les relations
entre la démocratie et le média. L’expérience internationale et nationale ont une influence sur ces
discussions. Les discussions sont menées au niveau
national par les composantes sociales du pays, au
niveau international par la communauté internationale. Ces deux aspects sont très différents et les résultats de l’évaluation peuvent être différents. Une
Démocratie est un gouvernement politique soutenue
par le peuple, à l’exemple de la démocratie directe ou, à l’exemple de la démocratie
représentative, issue de représentants élus par le peuple. Ce système politique a été
inventé par les philosophes grecs et institue «le pouvoir du peuple». Ce système
existait dans quelques “cites-Etats” de Grèce comme celle d’Athènes. Il y a deux
principes de base que retient chaque définition du mot “démocratie”, ce sont ceux
d’égalité et de liberté. Ces principes trouvent leur reflet dans le postulat “d’égalité
devant la loi” et “d’égale aptitude à exercer le pouvoir”. Quant à la liberté, elle est
garantie par les droits légitimes et les libertés, lesquelles sont généralement protégés par une Constitution. La démocratie puise ses origines dans la Grèce antique.
Cependant, d’autres cultures ont grandement contribué à entretenir l’évolution de
la démocratie, comme celles de la Rome antique, de l’Europe, ainsi que l’Amérique
du nord et l’Amérique du sud. Nous aurons à parler plus des « medias de masse »
que des medias. Depuis les années 1920, l’expression « mass-media » prend en
considération des publications, journaux ou revues, à fort tirage à destination d’un
vaste public d’acheteurs. Quelques produits relevant de la définition de « mass-media », comme des livre ou même des manuscrits, ont déjà vu le jour il y a des centaines d’années. De nos jours, cette définition des «médias de masse» incluent des
supports comme la radio et la télévision, auxquels s’ajoutent les médias propres à
l’outil d’Internet (blogs, message boards, podcasts et video-sharing), de telle sorte
que, désormais, de simples particuliers disposent des moyens de rendre publique
leurs opinions, moyens qui, en terme d’échelle de diffusion, était ceux qui était
réservés auparavant à des cercles très limités de professionnels de l’information.
194
www.humanrights-jwg.org
Le terme « média public » n’est plus employé désormais que pour désigner « les
médias dont la mission est de servir ou engager un public ». L’accès à l’information
est primordial pour le bon fonctionnement d’une démocratie, il garantit que les
citoyens puissent faire des choix responsables en connaissance de cause plutôt que
d’agir par ignorance ou de réfléchir sur des données erronées. Soutenir les medias
en tant qu’institution suppose d’avoir correctement pris la mesure de l’importance
de ce secteur d’activité. Après avoir donné une définition de la démocratie, puis du
monde des médias, notre objectif sera d’utiliser ces informations de sorte qu’elles
servent au mieux les intérêts du pays et du peuple dans le cadre des prescriptions
de sa Constitution. Tout d’abord, il nous faudra aborder brièvement l’éthique des
médias, qui est une partie de l’éthique rapportée aux principes éthiques propres aux
médias et à leur mode de fonctionnement, qui inclut la diffusion de films, de pièces
de théâtre, des arts plastiques, des produits de l’édition imprimée et de l’Internet.
Les rapports entre l’éthique des médias et le droit positif est une thématique importante sur laquelle il convient de s’attarder un peu. Dans de nombreux pays, il
existe des lois qui empêchent les médias de faire ou de dire certaines choses si cela
comporte le risque de porter préjudice aux droits d’une autre personne Par exemple
l’insulte et la calomnie sont des formes de diffamation. L’insulte intervient quand
le nom d’une personne est injustement flétri. La calomnie est constituée par des attaques à la réputation d’une personne au moyen d’écrits. Une des principales aires
de conflit se trouve donc entre ce « droit de savoir » du public, celui de la liberté de
la presse, et le droit des individus au respect de leur vie privée. Ce conflit d’intérêts
éclate dans de nombreux pays à l’occasion de reportages sur la vie privée de personnalités publiques. Dans de nombreux pays, il existe une législation restrictive
concernant la publication de documents obscènes, en particulier lorsqu’il s’agit de
nudité, de profanation d’objets religieux ou de blasphèmes, de restes humains ou
de crimes singulièrement violents ou de nature sexuelle, etc… Dans les pays démocratiques, il s’institue une relation particulière entre les médias et le gouvernement. En dépit du fait que la liberté de la presse soit protégée par la Constitution et
qu’elle soit assortie de définitions légales et de moyens de coercition, l’exercice de
cette liberté relève souvent, au niveau du journaliste, de choix personnels et d’une
certaine éthique. La liberté de la presse et de l’information sont une conséquence
de la liberté de parole, un droit de l’homme fondamental reconnu par le droit international, qui est conçu aujourd’hui plus comme un « droit à s’exprimer » dans tous
les médias, que ce soit oralement, par écrit, au moyen d’internet ou de l’expression
artistique. Cela signifie que la protection de la liberté de parole, en tant que droit,
inclut non seulement la nature des propos mais se rapporte aussi au moyen technique utilisé pour l’exprimer. La liberté de la presse peut aussi concerner le droit à
la protection de la vie privée sur Internet et sur d’autres médias électroniques. De
même que le droit à la liberté d’expression, le droit au respect de la vie privée est
www.humanrights-jwg.org
195
reconnu comme un des droits de l’Homme et la liberté de la presse, ou de l’information, n’est qu’un rameau supplémentaire de ce droit.
En guise de conclusion, nous pouvons voir que les rapports de la démocratie et
des medias sont une thématique très sensible. Je voudrais souligner deux choses : la
première est la nécessité de règles éthiques pour les médias de façon à protéger, au
titre des droits de l’Homme, les droits de l’individu au respect de sa vie privée et,en
même temps, de garantir un lien fort entre démocratie et médias afin de protéger la
liberté d’expression au moyen de la loi et de la Constitution.
196
www.humanrights-jwg.org
JEAN-YVES CHEVALIER
Directeur Général JYC International
Membre de JWG (France)
L’éthique du journalisme à travers l’exemple français
Media et démocratie sont intimement liées dans
les faits et l’esprit et pourtant le terme de «media» est
récent puisqu’il est apparu dans la seconde moitié du
XX siècle, il y a un peu plus d’un demi siècle.
Ce terme de Media provient du latin Médium qui
signifie intermédiaire. La création de cette notion
d’intermédiaire entre le peuple et les élites a été nécessaire pour intégrer les grandes mutations technologiques du XX siècle que sont la radio, la télévision
et l’informatique globalement popularisé en 1968
sous l’expression de mass media par le sociologue
Canadien MacLuhan
Or nous vivons aujourd’hui au XXI siècle une nouvelle révolution culturelle
avec la vulgarisation d’Internet associée à la téléphonie mobile.
Les employeurs des medias traditionnels sont frappés de panique en ce début de siècle car la généralisation d’Internet perturbe leur modèle économique.
Comment peuvent-ils continuer à vendre au milieu de cette débauche d’information
qui les prend très souvent de vitesse.
Nous sommes confronté à un paradoxe, nous n’avons jamais eu autant de liberté
d’expression, nous n’avons jamais eu autant accès à l’information et pourtant il nous
semble que cette pluralité de l’information se fait au détriment d’une information
journalistique fiable.
Ainsi depuis les années 90 le journalisme professionnel se sent en compétition avec un nouvel acteur le «journaliste citoyen».
Ce «journaliste citoyen» est incontrôlable, il est partout, il est monsieur tout le
monde, il a en permanence à sa disposition des outils de communication incroyablement rapides et puissants comme les blogs, les réseaux sociaux et autres sites
d’échange d’information (Twitter, Youtube). Plus grave, il n’est soumis à aucune
règle si ce n’est la liberté d’expression si chère à la démocratie.
La force du journaliste professionnel consiste à ne pas faire d’amalgame
entre liberté de la presse et liberté d’expression. En démocratie le journaliste doit
être attaché à une notion d’éthique, il doit respecter une charte de déontologie et
c’est seulement à ce prix que son media aura une valeur ajoutée qu’il sera respecté,
lu, regardé ou écouté.
www.humanrights-jwg.org
197
Cette notion d’éthique des journalistes professionnels sera de mon point de
vue, une des idées maîtresses de cette décennie.
L’exemple français nous semble intéressant pour comprendre cette notion car
c’est en France qu’est né en 1918 ce concept de «journalisme éthique».
La presse française, née 1631, a misé sur l’éthique dès le XIX siècle pour adapter
aux galaxies Gutenberg, Marconi puis Internet.
Le but de cette éthique consiste à protéger professionnellement ceux qu’on
appelle journalistes depuis 1870, en écartant de l’industrie de la presse les aventuriers de l’écriture, les amateurs et autres escrocs de l’information
La Galaxie Gutenberg, celle de la presse écrite, a connu une massification exceptionnelle au XIX siècle, en profitant de l’industrialisation de l’imprimerie, du
chemin de fer, de l’alphabétisation généralisée, puis de la publicité.
C’est elle qui a créé la profession de journaliste l’éloignant de l’idéal de l’homme de lettres et des professions libérales qui primait jusqu’alors.
Ces journalistes ont la particularité d’être tous salariés et d’être progressivement
doté d’un loi sur la liberté de la presse (1881), d’une charte de déontologie (1914),
d’une première école de journaliste (1924), d’un statut (1935), d’une carte de journaliste (1936) et enfin d’une convention collective (1937).
Après le choc de la grande guerre, des journalistes décident de créer le Syndicat
National des Journalistes (SNJ) pour se protéger des «amateurs», qui font pression
sur les salaires, qu’ils soient contributeurs politiques, littéraires, scientifiques ou
autres, alors même que la Galaxie Marconi, celle du son et de l’image, pointe son
nez.
Le SNJ adopte le principe que les journalistes ne seront bien défendus que
s’ils sont irréprochables et rédige en juillet 1918 la «Charte des devoirs professionnels des journalistes français», cette clé de voûte du journalisme éthique français
mais également international est très rigoureuse et exigeante.
Le journaliste ne peut pas faire ce qu’il veut car il a des devoirs que je vais
résumer:
Le journaliste doit notamment prendre la responsabilité de tous ses écrits, même
anonymes et respecter scrupuleusement la vérité des faits.
Le journaliste doit s’interdire les moyens déloyaux dont l’identité fictive pour
obtenir une information et ne pas abuser de la confiance d’un individu à cette fin.
Le journaliste doit s’interdire le mensonge ou la désinformation et toute forme
de corruption.
Le journaliste doit respecter ses collègues et leur travail et les citer s’il s’en
inspire.
Le journaliste est tenu de garder le secret professionnel mais il a le souci de la
justice sans confondre son rôle avec celui d’un policier.
Cette charte a été améliorée et renforcée en 1938 au niveau national puis adap-
198
www.humanrights-jwg.org
tée et actualisée au niveau international car dans la seconde moitié du XX siècle,
du national à l’international il n’y a qu’un pas qui sera franchi en 1954 au Congrès
mondial de la Fédération International de Journaliste.
En 1971 à Munich, un texte fondateur est signé par la majorité des syndicats
de journalistes européens ainsi que par la Fédération Internationale des journalistes
(FIJ) et son pendant soviétique, l’Organisation Internationale des Journaliste (OIJ).
Cette charte fait toujours référence puisque adoptée par le nouveau Syndicat français de la presse indépendante d’information en ligne qui a été créé en 2009.
Cette charte de Munich comporte 10 devoirs mais également 5 droits
Je ne vais insister que sur les trois articles de la charte de Munich qui sont contestés aujourd’hui par certains journalistes d’investigation et par une certaine presse à
scandale ou à spectacle.
Article 4 : Ne pas user de méthodes déloyales pour obtenir des informations, des
photographies et des documents
Articles 5 : S’obliger à respecter la vie privée des personnes
Articles 6 : Rectifier toute information publiée qui se révèle inexacte.
Tout semble parfait et pourtant, en ce début du XXI siècle les journalistes
se sentent attaqués, déstabilisés et menacés économiquement dans une Galaxie
Internet de plus en plus mouvante et débridée.
L’éthique du journalisme bâtie sur les principes de la charte de 1918 est-elle
suffisante aujourd’hui ? Doit on lui adjoindre un organisme de contrôle ?
Comment le journaliste professionnel doit-il se démarquer du journaliste citoyen pour sauver sa profession, son niveau de rémunération et son statut ?
La Fédération Internationale des Journalistes (FIJ) ou International Federation of
Journalists (IFJ) basé à Bruxelles pense que le statut de journaliste professionnel est
réellement menacé aussi a t-elle lancé, il y 4 mois, une campagne sur l’éthique du
journaliste et même créé un site web dédié à cette problématique.
A Strasbourg, le 15 octobre 2009, son Secrétaire Général Aidan White a déclaré
au Conseil de l’Europe et à l’occasion du congrès du SNJ :
«Croyez moi, le journalisme a un grand avenir. Mais il ne se réalisera que si
nous construisons un paysage de l’information qui met l’éthique de la profession au coeur de notre démocratie».
Belles paroles mais, sans organisme de contrôle, les chartes de déontologie nationales et internationales, telles qu’elles existent, paraissent insuffisantes.
Le journaliste se cache derrière une éthique et un code de déontologie pour protéger ses sources et défendre son honneur, son média et sa corporation mais comme
le souligne Sabrina Lavric, docteur en droit de l’université de Nancy, «si par déontologie, on désigne la norme dont l’irrespect produit une sanction par les «pairs», on
doit, en matière de journalisme, conclure à son absence…».
Ainsi, aucun pays ne dispose d’un Ordre des journalistes doté d’un pouvoir judiwww.humanrights-jwg.org
199
ciaire comme il existe un ordre des médecins ou des avocats. Il est vrai que les journalistes sont des salariés et non des indépendants et qu’aucun diplôme n’est exigé
pour exercer. Ainsi en 2009, en France, sur 2004 premières demandes de cartes,
seules 295 provenaient de diplômés d’écoles reconnues par la profession.
L’ONU à travers l’UNESCO s’est intéressé au problème de l’éthique des journalistes sans trouver de compromis, en 1993, le Conseil de l’Europe a adopté la résolution 1003, relative à l’éthique du journalisme, mais cette résolution qui préconise
la mise en place d’une commission d’autocontrôle, ad’hoc et indépendante n’a pas
été suivie d’effet.
Vous avez constaté que ce sont les journalistes eux même qui ont décidé de
se doter d’une charte de déontologie mais qu’ils se sont toujours gardés, par soucis d’indépendance, de se doter d’un organisme de contrôle. Sans «juridiction des
pairs», la déontologie reste une forme de morale, n’engageant que la conscience
individuelle et collective.
C’est là tout le paradoxe. Inscrire une charte dans le droit paraît impossible pour
éviter le risque de dérives. Sans compter que légiférer c’est s’autocensurer, ce qui va
à l’encontre de la liberté d’expression et de la charte de déontologie.
Les syndicats de journaliste partent du constat que le journaliste professionnel ne doit pas faire d’amalgame entre liberté de la presse et liberté d’expression.
La liberté d’expression est essentielle pour la démocratie, c’est un droit du citoyen. Les individus comme le « journaliste citoyen » ont le droit de dire ce qu’ils
veulent, quand ils veulent et comme ils veulent, ils s’expriment librement mais doivent éventuellement répondre individuellement de leurs actes, écrit et parole car la
liberté des uns s’arrête où commence celle des autres. Ainsi le journaliste professionnel qui écrit dans un blog n’est plus qu’un citoyen.
C’est ce que le sociologue irlandais appelait un discours «engageant le soi»
La liberté de la presse est d’une autre nature car le journaliste engage les autres
ainsi que son media. Il est en quelque sorte garant de la démocratie. Il doit, en faisant
son métier, respecter une éthique et un code de déontologie.
Le journaliste est un littéraire qui doit avoir conscience des conséquences de ses
paroles, articles et reportages audiovisuels. Il doit informer, livrer des faits, les expliquer et éventuellement les analyser mais toujours éviter de tomber dans les pièges
de la facilité et des idées reçues, de la célébrité et du sensationnel, du plagiat, du
politiquement correct ou d’une idéologie, au risque de perdre son âme et détruire à
terme la crédibilité de sa profession et de son media.
Il doit notamment différencier distinctement la vérité du commentaire.
Si la piste judiciaire semble écartée, il reste d’autres pistes de réflexion.
Première piste de réflexion : Que les droits et devoirs du journaliste soient partout intégrés à la convention collective.
200
www.humanrights-jwg.org
C’est là tout le paradoxe car en définitif, c’est l’employeur, à travers le comité de
rédaction, qui aura le dernier mot car inscrire une charte dans le droit paraît impossible pour éviter les risques de dérives.
Seconde piste de réflexion: Faire jouer un rôle aux gouvernements. Après tout le
journalisme éthique est un des piliers de la démocratie.
Une action de lobbying est amorcée dans ce sens auprès de l’UE à travers, notamment, le « nouvel Intergroupe de media » au sein du Parlement européen.
Troisième piste de réflexion: De nouvelles institutions ou un recours à des fonds
publics pour soutenir le journalisme d’investigation et autres reportages que les employeurs des medias traditionnels ne peuvent ou ne veulent plus financer.
Si c’est le cas se sera une révolution intellectuelle.
Quatrième piste de réflexion : Elle concerne les journalistes de guerre qui pourraient être dotés d’un statut proche de celui des ONG humanitaires.
L’ONU est saisie du problème mais il est encore trop tôt pour se prononcer.
Enfin un débat doit être impérativement amorcé avec la société civile pour redorer l’image des medias et des journalistes trop souvent critiqués pour leur arrogance
et leur corporatisme, parallèlement à un gros effort de formation auprès des jeunes.
Devront-ils se doter d’un label ?
Nous allons suivre avec intérêt le prochain Congrès Mondial de la FIJ à Cadix,
en mai 2010, qui explorera toutes les pistes mais dont l’idée directrice restera la
valorisation journalisme éthique.
Comme la profession de journaliste professionnel se sent menacée, elle devra s’adapter pour survivre en valorisant d’une façon ou d’une autre la notion
«de journalisme éthique».
Sans cela, dans la galaxie Internet, sous un flux d’information incontrôlable, il
n’y aura plus de l’incertitude, de l’ignorance et des craintes.
www.humanrights-jwg.org
201
RÉSOLUTION DE LA CONFÉRENCE INTERNATIONALE
«LES MÉDIAS DANS LA SOCIÉTÉ DÉMOCRATIQUE :
EXPÉRIENCES INTERNATIONALE ET NATIONALE»
Les Experts de la conférence internationale de Bakou, tenue ce 12 mars 2010,
ont arrêté ce qui suit:
Considérant que la liberté d’expression constitue l’un des fondements essentiels
de toute société démocratique, l’une des conditions primordiales de son progrès et
de l’épanouissement de chacun;
Considérant que la liberté d’expression s’applique non seulement aux informations ou idées recueillies avec faveur ou considérées comme inoffensives ou indifférentes, mais aussi à celles qui heurtent, choquent ou inquiètent l’Etat ou une fraction
quelconque de la population car ainsi le veulent le pluralisme, la tolérance et l’esprit
d’ouverture sans lesquels il n’est pas de société démocratique;
Considérant également que l’exercice de cette liberté connaît des limites;
Considérant que la notion de «médias» se rapporte à ceux responsables de la
création de périodiques d’informations, par tous moyens techniques de diffusion,
destinés à être reçues par une partie significative du public et qui peut avoir un
impact sur ce dernier; sont ainsi concernés tant la presse écrite (périodiques et journaux), que les médias diffusés à travers les réseaux électroniques, de même que la
radiodiffusion (radio, télévision et autres services audiovisuels), les services d’actualités en ligne, les services de télévision à la demande, etc.;
Considérant que la République d’Azerbaïdjan est membre du Conseil de l’Europe et, qu’à ce titre, elle s’est engagée dans un processus de démocratisation de ses
Institutions et d’instauration des valeurs de l’Etat de droit en respect, notamment, de
la jurisprudence de la Cour européenne des droits de l’homme;
Considérant que la question de la liberté d’expression dans les médias en Azerbaïdjan ne donne pas actuellement satisfaction et requiert priorité et vigilance;
Considérant l’intérêt réel pour la question au plus haut rang de l’Etat et les nombreux aménagements déjà accomplis;
Considérant que les situations examinées lors de la Conférence menèrent à des
réflexions précises sur les solutions dégagées par l’évolution historique dans les
pays d’Europe occidentale, outre une approche de la situation actuelle en Russie ;
Considérant que les «modèles démocratiques» sont difficilement importables
confrontés aux réalités héritées (historiques et socioéconomiques);
Considérant que la stabilité du pays est fondamentale pour une approche faisable
de l’implémentation des standards démocratiques;
Considérant l’occupation illégale d’une partie du territoire de la République
d’Azerbaïdjan, occupation condamnée unanimement par les Institutions internationales;
202
www.humanrights-jwg.org
Considérant les enjeux stratégiques considérables que constituent les réserves de
pétrole de la mer Caspienne et l’emplacement géographique du pays;
Considérant que les efforts consentis dans la démocratisation de la société azérie
par la République d’Azerbaïdjan sont réels et que la volonté politique de poursuivre
dans cette voie est manifeste malgré les pressions exercées sur le pays;
Exprime les recommandations suivantes:
1.La réforme des textes légaux doit être poursuivie afin de permettre la consolidation de l’«exercice indépendant» de la profession de journaliste dans le respect
des standards professionnels développés par la jurisprudence de la Cour européenne
des droits de l’homme;
2. Cet exercice de la profession doit être réalisé dans un cadre déontologique
strict dont le respect, à terme, sera laissé à l’appréciation d’un ou de plusieurs organes indépendants et représentatifs de la profession, de même que les règles organisationnelles de la profession;
3. Cette réforme en profondeur de la profession de journaliste, répondant aux
attentes légitimes de l’Etat de droit, doit être menée en harmonie avec un aménagement de l’ensemble de la législation;
4.Dans le domaine des Mass-média, la mise en oeuvre d’une partie spécifique
des réformes, ayant en vue de sauvegarder la stabilité et d’assurer la sécurité dans le
pays, exige fixer un moratoire pour leur mise en oeuvre.
Bakou, le 12 mars 2010
www.humanrights-jwg.org
203

Economie des médias et connaissance des acteurs

Discours Eleveurs de bovins - jeudi 6 novembre 2014

Invitation à participer au réseau de lecture Okuma Grubuna Katılım

Fransızca-Çince

Computer Networks Quiz1 Results

Cümle Kalıpları: Kişisel | E-Posta (Fransızca-Fransızca)

Liste des participants de la conférence internationale de la

KISA YILLAR Uzun günler ve kısa yıllar alan çocuk yetiştirmeye

TC Sağlık Bakanlığı Türkiye Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü

GAZETEM - Quomodo

(YDS) (Sonbahar Dönemi) FRANSIZCA 7 EYLÜL 2014