Document1 20-01-2006 11:14 Pagina 1 MONITOR Jaargang 35 • nr. 1 • jan/feb/mrt 2006 Hanane el Hachioui Lejla Alic` Lindsay Silva Thanyalak Tha-In d a r u M h s i w r a D a w r a S Van Ta MozaГЇekprijs allochtone onderzoekers Focus: Winnaars Mozaiekprijs TOEKOMSTIGE TOPPERS MON01 PAG 02/03 17-01-2006 15:40 Pagina 2 FOCUS: MOZAГЏEKPRIJS Beeld: Levien Willemse IMMUNOLAND De uit Spijkenisse afkomstige Van Ta (foto rechts) is een van de winnaars van de MozaГЇekprijs 2005, bedoeld voor allochtoon wetenschappelijk talent. Van Ta vertelt over haar bekroonde onderzoeksvoorstel naar leukemie op pagina 22. Aan haar begeleider dr. Rudi Hendriks de vraag: wat moet iemand in huis hebben om fundamenteel onderzoek te verrichten? Dr. Hendriks: “Voor fundamenteel onderzoek is heel veel enthousiasme nodig. En ook flink wat doorzettingsvermogen. Dit soort onderzoek loopt jaren en vergt veel geduld. Alleen al het ontwikkelen van een muismodel, dus specifieke muizen die je voor proeven nodig hebt, kan wel soms drie jaar duren. Tijdens de experimenten in het laboratorium zijn er vaak tegenslagen en teleurstellingen. Daarmee leren omgaan, dat is bijna karaktervorming. De wetenschap is soms een eenzame exercitie. Bij experimenten is het moeilijk de juiste conclusies te trekken uit de verkregen resultaten. Soms krijg je een totaal andere uitkomst dan verwacht. Dan moet je creatief zijn, naar verklaringen zoeken, hard nadenken, overleggen met collega’s. En soms loop je vast en besluit je: stoppen met deze experimenten en een heel andere kant uitgaan.” Dr. Hendriks is zelf ook heel wat obstakels tegengekomen bij zijn onderzoek naar het immuunsysteem en afweerstoornissen. Maar hij blijft fundamenteel onderzoek prachtig vinden, ook al doet hij dit werk al meer dan twintig jaar: “Fundamenteel onderzoek is een creatief proces, prachtig om mee te maken! Het gaat om het ontrafelen van complete mechanismen. De uitdagingen zijn enorm: bijvoorbeeld grip krijgen op de afzonderlijke gebeurtenissen in een cel die uiteindelijk leiden tot leukemie. Je moet de diverse stappen in kaart brengen, een compleet overzicht proberen te krijgen.” Hij vervolgt: “Als je veel basale dingen weet van een ziekte, kun je op de lange termijn beter ingrijpen en een hele nieuwe behandeling bedenken.” “Ook een belangrijk pluspunt is dat je als fundamenteel onderzoeker inhoudelijk veel vrijheid hebt. Je kiest binnen je vakgebied wat je het meest interessant vindt. Financieel is er minder vrijheid, dat wel.” Dr. Hendriks stapte begin jaren tachtig als medisch bioloog in de wetenschap. In die tijd openbaarden zich in Nederland de eerste gevallen van de volstrekt onbekende ziekte: aids. Dit is een verworven (dus via besmetting opgelopen) afweerstoornis. Zo belandde hij tijdens zijn promotieonderzoek in вЂ�immunoland’, bij aangeboren afweerstoornissen zoals XLA. De ontwikkelingen gaan snel, zegt hij: “Bij erfelijke aandoeningen zoals XLA kunnen we dankzij een genetische test nu met 100% zekerheid zeggen waar ze in een familie zitten en deze mensen begeleiding aanbieden. Dat was in 1991, het jaar waarin ik promoveerde, onmogelijk. в– 2 jan/feb/mrt 2006 MONITOR MON01 PAG 02/03 18-01-2006 14:47 Pagina 3 INHOUD MOZAГЏEKPRIJS Handwerkverbod Ruim honderd jaar geleden speelde er een вЂ�vrouwenkwestie’ in Rotterdam. In 1899 lagen vrouwelijke patiГ«nten вЂ�in hun krib’ (het staat er echt) вЂ�enig handwerk te verrichten’. Geneesheer-directeur Rienderhoff verbood dit, вЂ�nadat hij eens op een zaal komende eene vrouw in het laatste tijdperk van tering aan een baljapon zag naaien’. Zijn opvolger, geneesheer-directeur Hesselink, sloot zich bij het verbod aan. Hij wilde niet dat de zieke vrouwen voor anderen gingen handwerken om een duit bij te verdienen, met als risico overmatige inspanning. Bovendien bestond het gevaar dat ook de waaksters de patiГ«nten voor dwangarbeid zouden misbruiken. Eerder had de ziekenhuisleiding al geconstateerd dat sommige waaksters het eten van de patiГ«nt zelf opaten of aan de hoogste bieder op de ziekenzaal verkochten. Het handwerkverbod leek geen betutteling, maar eerder bescherming van vrouwelijke patiГ«nten. Jaargang 35 • nr. 1 • jan/feb/mrt 2006 Pag. 4: Stethoscoop Zin en onzin uit de zorg Pag. 5: Dunne darm in beeld Introductie vernuftige endoscoop Pag. 6: Einsteinmuizen Laboratoriummuis blijkt extra slim Pag. 9: Onaanvaardbaar ongelijk Nieuw dure medicijnen tegen kanker Pag. 12: Sandra & Hodgkin Terugblik twaalf jaar na diagnose вЂ�PГЃK DIE ERVARINGEN’ SANDRA UITBEIJERSE (39) BLIKT NA TWAALF JAAR TERUG OP ZIEKTE VAN HODGKIN (pag. 12) Pag. 14: Beter bejegenen Onderwijs over communicatie en attitude ---FOCUS: TOEKOMSTIGE TOPPERS--- Rond die tijd speelde de emancipatie van de verpleegsters en wachtzusters. De progressieve heelmeester Guldenarm moest hemel en aarde bewegen om te bewerkstelligen dat de Rotterdamse zusters na afloop van hun diensturen het ziekenhuisterrein mochten verlaten. Hij achtte meer vrijheid вЂ�een zeer principiГ«le kwestie’. En voerde aan dat de verpleegsters zich вЂ�in het maatschappelijk leven’ moesten kunnen bewegen om вЂ�telkens weer nieuwe indrukken op te doen’ en вЂ�voeling te blijven houden met het sociale leven’. Guldenarm won: de zusters mochten naar buiten. Een grote klapper deed zich voor in 1892: een vrouw, de Groningse вЂ�mejuffrouw’ Alide Grutterink, werd benoemd tot hoofd Apotheek van het Coolsingelziekenhuis. De heren in de sollicitatiecommissie lieten ruimhartig weten вЂ�geen principieel bezwaar te hebben tegen het laten waarnemen dezer betrekking door eene dame’. Overigens had er geen man gesolliciteerd. Alide kreeg een jaarsalaris van FL800,- , FL100,- minder dan waar ze recht op had. En een proeftijd van een jaar, omdat nog moest blijken вЂ�of zij genoeg authoriteit over het personeel der apotheek zal hebben om de zaak goed te doen marcheeren.’ Pag. 15: Nul mannen Uitsluitend vrouwen wonnen MozaГЇekprijs Pag. 16: Cellenjacht Dagje op pad met Thanyalak Tha-In Pag. 18: Cocktail zonder bijwerkingen Thanyalak onderzoekt orgaanafstoting Pag. 19: Taalherstel na een beroerte Hanane onderzoekt afasie na een beroerte Pag. 20: Tumorvaten haarfijn in beeld Lejla onderzoekt bloedvaten tumoren Pag. 21: Gezondheidsverschil rijk-arm Lindsay onderzoekt ontstaan verschillen Pag. 22: Speuren naar bron leukemie Van onderzoekt schaduwzijde B-cellen Pag. 23: Linke filevorming in de lever Sarwa onderzoekt stolsels in levervaten De Groningse Grutterrink bleek een uitstekende keuze: zij zou meer dan dertig jaar voor het Coolsingelziekenhuis werken en met haar deskundigheid grote bewondering afdwingen bij de mannelijke medici. Overigens kwam de eerste apothekeres van Nederland, Charlotte Jacobs, ГіГіk uit Groningen, net als de eerste vrouwelijke arts, haar zus Aletta Jacobs. ------------------------------------------------- Toen bleek dat in deze Monitor zes jonge bekroonde onderzoekers centraal staan, vroegen een paar mensen: “Allemaal vrouwen, is dat toeval?” Mannen hebben wel meegedongen naar de MozaГЇekprijs, maar bij Erasmus MC gingen uitsluitend vrouwelijke wetenschappers met de prijzen aan de haal. Op het nippertje hoorde ik dat toch ooit een man in de prijzen was gevallen, al wordt zijn naam nergens vermeld door prijzenverstrekker NWO: Arfan Ikram. Allemaal vrouwen, toeval? Oordeel zelf, vanaf pagina 15. Pag. 29: Laatste strohalm bij pijn Ruggenmergsstimulatie als pijndemper Pag. 24: Met Shell onder zeil Narcose weer wat veiliger gemaakt Pag. 26: Prof op de pijnbank Prof. Jan Lindemans, Klinische Chemie Pag. 30: Rubriek вЂ�Reageerbuis’ Anneke Korving, het gezicht van ERGO Pag. 31: Agenda Erasmus MC Promoties, congressen, symposia Joop van de Leemput [email protected] Bron: boek Het Coolsingelziekenhuis, M. J. van Lieburg De volgende Monitor verschijnt begin april 2006 MONITOR jan/feb/mrt 2006 3 MON01 PAG 04 17-01-2006 13:39 Pagina 2 STETHOSCOOP RUIS EN WIJSHEID Wijsheid en ruis uit de gezondheidszorg, academische ziekenhuizen en medische faculteiten. в– HARTKLEP VIA SLANGETJE “Ik eet weer als een dijker.” Commentaar van mevr. E. de HayDen Hollander (76 jaar) uit Krimpen aan den IJssel, die in het Thoraxcentrum van Erasmus MC afgelopen december een hoogst experimentele hartingreep onderging. Zij kreeg via de lies een nieuwe hartklep. Die werd al duwend naar de juiste plaats geschoven. De gebruikelijke operatie, waarbij de borstkas opengaat, was voor haar te riskant. Ondanks het hoge risico van de experimentele ingreep was ze vol vertrouwen: вЂ�We gГЎГЎn ervoor.” Uit: AD, 22-12-2005 в– PRIKKELS: PIJN & PRET “Geluk is misschien wel de afwezigheid van angst.” Neurowetenschapper en pijnonderzoeker dr. Joan Holstege van Erasmus MC citeert een uitspraak van z’n broer prof. Gert Holstege, die werkt bij UMC Groningen. Deze verwierf bekendheid met een onderzoek naar orgasmen. Daarbij moest de ene partner de andere, die in een MRI ligt, handmatig tot een hoogtepunt brengen. Van het orgasme werden opnamen gemaakt. Uit de scan bleek dat tijdens het seksuele hoogtepunt de hersendelen die over angstgevoelens gaan enkele seconden niet actief zijn. Uit: Scanner, Erasmus MC, 6-10-’05 в– PERSOONLIJKE POLIS “Het vrouwtje heeft een zenuwstelsel van 302 hersencellen. Het mannetje heeft er 58 meer. Die zitten bijna allemaal in zijn voortplantingsorgaan. Dit bevestigt alle vooroordelen die bij vrouwen over de man bestaan.” “Mijn 86-jarige dierbare schoonmoeder die al vijf jaar, liefdevol verzorgd, in het geriatrisch verpleeghuis verblijft, kreeg de вЂ�op haar persoonlijke situatie toegespitste’ nieuwe ziektekostenpolis (…) toegestuurd. De polis belooft vergoeding voor anticonceptie, sterilisatie, spoedeisende zorg op vakantie (…), in vitro fertilisatie, nazorg voor moeder en pasgeborene, kuuroord en tot slot stottertherapie.” Moleculair-bioloog en columnist Ronald Plasterk vertelt gepassioneerd over het platwormpje Caenorhabditis elegans, een veelgebruikt, één millimeter lang proefdiertje in de wetenschap. Uit: Trouw, 24-12-2005 Lezer J. de Vreeze bericht ontsteld over het вЂ�persoonlijke’ aanbod van een ziektekostenverzekeraar aan haar schoonmoeder: “Niet te geloven. Voor ieder van de verzekerde gebieden is een wonder nodig.” Uit: NRC Handelsblad, 21-11-2005 в– WAAR ZIT JE VERSTAND? в– LANG ZULLEN WE LEVEN “Over het algemeen gezien is het verouderingsprobleem eigenlijk helemaal geen probleem. Het is puur een pessimistische zienswijze op een enorme zege van de beschaving.” Dr. Fanny Janssen promoveerde 2-11-2005 aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op вЂ�determinanten van sterfteontwikkelingen onder ouderen.’ Ze citeert daarbij een al langer bestaande stelling. In wetenschappelijke kringen bestaat verzet tegen de trend om veroudering als een probleem te bestempelen, in plaats van als een behaald succes. в– WARE LIEFDE “Er melden zich twee mannelijke patiГ«nten bij de dagbehandeling. De mannen wijken niet van elkaars zijde. Bij elke handeling wordt de begeleidende man betrokken en blijft hij zo dicht mogelijk in de buurt. Dit betrokken gedrag valt een vrijwilliger op en zij merkt op: вЂ�Dit vind ik zo lief… dit is ware liefde.’ Dat het hier een gedetineerde betrof met een bewaker, was haar nog niet opgevallen.” Uit de rubriek вЂ�Gehoord in de wachtkamer’ van de Franskrant, van het Sint Franciscus Gasthuis te Rotterdam, nummer 9, 2005 в– PLAS LATEN LOPEN “Misschien heeft ouderdomsincontinentie voor veel wetenschappers te weinig glamour.” Prof. Gert Holstege vraagt zich af waarom zo weinig onderzoekers in Nederland dit vaak voorkomende en grote probleem bestuderen. Boven het artikel staat de kop: вЂ�Groningse prof ten strijde tegen incontinentie’. Uit: Dagblad van het Noorden, 24-12-2005 в– ALZHEIMERPILLEN “Vier medicijnen, vier maal niks.” Wetenschapsjournalist Wim KГ¶hler bespreekt in zijn rubriek вЂ�De pil van de week’ middelen tegen Alzheimer. De pillen werken amper of niet, maar bijvoorbeeld Reminyl heeft wel een verhoogde kans op sterfte bij milde geheugenproblemen. Exelon heeft zo’n klein effect, вЂ�minimaler kan nauwelijks.’ In Monitor van febr/maart 2002 liet dr. Jaap Krulder, chef de clinique Geriatrie Erasmus MC weten: “Als ik moet kiezen, heb ik liever maatschappelijke begeleiding dan de Exelon-pil.” Uit: NRC Handelsblad, 24-11-2005 в– GIGA-ZIEKENHUIZEN “De nostalgie naar kleine, huiselijke ziekenhuizen houdt geen stand tegen de eisen die dezelfde moderne burger stelt.” Prof. A. Dunning, cardioloog in ruste en nestor van de gezondheidszorg, verdedigt schaalgrootte in de gezondheidszorg. Voor een katheterisatiekamer heb je ten minste vijfhonderd verrichtingen per jaar nodig, zegt hij. Ook een CT-scanner moet voldoende worden gebruikt om de kosten eruit te krijgen. Bovendien, om kwaliteit te bieden moeten de artsen voldoende ervaring op kunnen doen. Uit: HP/De Tijd, 7-10-2005 в– MILIEU BOOSDOENER “Milieufactoren lijken slechts een rol te spelen bij enkele procenten van alle kankergevallen.” Prof. Ernst Kuipers (Maag-, Darm-, Leverziekten, tweede van links) loopt visite. Zie ook pagina rechts 4 jan/feb/mrt 2006 MONITOR De Nederlandse Kankerregistratie bestaat vijftien jaar en ontkracht in haar uitgave вЂ�Feiten en fabels over kanker’ de veelgehoorde misvatting dat kanker vooral ontstaat door milieuvervuiling. De toename van kanker in Nederland hangt samen met de vergrijzing van de bevolking. Factoren die wГЁl van grote invloed zijn, zijn onder meer voedings- en leefgewoonten. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het dagelijks eten van 200 gram groente (= vier groentelepels) en twee keer fruit (= 200 gram). Uit: IKR Berichten, nr. 3, 2005 MON01 PAG 05 17-01-2006 13:57 Pagina 3 ENDOSCOPIE Tekst: Emile Hilgers MAAG-, DARM-, LEVERZIEKTEN HГ©le dunne darm in beeld ling is daarom met inkt gemarkeerd, zodat de chirurg later goed kon zien waar hij moest ingrijpen.” Bloedtransfusies - Bij andere patiГ«nten kon een poliep of gezwel wel meteen endoscopisch worden weggenomen. “Vroeger was het voor de MDL-arts en chirurg lastig tot onmogelijk om de oorzaak van chronisch bloedverlies uit de dunne darm te lokaliseren en behandelen,” vertelt prof. Kuipers. “Het kwam geregeld voor dat patiГ«nten om die reden jarenlang bloedtransfusies nodig hadden. Dat hoeft nu niet meer.” Onderzoek met de dubbele ballonendoscoop is duurder dan traditionele endoscopie. Dit is te wijten aan het slechts eenmalig te gebruiken medische materiaal en aan de hogere aanschafprijs van de nieuwe scoop, leggen prof. Kuipers en drs. Groenen uit. “Afgezet tegen de goede resultaten is het onderzoek wel degelijk kosteneffectief. Een patiГ«nt die goed is behandeld, komt immers niet terug.” De nieuwe duw-en-trek-endoscoop Dankzij een Japanse uitvinding kunnen specialisten voortaan in de hele dunne darm ingrepen verrichten. Een vernuftige endoscoop maakt het mogelijk een kijker met instrumentarium tot in de verste bochten van het uitgestrekte maagdarmkanaal te sturen. M aag- en darmspecialist prof. Ernst Kuipers spreekt van een doorbraak: “We kunnen met een gastro-endoscopie via de mond al in de slokdarm, maag, en in het eerste stuk van de twaalfvingerige darm komen. Met een colonoscopie kunnen we via de anus naar de dikke darm en het laatste stukje van de dunne darm. Maar alles wat daar tussen zit - het grootste deel van de dunne darm - was tot nu toe endoscopisch niet te onderzoeken. We konden van dat tussenstuk wel foto’s maken, maar door de vele bochten en de gecomprimeerde ligging van de dunne darm is op basis van een foto niet altijd een goede diagnose te stellen. Bovendien kon je er zonder de chirurg niet bГj. Terwijl in de dunne darm nou net veel aandoeningen voorkomen, zoals poliepen, zwellin- gen met bloedvaten, kanker, en de ziekte van Crohn.” Hoog tijd voor een instrument dat het onbereikbare bereikbaar maakt. Twee ballonnen - De dunne darm ligt opgerold in de buik. Dankzij de nieuwe вЂ�double-balloon-вЂ�, of вЂ�push and pull-endoscopy’ kunnen de vele bochten makkelijker worden genomen met een twee meter lange scoop. Dat is te danken aan twee ballonnen. Die worden om en om opgeblazen en bereiden de weg. Zo wordt de dunne darm gestrekt en opgestroopt, waardoor de vele lastige bochten één voor één genomen kunnen worden. Op die manier kan de MDL-arts in tien tot vijftien stappen de hele darm bereiken. En eventueel ook de dikke darm onderzoeken. Erasmus MC was één van de eerste centra in Europa die de nieuwe endo- scoop van het merk Fujinon hebben uitgetest. Er zijn er nu twee in Nederland, één in Rotterdam en één bij VUmc in Amsterdam. Op de jaarvergadering van de internationale vereniging voor MDL-artsen in de Verenigde Staten hebben VUmc en Erasmus MC hun gemeenschappelijke Nederlandse resultaten toegelicht. In een groep van 125 patiГ«nten, de grootste gepresenteerde serie op het congres, werd bij vier op de vijf mensen verdacht weefsel gevonden. Bij veel patiГ«nten kon direct worden ingegrepen. Verlies van bloed - De nieuwe вЂ�super-scoop’ blijkt vooral een uitkomst voor patiГ«nten met bloedverlies uit het maagdarmkanaal, zo heeft arts-assistent drs. Marcel Groenen ervaren: “We hebben een patiГ«nte behandeld die al vijftien jaar aan bloedverlies leed. Zij had talloze endoscopische en radiologische onderzoeken ondergaan, zonder goede diagnose. Met de nieuwe endoscoop vonden we in haar dunne darm een zwelling met bloedvaten. Het leek te gevaarlijk om die endoscopisch te verwijderen, omdat bij een bloeding acute chirurgie nodig zou kunnen zijn. De zwel- Niet vervelender - De duw-en-trekendoscopie is voor patiГ«nten, die slechts in een lichte slaap worden gehouden tijdens het onderzoek, niet vervelender dan gewone endoscopie, weet drs. Groenen. “We hebben het idee dat de mensen juist minder pijn hebben doordat de uitbochting die je bij een standaardendoscopie veel hebt, minder voorkomt.” Erasmus MC kan, na overleg, doorverwezen patiГ«nten met de dubbele ballon-endoscoop onderzoeken en behandelen. Prof. Ernst Kuipers verwacht dat de nieuwe techniek op den duur voor meer Nederlandse ziekenhuizen beschikbaar komt. в– SPIJS VERTEREN Het spijsverteringskanaal is lang: mond, keelholte, slokdarm, maag, dunne darm, dikke darm, endeldarm, anus. De alvleesklier, lever en galblaas horen er ook bij. MDL-artsen kunnen goed bij het begin en einde van het kanaal komen, via de mond en anus. Maar het middendeel vormde tot nu toe een probleem. Daar bevindt zich de dunne darm. Deze 2,5 cm smalle darm ligt opgerold en heeft bij volwassenen een lengte van ruim drie meter. MONITOR jan/feb/mrt 2006 5 MON01 PAG 06/07/08 6 17-01-2006 jan/feb/mrt 2006 MONITOR 14:09 Pagina 2 17-01-2006 14:10 Pagina 3 LEERPROBLEMEN Tekst: Kees Vermeer Beeld: Helen van Vliet NEUROWETENSCHAPPEN EINSTEINMUIZEN Kinderen met neurofibromatose hebben onder meer problemen met leren. Er bestaat geen behandeling voor deze aangeboren ziekte. Maar misschien komt daar verandering in. Dankzij extra slimme muizen. e aangeboren ziekte neurofibromatose, NF1, vroeger вЂ�de ziekte van Von Recklinghausen’ genoemd, treft zo’n één op de drieduizend kinderen. In Nederland leven ongeveer vijfduizend NF1-patiГ«nten (kinderen en volwassenen). D De oorzaak van de aandoening is een defect in het NF1-gen. De helft van de patiГ«nten erft dit defect van z’n vader of moeder, bij de andere helft hebben de ouders geen kenmerken van NF1 en ontstaat het gendefect spontaan. CafГ© au lait-vlekken Kinderen met NF1 hebben een aantal lichamelijke kenmerken, waaronder vrij grote, lichtbruine vlekken op de huid (zogenoemde вЂ�cafГ© au lait-vlekken’). Vanaf de puberteit ontwikkelen zich vaak neurofibromen: goedaardige gezwellen in de huid, op de uiteinden van de zenuwbanen. Deze gezwellen kunnen behoorlijk groot worden. De kans bestaat dat ze ooit kwaadaardig worden. Naast lichamelijke kenmerken hebben veel kinderen met NF1 een leerachterstand. Uit вћ MON01 PAG 06/07/08 100% ECHT * De muis op de illustratie is een echte вЂ�Ras-muis’, dus een in het lab slim gemaakte muis * De woorden op de illustratie zijn echt geschreven door kinderen met leerproblemen * De structuren op de illustratie zijn echt medisch en komen uit de vakliteratuur onderzoek in Erasmus MC-Sophia Kinderziekenhuis is gebleken dat voor ongeveer de helft van de kinderen een gewone basisschool niet haalbaar is. “Dat is meer dan we tot nu toe dachten,” verklaart dr. Ype Elgersma van de afdeling Neurowetenschappen van Erasmus MC. “We wisten al dat leerproblemen veel voorkomen bij deze kinderen, maar de omvang hebben we onderschat. Ongeveer driekwart van deze kinderen heeft remedial teaching nodig, oftewel extra begeleiding bij het leren.” Onderzoek in CaliforniГ« Onderzoekers proberen al langere tijd te achterhalen hoe een defect NF1-gen kan leiden tot leerproblemen. Dr. Elgersma deed tot vier jaar geleden onderzoek aan de Universiteit van CaliforniГ«, waar hij muizen bestudeerde met hetzelfde defect in het NF1-gen. NF1 is een zogeheten tumor-suppressorgen: het onderdrukt het ontstaan van tumoren. Dat doet het door de aanmaak van het Ras-eiwit in de hand te houden. вЂ�Ras’ staat voor Rat Sarcoma en is een eiwit dat bij veel tumoren een rol speelt. Als NF1 defect is, zal de aanmaak van Ras toenemen. в–І Om de rol van het Ras-eiwit in de hersenen beter te kunnen bestuderen, werd een muis gemaakt die van nature meer Ras-eiwit in z’n cellen had. De gedachte was dat zo’n muis leerproblemen zou hebben en model zou kunnen staan voor verder onderzoek daarnaar. De leerproblemen zouden misschien verholpen kunnen worden door de Ras-eiwitten te verminderen, bijvoorbeeld met medicijnen. MONITOR jan/feb/mrt 2006 7 MON01 PAG 06/07/08 17-01-2006 14:10 Pagina 4 LEERPROBLEMEN NEUROWETENSCHAPPEN VERSCHILLEN BINNEN GEZIN Op het laboratorium van dr. Elgersma zal het onderzoek naar het NF1gen worden voortgezet. De ziekte heeft namelijk nog een ander verrassend aspect: kinderen met exact hetzelfde gendefect hebben niet dezelfde leerproblemen. Dr. Elgersma: “Dat zien we bij kinderen met NF1 die uit hetzelfde gezin komen. Het ene kind kan een leerprobleem hebben, terwijl het andere naar de havo gaat. Dit wijst erop dat er nog een ander proces bij betrokken is, dat kennelijk wГ©l goed loopt. En het zegt ook dat er bij NF1-kinderen niet iets fundamenteel fout is. Bij deze kinderen is één van de processen een beetje afwijkend, maar wel te corrigeren. Bij de andere processen zullen andere genen betrokken zijn. Daar zijn we nu naar op zoek.” 8 jan/feb/mrt 2006 MONITOR Dr. Elgersma maakte deze muis in de Verenigde Staten en nam hem mee naar Rotterdam, waar de muis in de wandelgangen werd omgedoopt tot вЂ�erasmuis’. Verrassing in petto Deze Ras-muis had een verrassing in petto: hij bleek juist slimmer dan andere muizen. Alle taken die de onderzoekers hem leerden, pikte hij bijna twee keer sneller op dan zijn gewone soortgenoten. “Dat was erg verrassend,” vertelt dr. Elgersma. “Het klopte niet met de gangbare theorie. Mijn Amerikaanse collega’s konden het eerst niet geloven, maar ook zij kwamen op hetzelfde resultaat.” Nader onderzoek aan de neuronen (zenuwcellen) van de muis bracht een verklaring voor deze onverwachte uitkomst. Het zenuwstelsel bestaat uit neuronen die een signaal zenden en neuronen die een signaal ontvangen. Signalen worden tussen neuronen overgedragen via een signaalstof (neurotransmitter). Die kunnen een signaal remmen of stimuleren. Er bleek een verschil tussen de NF1muizen en de Ras-muizen: bij NF1muizen bevond het verhoogde Raseiwit zich vooral in de remmende neuronen, maar bij de Ras-muizen vooral in de stimulerende neuronen. Dit was een opmerkelijke vinding, verklaart dr. Elgersma. “Want we dachten altijd dat de afgifte van neurotransmitter door de zendende cellen constant was. Nu is voor het eerst gebleken dat dit niet zo is. De afgifte van signaalstof is reguleerbaar. Er wordt meer neurotransmitter geproduceerd als je iets leert. De signaalstof wordt in de zenuwcel aangemaakt in kleine blaasjes die tegen de celwand aan komen te liggen. Met elektronenmicroscopie is te zien dat bij de extra slimme Rasmuis meer van die stimulerende blaasjes klaarliggen.” Signalen worden bij de slimme muizen dus beter doorgegeven, wat kan verklaren dat ze sneller leren. Over dit onderzoek verscheen eind 2005 een Rotterdams-Amerikaanse publicatie in The Journal of Neuroscience. Medicijn вЂ�zou geweldig zijn’ Kinderarts drs. Arja de Goede vertelt dat NF1 een heel variabel ziektebeeld kent: “Je kunt niet voorspellen hoe de ziekte bij een patiГ«ntje zal verlopen. Een kind kan alleen huidklachten hebben, maar ook gehandicapt zijn en psychomotorische stoornissen of gedragsproblemen hebben. Door de groei van grote neurofibromen kunnen misvormingen optreden. En in de hersenen kunnen tumoren ontstaan, onder meer op de oogzenuw. Verder zien we orthopedische afwijkingen en groeistoornissen. Ook hun hormoonhuishouding kan ontregeld zijn. Met bijvoorbeeld als gevolg dat een kind al jong in de puberteit komt. Naast leerproblemen treden spraakstoornissen en motorische problemen op, waardoor een kind bijvoorbeeld nooit zal leren fietsen.” Omdat NF1 nog niet is te genezen, bekijken de specialisten van het NF1-team wat zij verder voor de kinderen en ouders kunnen doen. Zo krijgt een enkel kind hormonale therapie, worden de orthopedische afwijkingen behandeld of worden de ouders in contact gebracht met andere instanties die ervaring hebben met de specifieke problemen van NF1. “Maar,” zegt drs. De Goede, “als arts loop je steeds achter de feiten aan. We kunnen de ziekteverschijnselen niet voorkomen.” De recente ontwikkelingen (zie artikel) zorgen voor opwinding in het NF1-team: “Het zou geweldig zijn als we daadwerkelijk iets zouden hebben dat de leerproblemen kan verbeteren,” verklaart de kinderarts. “De komende klinische studie gebeurt met zestig kinderen; dertig kinderen krijgen een statine. De andere dertig vormen de controlegroep; zij krijgen een placebo. Eerst kijken we of de behandeling met statine effect heeft. Daarna volgt eventueel een grotere studie.” Maar dat is nog niet het eind van het verhaal. Het idee was immers om Ras te onderdrukken en zo wellicht de leerproblemen te verminderen. Van een aantal bestaande anti-kankermiddelen (chemotherapeutica) is bekend dat ze inderdaad de werking van Ras remmen. “Die kun je niet aanbieden aan een kind met leerproblemen,” zegt dr. Elgersma. “Maar als je een NF1-muis zo’n middel geeft, worden zijn hersenen weer helemaal normaal. Dus kennelijk is het proces omkeerbaar en is de ziekte NF1 wel te genezen.” Aanmaak cholesterol De onderzoekers in de Verenigde Staten kwamen op een ander idee, wetende dat Ras een ander molecuul nodig heeft om te functioneren. Dat andere molecuul is farnecyl, een voorloper van cholesterol. Zou het mogelijk zijn om Ras te remmen door de aanmaak van cholesterol te onderdrukken? Voor dat laatste zijn al jarenlang effectieve medicijnen voorhanden, namelijk de statines, die hun nut en veiligheid hebben bewezen. Dr. Elgersma: “Het leek te mooi om waar te zijn. Maar het bleek dat bij de NF1-muis de afgifte van neurotransmitter normaal werd, dat de hoeveelheid Ras weer normaal was en dat de muis alle taken weer normaal kon leren. De NF1-muis werd met statines op alle niveaus weer een gewone muis. Dat heeft op mij grote indruk gemaakt.” Bovenstaand onderzoek is half november gepubliceerd in Current Biology en de digitale versie van Nature wijdde op 8 november 2005 een pagina aan dit belangrijke resultaat. Er gaan nu drie klinische studies van start om het effect van statines op de leerproblemen bij NF1-kinderen te onderzoeken: twee in de VS en één in Nederland. Het Sophia Kinderziekenhuis Fonds en de NF1 Vereniging Nederland financieren de Nederlandse studie. Ervaring met statines Dr. Elgersma vindt de ontwikkelingen hoopvol: “Statines zijn al twintig jaar op de markt en worden ook al gebruikt door kinderen. Ze kennen geen ernstige bijwerkingen. We willen deze medicijnen drie maanden aan kinderen geven en nagaan of de kinderen minder problemen hebben met leren. Het is voor het eerst dat er voor een leerprobleem een mogelijk geneesmiddel beschikbaar is.” в– BEHANDELTEAM In Erasmus MC-Sophia Kinderziekenhuis bestaat sinds 1985 een NF1-team. Meerdere specialisten houden om de twee weken spreekuur om kinderen uit Zuidwest-Nederland te volgen in hun gezondheid en om de ouders te adviseren. De patiГ«ntjes komen gemiddeld één keer per jaar op controle. Het Rotterdamse NF1-team heeft inmiddels ruim vierhonderd kinderen met NF1 gezien. Erasmus MC-Sophia Kinderziekenhuis heeft daarmee een van de grotere NF1-centra in Nederland in huis. MON01 PAG 09 17-01-2006 14:10 Pagina 3 MEDICATIE KANKER Tekst: Emile Hilgers VERKRIJGBAARHEID Onaanvaardbaar ongelijk PatiГ«nten met kanker krijgen in Nederlandse ziekenhuizen minder snel dure innovatieve medicijnen dan patiГ«nten die verblijven in ziekenhuizen in andere Europese landen. Prof. Carin Uyl stelt dat de financiering beter moet worden geregeld. onderhandelen met afzonderlijke verzekeraars.” Begin dit jaar wil prof. Uyl binnen Nederland onderzoeken of er verschillen zijn, en zo ja hoe groot, in het voorschrijven van dure kankergeneesmiddelen. Van Herceptin zijn al gegevens bekend, omdat de Nederlandse Borstkanker Vereniging dit heeft laten onderzoeken. “De verschillen zijn schokkend,” vindt prof. Uyl. “In Zeeland krijgt 75% van de patiГ«nten Herceptin, in Groningen en Friesland minder dan 25%. Dat wil zeggen dat in het Noorden minder patiГ«nten genezen.” adat het onderzoek naar het voorschrijven van dure kankermedicijnen prominent in het nieuws kwam, volgden kamervragen. Daarop heeft minister Hans Hoogervorst (Volksgezondheid) de regels zo aangepast dat verzekeraars tachtig procent bekostigen van een aantal dure medicijnen. N Volgens prof. Uyl is de maatregel van de minister onvoldoende: “Twintig procent moet nog steeds door de ziekenhuizen worden opgehoest. Daardoor heeft de patiГ«nt dus nog steeds niet de garantie dat hij of zij die medicijnen krijgt. Bovendien geldt die nieuwe regel alleen voor middelen die op de lijst staan. Dat laatste zou kunnen worden opgelost met een toewijzing voor één of twee jaar, zoals dat in Frankrijk gebeurt. Het nieuwe geneesmiddel kan dan op proef twee jaar op de lijst komen, op basis van een klinische studie. In die periode kunnen de effectiviteit en kosten nader worden onderzocht.” Het onderzoek van het institute for Medical Technology Assessment (iMTA) van Erasmus MC richtte zich op het gebruik binnen ziekenhuizen van de innovatieve kankergeneesmiddelen rituximab (merknaam: MabThera) en bortezomib (merknaam: Velcade). Ook ORATIE OVER VERSCHILLEN Prof. Carin Uyl-de Groot is directeur van het institute for Medical Technology Assessment (iMTA) van Erasmus MC. Aan het Amsterdamse VUmc, waar zij veel studies naar kosteneffectiviteit verrichtte, is ze voor één dag per week aangesteld als hoogleraar Health Technology Assessment. In haar oratie, op 23 april, zal ze ingaan op de ongelijkheid bij het verkrijgen van dure innovatieve geneesmiddelen tegen kanker. Prof. Uyl tekent aan dat er eerder discussie was over de vraag of je zoveel geld moet steken in dure geneesmiddelen die uiteindelijk bij de meeste patiГ«nten het leven met slechts enkele weken verlengen. “Dat was een aantal jaar geleden met een middel tegen longkanker. Dit zijn echter andere medicijnen. We hebben studies gedaan naar kosteneffectiviteit van deze geneesmiddelen, maar daar wordt te weinig naar gekeken. Dit zijn niet alleen levensverlengende middelen, mensen kunnen ermee ook genezen. Helaas blijkt de vraag of de patiГ«nt met kanker deze medicijnen wel of niet krijgt in de ziekenhuizen meer afhankelijk van de financiering.” In Erasmus MC-Daniel den Hoed ontvangt de heer Henk de Lange uit Nieuw-Beijerland het dure anti-kankermiddel rituximab (MabThera) werd het gebruik onderzocht van imatinib (merknaam: Glivec) buiten het ziekenhuis. Van deze nieuwe en dure medicijnen zijn de omzetcijfers uit 2004 vergeleken van acht landen: Nederland, BelgiГ«, Duitsland, Frankrijk, Engeland, Oostenrijk, Denemarken en Zweden. De verschillen werden geanalyseerd tegen de achtergrond van de verschillende stelsels voor gezondheidszorg. De omzetcijfers gaven aan dat rituximab en bortezomib in de andere landen meer werden voorgeschreven dan in de Nederlandse ziekenhuizen: tot vier keer zoveel. Imatinib daarentegen, het geneesmiddel waarvan de omzet- ten buiten het ziekenhuis werden vergeleken, werd in Nederland vrijwel evenveel toegepast als in de andere landen. Prof. Carin Uyl vindt bovenstaande situatie in Nederland schadelijk voor de vertrouwensrelatie tussen patiГ«nt en behandelaar: “Mensen gaan zich afvragen waarom ze een middel niet krijgen en zijn wellicht geneigd naar een andere arts te gaan. Als patiГ«nt moet je zelf uitzoeken waar je wel het medicijn kan krijgen. En dan hangt het ervan af hoe en bij wie je verzekerd bent of je het kan krijgen.” в– WEL ONAFHANKELIJK Een waterdichte verklaring voor het verschil heeft prof. Carin Uyl niet gevonden, maar volgens haar kan wel worden geconcludeerd dat het Nederlandse financieringssysteem вЂ�niet optimaal’ werkt: “Andere Europese landen hebben regelingen die het gebruik van innovatieve geneesmiddelen in ziekenhuizen bevorderen, zoals gelabelde budgetten, een apart dure-geneesmiddelenbudget in de ziekenhuizen, en vaste vergoedingen voor medicijnen zodat ziekenhuizen niet hoeven te Het onderzoek naar verschillen in het voorschrijven van dure medicijnen tegen kanker is betaald door de farmaceutische industrie, maar wel degelijk onafhankelijk uitgevoerd, bevestigt prof. Carin Uyl. “Het idee om het gebruik van innovatieve kostbare middelen tegen kanker in Europa te vergelijken, is van onszelf afkomstig. De industrie wilde deze studie wel financieren. Het onderzoek is onafhankelijk uitgevoerd.” MONITOR jan/feb/mrt 2006 9 MON01 PAG 10/11 17-01-2006 14:17 Pagina 2 Stof in het hoofd Nieuw MRI-apparaat, door dak naar binnen gehesen Een van de grootste en meest geavanceerde onderzoeken ter wereld naar vroegtijdige hersenafwijkingen vindt plaats in RotterdamOmmoord. Duizenden gezonde 45-plussers gaan daar вЂ�door de MRI-tunnel’. H et is peperduur en toch gaat Erasmus MC de komende jaren miljoenen hersenfoto’s maken van duizenden Rotterdammers die niet ziek zijn en evenmin klachten hebben. Alle gezonde 45-plussers die вЂ�door de tunnel gaan’ helpen onderzoekers grip te krijgen op de allereerste verschijnselen van dementie en herseninfarcten. 10 jan/feb/mrt 2006 MONITOR Centraal bij de MRI-scans staan de verbindingsbanen in de hersenen en de вЂ�witte en grijze stof in het hoofd.’ Drs. Arfan Ikram en drs. Meike Vernooij zijn, samen met de laboranten en het secretariaat, de вЂ�veldwerkers’ van het bevolkingsonderzoek ERGO: Erasmus Rotterdam Gezondheid Onderzoek. Arfan: “Bijzonder aan ERGO is voor mij dat we aan de ene kant doodnormale, hele aardige mensen ontvangen, gezellig met ze praten en hen helpen met de MRI-opname en aan de andere kant werken met state-of-the-artapparatuur, waarmee we uiterst gedetailleerde opnamen van de hersenen maken.” Meike: “We gebruiken de nieuwste MRI-technieken en maken meer en gedetailleerdere opnames dan in het ziekenhuis. Daarom moeten de deelnemers dertig minuten in de MRI liggen. Dat is lang. Toch haakt bijna niemand af.” Arfan: “De oudste deelnemer tot nu toe was bijna 93 jaar.” Meike: “Een enkele keer vindt een deelnemer de вЂ�tunnel’ benauwend. Bijvoorbeeld mensen die een vorm van claustrofobie hebben of een boom van een kerel, die bang is dat hij klem komt te zitten.” Arfan: “Met die honderdduizenden opnamen willen we in kaart brengen welke kleine veranderingen in de hersenen later leiden tot bijvoorbeeld de ziekte van Alzheimer. Soms vraagt een deelnemer: вЂ�Kan je zien of ik dement zal worden?’ Dan antwoord ik: вЂ�Nee, dat is juist wat we onderzoeken’.” Meike: “Of deelnemers zeggen: вЂ�Ik wil het niet weten, hoor.’ Maar dat komt weinig voor: meer dan 95% heeft aangegeven juist wel geГЇnformeerd te willen worden als er bij toeval een belangrijke afwijking wordt opgespoord. Ook willen de deelnemers graag dat gegevens aan hun huisarts worden verstrekt. Dat gebeurt dan ook.” Arfan: “Vergeleken met vroeger zijn nu uiterst scherpe opnames mogelijk, veel gedetailleerder dan voorheen. Voor het eerst is een fase aangebroken waarbij minuscule veranderingen in de hersenen, die met het blote oog onzichtbaar zijn, in kaart kunnen worden gebracht.” Meike: “In de hersenen zijn twee soorten stof: grijze stof, waarmee we het denkwerk verrichten, en witte stof, waarmee signalen worden overgebracht. Dat zijn een soort snelwegen. Niet elke verandering, laesie, in de hersenen is abnormaal. Wijzigingen in het brein hangen samen met de ouderdom. Maar de neuroloog in opleiding Niels Prins heeft, samen met collega’s, ontdekt dat ouderen met ernstige witte stofafwijkingen en infarcten sneller achteruit gaan in cognitief functioneren. Onder meer het DEMENTIE & BEROERTE Bij één op de drie vrouwen en één op de vier mannen ontstaat vroeger of later in het leven dementie. En één op de vijf mensen krijgt ooit een beroerte (herseninfarct). Door de vergrijzing van de bevolking neemt het aantal mensen met dementie of een beroerte toe. De allereerste voorbodes van deze hersenaandoeningen zijn nog onbekend. Het hier omschreven MRI-onderzoek moet deze markers in kaart brengen. MON01 PAG 10/11 17-01-2006 14:18 Pagina 3 HERSENONDERZOEK RADIOLOGIE VLIEGENDE GASFLES De krachtige magneten in MRI-apparaten trekken metaal aan. Daarom mogen metalen voorwerpen niet de MRI-ruimte in. Soms gebeurt dat per ongeluk toch. Afgelopen najaar raakte een MRIapparaat van UMC Groningen fors beschadigd nadat een stalen gasfles naar binnen was gezogen. Dit gebeurde tijdens de schoonmaak. Een persvoorlichter van UMC Groningen bevestigt bovenstaand incident. Hij voegt toe dat alle medewerkers die met de MRI te maken hebben, ook schoonmakers, uitgebreid instructies krijgen. Bovendien staan er waarschuwingen op de deur. Tijdens het ongeluk waren geen patiГ«nten aanwezig. Niemand raakte gewond. verwerken van informatie gaat deze groep slechter af. Ook blijken deze ouderen meer kans op depressie te hebben.” Arfan: “Het is vergelijkbaar met de huid. Die verandert in de loop van de tijd ook. Wie ouder wordt, krijgt rimpels.” Meike: “Wij kunnen met het oog niet die 1800 hersenfoto’s per deelnemer beoordelen. Wel bekijken we zo’n zeshonderd plaatjes om toevallige afwijkingen die voor de gezondheid van de deelnemer belangrijk zijn op te sporen. De overige analyses proberen we zoveel mogelijk volledig automatisch te laten verlopen, via de computer.” Arfan: “Er zijn al twee kleinere MRIonderzoeken binnen ERGO geweest, die veel hebben opgeleverd. Onder meer de kennis over zogenaamde вЂ�stille’ herseninfarcten is hierdoor gegroeid. Dat zijn infarcten die mensen zelf nooit hebben opgemerkt. Ze zijn klein in вЂ�Wederopbouwers’, die zeuren niet • Ondanks de hoge leeftijd van de deelnemers (tot in de negentig), de lange duur van het onderzoek (een halfuur) en de hoeveelheid lawaai (klinkt door de oordoppen heen), klaagt bijna geen enkele deelnemer die door de MRI is geweest. • Onderzoekers achten dit doorzettingsvermogen en deze onverstoorbaarheid typerend voor deze generatie: deze oudere Rotterdammers zijn betrokken en enthousiast en kunnen goed de tanden op elkaar zetten. Ze zeuren niet. • Meerdere onderzoekers hebben de ERGO-deelnemers als вЂ�ideale kandidaten’ omschreven, ook vanwege de grote mate van betrouwbaarheid. Te laat komen, dat doet deze generatie niet. • Het geavanceerde MRI-apparaat waar de deelnemers doorheen gaan, is betaald van de Vici-prijs die prof. Monique Breteler van Erasmus MC in 2003 heeft gewonnen. Deze prijs van NWO is bedoeld voor вЂ�excellente, zeer ervaren onderzoekers’, en is 1.250.000 euro groot. Prof. Monique Breteler is eind 2003 benoemd tot bijzonder hoogleraar вЂ�Epidemiologie van neurologische aandoeningen’. • Voor MRI-kenners: het gaat om een 1.5 Tesla van de Amerikaanse firma General Electric. Deze staat in een aparte ruimte waar, in verband met de sterke magnetische velden, geen metalen voorwerpen naar binnen mogen. Wie daar een paperclip vasthoudt, zal merken dat z’n hand richting apparaat worden getrokken. • Tijdens de opnames kijken laboranten door een raam mee. Tussen de deelnemer en de laboranten is een verbinding; men kan met elkaar praten. Als de deelnemer het benauwd krijgt, kan hij in een вЂ�ballon’ knijpen. De opname wordt dan stopgezet. Dit komt zelden voor. omvang en hebben zich voorgedaan in een rustig hersengebied. Zo’n infarct is zichtbaar op een MRI-scan vanwege de kleine littekens in de hersenen. Mensen met zo’n stil infarct lopen meer kans op een merkbare beroerte.” Meike: “Dit deel van ERGO heeft een lange looptijd. Stapsgewijs zullen we te weten komen welke kleine wijzigingen in het brein voorspellend zijn geweest voor een bepaalde ziekte. Dat biedt perspectieven voor preventie of vroegtijdig ingrijpen.” Arfan: “Voor ons, onderzoekers, is het bijzonder dat we met zoveel verschillende vakgebieden samenwerken. Epidemiologie vormt de ruggengraat van ERGO, maar ook de afdelingen Radiologie, Neurologie, Neurowetenschappen en Medische Informatica leveren een belangrijk aandeel.” Meike: “Op een paar andere plekken in de wereld, bijvoorbeeld in de VS en IJsland, lopen ook zulke langdurende, geavanceerde onderzoeken. Het nut daarvan is dat onderzoekers hun resultaten kunnen vergelijken en bediscussiГ«ren. Maar het MRI-onderzoek in Rotterdam is qua omvang bijzonder. Daar is een enorme logistiek voor nodig. En natuurlijk ook duizenden vrijwilligers. Dit onderzoek drijft op de bereidheid van Rotterdammers uit Ommoord om mee te doen.” в– Zie ook pag. 30: portret вЂ�mevrouw ERGO’ EXAMENGEMIDDELDE: 9,6 Meike Vernooij (26) werkt sinds juni 2005 als arts-onderzoeker op de afdeling Epidemiologie van Erasmus MC. Daarnaast is zij in opleiding tot radioloog. In 1996 ontstond er ophef rondom haar uitloting tot de opleiding Geneeskunde, bij een examengemiddelde van 9,6. De Erasmus Universiteit Rotterdam haalde haar via een omweg binnen. Bovendien veranderde deze universiteit haar toelating: men ging nieuwe studenten voortaan zelf selecteren. Arfan Ikram (25) werkt sinds september 2005 ook als arts-onderzoeker op de afdeling Epidemiologie. Hierna wil hij de specialisatie neurologie of radiologie volgen. Ook zijn examengemiddelde was uitzonderlijk hoog, 9,6. Maar dit leidde niet tot ophef omdat hij wel werd toegelaten tot de studie Geneeskunde. Aardig detail is dat zijn broer Kamran afgelopen najaar is gepromoveerd, ГіГіk aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, en ГіГіk binnen de epidemiologie. AL 900.000 HERSENPLAATJES • Van elke deelnemer die meedoet aan ERGO, een onderzoek in Rotterdam naar markers (вЂ�alarmbellen’) van hersenaandoeningen, worden 1800 foto’s gemaakt. • Zo’n vijfhonderd Rotterdammers hebben tot nu toe een hersenscan gehad. • Dit betekent dat er 500 mensen x 1800 opnames = 900.000 plaatjes zijn gemaakt. • Begin dit jaar is gestart met het opnemen (includeren) van mensen vanaf 45 jaar. In totaal zullen er de komende jaren achtduizend 45-plussers bijkomen. • Deze aanwas zal resulteren in 14,4 miljoen hersenfoto’s. • Vrijwel nergens ter wereld is zo’n giga-hoeveelheid gedetailleerd beeldmateriaal van gezonde hersenen beschikbaar om de eerste verschijnselen van een beroerte, dementie, depressie en andere hersenaandoeningen te bestuderen. MONITOR jan/feb/mrt 2006 11 MON01 PAG 12/13 17-01-2006 14:21 Pagina 2 Wat Sandra leerde van Hodgkin Sandra Uitbeijerse (39) uit Rotterdam was zevenentwintig toen ze de ziekte van Hodgkin kreeg. Twaalf jaar later blikt ze terug op de invloed daarvan: “Ik wil het maximale uit het leven halen. Het hoeft niet extravagant te zijn: een kwarkpunt bij hotel New York is al prima.” S andra Uitbeijerse: “In oktober 1993 stond ik op het punt naar AustraliГ« te gaan. Omdat ik wat vage klachten had, ging ik langs de huisarts. Ik moest bloedprikken en had een te hoge bezinking. Daarop werd ik doorgestuurd naar de internist, waar al snel bleek dat er iets mis was. Na een week kon ik mijn reis annuleren: ik had Hodgkin. Mijn behandeling bestond uit acht MOP-ABV-chemokuren en een reeks bestralingen.” ”Na een jaar was de Hodgkin weg. Maar mijn lichaam was helemaal op. Ik had geen weerstand meer en kreeg rare dingen als gordelroos en ontstoken verstandskiezen. Alles bij elkaar ben ik twee jaar met mijn ziekte bezig geweest. Gelukkig had ik een spaarpot vanwege de reis die niet doorging, geen baan en geen kinderen, dus ruimte om tot rust te komen had ik wel.” Hoe pakte je na die twee jaar de draad op? “Bij de arbeidsherkeuring kreeg ik na het invullen van enorme vragenlijsten te horen dat ik geschikt was om вЂ�bon- “Als ik iedere dag een leuk moment heb, is het goed” 12 jan/feb/mrt 2006 MONITOR saiboompjes te kweken’ of вЂ�bamivellen te vouwen’. Of ik kon parttime op een postkantoor gaan werken. Gelukkig wist ik dat er een sociale arbeidsvoorziening is, waarmee mensen die lang ziek zijn geweest terug kunnen keren in het arbeidsproces. Ik heb aangegeven dat ik daar gebruik van wilde maken. Zo kwam ik terecht bij de afdeling Communicatie van Multibedrijven Rotterdam. Ik dacht dat ik wel meteen 32 uur kon gaan werken, maar Multibedrijven zei: вЂ�Laten we beginnen met twintig uur.’ Dat bleek inderdaad meer dan genoeg: aan het eind van de dag moest ik me naar huis slГ©pen.” “Ik dacht dat het nooit meer wat met me zou worden. Maar omdat er geen druk op mij lag en ik alle ruimte kreeg om op te knappen, ging het steeds beter. Ik kon langzamerhand meer uren gaan werken. En ik mocht vrij nemen om alsnog naar AustraliГ« te gaan. Dat was een superoverwinning op mezelf. Je wereld wordt ontzettend klein als je ziek bent, een reis naar de andere kant van de wereld is dan de ultieme kick. Je moet de dingen die je wilt doen, gewoon dГіГ©n. Ga niet zitten wachten, pГЎk die ervaringen. Dat heb ik van Hodgkin geleerd.” Ben je veranderd door je ziekte? “Dat vind ik moeilijk te zeggen. Ik weet niet of ik veranderd ben door de Sandra Uitbeijerse in hotel New York MON01 PAG 12/13 17-01-2006 14:22 Pagina 3 PATIГ‹NTENERVARING Tekst: Anneke Aaldijk “Ga niet zitten afwachten, pГЎk die ervaringen” ziekte of doordat ik ouder ben geworden. Ik was zevenentwintig toen ik Hodgkin kreeg. Terwijl vrienden zich druk maakten over banen, huizen en hypotheken, was ik bezig met leven en overleven. Het is niet leuk, ziekte, maar je gaat op jonge leeftijd wel nadenken over dingen waar je anders pas later mee bezig bent. VГіГіr ik ziek werd, wilde ik het gaan вЂ�maken’. Ik wilde veel geld verdienen, een groot koophuis bezitten, een mooie auto rijden. Nu vind ik dat niet meer belangrijk. CarriГЁre maken, het boeit me echt niet. Als ik nu iedere dag een leuk moment heb gehad, is het goed.” “Mensen zeggen vaak tegen mij: вЂ�Wat heb jij het leuk’. Dat is ook zo. Ik heb een eigen communicatiebureau en werk daarnaast bij de afdeling Communicatie van de GGD in Rotterdam. In m’n werk ben ik niet bang een grote klus aan te nemen. Als je acht chemokuren hebt overleefd, ga je de dingen enorm relativeren.” “Wel heb ik de neiging te bewijzen dat ik het allemaal aankan. Als ik verkouden ben, moet het wel héél gek gaan, wil ik me ziekmelden. Ik wil laten zien dat ik niet zwak ben. En dat ik geen misbruik maak van de situatie.” Je kreeg na tien jaar last bijwerkingen, hoe heb je dat ervaren? “Ik had tien jaar gezond geleefd en tГіch kreeg ik allerlei klachten. Ik dacht: laat maar en heb voor het eerst in tien jaar een sigaartje opgestoken. Ik wilde niet meer ziek zijn. Ik had net een nieuw huis en een nieuwe functie. Als je je dan ziek moet melden, zie je sommige mensen denken: ze zal wel oververmoeid zijn, terwijl het daar niets mee te maken had. Ik heb in dat oordeel van anderen verder geen energie gestopt, omdat ik zelf weet waar ik ziek door was. Gelukkig is het nu allemaal weer rustig. Hopelijk blijft het zo.” Sta je positiever in het leven dan iemand die niet ziek is geweest? “Als je zo’n ziekte hebt meegemaakt en overleefd, denk je dat je je nooit meer druk zult maken om onbenullige of negatieve dingen. En natuurlijk, Beeld: Levien Willemse ik heb veel dagen dat ik geniet van ieder grassprietje en van elk bloemetje. Maar soms zijn er dagen waarop ik negatief ben. Eerst voelde ik me daar schuldig over, maar je kunt die gevoelens niet uitbannen. Ze horen gewoon bij het leven. Je kunt niet elke dag, zoals Youp van ’t Hek ons graag wil laten doen, leven alsof het je laatste dag is.” “Wel denk ik dat het een groot verschil maakt hoe je met ziekte omgaat. Ik weet nog dat ik op de dagbehandeling regelmatig een man tegenkwam met wie het redelijk goed ging. Hij kon als enige tussen de chemokuren door werken. Toch maakte hij zich zorgen. Dat is logisch, iedereen die ziek is, doet dat. Maar hij zat gevangen in het kijken naar percentages en in het negatieve. Gelukkig had ik dat niet. Natuurlijk waren er wel eens negatieve momenten, maar over het algemeen was ik positief gestemd. Je leest vaak dat mensen met kanker zeggen dat hun lichaam een вЂ�tijdbom’ is. Die vergelijking herken ik absoluut niet. Ik dacht: mijn lichaam is een prachtige fabriek, maar er is iets misgegaan. Jongens daarbinnen, ga aan het werk, stГіp die celgroei.” “Ik denk dat de manier waarop je in je ziekte staat belangrijk is. En ik zou willen dat mensen daarin een handreiking zouden krijgen. PatiГ«nten zouden gewoon eens lief voor zichzelf moeten zijn. En de mensen om hen heen moeten niet te veel in de ellende meegaan, maar af en toe een relativerende grap durven maken. Anders wordt het allemaal zo loodzwaar.” “Hodgkin was heel vervelend, maar eigenlijk had ik meer last van chagrijnig personeel en slechte communicatie in het ziekenhuis. вЂ�Daar komt het gif,’ zei een verpleegkundige bijvoorbeeld tegen me toen ik de eerste keer chemo kreeg. Door een dergelijke woordkeus krijg je als patiГ«nt natuurlijk niet echt vertrouwen in de behandeling. De manier waarop dingen tegen patiГ«nten gezegd worden, kan een enorm verschil maken.” “In de gezondheidszorg is een wereld te winnen door het verbeteren van kleine dingen. Het verbaast me dat ziekenhuizen daar zo weinig mee doen. Kom je na tien jaar terug, zit er nog steeds zo’n chagrijnige mevrouw achter de balie. Dan denk ik: lieverd, als jij niet met mensen wilt werken, word dan automonteur, maar ga niet achter een balie staan. Ik snap niet dat zo iemand niet op cursus wordt ZIEKTE VAN HODGKIN ZIEKTE VAN HODGKIN • is kanker van het lymfestelsel • ontstaat meestal in de lymfeklier • zo’n 350 diagnoses per jaar • oorzaak is nog onduidelijk • eerste symptomen b.v.: ... zwelling in hals, oksel, lies ... koorts, gewichtsverlies, moeheid ... transpiratie вЂ�s nachts, jeuk. • behandeling met chemotherapie • en bestraling (radiotherapie) • soms ook stamceltransplantatie • kans op genezing is groot gestuurd, dat het ziekenhuis dit soort dingen gewoon laat liggen.” “Ziekenhuizen zouden meer moeten nadenken over de bejegening van patiГ«nten. Als ik een afspraak heb en het spreekuur loopt uit, maakt het verschil of de receptionist me vertelt dat het een halfuur kan gaan duren. Dan kan ik er rekening mee houden. Terwijl ik anders nauwelijks naar het toilet durf.” “Ook zou het goed zijn als oudere artsen hun jonge collega’s betere omgangsvormen bijbrengen. Ik herinner me dat ik tijdens de chemokuren zat te wachten op een afspraak met de neuroloog. Ik kon destijds nauwelijks lopen, omdat ik veel last van mijn benen had. Toen ik aan de beurt was, riep een jonge arts mijn naam. Op het moment dat hij beweging signaleerde, keerde hij mij de rug toe. Hij liep, zonder op mij te wachten, snel terug naar z’n spreekkamer. Als mij dat nu zou overkomen, zou ik gewoon weer gaan zitten. Maar destijds strompelde ik zo snel mogelijk achter die arts aan, om hem toch vooral maar niet te laten wachten. Zo ga je toch niet met patiГ«nten om? Natuurlijk begrijp ik wel dat artsen en verpleegkundigen emotioneel afstand moeten houden. Maar is het nou zo lastig om een patiГ«nte te bejegenen alsof het de vriendin van je moeder is?” в– Zie ook volgende pagina: wat aankomend artsen in Erasmus MC leren over bejegening MEER WETEN? Bel (gratis) 0800-022 66 22, het Voorlichtingscentrum Nederlandse Kankerbestrijding, vraag om de brochure вЂ�De ziekte van Hodgkin’. Of surf naar www.kankerbestrijding.nl MONITOR jan/feb/mrt 2006 13 MON01 PAG 14 17-01-2006 14:23 Pagina 2 ATTITUDE ONDERWIJS Tekst: Anneke Aaldijk Beter bejegenen vriendelijk benaderen, wordt dat gedrag door nieuwkomers dikwijls overgenomen. Andersom werkt dat hetzelfde; ook bot gedrag neem je gemakkelijk over. Het houdt elkaar in stand, de вЂ�we-doen-het-hier-zo’ cultuur.” “Een ander aspect is gebrek aan tijd. Van co-assistenten hoor ik geregeld dat gesprekken met patiГ«nten korter en sneller moeten. Er zit tijdsdruk achter. Begrijpelijk als er veel patiГ«nten zitten te wachten, maar tijdgebrek zet een goede communicatie wel onder druk.” “Ook de verwachting van de patiГ«nt is belangrijk. Ik heb een praktijkonderzoek naar communicatie gedaan. Daaruit bleek dat veel patiГ«nten graag hun eigen arts zien als ze na de operatie terugkomen voor wondcontrole en het verwijderen van hechtingen. Maar ze werden geholpen door een artsassistent. Die vervulde z’n taak prima. Toch gaven patiГ«nten aan dat ze liever door hun eigen arts werden behandeld. Hieruit blijkt hoe ontzettend belangrijk het contact met een arts kan zijn, ГіГіk bij handelingen die net zo goed door anderen kunnen worden uitgevoerd. Ik denk dat sommige artsen het belang van het contact niet eens beseffen.” Over hun huisarts zijn veel Nederlanders wel tevreden, blijkt uit onderzoek Bijna alle klachten van patiГ«nten over de gezondheidszorg gaan over bejegening. Gedrag van artsen, verpleegkundigen en baliepersoneel wordt als onverschillig, hooghartig of lomp ervaren. Docent Attitude en Communicatie drs. Paula Bresser reageert. “J e kunt een aankomend arts wel kunstjes leren, maar als hij of zij geen oprechte interesse heeft in de patiГ«nt als mens maar hem uitsluitend ziet als een ziektegeval, dan prikt die patiГ«nt daar zo doorheen,” reageert docent drs. Paula Bresser op de vraag waarom communicatie in de praktijk blijkbaar soms zo moeilijk is. U doceert communicatie en attitude. Wat leert u studenten precies? “Wij leren studenten de hoofdklacht uitvragen. Maar ook: hoe stel je je vragen? Welke formulering gebruik je? Gebruik je begrijpelijke taal? Kijk je de patiГ«nt aan als je een vraag stelt? Hoe zit je er bij? Hoe kun je verbaal en non-verbaal laten merken dat je echt luistert? Het is belangrijk dat studenten aandacht leren hebben voor de patiГ«nt, en niet alleen voor de aandoe- 14 jan/feb/mrt 2006 MONITOR ning. Als ze oprecht belangstelling tonen voor patiГ«nten, legt dat eigenlijk al een goede basis voor het arts-patiГ«ntcontact.” “Ook komen tijdens de lessen medische situaties en ethische kwesties als euthanasie en abortus aan de orde. Studenten leren nadenken over normen en waarden en zich inleven in wat een ziekte voor een patiГ«nt kan betekenen. Het onderwijs is een combinatie van theorie, visualisatie door middel van video en film, contact met (simulatie)patiГ«nten en discussie over kwesties waarover geen duidelijke wetten of regels bestaan. Het gaat soms om facetten van communicatie die voor de meeste mensen vanzelfsprekend lijken. Een student moet bijvoorbeeld leren tijdens een consult niet alleen naar zijn computer te kijken, maar ook naar de patiГ«nt. Dat lij- ken futiliteiten, maar niet iedereen doet dit uit zichzelf.” Waarom blijft goede communicatie met patiГ«nten zo moeilijk? “Om een heleboel redenen. Allereerst spelen de persoonlijkheid en de achtergrond van de arts of verpleegkundige of andere medewerker een belangrijke rol. Ook kan de cultuur op de afdeling waar iemand werkt een groot verschil maken. Als op een afdeling artsen werken die patiГ«nten heel “Ik ben ervan overtuigd dat de lessen bijdragen aan een betere communicatie en attitude. We zijn in 1996 gestart met het onderwijs in deze vorm. Artsen die destijds met hun studie begonnen, komen nu pas in de praktijk. Artsen die al langer werkzaam zijn, hebben dit onderwijs niet gekregen. Bij hen bepalen persoonlijke factoren en ervaringen in welke mate ze communicatief vaardig zijn. Ik denk dat het nog heel wat jaren duurt voordat er een meerderheid van de nieuwe generatie artsen aan het werk is en een verandering in bejegening echt merkbaar is.” в– HOE HET BETER KAN Tips uit вЂ�Persoonlijke bejegening’, een uitgave voor medewerkers Erasmus MC: в€љ Agressie bij overbelaste telefoonlijnen: “We verontschuldigen ons voor de wachttijden. Ik wil u graag helpen, wat kan ik voor u doen?” в€љ Kondig aan dat je een teleurstellend bericht hebt, b.v. dat het spreekuur uitloopt. в€љ Vermijd вЂ�moeten’. Veel mensen zijn in een bepaalde context allergisch voor dit woord. “U moet nog even wachten”. Vrijwel iedereen reageert met: “Ik moet hier helemaal niets.” в€љ Laat weten dat je iets gaat doen om de patiГ«nt te helpen. “Mevrouw Van Dijk, ik ga direct kijken wat ik voor u kan doen.” в€љ Emoties verdwijnen niet door ze te negeren, noch door informatie en adviezen te geven. Emoties moeten eerst één of meerdere malen opbloeien om daarna hun lading te kunnen verliezen. в€љ Erken angst en verdriet, ga in gesprek: “Ik zie dat het u raakt.” Geef de patiГ«nt de ruimte voor het uiten van emoties: “Wilt u vertellen wat er aan de hand is?” MON01 PAG 15 17-01-2006 14:55 Pagina 3 MOZAГЏEKPRIJS Beeld pag. 15 t/m 23: Levien Willemse Nul mannen Zes jonge onderzoekers van Erasmus MC wonnen de MozaГЇekprijs 2004 of 2005. Die is door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek ingesteld om allochtoon talent te stimuleren. En wat blijkt? Er zit - althans in de Rotterdamse geneeskunde - geen enkele man tussen. Prof. Heleen Evenhuis (vakgebied: Geneeskunde voor Verstandelijke Gehandicapten): “Ik vind dit heel positief. Ik ben absoluut voor vrouwen in de geneeskunde en wetenschap. Toen ik begon, waren er nauwelijks rolmodellen. Ik hoop echt dat deze jonge ambitieuze vrouwen het gaan maken, ГіГіk als ze een vriendje krijgen en de druk van de omgeving toeneemt om moeder te worden. Mijn advies: denk tevoren goed na over hoe je een gezin en carriГЁre gaat combineren.” Over het succes van allochtone meisjes speculeert ze: “Je leest vaak in de krant dat deze meisjes meer gedisciplineerd zijn in hun studie, harder werken en hogere cijfers halen dan allochtone jongens. Die hebben misschien meer afleiding om zich heen.” Prof. Margo Trappenburg (vakgebied: PatiГ«ntenperspectief): “Erg leuk voor de betrokken winnaressen, natuurlijk. Het is mooi dat er zoveel allochtoon en vrouwelijk talent is in de wetenschap. Vroeger was het voor vrouwen moeilijk om bepaalde prijzen te winnen en op bepaalde functies terecht te komen, nu lijkt het probleem omgekeerd, althans voor de lagere functies.” “Misschien heeft de inhaalslag van vrouwen te maken met het veranderde onderwijs. Het studiehuis lijkt nadelig voor jongens uit te pakken. Ook studenten selecteren door intakegesprekken is ten nadele van jongens. Meisjes zijn op 18-jarige leeftijd minder puberaal en meer belezen. Is feminisering van de geneeskunde erg? Het wordt een probleem als talentvolle jongens kansen missen, puur omdat ze geen meisje zijn. Als het zover komt, moet je misschien positieve actie voor jongens overwegen.” Prof. Myriam Hunink (vakgebied: Radiologie en Klinische Epidemiologie) reageert met een glimlach: “Ik sluit niet uit dat juist goed opgeleide, slimme vrouwen voor Rotterdam kiezen. We hebben hier gewoon goed medisch onderzoek. Wat betreft productie, denk aan het aantal gepubliceerde onderzoeken in wetenschappelijke vakbladen, staat Erasmus MC aan de top van Nederland.” “Misschien,” voegt ze toe, “zijn allochtone vrouwen bezig met een inhaalslag. “En ongetwijfeld speelt toeval een rol.” Evenmin sluit prof. Hunink helemaal uit dat hier sprake is van een onbewuste en onbegrepen selectie, waardoor juist vrouwen er met de prijzen vandoor gaan. Prof. Inez de Beaufort (vakgebied: Medische Winnares MozaГЇekprijs Thanyalak Tha-In Ethiek): “Dames winnaressen: heel hartelijk gefeliciteerd. Wees trots op jezelf, je ouders, je leermeesters (m/v), en wie verder aan het succes heeft bijgedragen. Moge het een begin zijn van een loopbaan waarin je wetenschap en al het andere wat belangrijk is in het leven kunt combineren, zonder je kop te stoten tegen hebberige werkgevers (ze willen je wel, maar tegen hun prijs), jaloerse mannen (ze willen je wel, als je maar anders wordt), glazen plafonds (hard), en ander ongerief.” “Heren: pech, toeval, minder goed? Wat het ook is geweest, laat je niet ontmoedigen. Op naar de volgende ronde! Stel nu eens dat dan alleen mannen winnen: zouden dan de vrouwelijke hoogleraren weer gevraagd worden commentaar te geven? Hoe dan ook: ook voor jullie zou ik hartstikke blij zijn.” в– MONITOR jan/feb/mrt 2006 15 MON01 PAG 16/17 18-01-2006 14:56 Pagina 2 Op cellenjacht Op cellenjacht in Erasmus MC met Thanyalak Tha-In. Zij won de MozaГЇekprijs van NWO met haar onderzoek naar immuuncellen die zijn betrokken bij afstoting van een orgaan na een transplantatie. Deze prijs is ingesteld om allochtoon talent in de wetenschap te stimuleren. 1: Twee blauwe potjes Thanyalak verzamelt in de operatiekamer weefselmateriaal (biopten) en vloeibaar celmateriaal (perfusaten) van een patiГ«nt. Ze gaat dit gebruiken voor haar onderzoek naar immuuncellen. 2: Chirurgen aan de slag Thanyalak, in het midden, assisteert bij een operatie in de buik, door te sissen (elektrische schokjes toedienen) en bloed weg te zuigen. 3: Aan de aanrecht Hier worden materialen schoongemaakt en gedesinfecteerd waarin patiГ«ntenweefsel zal worden verzameld voor de afdeling Pathologie. In het witte emmertje komt de bij de patiГ«nt uitgenomen lever, in de blauwe potjes vloeibaar celmateriaal. 4: Wit emmertje Dit wit emmertje (вЂ�vervoercontainer’) bevat glazen buisjes bloed. Meteen na de bloedafname gaat Thanyalak in het laboratorium aan de slag. Ze haalt serum en witte bloedcellen uit het bloed voor haar wetenschappelijke experimenten. 5: Blik op reageerbuis Ondanks allerlei beeldvormende apparatuur blijft het blote oog belangrijk. Hier bestudeert Thanyalak de inhoud van een buisje bloed dat zojuist in de centrifuge (rechtsonder) is afgedraaid. 6: Aan bed Een verpleegkundige (links) neemt op de afdeling Intensive Care bij de patiГ«nt weer bloed af, terwijl Thanyalak assisteert. Beiden dragen paarse handschoenen voor bescherming tegen hepatitis B, een leverontsteking veroorzaakt door een virus. 7: Achter de microscoop Hier worden de witte bloedcellen uit het bloed geteld. Het aantal is belangrijk voor het invriezen (in ampullen) en voor latere experimenten. Uit vijf buisjes bloed kun je zo’n vijftig miljoen witte bloedcellen (lymfocyten) halen. 8: In de centrifuge Thanyalak plaats op het laboratorium de bloedbuisjes in een centrifuge, waar ze worden вЂ�afgedraaid’: door minutenlang ronddraaien wordt het serum van de cellen gescheiden. Om rondspatten van bloed te voorkomen, zijn de buisjes afgeschermd met een kapje. Voor uitleg onderzoek Thanyalak Tha-In: zie volgende pagina. 16 jan/feb/mrt 2006 MONITOR 2 MON01 PAG 16/17 18-01-2006 14:58 Pagina 3 MOZAГЏEKPRIJS Fotografie: Levien Willemse 4 5 6 1 3 7 8 MONITOR jan/feb/mrt 2006 17 MON01 PAG 18/19 17-01-2006 14:39 Pagina 2 MOZAГЏEKPRIJS Cocktail zonder bijwerkingen Gezocht: doelgericht middel tegen orgaanafstoting at onderzoek je? Wat is het belang hiervan? “Mijn onderzoek richt zich op mensen die een nieuw orgaan hebben ontvangen, bijvoorbeeld een lever, nier, long of hart. Zij moeten de rest van hun leven medicatie tegen afstoting slikken; het orgaan is immers van iemand anders en dus вЂ�vreemd’. De middelen die ze innemen, werken aspecifiek: ze leggen de hele afweer plat. Deze mensen zijn daardoor niet langer beschermd tegen infecties, bacteriГ«n en zelfs kanker. Ze ontwikkelen vaak huidkanker, hart- en vaatziekten, nierstoornissen, suikerziekte en allerlei andere aandoeningen. Ook hebben ze bijvoorbeeld last van overbeharing. Meisjes krijgen tekenen van een snor en baard. En deze mensen ondervinden schade aan hun gebit en hebben een dunne, kwetsbare huid.” “Het gaat alleen al in Nederland om tienduizenden patiГ«nten die met deze ernstige bijwerkingen zitten, al waren de oude middelen nog erger. Het idee om dit grote probleem te onderzoeken, vond men bij NWO, die de MozaГЇekprijs toekent, inderdaad ambitieus. Maar als ik een praatje in een zaal met transplantatiedeskundigen moet houden, reageren die wel eens van: вЂ�O, dus u wilt het hele roer gaan omgooien met een nieuw geneesmiddel?’ Zo’n reactie begrijp ik best: ik ben een jong broekie. En wat zij doen, is het resultaat van jarenlang onderzoek en zorgvuldig opgebouwde ervaring. Ik beweer ook niet: ik ga het transplantatieprobleem even oplossen. Ik probeer alleen mijn steentje bij te dragen.” “Wat ik precies onderzoek, is het effect van immunoglobuline op dendritische cellen. Deze cellen zorgen voor de afstoting van het ontvangen orgaan. Zij vormen een alarmsysteem tegen indringers. Immunoglobuline is een oud geneesmiddel, dat wordt gemaakt uit menselijk bloed. We willen specifiek het alarm tegen het vreemde orgaan uitschakelen. De normale, reguliere afweer moet behouden blijven.” wen als вЂ�eigen’, en niet als vreemd. En dat ze alle andere indringers wГ©l blijven signaleren.” “We weten dat mensen die een bloedtransfusie hebben ondergaan beter beschermd zijn tegen afstoting van een nieuw orgaan. De gedachte is dat hun lichaam vreemde stoffen beter heeft leren accepteren omdat ze via de bloedtransfusie al in aanraking zijn geweest met vreemde antigenen. Immunoglobuline is ook gemaakt van bloed. Mijn hypothese is dat de immunoglobuline - net als een bloedtransfusie - een beschermend effect zal hebben tegen de afstoting.” “De stand van zaken is dat ik nog ongeveer een jaar in het lab zal werken met immunoglobuline. Daarna breekt de fase van het diermodel aan: we gaan de stof testen op muizen in Oxford. Dit Engelse lab is een van de beste plekken ter wereld voor transplantatiemodellen en muizenimmunologie. Testen met dieren is wettelijk verplicht, je mag nooit zomaar een nieuw middel aan patiГ«nten geven, dat is veel te gevaarlijk.” W Waar ligt het struikelblok? “Dit onderzoek vindt plaats in het laboratorium van de afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten van Erasmus 18 jan/feb/mrt 2006 MONITOR THANYALAK THA-IN Geboren: Herkomst ouders: Vakgebied: Bekroond onderzoek: Wiang Papao, Thailand, 1979 Thailand Transplantatiegeneeskunde MozaГЇekprijs 2005 voor вЂ�IVIg: the solution for longlasting allograft acceptance.’ MC. Ik werk met cellen in petrischaaltjes. Maar wat werkt in een schaaltje, hoeft nog niet te werken in een mens. Ons immuunsysteem is veel ingewikkelder dan een bakje cellen.” “De cruciale stap in het onderzoek is dat de dendritische cellen moeten worden geremd bij de melding van de donor-antigenen. Eigenlijk willen we dat ze het ontvangen orgaan beschou- Wat maakt grote indruk op je? “Ik vind het fascinerend dat onze lichamelijke afweer al eeuwen lang prima z’n werk doet, maar we weten nog steeds niet hoe die in elkaar zit. Als onderzoeker ben je bezig met een вЂ�puzzel’. Elke bevinding roept nieuwe vragen op. Soms lukt een proef niet. Je neemt het probleem weken mee naar huis en peinst: hoe zit het nou in elkaar? Dat is frustrerend, je loopt een maand echt te balen. Maar op een gegeven moment lukt het plotseling wГ©l, met een bepaalde cel erbij of eraf.” “Werken in het lab is fascinerend, maar uiteindelijk gaat het om de patiГ«nt. Het is voor mij elke keer weer indrukwekkend om erbij te zijn in de operatiekamer. En om daarna te zien hoe de patiГ«nt dankzij de donorlever herstelt. Na de transplantatie begint hij of zij als het ware aan een tweede leven.” ■“Ontvangen orgaan moet als вЂ�eigen’ worden aanvaard” MON01 PAG 18/19 17-01-2006 14:39 Pagina 3 MOZAГЏEKPRIJS Taalherstel na een beroerte Onderzoek naar afasie op de kwaliteit van leven W at onderzoek je? Wat is het belang hiervan? “Ik wil inzicht krijgen in hoe patiГ«nten die een beroerte hebben gehad herstellen van afasie. Bij afasie kunnen mensen gewone taal niet langer gebruiken of begrijpen. Dat is te wijten aan een beschadiging van hun hersenen, vaak door een beroerte, verkeersongeluk, val, tumor of infectie. Ik concentreer me op mensen die een beroerte hebben gehad. Het gaat om een grote groep: vijfduizend Nederlanders per jaar. De meesten zijn ouderen, maar ook jongeren kunnen een beroerte met afasie oplopen.” was dat de hersenen zich eerst moesten herstellen, regenereren. Recente publicaties tonen aan dat de therapie juist zo snel mogelijk moet beginnen. Behandeling en spontaan herstel gaan goed samen. Ze versterken elkaar. Wij willen daarom zo snel mogelijk met het testen van de patiГ«nt beginnen. Maar iemand ligt wel in het ziekenhuis, is ziek, moe, geschrokken, soms depressief. De patiГ«nt moet allerlei onderzoeken ondergaan en dan komen wij er nog eens bij. Veel patiГ«nten zijn oud en niet iedereen krijgt bezoek. Als je dan niet meer kunt praten en je bent uit je vertrouwde omgeving weg, is dat heel moeilijk. Het wordt een grote uitdaging om in zo’n periode de therapie te starten.” “Het is moeilijk om je voor te stellen wat deze mensen meemaken. Sommigen kunnen helemaal geen woord meer uitbrengen, maar wel redelijk lezen en schrijven. Een man die ik sprak kon alleen вЂ�bra, bra, bra’ zeggen, maar werkte nog in de informatica. Er zijn ook mensen die geen normaal antwoord meer kunnen geven. Ik vroeg een mevrouw wat haar was overkomen, en toen volgden de woorden ’tachtig kilo’, вЂ�vakantie’, вЂ�kleinzoon’ en вЂ�twintig euro’. Ze dacht dat er samenhang in haar antwoord zat. Anderen kunnen voorwerpen als een schaar of pen niet langer benoemen. Of zeggen вЂ�olipant’ in plaats van вЂ�olifant’. Of вЂ�televisie’ terwijl ze вЂ�radio’ bedoelen.” “De meestgestelde vraag van partner en familieleden is: hoe lang duurt het voordat iemand weer goed kan spreken? Nu kunnen we dat nog niet zeggen. Maar onderdeel van het onderzoek is kennis verzamelen om dit beter te kunnen voorspellen. Uit de vakliteratuur is bekend dat je op jonge leeftijd beter herstelt. De hersenen kunnen zich dan beter aanpassen. Ook weet men dat een goed herstel in de beginperiode, ongeveer de eerste twee maanden, erop duidt dat het herstel een hoog niveau zal bereiken.” Waar ligt het struikelblok? “Als iemand met een beroerte Erasmus MC is binnengebracht, wordt er meteen een neuroloog bij geroepen. Is er sprake van afasie - bij één op de vier patiГ«nten met een beroerte - dan gaan wij ook naar het Wat maakt grote indruk op je? “Hoe jonge onderzoekers zich op de MozaГЇekprijs voorbereiden. Iedereen is zГі gedreven. Het zijn mensen uit allerlei culturen en zij willen iets betГ©kenen voor de maatschappij. Ze willen ook graag iets terugdoen voor hun groep, bijvoorbeeld Turkse deelnemers die binnen de Turkse gemeenschap onderzoek willen verrichten.” HANANE EL HACHIOUI Geboren: Herkomst ouders: Vakgebied: Bekroond onderzoek: Rotterdam, Nederland, 1982 Marokko Neurologie MozaГЇekprijs 2005 voor вЂ�The relationship between recovery of aphasia and long-term clinical outcome in patients with acute stroke.’ bed. Een linguГЇst beoordeelt of iemand taalproblemen heeft, ik ben neuropsycholoog en kijk naar de relatie tussen hersenfuncties en gedrag. Voorbeelden van hersenfuncties zijn taal, geheugen, aandacht en concentratie. Vroeger kreeg de patiГ«nt pas na drie maanden taaltherapie. Het idee “Het presenteren van je onderzoeksvoorstel voor de commissie, met daarin onder meer drie professoren, is niet makkelijk. Het was geen pretje, ik was best zenuwachtig. Je moet hen ervan overtuigen dat het je eigen werk is, niet dat van je promotor. Hun vragen zijn pittig. Voordat je voor de commissie verschijnt, hebben twee professoren van MozaГЇek commentaar gegeven op je onderzoeksvoorstel. Bij mij spraken hun opmerkingen elkaar tegen. In die periode werkte ik ook nog vijf dagen per week in Leiden. Daar verrichtte ik onderzoek naar het rookgedrag van Marokkaanse mannen. In het weekeinde werkte ik aan m’n onderzoeksvoorstel. Dat is allemaal achter de rug. De komende vijf jaar kan ik mij volledig richten op m’n onderzoek naar het herstelpatroon van afasie en de kwaliteit van leven.” ■“Vaakgestelde vraag: wanneer kan iemand weer normaal praten?” MONITOR jan/feb/mrt 2006 19 MON01 PAG 20/21 17-01-2006 14:45 Pagina 2 MOZAГЏEKPRIJS Tumorvaten haarfijn in beeld Focus op veranderingen in bloedvaten van tumor at onderzoek je? Wat is het belang hiervan? “Mijn onderzoek gaat over tumoren, maar heeft niet met medicijnen te maken. Ik concentreer op de vaatstructuur en de vorming van nieuwe bloedvaten van tumoren. Die wil ik nauwkeurig in beeld proberen te brengen. Doel daarvan is dat artsen de effecten van een behandeling van tumoren kunnen meten.” “Ik gebruik bestaande technieken om tumoren te visualiseren, zoals MRI’s. Nu wordt nog de grootte van de tumor als maat gebruikt. Maar voordat de tumor is gegroeid, hebben al allerlei processen plaatsgevonden, onder meer in de bloedvaten ervan.” W Wat maakt grote indruk op je? “Het is schokkend dat één op de drie mensen op een bepaald moment in z’n leven kanker krijgt. Het is een ernstige, bedreigende ziekte, die bekend is bij het publiek. Er bestaat dan ook veel draagvlak voor verbeteringen. Als iemand kanker heeft, willen de arts en patiГ«nt het liefst zo snel mogelijk kunnen inschatten of de behandeling aanslaat.” “Een tumor heeft, net als andere organismen, voeding nodig om te kunnen overleven, om te groeien. Die voeding wordt aangevoerd via de bloedvaten. Het proces van vorming van nieuwe bloedvaten heet angiogenese. Uit observaties in de radiologie en pathologie is bekend dat tumorbloedvaten er anders uitzien dan de bloedvaten van bijvoorbeeld een spier. Een tumor heeft meer vaten en veel slecht ontwikkelde vaten. Met een MRI kan de vaatstructuur goed in beeld worden gebracht.” “Mijn onderzoek concentreert zich op het ontwikkelen van een methode om de vaatstructuur in tumoren te meten op basis van deze MRI’s. Als deze methode goed werkt, kunnen we ook de veranderingen in de tumorvaten als gevolg van een therapie meten. En dus in een vroeg stadium het effect van een behandeling meten. Dit kan een nieuwe of al bestaande therapie tegen kanker zijn. Als artsen het effect van een behandeling sneller en beter kunnen inschatten, kunnen ze de therapie per patiГ«nt optimaliseren. En ook bij groepen patiГ«nten de effecten van verschillende behandelingen beter met elkaar vergelijken. “Nu is het nog zo dat de patiГ«nt na de behandeling bijvoorbeeld twee maanden naar huis gaat en daarna terugkomt voor controle. Maar twee maanden, dat is heel lang. Eigenlijk wil de behandelaar meteen weten of de chemotherapie, bestraling of andere vorm van behandeling aanslaat. En of er meer, minder, of iets anders moet worden gegeven.” Waar ligt het struikelblok? “Radiologen kunnen sommige veranderingen in de vaatstructuur van de tumor met het blote oog zien. Maar 20 jan/feb/mrt 2006 MONITOR “Nu kun je mijn vak, de beeldanalyse, op allerlei terreinen uitoefenen. Bijvoorbeeld in de champignonteelt, om ervoor te zorgen dat alleen grote champignons worden geplukt. Of in de fruithandel, om groene van rode appels te onderscheiden. HiervГіГіr heb ik gewerkt bij TNO, met data over mijnopruiming. Daar gebruikte ik vergelijkbare technieken als nu in het medisch onderzoek. Hier, in de faculteit, heb ik het idee dat ik goed bezig ben.” LEJLA ALIC` Geboren: Herkomst ouders: Vakgebied: Bekroond onderzoek: Zvornik, BosniГ«, 1973 BosniГ« Medische Informatica & Radiologie MozaГЇekprijs 2005 voor ’Quantification of tumor vessen morphology: a tool to monitor treatment.’ hun beoordeling is persoonsgebonden. Twee radiologen kunnen dezelfde groei of krimp van een tumor anders beoordelen. Ervaring speelt daarbij een rol. Daarnaast is het een probleem hoe ze de verandering moeten beschrijven. De krimp of groei zijn moeilijk in woorden uit te drukken.” “Sommige veranderingen in de tumor zijn bovendien onzichtbaar voor het menselijk oog. Het gaat om kleine veranderingen, die medisch gezien wel van belang zijn. Daarom wil ik een analysetechniek ontwikkelen die fijne gradaties in groei en krimp kan signaleren. En ook kan kwantificeren.” “Een techniek ontwikkelen om veranderingen in bloedvaten van de tumor vroegtijdig te detecteren en kwantificeren, dat ga ik de komende vier jaar doen. Samen met de chirurgische oncologie en de radiologie. Maar het draait uiteindelijk niet om techniek, maar om patiГ«nten. Wat ik graag wil, is dat artsen de beschikking krijgen over een beoordelingssysteem dat hen in staat stelt het effect van hun behandeling direct en nauwkeurig te volgen. Het is bekend dat oncologen hier behoefte aan hebben. In medische vakbladen zie je vaak de afsluitende regel: вЂ�Qualificationtools are needed’.” ■“Bij kanker wil je heel snel weten of de therapie aanslaat” MON01 PAG 20/21 17-01-2006 14:45 Pagina 3 MOZAГЏEKPRIJS Gezondheidsverschil rijk-arm Verschillen ontstaan mogelijk al in de baarmoeder at onderzoek je? Wat is het belang hiervan? “Ik onderzoek de sociaaleconomische verschillen in gezondheid van kinderen tot twee jaar. Die hebben te maken met bijvoorbeeld het inkomen, de opleiding en het beroep van hun ouders. Uit studies is bekend dat mannen uit de hoogste sociale klasse vijf jaar langer leven dan mannen uit de laagste klasse. Bij vrouwen is het verschil 2,5 jaar. Bovendien genieten mensen uit de hoogste klasse tot bijna tien jaar langer van een goede gezondheid. Dit verschil is erg groot. En het speelt overal, ook in ontwikkelde Europese landen. Er zijn observaties dat de verschillen eerder groter dan kleiner worden - ondanks de welvaart.” op volwassen leeftijd.” “Zo kan ik ook kijken naar de infecties die de kinderen krijgen, diarree, oorontsteking, eczeem, astma, epilepsie. En die per inkomensgroep uitsplitsen.” “Etnische verschillen zullen in dit onderzoek veel aandacht vergen. Die hangen samen met de sociaal-economische verschillen. Aan de ene kant heeft iemand van Surinaamse afkomst niet per se een lagere sociaal-economische status, aan de andere kant hangen die twee wel samen. Roken en drinken, twee heel invloedrijke factoren, zijn cultuurgebonden. Ze verschillen per etnische groep.” “Volgens de Barker-hypothese is de gezondheid van een volwassene deels het gevolg van een programmering in de baarmoeder. Als het waar is dat gezondheidsverschillen al tijdens de zwangerschap ontstaan, is dat niet ontmoedigend, nee. Stel dat we de bronnen van die verschillen kunnen achterhalen, dan kunnen we die kennis gebruiken in de voorlichting. Nu wГ©ten we het gewoon niet. En kunnen we weinig doen. Ja, roken oefent de meest negatieve invloed uit, maar er zijn veel meer factoren die invloed uitoefenen.” W “Er zijn maar weinig onderzoeken die bij het bestuderen van de verschillen focussen op de eerste levensjaren. Dat ga ik doen. En dat kan dankzij een groot onderzoek van Erasmus MCSophia Kinderziekenhuis: Generation R. Dit is een langlopende studie naar de groei, ontwikkeling en gezondheid van kinderen in de grote stad. Hieraan nemen 10.000 zwangere Rotterdamse vrouwen en jonge moeders deel. Ook veel vaders doen mee.” “Er is, dankzij Generation R, een enorme hoeveelheid gegevens (data) beschikbaar. Daarmee gaan datamanagers aan de slag. Zij maken er bruikbare overzichten van. Om analyses te kunnen maken, gebruik ik statistische pakketten met mooie menu’s. Alles komt dan netjes in rijtjes terecht.” “Mijn hypothese is dat al tijdens de zwangerschap dingen gebeuren die later, na de geboorte, leiden tot gezondheidsverschillen. Deze verschillen ontstaan dus deels al in de baarmoeder. Maar dat is een aanname die ik moet bewijzen.” Waar ligt het struikelblok? “Via Generation R komen veel gegevens beschikbaar. Denk aan informatie over rookgedrag, alcoholgebruik, gewicht, bloeddruk, diabetes, stress, vochtigheid en temperatuur in huis, voeding en medicijngebruik. Daarnaast is ook informatie beschikbaar afkomstig van echo’s, bloedprikken en lichamelijke controles. Ik moet al die gegevens in de hand houden, struc- LINDSAY SILVA Geboren: Herkomst ouders: Vakgebied: Bekroond onderzoek: Rotterdam, Nederland, 1981 KaapverdiГ« (Cabo Verde) Maatschappelijke Gezondheidszorg MozaГЇekprijs 2005 voor вЂ�Fetal origins of socioeconomic inequalities in early childhood health.’ tuur bewaren. Maar juist dankzij die veelheid aan informatie kun je meer ontdekken.” “Als alle gegevens correct zijn verwerkt, kan ik bijvoorbeeld het verschil in geboortegewicht vaststellen tussen meisjes van moeders met het laagste inkomen, moeders met een modaal inkomen en moeders met een hoog inkomen, en dan moeders die niet roken, maar wel overgewicht hebben. Geboortegewicht is een belangrijk thema. Volgens sommige onderzoeken leidt een laag geboortegewicht tot een verhoogde kans op hartaandoeningen, hoge bloeddruk en diabetes Wat maakt grote indruk op je? “Het verzinnen, bijstellen, hypothetiseren en verbeteren van het onderzoeksvoorstel duurde bijna een jaar. Je duikt de vakliteratuur in, leest wat er bekend is. Je zoekt op trefwoord in de medische database PubMed en dan rollen er hele lijsten artikelen uit. Ook de andere kandidaten doen hun best. En op een gegeven moment tref je elkaar, mensen uit allerlei culturen, steden, vakgebieden. Iedereen is vol ambitie, maar een competitiestrijd is er niet; het is spannend.” “Toen ik had gewonnen werd ik door collega’s op de gangen gefeliciteerd, ontving ik een brief van de rector magnificus en ben ik geГЇnterviewd. Ik had niet door dat de MozaГЇekprijs zo belangrijk werd gevonden.” ■“Gezondheidsverschil lijkt eerder groter dan kleiner te worden” MONITOR jan/feb/mrt 2006 21 MON01 PAG 22/23 17-01-2006 15:05 Pagina 2 MOZAГЏEKPRIJS Speuren naar bron leukemie Schaduwzijde B-cel: woekering leidt tot вЂ�bloedkanker’ at onderzoek je? Wat is het belang hiervan? “Mijn onderzoek richt zich op acute lymfatische leukemie. Dit is de meest voorkomende vorm van kanker onder kinderen. Deze ziekte openbaart zich meestal tussen het derde en vijfde levensjaar, maar ook pubers en volwassenen kunnen acute lymfatische leukemie krijgen. Bij deze vorm van leukemie gaan B-cellen of T-cellen of hun onrijpe voorlopers woekeren: ze delen zich ongecontroleerd en ongeremd.” hebben een te sterke celdelingscapaciteit en 10 tot 20% krijgt kanker voordat ze een halfjaar oud zijn. Beschikken ze ook niet over het signaleringseiwit Btk, dan ontwikkelt zelfs 50 tot 75% kanker. Er bestaan sterke aanwijzingen dat ook bij kinderen met acute lymfatische leukemie het signaleringseiwit Slp65 of Btk vaak defect is. Deze twee eiwitten lijken dus belangrijk bij het ontstaan van tumoren.” “Bij de voor kanker zo gevoelige muizen zijn we nu zover dat we - door in te grijpen in hun genen - kunnen voorkomen dat ze kanker krijgen. Maar het gaat uiteindelijk om mensen. We proberen de kennis opgedaan in die muizen te вЂ�vertalen’ naar de kinderen. Dat vergt tijd. Het duurt vaak wel twintig jaar voordat nieuwe bevindingen op de patiГ«nt kunnen worden toegepast.” W “B-cellen ontwikkelen zich in ons beenmerg. Deze witte bloedcellen vormen een onderdeel van ons afweersysteem. Hun voorlopers ondergaan in het beenmerg een groot aantal celdelingen. Uiteindelijk rijpen B-cellen tot plasmacellen, die antistoffen kunnen maken. Met deze antistoffen beschermt ons lichaam zich tegen вЂ�aanvallen’ van buiten. Maar tijdens het proces van celdeling, dat wordt afgewisseld met periodes van nietdelen en specifieke veranderingen, gaat er iets mis.” “Waarschijnlijk ontstaat leukemie door storingen in de regulatie van de celdeling. Of door onvoldoende herstel van opgelopen DNA-schade. De breuken, die van nature ontstaan, worden niet goed aan elkaar gemaakt. Mijn onderzoek stelt de signaleringseiwitten Btk en Slp65 centraal. Deze zijn van belang voor het stoppen van een fase van sterke celdeling.” Waar ligt het struikelblok? “Ons lichaam reageert met antistoffen op al het vijandige dat binnenkomt. We zien dat mensen met erfelijke afweerstoornissen, zoals XLA, heel vatbaar zijn voor allerlei infecties. Ons VDJ-recombinatie-systeem zorgt voor de verscheidenheid van de antistoffen, zodat er zoveel mogelijk antigenen (indringers) worden aangepakt. Dit systeem is heel actief net vГіГіr het moment dat er tumoren ontstaan. Als het VDJ-recombinatie-systeem goed werkt, stopt de werking ervan op een bepaald moment. De expressie van de eiwitten vermindert, ze komen als het ware op een laag pitje te staan. Gaat het niet goed, dan blijft het systeem actief. De celdeling gaat door. Dat leidt 22 jan/feb/mrt 2006 MONITOR VAN TA Geboren: Herkomst ouders: Vakgebied: Bekroond onderzoek: Spijkenisse, Nederland, 1981 Vietnam Immunologie MozaГЇekprijs 2005 voor: вЂ�The role of the V(D)J recombinase system in the development of precursor-B cell leukaemia.’ tot breuken en DNA-schade. Die kunnen op hun beurt leiden tot tumoren.” “Wat ik doe, klinkt technisch. Mijn familie weet dat ik вЂ�iets met kanker’ en вЂ�iets met muizen’ doe. Die muizen zijn knock out-muizen, er ontbreekt een gen. Ze beschikken niet over het signaleringseiwit Slp65. Deze muizen Wat maakt grote indruk op je? “Via de moleculaire geneeskunde ben ik in het lab terechtgekomen, eerst dat van Hematologie (bloedkunde), daarna van Immunologie (afweerkunde). De eerste paar maanden doe je zГіveel nieuwe indrukken op, die zijn echt vermoeiend. Ik zat bij discussies en dacht: waar hГ©bben deze mensen het over? Ik durfde het amper te vragen. Maar je leest veel vakliteratuur en leert steeds meer. In het begin ben je al blij als je het begin van de gesprekken kunt volgen, maar de eisen die je aan jezelf stelt gaan omhoog. Je raakt steeds beter op de hoogte.” “Onderzoek is leuk: je probeert steeds iets nieuws te vinden. Er heerst competitie in de wetenschap, je moet op je tenen lopen om anderen vГіГіr te blijven. Ik ben continu bezig met dГ© oplossing, hГ©t experiment. Acute lymfatische leukemie is inmiddels bij de meeste kinderen goed te behandelen. Maar de aandoening keert nogal eens terug. En bij een deel van de patiГ«ntjes slaat de behandeling niet aan. Daarom moeten we goed uitzoeken hoe het proces van leukemie vanaf het vroege begin verloopt.” ■“Celdeling gaat door, maar zou tot rust moeten komen” MON01 PAG 22/23 17-01-2006 15:05 Pagina 3 MOZAГЏEKPRIJS Linke filevorming in de lever Mysterie van stolsels in de drie afvoerende vaten at onderzoek je? Wat is het belang hiervan? “Een ernstige leverziekte, het Budd-Chiari-syndroom, die bij maar 1 op de 100.000 mensen voorkomt. Vaak betreft het jonge vrouwen in de leeftijd van twintig tot veertig jaar. Het is een trombose in de levervaten, een bloedpropje dat de afvoer van bloed blokkeert. Daardoor ontstaat een file: het bloed hoopt zich op, de lever zwelt op. Mensen krijgen ophoping van vocht in de buik, ascites genaamd, en stekende pijn.” “Zo’n vergrote lever heet hepatomegalie en is op een CT-afbeelding zichtbaar. Maar omdat dit syndroom zeldzaam is, denken artsen meestal niet meteen aan Budd-Chiari.” van een haarbal.” “Dit onderzoek heet de вЂ�EN-Vie-studie’ en vindt plaats in negen Europese landen. Alle nieuwe patiГ«nten worden vanaf het begin gevolgd. De deelnemende Europese ziekenhuizen sturen het afgenomen bloed naar Rotterdam. Laboranten van Erasmus MC onderzoeken de factoren die betrokken zijn bij de afbraak van de stolsels. We vergelijken mensen met een leverstolsel en gezonde controlepersonen. De deelnemers zijn van hetzelfde geslacht, dezelfde leeftijd, dezelfde etniciteit. Dat is nodig om een goede vergelijking te kunnen maken.” W “Een andere belangrijke vraag is waarom bij de ene patiГ«nt een stolsel in de lever ontstaat en bij de andere in het been. Dat laatste komt veel vaker voor en heeft vaak minder ernstige gevolgen. Om dit te achterhalen brengen we onze Rotterdamse patiГ«nten uit het onderzoek uitgebreider in kaart. Bij hen gebruiken we een nieuwe techniek: proteomics. Die maakt het mogelijk om op het meeste prille niveau de eiwitten te identificeren die het stolsel in stand houden.” “Dit syndroom kan plotseling optreden. Alle drie de afvoerende vaten kunnen verstopt raken. In een paar uur tijd ontstaat dan een levensbedreigende situatie. Mensen belanden op de Intensive Care en zijn een enkele keer al overleden voordat ik ze kan spreken voor mijn onderzoek.” “Is de leververstopping met een echo, CT- of MRI-afbeelding in kaart gebracht, dan krijgen mensen direct bloedverdunners voorgeschreven. Die moeten ze de rest van hun leven innemen. Meestal is het dan al te laat om het stolsel op te lossen. De bloedverdunners dienen om nieuwe problemen te voorkomen. Deze patiГ«nten hebben namelijk de neiging nieuwe stolsels te vormen.” Waar ligt het struikelblok? “Op zich reageert de lever goed op de verstopping. Het orgaan legt collateralen aan, een soort omwegen. Ik zeg vaak tegen patiГ«nten: als je met de auto naar Rotterdam rijdt, neem je de A12, via Utrecht en Gouda, of de A13, via Den Haag en Delft. Is de snelweg afgesloten, dan volg je een alternatieve route. Dat zijn nou collateralen. Alleen gaan die omwegen in het lichaam gepaard met complicaties. Je krijgt er spataderen in de slokdarm van, met risico op bloeding.” “Het struikelblok: bij één op de vier patiГ«nten is - ondanks uitgebreid onderzoek - de oorzaak van het syndroom niet te vinden. Onderzoekers hebben tot nu toe altijd gefocust op de SARWA DARWISH MURAD Geboren: Herkomst ouders: Vakgebied: Bekroond onderzoek: Bagdad, Irak, 1979 Irakese Koerden Maag-, Darm-, Leverziekten MozaГЇekprijs 2004 voor вЂ�Fibrin Homeostasis in Budd-Chiari Syndrome: a Paradigm for OrganSpecific Thrombosis? aanmaak van de stolsels. Ze hebben nooit gekeken naar de ГЎfbraak, of liever gezegd de falende afbraak. Hoe komt het dat hun lichaam het stolsel niet opruimt? Om dat te achterhalen, bestuderen we het materiaal waaruit het stolsel bestaat: fibrine. Dat zijn vezelige eiwitten; zeg maar de haren Wat maakt grote indruk op je? “Het Budd-Chiari-syndroom treft vooral vrouwen van in de dertig. De diagnose is voor patiГ«nten soms een opluchting: de ziekte heeft een naam gekregen. Maar ze zijn bang voor de toekomst: gaat het stolsel nooit meer weg? Moet ik de rest van m’n leven medicijnen slikken? Ook hebben ze praktische vragen: kan ik mijn opleiding afmaken? Of blijven werken? Krijg ik nog wel een hypotheek?” “Vragen van patiГ«nten gaan ook over kinderen krijgen. Zwangerschap is op zich een verhogende risicofactor. Maar artsen zeggen niet: u moet niet zwanger worden. Artsen schetsen de risico’s en bespreken samen met de patiГ«nt of zij bereid is die te lopen. Er is niet altijd een concreet advies, je kunt helaas nog niet in de toekomst kijken.” ■“Hun lichaam ruimt de stolsels niet op. Hoe komt dat?” MONITOR jan/feb/mrt 2006 23 MON01 PAG 24/25 17-01-2006 15:08 Pagina 2 Met Shell onder zeil Wat goed is voor de veiligheid van werkers op booreilanden van Shell, lijkt ook goed voor patiГ«nten die onder narcose worden gebracht in Erasmus MC. V an de ruim 16.000 patiГ«nten per jaar die op de centrumlocatie van Erasmus MC narcose ondergaan, dienen er twintig tot dertig een klacht over de afdeling Anesthesiologie in. Dit aantal wordt intern als laag ervaren. Hoofd Anesthesiologie (verdovingskunde) centrumlocatie Erasmus MC, dr. Markus Klimek: “Op alle klachten moet je alert zijn, niet afschuiven of вЂ�kom over een paar weken terug’. Nee, wie een klacht over ons heeft, kan meteen langskomen.” Afspraak niet nagekomen De meeste klachten over anesthesiologie gaan over het niet-nakomen van afspraken. Bijvoorbeeld, een anesthesist op de polikliniek belooft iemand dat hij voor de operatie helemaal in slaap wordt gebracht, wat de patiГ«nt graag wil. Maar de collega die de narcose een week later toedient, besluit dat de patiГ«nt toch beter deels wakker kan blijven en dus een loco-regionale verdoving moet hebben. Deze wijziging is in het belang van de patiГ«nt, maar dat wordt niet goed uitgelegd. Het gevolg: een klacht. Ook uitstel van de operatie leidt soms tot klachten. Uitstel kan te maken hebben met het plotseling binnenkoWAT HEET вЂ�RISICO’? De manier waarop met patiГ«nten over risico’s moet worden gepraat, is onderwerp van discussie. Veel artsen stellen dat je terughoudend moet zijn met cijfers. Bijvoorbeeld: “De kans dat u misselijk wordt, is ongeveer 1 op 100.” Dit lijkt duidelijk, maar voor de patiГ«nt telt alleen of hij misselijk wordt, ja of nee. Verder lopen de visies van artsen en patiГ«nten soms sterk uiteen. Voor artsen is de kans van 1 op 100 op een ernstige bijwerking hoog. Maar veel patiГ«nten ervaren zo’n kans als laag. 24 jan/feb/mrt 2006 MONITOR Erasmus MC benut veiligheidsideeГ«n uit de oliewereld. Dit is het Auger booreiland van Shell in de Golf van Mexico il MON01 PAG 24/25 17-01-2006 15:08 Pagina 3 VEILIGE NARCOSE Beeld: Shell OUDERWETS-NIEUWERWETS Ouderwets: • Er gaat iets niet goed • Medewerker op het matje • Berisping door afdelingshoofd • Doel: herhaling van fout voorkomen • Gevolg: angst- en verwijtcultuur (in Engels: вЂ�Blame and shame’). Medewerkers worden terughoudend in melden van incidenten. Of ze proberen die toe te dekken. Hierdoor verliest het hoofd zicht op wat er misgaat. Het voorkomen van fouten en het verbeteren van het werk wordt daardoor moeilijk. Nieuwerwets: • Er gaat iets niet goed • Medewerker gestimuleerd dit te melden • Gesprek: wat is er gebeurd? • Analyse van omstandigheden waaronder incident kon ontstaan (Tripod BГЁta) • Doel: herhaling voorkomen, systeem minder gevoelig maken voor incidenten • Gevolg: open cultuur (in Engels: вЂ�Blamefree’), waarin medewerkers worden aangemoedigd incidenten te melden. Vervolgens worden de processen die ten grondslag liggen aan de fout doorgelicht. Hierdoor krijgt het hoofd zicht op wat er misgaat. Dit maakt het mogelijk herhaling van fouten te voorkomen. men van meerdere patiГ«nten met ernstig letsel, die direct moeten worden geholpen. Daardoor is geen anesthesioloog beschikbaar voor een geplande operatie. Uitstel kan ook te wijten zijn aan een gebrek aan IC-plaatsen. Of organisatieproblemen bij de plannende chirurg. Hoe dan ook, de patiГ«nt die zich op de ingreep heeft voorbereid, moet naar huis en is diep teleurgesteld. Veiligheid booreilanden Tripod is oorspronkelijk een dochter van Shell die zich vroeger bezighield met de veiligheid op booreilanden. Het bedrijf stelt dat ook in de gezondheidszorg het aantal вЂ�incidenten’ (men spreekt bewust niet van вЂ�fouten’), omlaag kan. En wel met 75%. Tripod benaderde Erasmus MC voor een proef, uitgerekend in de periode dat er een klachtenbrief lag van een meneer die ontevreden was over z’n narcose. Deze oudere heer had een oogoperatie ondergaan, en daarvГіГіr een grote slokdarmingreep. Beloofd was dat hij half zittend zou worden geopereerd. Deze lichaamshouding verkleinde voor hem de kans op misselijkheid en overgeven. Maar toen de operatie plaatsvond, besloot de chirurg dat liggend opereren beter was. De man was angstig en werd - zoals hij al vreesde - erg misselijk. Hij was kwaad over de gang van zaken en diende een schriftelijke klacht in. Tegenstrijdige doelen Het is een opmerkelijke gebeurtenis: de anesthesioloog en chirurg menen dat de operatie succesvol is verlopen, met вЂ�alleen maar’ misselijkheid als bijwerking; de patiГ«nt ervaart de ingreep als rampzalig. Met Tripod BГЁta wordt alles wat ten grondslag ligt aan een klacht tot in detail in kaart gebracht: de medische apparatuur (software en hardware), de organisatie, het personeel, de scholing en training van medewerkers en bijvoorbeeld ook вЂ�tegenstrijdige doelen’. Een voorbeeld van een tegenstrijdig doel: anesthesiologen moeten veel verdoven en chirurgen moeten vaak opereren (hoge productie halen) en tegelijk moeten ze goede nazorg verlenen aan de patiГ«nten (kost ook tijd). Een voorbeeld van een risico in scholing en training: een anesthesioloogin-opleiding ziet een patiГ«nt op de polikliniek, denkt dat hij alles goed op een rij heeft gezet en overlegt niet met het staflid over zijn besluiten. Later blijkt dat hij (of zij) over het hoofd heeft gezien dat deze patiГ«nt een bepaalde lichaamspositie tijdens de operatie niet kan of mag innemen. Onvrede van patiГ«nten heeft vaak met omgangsvormen en bejegening te maken, zo leert de ervaring. De arts, verpleegkundige of baliemedewerker is kortaf, gehaast, nukkig of neerbuigend. Dr. Klimek stelt dat met empathie (het vermogen tot invoelen) en goede uitleg de meeste klachten direct zijn te verhelpen. Misschien had de meneer die liggend was geopereerd geen klacht ingediend als hem duidelijk was uitgelegd dat een operatie in liggende houding beter voor hem was. Dr. Klimek geeft een ander voorbeeld: “Een enkele keer gebeurt het helaas dat de intubatie in de keel van de patiГ«nt zГі moeilijk verloopt dat een stukje tand afbreekt. Dat is natuurlijk heel vervelend. De patiГ«nt merkt later dat hij een stuk tand mist. We leggen dan uitgebreid uit hoe het buisje is ingebracht en regelen een afspraak met de kaakchirurg. Als je de tijd neemt voor uitleg, hoeft zo’n nare situatie niet per se tot een klacht te leiden.” Piloten en chirurgen Het verbeteren van een organisatie via Tripod BГЁta, of een ander systeem, vergt een overschakeling van de medewerkers. Er blijkt (nog) meer overleg en samenwerking nodig. In de luchtvaart heerst de overtuiging dat hoe beter een crew in de cockpit samenwerkt, des te lager de kans op incidenten. Piloten staan open voor kritiek, blijkt uit onderzoek, in 2000 gepubliceerd in het British Medical Journal. Niet zozeer omdat het zulke edele mensen zijn, maar omdat hun eigen leven afhangt VOLOP BEGELEIDING De afdeling Anesthesiologie van Erasmus MC is de laatste jaren meer tijd gaan investeren in het voorlichten van patiГ«nten: • Preoperatieve poli. VГіГіr de operatie bezoekt de patiГ«nt deze inloopkliniek. De anesthesioloog bespreekt alle factoren die de conditie kunnen beГЇnvloeden, zoals medicijngebruik. • Voorlichtingsmateriaal. De patiГ«nt krijgt folders mee waarin alle hoofdpunten nog eens nader worden uitgelegd. • Informatiebijeenkomst. Ook vГіГіr de operatie ontvangt de patiГ«nt een uitnodiging voor een bijeenkomst waar een film wordt vertoond over de narcose en operatie. De titel: вЂ�Zoekt U maar een leuke droom uit.’ Na afloop kunnen patiГ«nten vragen stellen aan een anesthesioloog. • Persoonlijke ontmoeting. Ook vГіГіr de operatie ontmoeten patiГ«nt en anesthesioloog elkaar. Vaak is dit daadwerkelijk de specialist die hem of haar onder narcose zal brengen, maar vanwege wisselende werkdiensten en traumagevallen is dat helaas niet altijd mogelijk. • Postoperatieve nazorg. Als het even kan, worden patiГ«nten na de operatie door de anesthesioloog bezocht om te kijken hoe de zogeheten postoperatieve fase is verlopen en of de patiГ«nt tevreden is. Als dat nodig is, volgt een gesprek waarbij de anesthesioloog ingaat op vragen en klachten. ANESTHESIOLOGIE вЂ�FOUT’ NIET ALTIJD FOUT Incident: handeling (of juist het nalaten van een handeling) met ongewenste uitkomst. Dit kan berusten op een complicatie of een fout. Complicatie: risicovolle handeling waar ondanks alle voorzorgsmaatregelen niet het gewenste resultaat uitkomt. Voorbeeld: ervaren arts prikt geconcentreerd een patiГ«nt, maar dit gaat niet goed. Het prikken moet opnieuw gebeuren, maar dit is de arts niet te verwijten. Fout: verwijtbare handeling met een ongewenste uitkomst. Voorbeeld: ervaren, maar te gehaaste arts prikt een patiГ«nt. Dit gaat niet goed. Het prikken moet opnieuw gebeuren. Hier heeft de betreffende arts een zekere schuld, maar het lijkt beter om uit te zoeken hoe hij in de gehaaste situatie is gekomen en hoe het systeem zo kan worden verbeterd dat dit een van zijn collega’s morgen niet ook zal overkomen. van het tijdig signaleren van fouten. Met de stelling вЂ�Jonge medewerkers moeten niet aan de beslissingen van de ervaren mensen twijfelen’ is vrijwel geen enkele piloot (2%) het eens. Onder chirurgen en anesthesiologen is dat aantal instemmers wel hoog, namelijk 16% (anesthesiologen) en 24% (chirurgen). Komt dit doordat bij een mislukte operatie alleen de patiГ«nt overlijdt, terwijl bij een neergestorte vlucht ook de piloot zelf om het leven kan komen? Waar voor je geld Dr. Klimek ziet op steeds meer plekken in de gezondheidszorg kennis uit het bedrijfsleven en de technische wereld toegepast. Gezondheid is - ook in de ogen van patiГ«nt - meer een вЂ�dienst’ of вЂ�product’ geworden, waarvoor hij of zij betaalt. De patiГ«nt verwacht waar voor z’n geld. En als het product niet goed is, zal de patiГ«nt klagen. Dr. Klimek: “We werken er hard voor om ons product вЂ�anesthesie’ zo goed en veilig mogelijk te maken. Het voorkomen van incidenten is voor ons een belangrijk punt. Wij denken dat we met Tripod BГЁta een flink stuk verder komen. De principes van de procesanalyse op een booreiland blijken ook toepasbaar op ons werk. Je zou kunnen zeggen dat patiГ«nten in Erasmus MC tegenwoordig вЂ�met Shell onder zeil gaan’, maar voor de narcose gebruiken wij nog steeds de bekende middelen, die je niet bij het pompstation kunt krijgen…” в– MONITOR jan/feb/mrt 2006 25 MON01 PAG 26/27/28 17-01-2006 15:03 Pagina 2 Prof op de pijnbank Meer dan ooit eist de maatschappij verantwoording van de gezondheidszorg. Wat gebeurt er met onze 46 miljard euro per jaar? Hoe goed is de kwaliteit van de ingrepen? Prof. Jan Lindemans van de afdeling Klinische Chemie van Erasmus MC op de pijnbank. O Waaruit blijkt dat klinische chemie onmisbaar is? “Een voorbeeld: bij Erasmus MC komen mensen binnen met een acuut myocardinfarct. Niet bij alle patiГ«nten is duidelijk dat ze zo'n hartinfarct hebben gehad. Natuurlijk, er zijn klinische symptomen, zoals pijn op de borst, maar die kunnen zich ook bij andere aandoeningen voordoen. Het elektrocardiogram geeft evenmin in alle gevallen uitsluitsel. Een cardioloog wil uiteraard zeker weten dat hij de juiste behandeling inzet. Daarom moeten wij snel, binnen een uur, een bepaling van het spiereiwit troponine uitvoeren.” “Soms is er geen tijd om een monster over de gangen naar ons laboratorium te vervoeren. Voor die zeer urgent benodigde gegevens hebben wij apparatuur op afdelingen, zoals Intensive Care, geГЇnstalleerd. Daarmee kunnen analyses van bloed ter plekke en zonder voorbereidingen worden verricht. De pH, zuurstof, koolzuur, elektrolyten, glucose en lactaat in het bloed zijn direct aan bed meetbaar. Deze worden na meting meteen opgeslagen in het elektronisch patiГ«ntendossier.” p basis waarvan meent u recht te hebben op een loonstrook? “De afdeling Klinische Chemie onderzoekt lichaamsvloeistoffen van patiГ«nten, vooral bloed, urine en ontlasting, maar bijvoorbeeld ook hersenvloeistof en buikvocht. En wij informeren daarover de artsen die de aanvraag hebben ingediend. Zij gebruiken onze metingen bij hun diagnoses en behandelingen. De artsen kunnen bijvoorbeeld zien of een ingezette behandeling z'n doel bereikt en wat de neveneffecten zijn.” “We dringen niemand onze diensten op. Het aantal aanvragen is enorm gegroeid. Wij krijgen tegenwoordig 1400 buizen bloed per dag binnen. Op jaarbasis is dat een half miljoen. Die komen van Erasmus MC, Erasmus MC-Sophia Kinderziekenhuis, Erasmus MC-Daniel den Hoed en het Oogziekenhuis Rotterdam. Tellen we alle metingen op, dan zitten we boven de vier miljoen per jaar. Om deze hoeveelheid te kunnen verwerken, hebben we zo’n 150 analisten en andere laboratoriummedewerkers in dienst.” “Nog een voorbeeld: aan de buitenkant kan een arts niet goed zien wat de conditie van een nierpatiГ«nt is. Ook hier zijn er klinische symptomen, zoals dikke benen en veel of juist weinig plassen, maar een meting van bijvoorbeeld kreatinine geeft uitsluitsel. Zo kan ik wel doorgaan met voorbeelden geven. Als iemand een afwijking aan z'n lever heeft, wil de arts niet afwachten totdat die patiГ«nt kanariegeel ziet. Om de toestand vroeg in kaart te brengen, meten wij bepaalde enzymen die in het bloed vrijkomen bij leverafwijkingen.” Op een papyrusrol uit de 13e/14e eeuw voor Christus staat al een zwangerschapstest beschreven. Waar blijft de vooruitgang? “Per dag krijgen wij 1400 buizen bloed hier binnen” Prof. Jan Lindemans in de labstraat 26 jan/feb/mrt 2006 MONITOR “De Egyptenaren waren goed op de hoogte van het menselijk lichaam. Ze hadden er een duidelijk beeld van dankzij het mummificeren. Als je bij een dode de organen eruit haalt, kun je soms zien wat er mis is. Hun niveau van kennis vinden we in Europa pas zo'n 2000 tot 3000 jaar later.” MON01 PAG 26/27/28 17-01-2006 15:03 Pagina 3 KLINISCHE CHEMIE Tekst: Joop van de Leemput Beeld: Levien Willemse “Voor hun zwangerschaptest gebruikten de Egyptenaren twee soorten tarwe, waarover ze de urine van een vermoedelijk zwangere vrouw goten. Dankzij de zwangerschapshormonen ontkiemden de tarwekorrels sneller. Deze test staat beschreven op papyrusrollen, die worden bewaard in Berlijn. De Egyptische test is in de jaren vijftig uit nieuwsgierigheid door de Nederlandse arts dr. Kruisinga herhaald. Ook hij vond enig effect van de zwangerschapshormonen.” “Nog een voorbeeld van vooruitgang: de diagnostiek en behandeling van diabetes. We konden al het gehalte glucose in het bloed meten, maar dat was een momentopname. De uitslag daarvan zegt alleen iets over de heer- “Sinds kort is er een test voor hartfalen: de BNP-meting” eindelijk aan iets anders overlijden.” “Het meten van bijvoorbeeld cholesterol is een ander verhaal. Tegen een te hoog cholesterolgehalte is wat te doen, in de vorm van dieet, lichaamsbeweging of bijvoorbeeld statines slikken. Dan is 'meten' wel 'weten'. Tenminste als de patiГ«nt bereid is om iets in z'n leven te veranderen, anders heeft de meting geen zin.” Wordt homocysteГЇne het nieuwe horrorbegrip, na cholesterol? Gaat u van gezonde mensen angstige patiГ«nten maken? In dit bezinkingsapparaat zwieren monsters één uur rond, waarna een optisch oog automatisch afleest hoever de rode bloedcellen zijn bezonken sende toestand. Een arts wil liever weten hoe het in de hele afgelopen periode is gegaan met de patiГ«nt. Dat kan sinds een aantal jaren met een HbA1c-meting. Die geeft uitsluitsel over hoe het gehalte glucose de afgelopen maanden gemiddeld is geweest. Met die gegevens kan de arts een behandeling beter gefundeerd voortzetten, aanpassen of wijzigen.” Een jongetje van zeven jaar heeft u ooit gevraagd waarom hij thuis binnen enkele minuten de uitslag van zijn bloedsuikermeting op een schermpje krijgt, terwijl het ziekenhuis daar twee weken over doet. “Zijn arts heeft de uitslag al dezelfde middag in z'n computer. Maar de vervolgafspraak is pas over twee weken. Bij een sterk afwijkende uitslag kan de arts dus altijd eerder aan de bel trekken. Bij leukemie en solide tumoren willen de artsen de uitslagen van tumormarkers binnen drie kwartier ontvangen, omdat ze daarmee de chemokuur beter kunnen afstellen. Ook dat kan.” “De metingen van Klinische Chemie zijn maar een deel van het proces in het ziekenhuis. En waarschijnlijk het snelste onderdeel. Snelheid is belangrijk in ons vakgebied, niet alleen bij acute klachten. De snelheid waarmee een patiГ«nt z'n uitslag krijgt, kan invloed hebben op zijn gedrag. Bij pubers met diabetes zie je vaak dat ze zich tegen hun ziekte keren. Tot de puberteit ging alles goed en volgden ze de aanwijzingen netjes op. Maar dan gooien ze hun kont tegen de krib. Artsen willen graag dat de voorgeschreven therapie trouw wordt gevolgd, omdat het resultaat van de behandeling dan beter is. Nu is geble- ken dat de uitslag van een meting meer indruk op pubers maakt als ze die meteen krijgen. Wij hebben daarvoor op de diabetespoli van Kindergeneeskunde een speciale meter geplaatst. Daarmee kunnen ter plekke HbA1c-uitslagen worden verkregen. Dit confronteert pubers direct met hun gedrag. Snel werken kan dus leiden tot meer inzicht, hogere therapietrouw en betere behandelresultaten.” Is 'meten' wel 'weten'? “In Nederland zijn we terughoudend met metingen als er geen klachten zijn. In bijvoorbeeld de VS en Japan niet. Japanse werknemers gaan om de zoveel tijd in opdracht van hun werkgever naar het lab. Daar worden zo’n veertig metingen verricht. Maar wat gebeurt er daarna? De uitslagen lopen uiteen. Er bestaan namelijk altijd mensen met hogere of lagere waarden dan gemiddeld, dat is normaal. Maar die mensen moeten wel verder worden onderzocht, want stГ©l nou dat ze echt wat hebben… Deze doorverwezen mensen worden ongerust.” “Ik vind zelf: als je geen klachten hebt, laat je niets meten. Ik hoef bijvoorbeeld mijn PSA-waarde niet te weten, terwijl ik die hier makkelijk even kan laten nagaan. Een hoge PSA-waarde wordt gezien als één van de betrouwbaarste signalen voor prostaatkanker. Maar je kunt een hoge PSA-waarde hebben en toch geen prostaatkanker. Heb je zo'n hoge waarde, dan zal de arts vervolgonderzoek aanraden. Wordt dan een tumor gevonden, dan kan de prostaat worden verwijderd. Maar dat gaat vaak gepaard met onaangename bijwerkingen als impotentie of incontinentie. Terwijl veel van deze tumoren heel langzaam groeien en oudere mannen vaak uit- “Een afwijkend gehalte homocysteГЇne in het bloed duidt erop dat er iets mis is met het metabolisme. Veel aandoeningen, waaronder zwangerschapsvergiftiging (pre-eclampsie), Parkinson en vaatvernauwing (arteriosclerose), gaan gepaard met hoge waarden. Een milde verhoging van homocysteГЇne houdt verband met een verhoogd risico op een beroerte of hartinfarct.” “Daarbij komt dat naar schatting één op de tien mensen van nature hoge waarden heeft. Die moeten op hun voeding letten en bijvoorbeeld goed groenten en fruit eten. в–І “De vooruitgang blijkt uit de enorm toegenomen diversiteit, snelheid en nauwkeurigheid van de metingen. En uit tests die tot voor kort niet beschikbaar waren. Sinds kort bestaat er bijvoorbeeld een test voor hartfalen. Dit falen overkomt zo’n 50.000 Nederlanders per jaar. Voorheen moesten artsen afgaan op een verzameling verschijnselen die zich bij de patiГ«nt voordeden. Maar dat zijn subjectieve waarnemingen. Hoe interpreteert de arts de symptomen? Zo ontstaat bias, zeg maar ruis. Tegenwoordig kunnen we een stof meten die door de hartwand wordt afgescheiden als deze overbelast raakt. Die stof heet BNP: Brain Natriuretisch Peptide. Deze vormt een duidelijk signaal van hartfalen. Wij waren een van de eerste laboratoria in Nederland die deze test heeft ingevoerd.” VERANTWOORDING Labstraat Vier miljoen metingen per jaar, dat is niet meer met de hand te doen, zelfs niet door tientallen analisten. Erasmus MC (Rotterdam) en LUMC (Leiden) besloten in 1997 daarom als eerste in Europa een вЂ�labstraat’ te installeren. Japanse ziekenhuizen hebben dergelijke systemen al langer in huis. In een labstraat vindt een rek met buizen bloed vanzelf z’n weg. Het transport is automatisch, splitsing en sortering van de vloeistoffen geschiedt geautomatiseerd, net als analyse ervan. De voordelen zijn: • snelle verwerking; 95% aanvragen binnen anderhalf uur klaar; • grote precisie; minder kans op verwisseling materiaal; • veiliger; minder contact analisten met besmettelijk materiaal; • meer specialisatie; dankzij automatisering meer tijd voor moeilijke klussen Labstraten zijn in Nederland inmiddels ingeburgerd. Vrijwel alle grote fabrikanten op dit gebied verkopen zulke snelle analysesystemen. MONITOR jan/feb/mrt 2006 27 MON01 PAG 26/27/28 17-01-2006 15:04 Pagina 4 KLINISCHE CHEMIE VERANTWOORDING “PatiГ«nten zullen een genetisch paspoort krijgen” Medicijnen voorschrijven op basis van leeftijd en gewicht alleen is niet meer van deze tijd en daarom onaanvaardbaar. Maar het gebeurt nog volop. De afdeling Klinische Chemie onderzoekt ook allergie voor de huisstofmijt Vooral bladgroente, want daarin zit veel foliumzuur (oftewel vitamine B11). Extra foliumzuur brengt een te hoog gehalte homocysteГЇne bijna altijd omlaag.” “In de VS wordt foliumzuur toegevoegd aan alle meelproducten, zoals pasta en cornflakes. Maar ik vind dat de overheid terughoudend moet zijn met het toestaan van de toevoeging van stoffen aan voeding, zeker zo lang de mogelijk nadelige effecten niet in kaart zijn gebracht. Tegen medicalise- ring van voeding of het slikken van pillen bestaat weerstand, zelfs tegen het slikken van foliumzuur vГіГіr en tijdens de zwangerschap, hoewel duidelijk is aangetoond dat het de kans op een baby met een open ruggetje (spina bifida) verlaagt. Daarom ben ik daar wel voorstander van.” “HomocysteГЇne staat volop in de aandacht. Maar of een lager niveau resulteert in minder aandoeningen, weten we niet zeker. Wel is zeker dat een te hoog gehalte op de korte termijn wei- “Zelftesten niet tegenhouden” Zelftesten is in opmars. De zwangerschapstest bestaat al jaren, maar bijvoorbeeld ook HDL-cholesterol, glucose, hiv (dat aids veroorzaakt), PSA (prostaatkanker), vaginale infecties en de aanwezigheid van bloed in ontlasting kunnen thuis in kaart worden gebracht. Meestal volstaat een klein druppeltje bloed of urine. De trend is dat ook allerlei genetische informatie kan worden aangevraagd. Zonder klacht, zonder verwijsbriefje. Maar wel zelf betalen. Zo is er een bedrijf in de VS dat dit via internet aanbiedt. De aanvrager krijgt een genetisch dossier van dertig tot veertig pagina’s dik in de brievenbus. Prof. Jan Lindemans is geen tegenstander van zelftests. Zijn mening: als mensen behoefte hebben aan die informatie, ook al zijn ze kerngezond, wie ben ik dan om dat tegen te houden? “Het heeft iets paternalistisch om dat allemaal af te wijzen.” De veronderstelling dat mensen de geleverde informatie niet zullen begrijpen, noemt hij voorbarig. Bovendien zouden bedrijven of ziekenhuizen een uitlegservice kunnen aanbieden, zegt hij. Gezien de grote hoeveelheden werk heeft zijn afdeling Klinische Chemie geen plannen om tests aan gezonde mensen te gaan verkopen. 28 jan/feb/mrt 2006 MONITOR nig effect heeft op de vaatwand en de bloedcellen. Dat hebben we ontdekt dankzij onderzoek van onder andere het RNA-expressieprofiel in bloedcellen van zo’n vijftig patiГ«nten. Maar op de lange duur, na vele jaren, treden schadelijke effecten wel naar voren. De Hartstichting adviseert artsen om patiГ«nten boven de 15 micromolair te behandelen.” Wie een gezond mens lang genoeg onderzoekt, vindt altijd iets verkeerds. “Dat is juist, al is het alleen al vanwege de natuurlijke variatie in de bevolking. Bij alle onderzoeken heb je mensen die aan de buitenkant van de schaal zitten. Ooit is besloten om de 2,5% hoogste meetwaarden aan beide zijden (dus вЂ�te laag’ en вЂ�te hoog’) uit te sluiten van wat we als вЂ�normaal’ beschouwen. Daarmee wordt opgeteld 5% van de patiГ«nten, dus één op de twintig mensen, als abnormaal beschouwd. Inderdaad, dat is willekeurig. Maar daar staat tegenover dat iemand buiten het normale gebied wel een veel hogere kans heeft op een afwijking dan iemand in het normale gebied.” “De kern van het verhaal blijft dat je niet in de biochemie moet gaan zoeken naar een klacht voor de patiГ«nt; je moet de biochemie gebruiken om een verklaring te vinden voor een geuite klacht.” “Ik twijfel er niet aan dat patiГ«nten een genetisch paspoort zullen krijgen. Dat zal informatie bevatten over onder meer de enzymen die verantwoordelijk zijn voor het transport en metabolisme (omzetting) van geneesmiddelen. De lever speelt daarbij de hoofdrol. In het uiterste geval zal een klein meisje van een bepaald medicijn méér voorgeschreven krijgen dan een boom van een vent, omdat haar lichaam de stoffen veel sneller verwerkt. Zij heeft een вЂ�snelle’ lever, hij een вЂ�trage’. Dankzij de farmacogenetica - zo heet dit vakgebied - kan de effectiviteit van medicijnen worden verhoogd. En de bijwerkingen verminderd. We spreken ook wel over вЂ�de persoonlijke pil’.” “De vraag is: bij welke medicijnen is geno-typering als eerste nodig? Ik denk dat we voorrang moeten geven aan geneesmiddelen die mensen heel lang slikken, die zware bijwerkingen hebben of die erg duur zijn. Er zijn middelen die bij een te hoge dosis al snel toxisch (giftig) zijn en bij een te lage dosis helemaal niet werken. Denk aan de bestanddelen van een chemokuur: cytostatica. Bij zo’n nauwe begrenzing is het van groot belang dat de voorgeschreven dosis precies juist is. Bij een aspirientje speelt dat veel minder.” в– Vragen in dit artikel zijn ontleend aan de oratie вЂ�Klinische Chemie: van labstraat naar zorgpad” van prof. J. Lindemans. Deze oratie is aan te vragen via e-mail: [email protected] MON01 PAG 29 17-01-2006 15:15 Pagina 3 CHRONISCHE PIJN PIJNBEHANDELCENTRUM Laatste strohalm bij pijn HOE HET WERKT • • • • • • • Werkt met stroomstootjes Die onderdrukken de pijn Kabeltje, вЂ�kastje’ in buikwand Afstandsbediening buiten lichaam Stroom loopt via elektrode Optimale afstelling in ziekenhuis PatiГ«nt hanteert zelf de bediening per jaar ruggenmergstimulatie. Dit gebeurt in een van de twintig daartoe gespecialiseerde ziekenhuizen, waaronder Erasmus MC. De afdeling Pijnbehandelcentrum daar voert de ingreep jaarlijks ruim dertig keer uit. Levert geld op - Een reden dat ruggenmergstimulatie weinig wordt toegepast, is dat de patiГ«nt de rest van z’n leven patiГ«nt blijft. Immers, controle is noodzakelijk en onderdelen van het systeem kunnen stuk gaan en moeten dan vervangen worden, net als de batterij. Daarnaast is de ingreep heel arbeidsintensief. Bovendien zijn de implantaten erg kostbaar. Maar uiteindelijk blijkt de ingreep juist kostenbesparend. Hoe kan dat? Dit komt doordat de patiГ«nt minder pijnmedicatie inneemt, minder artsen bezoekt, minder naar het ziekenhuis hoeft en een enkele keer weer op z’n werk aan de slag kan. Voor patiГ«nten met complexe, chronische pijn kan ruggenmergstimulatie de laatste strohalm zijn. Maar deze ingreep wordt zo weinig uitgevoerd dat de ervaring ermee te mager is. Erasmus MC greep in. r moet héél wat gebeuren voordat een patiГ«nt in aanmerking komt voor ruggenmergstimulatie tegen complexe, chronische pijn. In artsentaal heet het dat deze ingrijpende behandeling alleen wordt toegepast вЂ�bij aantoonbare therapieresistentie voor meer conventionele behandelingen’. Dit betekent: fysiotherapie hielp niet; E pijnmedicatie hielp niet; infuustherapie hielp niet; zenuwblokkade hielp niet; behandeling met Transcutane Elektrische Neuro Stimulatie hielp niet. Niets hielp, dus. En de patiГ«nt blijft dag en nacht ernstige pijn houden. Zeldzame ingreep - Van de tienduizenden Nederlanders met chronische pijn krijgen maar zo’n 250 mensen Weinig ervaring - De ingreep wordt zo weinig uitgevoerd dat er zorgen bestonden over de gebrekkige ervaring ermee. De betrokken hulpverleners vroegen om een protocol вЂ�dat structuur en duidelijkheid schept in het zorgproces van ruggenmergstimulatie.’ Dat klinkt ambtelijk, maar het komt erop neer dat de ingreep ook goed wordt uitgevoerd als dr. X op een congres in Atlanta zit. Fijner leven - Het implantaat geneest patiГ«nten niet van de pijn, het dempt de pijn wel. Onderzoek bevestigt dat patiГ«nten hierdoor een betere kwaliteit van leven krijgen. Ze worden mobieler, kunnen hobby’s uitoefenen, krijgen weer een normaal seksleven en slapen beter. Ook hebben onderzoekers geconstateerd dat de patiГ«nt een meer positieve kijk op het leven krijgt, вЂ�wat zal doorwerken in zijn sociale omgeving en maatschappelijke (werk)kring.’ De partner, eventuele kinderen en colle- ga’s hebben dus (indirect) ook plezier van ruggenmergstimulatie. Ook minpunten - Nurse practitioner Tanja Hamm-Faber leidt de hele zorg rondom deze behandeling in het Pijnbehandelcentrum van Erasmus MC in goede banen. Ze licht toe: “Met ruggenmergstimulatie wordt de pijn duidelijk gedempt. De pijn wordt niet nul en dat vertellen we ook eerlijk. In het voortraject komen zowel pluspunten als minpunten aan de orde, dus ook mogelijke complicaties en tegenvallers. Daarna volgt een proefbehandeling. De meeste mensen zijn aanvankelijk euforisch over het resultaat, maar wij willen dat ze ook tevreden blijven.” Vergaande gevolgen - Tanja Hamm bespreekt de gevolgen van ruggenmergstimulatie voor iemands leven. “Deze mensen hebben vanwege hun pijn altijd in het middelpunt van de belangstelling gestaan. Opeens verandert dat. Ze moeten hun balans weer vinden en hun partner net zo goed.” Ze voegt toe: “Als uit de voorbereidende gesprekken blijkt dat de patiГ«nt simuleert, medicijnverslaafd of psychisch belast is, dan komt hij of zij niet in aanmerking voor de ingreep.” De afgelopen jaren hebben zo’n 150 mensen in Rotterdam ruggenmergstimulatie ondergaan. De jongste was een vrouw van 25 jaar (zij staat op de foto), de oudste een heer van 76. Veruit de meeste patiГ«nten blijken tevreden en hebben het apparaatje voortdurend aan staan. Bij één patiГ«nt moest het implantaat worden verwijderd omdat het geen effect had. в– STOET WITTE JASSEN Een extra reden om een protocol voor ruggenmergstimulatie te maken, is de stoet deskundigen bij deze ingreep: • Anesthesioloog • Psycholoog • Nurse practitioner • Pijnconsulent • Verpleegkundige dagbehandeling • Chirurg • Operatieassistent • Anesthesiemedewerker • RГ¶ntgenassistent • Verpleegkundige recovery MONITOR jan/feb/mrt 2006 29 MON01 PAG 30/31 17-01-2006 15:21 Pagina 2 REAGEERBUIS Tekst: Roelf Reinders Beeld: Levien Willemse Anneke Korving Anneke Korving (52 jaar, geboren in Bodegraven) is centrumcoГ¶rdinator bij het ERGO-onderzoek in de Rotterdamse wijk Ommoord (zie pagina 10). Zij werkt er al vanaf het begin, vijftien jaar geleden. Alle achtduizend patiГ«nten die eens in de vier jaar terugkomen voor onderzoek ziet zij voorbijkomen. Sommigen komen al vijftien jaar. De onderzoeksgroep van ERGO wordt uitgebreid met 5900 deelnemers. moeten dan wel vaker open zijn. Niet ’s avonds, want dan resteert er te weinig tijd voor het onderzoek. Wel gaan we straks op zaterdag werken. Nee, zondag niet. Dat is nog te veel de dag des Heren.” Wat valt op aan de deelnemers aan het ERGO-onderzoek? Wat doet u precies voor werk? “Ik zorg dat de boel hier blijft draaien. Ik zit aan de receptie en ontvang de deelnemers. We zijn drie dagen in de week open, elke dag komen er 32 mensen. De deelnemers van het begin heb ik al vier keer voorbij zien komen. Veel ken ik van gezicht. Ik zie ze soms terug in de winkelcentra Binnenhof of Hessenplaats. Ze vragen me op straat wel eens naar het onderzoek als iets onduidelijk was. Of ik moet even kijken naar hun kleinkind, over wie ze tijdens het onderzoek hebben verteld. Dat is gewoon lief.” Hoe bent u in dit werk verzeild geraakt? “Ik werkte als bejaardenverzorgende in het Gerard Goosenhuis. Nog voordat ERGO in 1990 officieel begon, liep daar een proeffase. Het onderzoeken van de deelnemers gebeurde toen gewoon nog in het tehuis. Het sprak me aan, epidemiologisch onderzoek naar de oorzaken van dementie, en ik heb toen met succes gesolliciteerd. Werken aan het bed heb ik 30 jan/feb/mrt 2006 MONITOR nooit gemist, geen seconde. Ik raakte er gefrustreerd van. ’s Avonds als ik thuis was, had ik altijd het gevoel tekort te zijn geschoten. Je kon nooit iedereen goed helpen. De brutaalsten krijgen aandacht, omdat je van het gezeur af wil. Dat betekent wel dat de bescheiden, stille ouderen altijd de tweede viool spelen. Het is echt waar wat er wordt gezegd over verpleeghuizen: er is te weinig personeel en het werk wordt onderbetaald.” Wat is de grootste verandering in uw werk geweest? “Een superverandering is de komst van de MRI-scanner, een apparaat dat hersenscans maakt. In augustus vorig jaar is dat miljoenen kostende apparaat door het dak naar binnen getild. Nu dat ding er staat, wordt het ERGO-onderzoek uitgebreid met hersenonderzoek. Bijna zesduizend nieuwe deelnemers krijgen we erbij, mensen vanaf 45 jaar. Tot nu toe deden alleen mensen vanaf 55 jaar mee. Dat is leuk, ik krijg straks voor het eerst te maken met deelnemers die jonger zijn dan ik. We “Dat er zo weinig afvallers zijn. De voornaamste redenen van uitval zijn verhuizingen en overlijden. De rest blijft trouw komen; zelfs mensen die middenin een zware chemokuur zitten, komen gewoon. Ook hele oude deelnemers willen blijven meedoen. Dat is best opmerkelijk. Ik zou het zelf een heel gedoe vinden. Zo’n MRIscanner, daar moet je een halfuur in liggen. En een lawaai dat-ie maakt… alsof je beide buren aan het klussen zijn: links timmert, rechts boort. Maar de mensen uit Ommoord staan in de rij om mee te doen. Sommigen doen mee om een soort medische check-up te krijgen. Anderen zeggen: вЂ�Ik doe het niet voor mezelf, maar voor m’n nakomelingen.’ Die doen echt mee voor de wetenschap. Eenzaamheid is voor sommigen, denk ik, ook een reden om deel te nemen. Hier is tijd voor een praatje. En iedereen krijgt koffie of thee met een krentenbol en croissant. Dat eenzaamheid een probleem is onder ouderen, merk ik wel. Een oudere vrouw zei op een donderdagmiddag: вЂ�Je bent de eerste die ik spreek deze week.’ Daar word ik wel even stil van.” Van welke beslissing hebt u spijt? “Dat ik nooit heb doorgeleerd. Ik had wel arts willen worden. Er zijn zo veel interessante dingen te onderzoeken. Ik schep bevrediging uit het feit dat ik op mijn manier bijdraag aan het wetenschappelijk onderzoek hier. En dat is: het de deelnemers naar hun zin maken. Dat de deelnemers met een goed gevoel komen en gaan. Ik kan echt trots zijn als mensen zeggen dat ze in het ziekenhuis onvriendelijk zijn behandeld, maar bij ERGO met plezier komen. Ik hoorde laatst dat een deelnemer in een ziekenhuis had gezegd, toen ze onvriendelijk werd bejegend: вЂ�Je moet eens met ERGO bellen’.” ■“Deelnemers komen met plezier naar ERGO, daar ben ik echt trots op” MON01 PAG 30/31 17-01-2006 15:22 Pagina 3 AGENDA Door: Petra van Rikxoort, [email protected] COLOFON Monitor is het blad voor externe relaties van het Erasmus MC. Oplage: 9000 exemplaren. Abonnementen: [email protected] Redactie-adres: Erasmus MC, Afdeling Communicatie, Postbus 2040, 3000 CA Rotterdam, Bezoekadres: Dr. Molewaterplein 50, Telefoonnummer: 010 - 463 50 90, E-mail: j.vandeleemput@ erasmusmc.nl Hoofdredactie: Majella de Spaey Eindredactie: Joop van de Leemput Aan dit nummer werkten mee: Anneke Aaldijk, Emile Hilgers, Cindy Juinen, Connie Meilof, Petra van Rikxoort, Roelf Reinders, Kees Vermeer, Helen van Vliet, NWO Fotografie: Levien Willemse Art-direction: Beeld & Storm Producties Kim Brinkkemper, Marco Oosten DrukwerkcoГ¶rdinatie: Baillien & Maris, Hasselt (BelgiГ«) Overname artikelen: Artikelen mogen alleen worden overgenomen met bronvermelding: Monitor, Erasmus MC. Een bewijsnummer wordt op prijs gesteld. CONGRESSEN • ORATIES • PROMOTIES • SEMINARS Promoties, oraties, lezingen, symposia: voor actuele gegevens zie de website van Erasmus MC: www.erasmusmc.nl, klik op 'actueel', 'agenda'. Promoties vinden plaats in collegezaal 7 van Erasmus MC, faculteitsgebouw, ingang aan Dr. Molewaterplein 50 te Rotterdam tenzij hieronder anders vermeld. DOORLOPEND T/M 2 APRIL 2006 в– Publieksmanifestatie Prikkels: Pijn & Pret. Over allerlei aspecten van de neurowetenschappen, onder meer zenuwprikkels en onze pijngrens. Bedoeld om de wetenschap dichter bij een breder en jonger publiek te brengen. Zie de advertentie op achterkant van dit blad. Locatie: zowel Erasmus MC als het Natuurhistorisch museum Rotterdam. Info over evenementen: zie www.erasmusmc.nl/prikkels 30 JANUARI в– WetenschapscafГ© Rotterdam houdt lezing: De virtuele wereld van de mensen van morgen. Spreker: prof. J. de Mul. Tijdstip: 19.30 uur. Locatie: DoelencafГ© Rotterdam. Info: Jasperina Erades, [email protected], www.reflexie.org Toelichting: Vroeg of laat klopt het noodlot bij ieder mens aan de deur. Met recent ontwikkelde toepassingen van de (bio)wetenschappen, zoals genetische manipulatie, lijkt de moderne mens zijn lot volledig in eigen hand te willen nemen. Onvoorziene en onvoorzienbare gevolgen van de moderne technologie zullen ons echter blijvend hardhandig confronteren met de grenzen van de maakbaarheid. Wie open staat voor dit tragisch inzicht, ontwikkelt een dieper besef van het geluk dat ons toevalt en troost. Het noodlot hoeft niet onvermijdelijk uit te lopen op een persoonlijke catastrofe. Deze en andere vragen komen aan bod tijdens dit WetenschapscafГ©. 1 FEBRUARI в– Promotie K. Cheng. Titel proefschrift: The sheer stress of shear stress responses of the vascular wall to a hemodynamic force. Tijdstip: 11.45 uur в– Promotie mw. J. Rietjens. Titel proefschrift: Medical decision-making at the end of life: experiences and attitudes of physicians and the general public. Tijdstip: 13.45 uur в– Promotie mw. L. de Lau. Titel proefschrift: Incidence, risk and prognosis of Parkinson disease. Tijdstip: 15.45 uur 2 FEBRUARI в– Studiedag: Angst, autisme bij kinderen. De professionele aandacht hiervoor is groeiende, zowel bij behandelaars als bij wetenschappers. Centraal staan factoren die van invloed zijn op het ontstaan en persisteren van angststoornissen. Een aantal van deze factoren, waaronder fysiologische, neurlogische, genetische en omgevingsfactoren, komt aan bod op deze studiedag. Tevens plenaire aandacht voor ADIS-C en het VRIENDEN-protocol. Organisatie afd. Kinder- en Jeugdpsychiatrie Erasmus MC-Sophia Kinderziekenhuis. Tijdstip: 8.45/9.30-16.30. Locatie: Engels, Groothandelsgebouw, Rotterdam. Zie www.aseba.nl Meer info: F. Sondeijker, 010-4632110 [email protected]. 3 FEBRUARI в– Promotie R. Hoekstra. Titel proefschrift: Early clinical studies on target specific anticancer agents. Tijdstip: 13.30 uur. Locatie: Senaatszaal, Woudestein 8 FEBRUARI в– Promotie J. Hays. Titel proefschrift: Studies into the genetic diversity and complement resistance phenotype of Moraxella catarrhalis. Tijdstip: 09.45 uur в– Promotie M. den Brinker. Titel proefschrift: Acute stress response in critically ill children: endocrine aspects. Tijdstip: 11.45 uur в– Dubbelpromotie M. Bannink en A. van Gool. Titel proefschrift: Psychiatric side effects of treatment with interferon-alpha in oncology patients. Tijdstip: 13.45 uur/ 15.45 uur 10 FEBRUARI в– Oratie prof. L. Looijenga. Titel: (On)gehoord ontspoord. Tijdstip: 16.00 uur. Locatie: Aula, Woudestein 13 FEBRUARI в– Afdeling Epidemiologie & Biostatistiek houdt lezing: Epidemiology of adiposity. Spreker: Dr. R. Stolk, UMC Groningen. Tijdstip: 16.00 uur. Locatie: Ee21-69, faculteitsgebouw в– Afdeling Hematologie houdt seminar: Reconstitution of thymus function in vivo and in vitro form a defined population of foetal tissue progenitor cells. Tijdstip: 16.00 uur. Locatie: Ee13-18, faculteitsgebouw. Info: [email protected] 15 FEBRUARI в– Lezing in kader Prikkels: Pijn & Pret. Spreker: Regina van den Eijden, IVO Rotterdam. Titel: Online-communicatie en het psychosociale welbevinden van jongeren. Tijdstip: 14.15 uur. Locatie: bioscoopzaal Erasmus MCSophia. Info: zie advertentie achterkant blad of www.erasmusmc.nl/prikkels в– Promotie C. van der Hooft. Titel proefschrift: Adverse consequences of drug use in the elderly. Tijdstip: 13.45 uur в– Promotie M. Houben. Titel proefschrift: Determinants of glioma. An epidemiological and genetic study. Tijdstip: 15.45 uur 16 FEBRUARI в– Erasmus Lectures houdt lezing: The replication of damaged DNA, new DNA polymerases and cancer avoidance. Spreker: A. Lehmann, Sussex University, Brighton, UK. Tijdstip: 16.00 uur. Locatie: Collegezaal 7, faculteitsgebouw. Informatie: Jasperina Erades, [email protected] в– Afdeling Endocrinologie houdt lezing: Everything you always wanted to know about Vit D, but were afraid to ask. Tijdstip: 16.00 uur. Locatie: Ee-579, faculteitsgebouw. Info: [email protected] 16 EN 17 FEBRUARI в– Postgraduate School Molecular Medicine houdt symposium en masterclasses over Guillain-BarrГ© Syndroom (GBS): Translating basic science into advanced treatment. Locatie: Josphine Nefkens Instituut, Erasmus MC. Informatie: www.molmed.nl 22 FEBRUARI в– Promotie A. HernГЎndez Diaz. Titel proefschrift: Heterogeneity of patients in clinical trials. Tijdstip: 15.45 uur 27 FEBRUARI в– Afdeling Epidemiologie & Biostatistiek houdt lezing: Analysis of repeated measurements with drop out due to death. Spreker: S. le Cessie, LUMC. Tijdstip: 16.00 uur. Locatie: Ee21-69, faculteitsgebouw в– WetenschapscafГ© Rotterdam houdt lezing: Genen op drift: op jacht naar zieke genen. Spreker: Prof. C. van Duijn. Locatie: DoelencafГ© Rotterdam. Tijdstip: 19.30 uur. Informatie: Jasperina Erades, [email protected], www.reflexie.org Prof. Cock van Duijn licht toe: “Genen zijn de blauwdruk van het leven. Ze bepalen niet alleen hoe we eruit zien, wat we doen en denken maar ook hoe goed ons lichaam functioneert. Genen worden in principe onveranderd van ouders op kinderen doorgegeven. Hoe komt het dan dat sommige kinderen weinig op hun ouders lijken? Waarom bestaan er zulke grote verschillen tussen mensen uit verschillende delen van de wereld? Hoe ontstaan variaties in genen die tot ziekte leiden? Wat is het belang van selectie en toeval in de evolutie van de mens? Kortom, hoe is de genetische architectuur van de mens ontstaan. Daarover gaat de lezing вЂ�Genen op drift’.” 1 MAART в– Promotie mw I. Geurts. Titel proefschrift: Clinical aspects of postoperative enteral feeding in the surgical patient. Tijdstip: 11.45 uur. в– Promotie mw. S. de Voogd. Titel proefschrift: Incidence and risk factors of open-angle glaucoma. Tijdstip: 13.45 uur 6 MAART в– Afdeling Epidemiologie & Biostatistiek houdt lezing: A statistical approach towards the analysis of large image databases. Spreker: Prof. W. Niessen, Erasmus MC. Tijdstip: 16.00 uur. Locatie: Ee21-69, faculteitsgebouw 8 MAART в– Promotie mw. Y. van Pareren. Titel proefschrift: Added centimetres and their repercussions. Tijdstip: 11.45 uur 10 MAART в– Promotie R. Los. Titel proefschrift: Supporting uniform representation of data. Tijdstip: 13.30 uur. Locatie: Senaatszaal Woudestein 13 MAART в– Afdeling Epidemiologie & Biostatistiek houdt lezing: Plasma levels of apoE to cardiovascular disease risk and cognitive decline. Spreker: Prof. R. Westendorp, LUMC. Tijdstip: 16.00 uur. Locatie: Ee21-69, faculteitsgebouw 15 MAART в– Promotie mw. Voeten. Titel proefschrift: HIV in Kenya: sexual behaviour and quality of care of sexually transmitted diseases. Tijdstip: 13.45 uur в– Promotie H. Schelleman. Titel proefschrift: Antihypertensive drug-gene interactions and cardiovascular outcomes. Tijdstip: 11.45 uur. MONITOR jan/feb/mrt 2006 31 MON04 PAG 32 30-09-2005 17:34 Pagina 1 www.erasmusmc.nl/prikkels Prikkels: Pijn & Pret 6 oktober 2005 t/m 2 april 2006 in het Natuurmuseum te Rotterdam Wetenschapsmanifestatie over pijnlijke en prettige prikkels van het zenuwstelsel, met een tentoonstelling, anatomische lessen en rondleidingen
© Copyright 2024 Paperzz
