ÖABT
2015
Soruları yakalayan
komisyon tarafından
hazırlanmıştır.
ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ
ÖABT
SOSYAL BİLGİLER
COĞRAFYA
(2. Kitap)
Konu Anlatımı
Özgün Sorular
Ayrıntılı Çözümler
Test Stratej"ler"
Çıkmış Sorular
Komisyon
ÖABT Sosyal Bilgiler 2. Kitap (Coğrafya) Konu Anlatımlı Kitap
ISBN 978-605-364-944-1
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
2. Baskı: Kasım 2014, Ankara
Proje-Yayın Yönetmeni: Demet Tamer
Dizgi-Grafik Tasarım: Merve Koşar
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A
Yenimahalle/ANKARA
(0312-394 55 90)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No:13987
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
Sevgili Öğretmen Adayları,
ÖABT SOSYAL BİLGİLER konu anlatımlı setimiz üç kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Sosyal Bilgiler 2.
Kitap" adlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi
Coğrafya bölümü kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme
sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.
Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış,
bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.
Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla
desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca
konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara
dikkat çekilmiştir.
Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi
[email protected] adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.
Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine
katkıda bulunabilmek ümidiyle...
Başarılar...
SOSYAL BİLGİLER ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER
ÖABT SOSYAL BİLGİLER, 50 sorudan oluşmakta ve Sosyal Bilgiler Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Tarih, Coğrafya,
Siyaset Bilimi, Diğer Sosyal Bilim Alanları -Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji,
Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve Iletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.
Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sosyal Bilgiler Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik
disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.
Genel Yüzde
Alan Bilgisi Testi
Yaklaşık Yüzde
% 80
Soru Sayısı
1 - 40
a. Tarih
% 28
1 - 14
b. Coğrafya
% 20
15 - 24
c. Siyaset Bilimi
%8
25 - 28
d. Diğer Sosyal Bilim Alanları
% 24
29 - 40
(Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal
Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji,
Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim
Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat
ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim,
Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal
Proje Geliştirme)
Alan Eğitimi Testi
% 20
41 - 50
Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili
verilen bu bilgiler 2014 SOSYAL BİLGİLER ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek
olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.
İÇİNDEKİLER
ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ
COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ ............................................................................................................................. 5
Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi........................................................................................................................... 7
COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ ................................................................................................................................... 8
A. Fiziki Coğrafya ................................................................................................................................................. 8
1. Jeomorfoloji ................................................................................................................................................ 8
2. Klimatoloji ................................................................................................................................................... 8
3. Hidrografya ................................................................................................................................................. 8
4. Bitki Coğrafyası .......................................................................................................................................... 8
5. Zoocoğrafya................................................................................................................................................ 8
6. Toprak Coğrafyası ...................................................................................................................................... 8
7. Kartografya ................................................................................................................................................. 9
B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya.......................................................................................................................... 9
1. Nüfus Coğrafyası ........................................................................................................................................ 9
2. Yerleşme Coğrafyası .................................................................................................................................. 9
3. Siyasi Coğrafya .......................................................................................................................................... 9
4. Kültürel Coğrafya ........................................................................................................................................ 9
5. Ekonomik Coğrafya .................................................................................................................................... 9
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 11
Çözümler .................................................................................................................................................................. 12
vi
2. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA
EVREN VE DÜNYA .................................................................................................................................................. 15
Galaksiler (Gökadalar)........................................................................................................................................ 15
Yıldızlar............................................................................................................................................................... 15
Kuyruklu Yıldızlar................................................................................................................................................ 15
Asteroitler ........................................................................................................................................................... 16
Meteorit ve Meteorlar.......................................................................................................................................... 16
Karadelikler......................................................................................................................................................... 16
Güneş ve Güneş Sistemi .................................................................................................................................... 16
Ay ve Özellikleri .................................................................................................................................................. 19
DÜNYA (YERYUVARLAĞI) ..................................................................................................................................... 20
Dünya'nın Şekli ve Sonuçları.............................................................................................................................. 20
Dünya'nın Hareketleri ......................................................................................................................................... 22
Yerel Saat ........................................................................................................................................................... 24
Yerel Saat Hesaplamaları ................................................................................................................................... 25
Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) ....................................................................................................................... 26
Ulusal Saat ......................................................................................................................................................... 26
Tarih Değiştirme Çizgisi ...................................................................................................................................... 26
Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları................................................................. 27
Eksen Eğikliği (Ekvator ile Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) ............................................................................ 28
Eksen Eğikliğinin Sonuçları ................................................................................................................................ 28
Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi ........................................................................ 30
Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları................................................................................................... 31
21 Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) ........................................................................................................... 31
21 Haziran Durumu (Yaz Solstisi)....................................................................................................................... 32
21 Aralık Durumu (Kış Solstisi)........................................................................................................................... 32
Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama ................................................................................................................... 33
KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ) ....................................................................................................................... 35
UTM Koordinat Sistemi....................................................................................................................................... 35
Harita .................................................................................................................................................................. 36
Harita Bilgisi ile İlgili Bazı Kavramlar .................................................................................................................. 38
Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma ................................................................................................................ 40
Eğim ................................................................................................................................................................... 42
Harita Çeşitleri .................................................................................................................................................... 43
Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi ...................................................................... 45
vii
COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ ........................................................................................................................... 52
Matematik (Mutlak) Konum................................................................................................................................. 52
1. Paraleller .................................................................................................................................................. 52
2. Meridyenler ............................................................................................................................................... 53
3. Enlem ....................................................................................................................................................... 54
4. Boylam...................................................................................................................................................... 55
Göreceli (Özel) Konum ....................................................................................................................................... 55
Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama................................................................................................ 56
JEOMORFOLOJİ (YERŞEKİLLERİ) ....................................................................................................................... 57
Dünya'nın İç Yapısı ............................................................................................................................................. 57
Yeryuvarlağının Yapısı ........................................................................................................................................ 57
Levha Hareketleri ............................................................................................................................................... 58
Kıtaların Kayması ............................................................................................................................................... 59
Jeolojik Zamanlar ............................................................................................................................................... 60
Yerkabuğunun Malzemesi (Taşlar) ..................................................................................................................... 63
Yerşekillerinin Oluşumu ...................................................................................................................................... 67
Yerşekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yerşekillerini Oluşturan Kuvvetler .............................................................. 67
Yeryüzünde Ana Yerşekilleri ............................................................................................................................... 72
Dağlar ................................................................................................................................................................. 72
Ovalar ................................................................................................................................................................. 73
Platolar ............................................................................................................................................................... 74
BÜYÜK JEOMORFOLOJİK GRUPLAR .................................................................................................................. 77
Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) ......................................................................................................... 77
Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri ...................................................................................................... 78
Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri ....................................................................................................... 81
Kıyı Topografyası ................................................................................................................................................ 83
Dalga Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................................... 84
Dalga Biriktirme Şekilleri..................................................................................................................................... 84
Kıyı Tipleri ........................................................................................................................................................... 85
KARST TOPOGRAFYASI ........................................................................................................................................ 88
Karstik Aşındırma Şekilleri.................................................................................................................................. 88
1. Lapya .................................................................................................................................................................... 88
2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)........................................................................................................................... 89
3. Uvala .................................................................................................................................................................... 89
4. Polye..................................................................................................................................................................... 89
viii
5. Obruk .................................................................................................................................................................... 89
6. Düden (Su yutan - Su batan) ................................................................................................................................ 89
7. Mağara ................................................................................................................................................................. 89
8. Doğal Tünel ve Köprüler ....................................................................................................................................... 90
9. Kör ve Kuru Vadiler............................................................................................................................................... 90
Karstik Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................................... 90
1. Traverten .............................................................................................................................................................. 90
2. Sarkıt, Dikit ve Sütun ............................................................................................................................................ 90
KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASI ..................................................................................... 91
Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri .............................................................................................. 91
1. Mantarkaya (Şahit Tepeler) .................................................................................................................................. 91
2. Tafoni .................................................................................................................................................................... 92
3. Deflasyon Çukurları .............................................................................................................................................. 92
4. Yardanglar ............................................................................................................................................................ 92
5. Hamada ve Reg.................................................................................................................................................... 92
6. Façetalı Çakıllar (Drei Konter) .............................................................................................................................. 92
Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri ............................................................................................ 93
1. Kumullar (Kum Yığınları) ...................................................................................................................................... 93
2. Lös ........................................................................................................................................................................ 93
BUZUL TOPOGRAFYASI (GLASİYAL) ................................................................................................................... 94
Buzullar............................................................................................................................................................... 94
Başlıca Buzul Tipleri ........................................................................................................................................... 95
Buzul Aşındırma Şekilleri.................................................................................................................................... 95
1. Çizik, Oluk ve Çentikler ........................................................................................................................................ 95
2. Sirkler (Buz Yalağı) ............................................................................................................................................... 95
3. Buzul Vadileri (Tekne Vadi) ................................................................................................................................... 95
4. Asılı Vadiler........................................................................................................................................................... 96
5. Fiyord.................................................................................................................................................................... 96
6. Hörgüçkayalar ...................................................................................................................................................... 96
Buzul Biriktirme Şekilleri ..................................................................................................................................... 96
1. Moren ................................................................................................................................................................... 96
2. Sandur Ovası........................................................................................................................................................ 96
3. Drumlinler ............................................................................................................................................................. 97
4. Kame .................................................................................................................................................................... 97
ix
5. Kettle (Söl) ............................................................................................................................................................ 97
Buzul Çevresi Bölgeler Topografyası.................................................................................................................. 97
1. Erime Çukurları..................................................................................................................................................... 97
2. Yoğurulmuş Topraklar ........................................................................................................................................... 97
3. Çelenkli Topraklar ................................................................................................................................................. 97
4. Poligonal Topraklar (Taş Poligonları) .................................................................................................................... 97
5. Şeritli Topraklar (Taş Şeritleri)............................................................................................................................... 97
6. Soliflüksiyon Taraçaları ......................................................................................................................................... 97
VOLKAN TOPOGRAFYASI ..................................................................................................................................... 98
Volkan Tipleri ve Dünyada Volkanizmanın Dağılışı ............................................................................................ 99
a. Stromboli Volkan Tipi ............................................................................................................................................ 99
b. Hawai Volkan Tipi ................................................................................................................................................. 99
c. Volcano Volkan Tipi .............................................................................................................................................. 99
d. Pele Volkan Tipi .................................................................................................................................................... 99
Volkanizma ile İlgili Yerşekilleri ......................................................................................................................... 100
1. Krater ve Kaldera................................................................................................................................................ 100
2. Maar ve Diatrema ............................................................................................................................................... 100
3. Volkanik Dom ve Kule......................................................................................................................................... 100
4. Lav Volkanları ..................................................................................................................................................... 100
5. Piroklastik Volkanlar ........................................................................................................................................... 100
Volkan Topografyasında Aşındırma ve Biriktirme ............................................................................................. 100
1. Barrancos ........................................................................................................................................................... 100
2. Planez................................................................................................................................................................. 100
3. Aşınım Kalderaları .............................................................................................................................................. 100
4. Neck ve Dayk ..................................................................................................................................................... 100
KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ ............................................................................................................................ 101
Atmosfer ........................................................................................................................................................... 102
Atmosferin Etkileri............................................................................................................................................. 102
Atmosferi Oluşturan Gazlar .............................................................................................................................. 103
Atmosferin Katları ............................................................................................................................................. 104
İKLİM ELEMANLARI ............................................................................................................................................. 104
Sıcaklık ............................................................................................................................................................. 104
Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler ......................................................................................... 105
İzoterm Haritaları .............................................................................................................................................. 108
Basınç............................................................................................................................................................... 110
x
Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler........................................................................................... 110
Alçak Basınç (Siklon)........................................................................................................................................ 113
Yüksek Basınç (Antisiklon) ............................................................................................................................... 113
İzobar Haritaları ................................................................................................................................................ 114
Rüzgârlar .......................................................................................................................................................... 114
Rüzgârın Hızı.................................................................................................................................................... 114
Rüzgârın Yönü.................................................................................................................................................. 115
Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) ........................................................................................................ 115
Rüzgâr Çeşitleri ................................................................................................................................................ 116
NEMLİLİK VE YAĞIŞ ............................................................................................................................................. 122
Nem ve Yağışlar ............................................................................................................................................... 122
1. Mutlak Nem (Salt Nemlilik) ................................................................................................................................. 122
2. Bağıl Nem (Nispi Nem) ....................................................................................................................................... 122
Yoğunlaşma ...................................................................................................................................................... 123
Yoğunlaşma Şekilleri ........................................................................................................................................ 123
Yağışlar............................................................................................................................................................. 125
Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri ................................................................................................................... 125
Yağış Biçimleri .................................................................................................................................................. 125
Yağış Rejimi...................................................................................................................................................... 126
Yeryüzünde Yağış Dağılışı................................................................................................................................ 126
BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ...................................................................................................... 127
BÜYÜK İKLİM TİPLERİ ........................................................................................................................................ 129
Başlıca Büyük İklim Tipleri ................................................................................................................................ 130
Ekvatoral İklim .................................................................................................................................................. 130
Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) ........................................................................................................... 130
HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI)............................................................................................................. 137
1. Denizler ve Okyanuslar ................................................................................................................................ 137
A. Dalgalar ........................................................................................................................................................ 138
B. Akıntılar ........................................................................................................................................................ 138
C. Gel-Git (Med - Cezir).................................................................................................................................... 139
2. Akarsular ............................................................................................................................................................ 140
Akarsu Rejimleri ............................................................................................................................................... 142
Drenaj Sistemleri .............................................................................................................................................. 142
Dünya'nın Önemli Akarsuları ............................................................................................................................ 144
3. Göller .................................................................................................................................................................. 147
xi
A. Doğal Göller ................................................................................................................................................. 147
B. Yapay Göller (Barajlar) ................................................................................................................................. 147
Su Özelliklerine Göre Göller ............................................................................................................................. 148
4. Yeraltı Suları ....................................................................................................................................................... 148
5. Kaynak Suları ..................................................................................................................................................... 148
A. Artezyen Kaynaklar ...................................................................................................................................... 148
B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) ........................................................................................................................... 149
C. Fay Kaynakları ............................................................................................................................................. 149
D. Yamaç (Vadi) Kaynakları .............................................................................................................................. 149
E. Gayzer Kaynaklar......................................................................................................................................... 150
F. Kaplıcalar ve Ilıcalar ..................................................................................................................................... 150
Sulardan Faydalanma ...................................................................................................................................... 151
Hidroelektrik Potansiyel .................................................................................................................................... 151
TOPRAK COĞRAFYASI ........................................................................................................................................ 152
Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ........................................................................ 153
1. Anakaya.................................................................................................................................................. 153
2. İklim ........................................................................................................................................................ 154
3. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 154
4. Canlılar ................................................................................................................................................... 154
5. Zaman .................................................................................................................................................... 154
Toprak Türleri.................................................................................................................................................... 155
1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları) .................................................................................................................. 155
2. Azonal (Tasınmış Topraklar) ................................................................................................................... 155
3. İntrazonal ................................................................................................................................................ 156
Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi ................................................................... 156
1. Entisoller ................................................................................................................................................. 156
2. İnceptisoller ............................................................................................................................................ 156
3. Aridisoller ................................................................................................................................................ 156
4. Mollisoller................................................................................................................................................ 156
5. Spodosollar............................................................................................................................................. 156
6. Alfosiller .................................................................................................................................................. 157
7. Ultisoller .................................................................................................................................................. 157
8. Oxisoller.................................................................................................................................................. 157
9. Vertisoller ................................................................................................................................................ 157
10. Histosoller ............................................................................................................................................. 157
xii
Heyelan ............................................................................................................................................................ 158
Heyelana Neden Olan Faktörler ....................................................................................................................... 158
Erozyon ............................................................................................................................................................ 158
Erozyonu Artıran Faktörler ............................................................................................................................... 159
BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI .................................................................................................................. 159
Bitkilerin Yetişme Koşulları ............................................................................................................................... 160
1. İklim ........................................................................................................................................................ 160
2. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 161
3. Toprak ..................................................................................................................................................... 161
4. Biyotik ..................................................................................................................................................... 161
Başlıca Bitki Toplulukları ................................................................................................................................... 161
1. Ağaç Formasyonu................................................................................................................................... 161
2. Çalı Formasyonu .................................................................................................................................... 162
3. Ot Formasyonu ....................................................................................................................................... 162
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 164
Çözümler ................................................................................................................................................................ 170
xiii
3. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA
BEŞERÎ COĞRAFYA ............................................................................................................................................. 177
NÜFUS COĞRAFYASI .......................................................................................................................................... 180
Nüfusun Yapısı ................................................................................................................................................. 181
Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri.................................................................................................................. 182
Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ..................................................................................................................... 184
Nüfusun Eğitim Durumu ................................................................................................................................... 185
Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ................................................................................... 185
Kırsal - Kentsel Nüfus ....................................................................................................................................... 186
Nüfus Artışı ....................................................................................................................................................... 186
Dünya Nüfus Artışı ve Artışla İlgili Bazı Görüşler ............................................................................................. 186
Hızlı Nüfus Artışının Sonuçları ......................................................................................................................... 187
Nüfus Artışı ile İlgili Görüşler ............................................................................................................................ 188
Kıtalarda ve Bazı Ülkelerde Nüfus ve Nüfus Artış Oranı .................................................................................. 189
Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler ......................................................................... 191
Nüfus Yoğunluğu Kavramları ............................................................................................................................ 193
1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ..................................................................................................................... 193
2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...................................................................................................................... 194
3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .................................................................................................................... 194
Nüfus Politikaları............................................................................................................................................... 194
GÖÇLER ................................................................................................................................................................ 195
Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler ........................................................................................................... 195
Kavimler Göçü .................................................................................................................................................. 195
Göçlerin Nedenleri ............................................................................................................................................ 197
1. Ekonomik Nedenler ................................................................................................................................ 197
2. Doğal Nedenler....................................................................................................................................... 197
3. Siyasi Nedenler ...................................................................................................................................... 197
4. Sosyal Nedenler ..................................................................................................................................... 197
Göçlerin Sonuçları ............................................................................................................................................ 197
Gidilen Yere Göre Göçler ................................................................................................................................. 198
A. İç Göçler ................................................................................................................................................. 198
B. Dış Göçler .............................................................................................................................................. 198
Kalma Süresine Göre Göçler............................................................................................................................ 198
xiv
A. Geçici (Mevsimlik) Göçler ...................................................................................................................... 198
B. Sürekli Göçler......................................................................................................................................... 198
Beyin Göçü ....................................................................................................................................................... 198
YERLEŞME COĞRAFYASI ................................................................................................................................... 198
Yerleşmenin Tarihçesi ....................................................................................................................................... 199
1. Mağaralar ve Ağaç Kovukları ................................................................................................................. 199
2. Yerleşik Hayat ve Tarım Şehirleri ............................................................................................................ 200
3. Ticaret Şehirleri ...................................................................................................................................... 200
4. Liman Şehirleri........................................................................................................................................ 200
5. İdari Şehirler ........................................................................................................................................... 200
6. Dinî Şehirler ............................................................................................................................................ 200
7. Maden Şehirleri ...................................................................................................................................... 201
8. Sanayi Şehirleri ...................................................................................................................................... 201
9. Turizm Şehirleri ...................................................................................................................................... 201
10. Teknoloji Şehirleri ................................................................................................................................. 201
Yerleşmelerin Sınıflandırılması ......................................................................................................................... 201
Kırsal Yerleşmeler ............................................................................................................................................ 202
Kent Yerleşmeleri ............................................................................................................................................. 210
EKONOMİK COĞRAFYA ...................................................................................................................................... 216
Gelişmişlik ve Az Gelişmişlik ............................................................................................................................ 216
Küreselleşen Ekonomi ...................................................................................................................................... 220
Ekonomik Faaliyet Türleri ................................................................................................................................. 221
Tarım Faaliyetleri .............................................................................................................................................. 222
Hayvancılık ....................................................................................................................................................... 233
Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma ........................................................................................................... 235
Madenler........................................................................................................................................................... 236
Enerji Kaynakları .............................................................................................................................................. 241
Ulaşım .............................................................................................................................................................. 247
Turizm ............................................................................................................................................................... 252
Sanayi............................................................................................................................................................... 255
Ticaret ..................................................................................................................................................................... 262
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 265
Çözümler ................................................................................................................................................................ 269
xv
4. BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA
SİYASİ COĞRAFYA ............................................................................................................................................... 275
Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler ............................................................................................ 277
1. Kara Hâkimiyet Teorisi ............................................................................................................................ 277
2. Kenar Kuşak Teorisi................................................................................................................................ 278
3. Deniz Hâkimiyet Teorisi .......................................................................................................................... 278
4. Hava Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................................... 279
5. Merkezî Türk Hâkimiyet Teorisi .............................................................................................................. 279
6. Uzay Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................................... 279
7. Tarihin Sonu Teorisi ................................................................................................................................ 279
8. Medeniyetler Çatışması Teorisi .............................................................................................................. 280
9. Medeniyetlerin Bütünleşmesi Teorisi ...................................................................................................... 280
10. Büyük Satranç Tahtası Teorisi .............................................................................................................. 280
11. Eksen Ülkeler Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................... 280
12. Entrika Çemberi Teorisi ........................................................................................................................ 280
Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet ....................................................................... 281
Devletin Karakteristik Özellikleri ....................................................................................................................... 281
Devlet ve Ulus .................................................................................................................................................. 281
Millî Devletlerin Ortaya Çıkışı ........................................................................................................................... 282
Millet ve Millî Devlet .......................................................................................................................................... 282
Millî Olmayan Devletler..................................................................................................................................... 282
Devletlerin Sınıflandırılması.............................................................................................................................. 283
1. Etki Alanlarına Göre Devletler ................................................................................................................ 283
2. Alanlarına Göre Devletler ....................................................................................................................... 284
3. Biçimlerine (Şekillerine) Göre Devletler .................................................................................................. 284
4. Gelişmişlik Seviyelerine Göre Devletler.................................................................................................. 285
5. Günümüzde Var Olmayan Devletler ....................................................................................................... 285
Özelliği Olan Bölgeler ve Devletlerin Fizyografik Sınıflandırılması ................................................................... 285
Dünyada Güç Mücadeleleri .............................................................................................................................. 292
Devletler Arasında Güç Mücadelesi ................................................................................................................. 292
Milletlerarası Güç Mücadelesi .......................................................................................................................... 292
Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ........................................................................................................................... 293
Kafkasya ........................................................................................................................................................... 293
xvi
Orta Asya.......................................................................................................................................................... 294
Afrika ................................................................................................................................................................ 294
Pakt ve Birlikler ................................................................................................................................................. 294
Birleşmiş Milletler.............................................................................................................................................. 294
Avrupa Birliği (AB) ............................................................................................................................................ 295
Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teskilatı (KEİ) ..................................................................................................... 295
Arap Birliği (Arap Ligi)....................................................................................................................................... 295
Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ................................................................................................................ 295
İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth) ...................................................................................................... 296
G7 ve G8 Ülkeleri ............................................................................................................................................. 296
Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) ............................................................................................................................ 296
Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ........................................................................................................ 296
İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) ............................................................................................................................... 296
Şangay İş Birliği Örgütü .................................................................................................................................... 296
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması .................................................................................... 297
Kanallar ve Boğazlar ........................................................................................................................................ 298
ÜLKELER COĞRAFYASI ..................................................................................................................................... 301
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 317
Çözümler ................................................................................................................................................................ 322
xvii
5. BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI
İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ ................................................................................................................... 327
DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ .............................................................................................................................. 328
DOĞAL AFETLER ................................................................................................................................................. 329
Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler ............................................................................................................................. 329
Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler ............................................................................................................ 329
JEOLOJİK AFETLER ............................................................................................................................................ 330
Heyelan ............................................................................................................................................................ 330
Deprem ............................................................................................................................................................. 331
Kaya Düşmesi .................................................................................................................................................. 332
METEOROLOJİK AFETLER ................................................................................................................................. 333
Çığ .................................................................................................................................................................... 333
Aşırı Kar............................................................................................................................................................ 334
Sel ve Su Baskını ............................................................................................................................................. 334
Kuraklık............................................................................................................................................................. 335
Don ................................................................................................................................................................... 335
Dolu .................................................................................................................................................................. 336
Tipi .................................................................................................................................................................... 336
Fırtına ............................................................................................................................................................... 336
Sis..................................................................................................................................................................... 337
Yıldırım Düşmesi .............................................................................................................................................. 337
Orman Yangını ................................................................................................................................................. 338
Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm.............................................................................................................. 339
Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar ..................................................................................... 339
Türkiye'deki Millî Parklar ................................................................................................................................... 340
Diğer Koruma Statüleri ..................................................................................................................................... 345
Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesinde Yer Alan Değerleri ................................................................... 347
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 348
Çözümler ................................................................................................................................................................ 350
xviii
6. BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI
TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU ...................................................................................................................... 353
Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları ..................................................................................... 353
Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları ............................................................................................................ 354
Özel Tarihlerde Türkiye..................................................................................................................................... 355
Türkiye'de Ortak Saat Kavramı ........................................................................................................................ 356
TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU ................................................................................................................. 357
MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE ................................................................................................... 358
Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları ......................................................................... 358
TÜRKİYE'NİN SINIRLARI ...................................................................................................................................... 359
TÜRKİYE'NiN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ............................................................................................................. 361
Jeolojik Zamanlarda Türkiye............................................................................................................................. 361
Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik).................................................................................................................... 361
İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik)...................................................................................................................... 361
Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) .................................................................................................................... 361
Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner).............................................................................................................. 361
Türkiye'de Orojenik Hareketler ......................................................................................................................... 363
Türkiye'de Epirojenik Hareketler....................................................................................................................... 363
Türkiye'de Volkanizma...................................................................................................................................... 364
Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar ................................................................................................ 365
Türkiye'de Depremler ....................................................................................................................................... 366
I. Dereceden Deprem Alanları .......................................................................................................................... 366
TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ ........................................................................ 367
TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI ................................................................................................... 368
TÜRKİYE'NİN OVALARI ........................................................................................................................................ 369
Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar .......................................................................................... 369
A. Kıyı Ovaları ............................................................................................................................................ 369
B. İç Ovalar ................................................................................................................................................. 369
TÜRKİYE'NİN PLATOLARI ................................................................................................................................... 370
TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME ....................................................................................................................................... 370
1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme.......................................................................................................................... 370
2. Kimyasal Çözülme ........................................................................................................................................ 370
TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ .......................................................................................................... 371
1. Zonal Topraklar ............................................................................................................................................. 371
2. İntrazonal Topraklar ...................................................................................................................................... 372
3. Azonal Topraklar ........................................................................................................................................... 372
TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ................................................................................................ 373
TÜRKİYE'DE HEYELAN ........................................................................................................................................ 373
TÜRKİYE'DE EROZYON ....................................................................................................................................... 374
TÜRKİYE AKARSULARI ....................................................................................................................................... 376
xix
Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri ............................................................................................................ 376
Türkiye'deki Akarsu Havzaları .......................................................................................................................... 376
Türkiye'deki Başlıca Akarsular ......................................................................................................................... 377
Türkiye Akarsularının Rejimleri......................................................................................................................... 377
A. Yağmur Suları ile Beslenen Akarsular.................................................................................................... 377
B. Kar ve Buz Suları ile Beslenen Akarsular .............................................................................................. 377
C. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular .................................................................................................... 378
D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı)...................................................................................................... 378
E. Karma Rejimli Akarsular......................................................................................................................... 378
Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri ......................................................................................... 378
Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri .................................................................................. 378
Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri.................................................................................... 380
TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER ............................................................................... 381
TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER .................................................................................. 382
Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................ 382
1. Sirkler (Buz Yalağı) ................................................................................................................................. 382
2. Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) .................................................................................................................. 382
Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................. 382
Moren ............................................................................................................................................................... 382
TÜRKİYE'NİN YERALTI SULARI VE KAYNAKLARI ............................................................................................ 383
Türkiye'nin Kaynakları ...................................................................................................................................... 383
1. Artezyen Kaynaklar ................................................................................................................................ 383
2. Karstik Kaynaklar (Voklüz)...................................................................................................................... 383
3. Fay Kaynakları........................................................................................................................................ 383
4. Yamaç Kaynakları................................................................................................................................... 384
Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları .......................................................................................................................... 384
TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLER ...................................................................................................................... 384
Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı ................................................................................................................ 385
Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri .............................................................................................................. 385
1. Lapya ...................................................................................................................................................... 385
2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)............................................................................................................. 386
3. Uvala ...................................................................................................................................................... 386
4. Polye....................................................................................................................................................... 386
5. Obruk ..................................................................................................................................................... 386
6. Düden (Su yutan - Su batan) .................................................................................................................. 386
7. Mağara ................................................................................................................................................... 386
Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri ............................................................................................................... 387
1. Traverten ................................................................................................................................................ 387
2. Sarkıt, Dikit ve Sütun .............................................................................................................................. 387
xx
TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER.................................................... 387
Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri................................................................................................................ 387
Falez (Yalıyar) .................................................................................................................................................. 387
Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................. 388
1. Kumsallar................................................................................................................................................ 388
2. Kıyı Oku (Kıyı Kordonu).......................................................................................................................... 388
3. Lagün (Kıyı Set Gölü - Deniz Kulağı) ..................................................................................................... 388
4. Tombolo (Saplı Ada) ............................................................................................................................... 388
TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ ................................................................................................................................... 389
1. Boyuna Kıyılar .............................................................................................................................................. 389
2. Enine Kıyılar ................................................................................................................................................. 389
3. Ria Tipi Kıyılar .............................................................................................................................................. 389
4. Dalmaçya Tipi Kıyılar .................................................................................................................................... 389
5. Limanlı Kıyılar ............................................................................................................................................... 390
TÜRKİYE'DE GÖLLER .......................................................................................................................................... 390
A. Doğal Göller ................................................................................................................................................. 391
1. Yerli Kaya Gölleri .................................................................................................................................... 391
2. Set Gölleri ............................................................................................................................................... 391
B. Yapay (Baraj) Göller ..................................................................................................................................... 392
TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI ............................. 393
Matematik Konumun İklime Etkisi..................................................................................................................... 393
Özel Konumun İklime Etkisi .............................................................................................................................. 393
a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi .................................................................................................................... 393
b. Yükselti ................................................................................................................................................... 393
c. Dağların Uzanışı ..................................................................................................................................... 393
d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi .................................................................................................. 393
e. Bakı ........................................................................................................................................................ 393
TÜRKİYE'DE SICAKLIK ........................................................................................................................................ 394
Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası..................................................................................................... 394
Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ................................................................................................ 394
Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ........................................................................................... 395
Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası ................................................................................................................. 395
TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ ............................................................................................... 395
TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR .............................................................................................................. 396
TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ ............................................................................................................................... 397
Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri ...................................................................................................................... 397
Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler ........................................................................................................... 397
Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler ................................................................................................................ 397
TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ ................................................................................................................................ 398
Karadeniz İklimi ................................................................................................................................................ 398
xxi
Akdeniz İklimi.................................................................................................................................................... 399
Karasal İklim ..................................................................................................................................................... 399
Sert Karasal İklim ............................................................................................................................................. 399
Step İklimi ......................................................................................................................................................... 400
TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ .............................................................................................................................. 400
1. Ormanlar....................................................................................................................................................... 400
2. Maki .............................................................................................................................................................. 401
3. Bozkır ........................................................................................................................................................... 402
4. Yüksek Dağ Çayırları.................................................................................................................................... 402
TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME .................................................................................................................. 404
Türkiye'de Nüfus Sayımları .............................................................................................................................. 404
Nüfus Artışı ve Sonuçları .................................................................................................................................. 404
Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler............................................................................................ 406
1. Doğal Faktörler ....................................................................................................................................... 406
2. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ................................................................................................................ 407
Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler........................................................................................................ 407
Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler.............................................................................................................. 408
Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları .......................................................................................................................... 408
1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ..................................................................................................................... 408
2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...................................................................................................................... 409
3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .................................................................................................................... 409
Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) ............................................................................................... 410
1. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ................................................................................ 410
2. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ......................................................................................... 412
3. Türkiye'de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ....................................................... 412
4. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu ........................................................................................................ 412
5. Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus ........................................................................................................... 413
Türkiye'de Nüfus Politikaları ............................................................................................................................. 414
Gelecekte Türkiye Nüfusu ................................................................................................................................ 415
TÜRKİYE'DE GÖÇLER ......................................................................................................................................... 415
1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler ............................................................................................................ 415
2. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler............................................................................................................... 416
İç Göçler ..................................................................................................................................................... 416
Dış Göçler................................................................................................................................................... 417
3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler .................................................................................................................. 417
Sürekli Göçler ............................................................................................................................................. 417
Mevsimlik Göçler ........................................................................................................................................ 417
TÜRKİYE'DE YERLEŞME ..................................................................................................................................... 418
Yerleşmenin Tarihçesi ....................................................................................................................................... 418
xxii
Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler .............................................................................................................. 420
1. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ............................................................................................................................ 420
2. Fiziki Faktörler .................................................................................................................................................... 420
Türkiye'de Yerleşme Şekilleri.................................................................................................................................. 420
Yerleşmelerin Sınıflandırılması ............................................................................................................................... 420
A. Köy Altı Yerleşmeleri .......................................................................................................................................... 422
B. Kent Yerleşmeleri ............................................................................................................................................... 425
Türkiye'de Mesken Tipleri ....................................................................................................................................... 428
1. Ahşap Meskenler ................................................................................................................................................ 428
2. Toprak (Kerpiç) Meskenler.................................................................................................................................. 428
3. Taş Meskenler .................................................................................................................................................... 428
TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI ........................................................................................................... 430
Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler ........................................................................................................... 430
A. Coğrafi Konum ....................................................................................................................................... 430
B. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 430
C. İklim........................................................................................................................................................ 430
D. Nüfus Yerleşme ...................................................................................................................................... 431
TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI ......................................................................................................................... 431
Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri ............................................................................................... 431
TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ................................................................................................ 432
TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) ............................................................................................................................. 433
Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler ..................................................................................................... 433
A. İklim ........................................................................................................................................................ 433
B. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 434
Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler .................................................................................................... 434
1. Sulama ................................................................................................................................................... 434
2. Tarımda Makine Kullanımı ...................................................................................................................... 434
3. Gübreleme .............................................................................................................................................. 434
4. Tohum Islahı ........................................................................................................................................... 434
5. Toprak ve Bakımı .................................................................................................................................... 434
6. Zirai mücadele (İlaçlama) ....................................................................................................................... 434
7. Tarımı Destekleyen Kuruluşlar................................................................................................................ 435
8. Pazarlama .............................................................................................................................................. 435
Bitkisel Üretim................................................................................................................................................... 435
Tahıllar .............................................................................................................................................................. 435
Baklagiller ......................................................................................................................................................... 437
Sanayi Bitkileri .................................................................................................................................................. 438
Yağ Bitkileri ....................................................................................................................................................... 439
Yem Bitkileri ...................................................................................................................................................... 440
xxiii
Meyvecilik ......................................................................................................................................................... 440
Sebzecilik ......................................................................................................................................................... 442
Seracılık............................................................................................................................................................ 442
Turfandacılık ..................................................................................................................................................... 442
TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK ................................................................................................................................. 442
Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ....................................................................................................................... 443
Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı .................................................................................................. 443
1. Küçükbaş Hayvancılık ............................................................................................................................ 443
2. Büyükbaş Hayvancılık ............................................................................................................................ 444
3. Kümes Hayvancılığı................................................................................................................................ 445
4. İpek Böcekçiliği ....................................................................................................................................... 445
5. Arıcılık..................................................................................................................................................... 445
6. Su Ürünleri.............................................................................................................................................. 445
TÜRKİYE'DE ORMANCILIK .................................................................................................................................. 446
Ormanlardan Yararlanma ve Orman Ürünleri ................................................................................................... 446
Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ...................................................................................... 446
TÜRKiYE'DE MADENLER .................................................................................................................................... 447
Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ....................................................................................... 450
TÜRKiYE'DE ENERJi ............................................................................................................................................ 450
Türkiye'de Enerji Kaynakları ............................................................................................................................. 452
Taş Kömürü ...................................................................................................................................................... 452
Linyit ................................................................................................................................................................. 452
Petrol ................................................................................................................................................................ 453
Doğalgaz .......................................................................................................................................................... 453
Rüzgâr Gücü .................................................................................................................................................... 453
Güneş Enerjisi .................................................................................................................................................. 454
Jeotermal Enerji................................................................................................................................................ 454
Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) .............................................................................................................. 454
TÜRKİYE'DE SANAYİ............................................................................................................................................ 454
Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ........................................................................................... 455
Türkiye'de Sanayinin Gelişimi .......................................................................................................................... 455
Sanayide Planlı Devre ...................................................................................................................................... 456
Sanayi Kolları ................................................................................................................................................... 457
Besin Sanayii .................................................................................................................................................... 457
Un ve Unlu Mamuller Sanayii ........................................................................................................................... 457
Şeker Sanayii ................................................................................................................................................... 458
Çay Sanayii ...................................................................................................................................................... 458
Yağ Sanayii....................................................................................................................................................... 458
Süt ve Süt Ürünleri Sanayii............................................................................................................................... 458
xxiv
Konserve Sanayii.................................................................................................................................................... 458
Tütün ve İspirtolu İçki Sanayii ................................................................................................................................. 458
Dokuma, Deri ve Giyim Eşyası Sanayii .................................................................................................................. 458
Maden Sanayii ........................................................................................................................................................ 459
Makine Sanayii ....................................................................................................................................................... 459
Petro - Kimya Sanayii ............................................................................................................................................. 459
Çimento, Cam ve Seramik Sanayii ......................................................................................................................... 459
Orman Ürünleri Sanayii .......................................................................................................................................... 459
TÜRKİYE'DE ULAŞIM ........................................................................................................................................... 460
Türkiye'de Ulaşımı Etkileyen Doğal ve Beşerî Faktörler ........................................................................................ 460
Doğal Faktörler ....................................................................................................................................................... 460
Beşerî ve Ekonomik Faktörler ................................................................................................................................ 460
TÜRKİYE'DE TİCARET ......................................................................................................................................... 463
İç Ticaret ................................................................................................................................................................. 463
Dış Ticaret .............................................................................................................................................................. 464
Transit Ticaret ......................................................................................................................................................... 465
Serbest Ticaret Bölgeleri ........................................................................................................................................ 465
Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri ...................................................................................................................... 466
TÜRKİYE'DE BORU HATLARI .............................................................................................................................. 466
Türkiye İçinde Boru Hatları ..................................................................................................................................... 467
Doğalgaz Boru Hatları ............................................................................................................................................ 467
Doğalgaz Yeraltı Depolama Tesisleri ...................................................................................................................... 467
TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM ...................................................................................................................... 468
Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler.................................................................................................................... 468
Doğal Faktörler ....................................................................................................................................................... 468
Beşerî Faktörler ...................................................................................................................................................... 468
Türkiye'nin Turistik Değerleri .................................................................................................................................. 469
A. Doğal Güzellikler .................................................................................................................................... 469
B. Tarihî Değerler........................................................................................................................................ 470
TÜRKİYE'DE HİZMET SEKTÖRÜ ......................................................................................................................... 471
İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (İBBS) ................................................................................ 472
BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ .................................................................................................................. 474
Zonguldak - Bartın - Karabük (ZBK) Projesi ........................................................................................................... 475
Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) .......................................................................................................................... 475
Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi ........................................................................................................................ 475
Doğu Anadolu Projesi (DAP) .................................................................................................................................. 475
Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ........................................................................................................................ 476
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 477
Çözümler ................................................................................................................................................................ 483
KAYNAKLAR ......................................................................................................................................................... 487
I. KISIM
ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜM
COĞRAFYANIN TANIMI,
TARİHİ VE BÖLÜMLERİ
5
COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ
Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan
bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde
deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu soruların cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır.
Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üzerine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir haritada II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın
madeninin yeri gösterilmektedir.
Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşürlerinden Eratosthenes (MÖ 275-195) yazdığı eserinin adında kullanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok
seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu.
İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir
beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiştirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir.
Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal
ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre
(ortam) oluşturmaktadır.
Varenius (1622-1649) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün
mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır.
Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü
olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya
yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010)
Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric
Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafyanın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir.
ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu
dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu.
Thales (MÖ 640-546); İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini
araştırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır.
Herodot (MÖ 484-425): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gördükleriyle "Herodot Tarihini" yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu
yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır.
Herodot'un Dünya Haritası
Aristo (MÖ 384-322): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda
bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile
çevreci görüşün babasıdır.
6
Eratosthenes (MÖ 176-194): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in
seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene)
arasında çalışma yaparak dünyanını çevresini hesaplamıştır.
Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya'da doğmuştur. İyi öğrenim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sosyolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde
anlatmıştır.
Batlamyus (MS 108-168): Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da
eğitim görmüştür. Coğrafya Rehberi ve Büyük Gök Sistematiği adlı eserleri vardır. İlk Çağ ile Orta Çağ arasında köprüdür. İslam dünyasında bu kitabı ünlüdür. Ünlü bir haritası
vardır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macellan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlardır.
ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi
daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmişlerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek
bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't-Türk
adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı
ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır.
Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydoğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini
gezmiştir.
Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası
İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da
Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Arapların Batlamyusu denir.
İbn-Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve
kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. Mukkaddime adlı eseri vardır.
Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışmalar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in
hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır.
Yeni Çağ'da: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yolculuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya
Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.
7
Bu çağda Coğrafi Keşifler coğrafyaya damga vurmuştur. Portekizli Bartelmi
Diaz Ümit Burnu'na, Kristof Kolomb Amerika'ya, Vasco da Gama Hindistan'a
ulaşmıştır. Magellan okyanus ötesi seyahatler yapmış ve dünyayı dolaşmıştır.
Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, "Kitabı Bahriye" adlı kitabında coğrafi bilgiler vermiş ve harita çizmiştir. Kitabında ve haritasında Akdeniz'i
anlatmıştır. Kristof Kolomb'dan ve Avrupalı gezginlerden ve korsanlardan
faydalanmıştır. Ayrıca Katip Çelebi'nin "Cihannüma" ve Evliya Çelebi'nin
"Seyahatname" adlı eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.
YAKIN ÇAĞ'DA: Bu dönemde modern coğrafya alanında çalışmalar başlamıştır. Ayrıca coğrafyanın bilimsel alanda gerçek kimliğine kavuşmaya
başlaması bu dönemdedir. Bu dönemin başlarında Avrupalı bilim adamları
birçok yeni yerler keşfetmişlerdir.
Mackenzie (1764-1820) Kanada'daki gölleri ve ABD'nin batısındaki yerleri
bulmuştur.
W. Clark (1770-1835) ile Meriwether Lewis (1774-1809) ABD'yi doğu-batı
doğrultusunda geçmişlerdir.
James Cook: Yeni Zelanda'yı keşfetmiştir.
Piri Reis Haritası
James Ross 1840 yılında Antarktika'ya ulaşmış, R. Scatt Güney Kutbu'na gitmiştir. Norveçli Amundsen 1911'de Güney Kutup Noktası'nı tespit etmiştir. Edmund Hillary 1953'te Everest'e tırmanmıştır. 1960 yılında Piccard, Mariana
Çukurluğu'na inmiştir. Bu dönemde Coğrafya'ya bilimsel kimlik kazandıran isimler şunlardır:
Alexander Van Humboldt (1769-1859): Fiziki coğrafyanın kurucusudur. Alman coğrafyacılardandır. Avrupa'nın çoğunu
ve Kuzey-Güney Amerika'yı dolaşıp gözlemler yapmıştır. Humboldt neden, dağılış, karşılıklı ilgi ilkelerini coğrafyaya
kazandırmış, okyanus akıntılarını incelemiş, insan doğa etkileşimi ve bitki coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmıştır.
Carl Ritter (1799-1859): Beşerî coğrafyayı kuran ve geliştiren Alman coğrafyacılardandır. İnsan ile doğal ortam arasındaki etkileşimi incelerken olaylara insan yönünden bakmıştır.
Friedrich Ratzel (1844-1904): Beşerî coğrafyayı geliştiren Alman coğrafyacılardandır. Siyasi Coğrafya adlı eserleriyle
jeopolitiğin ve siyasi coğrafyanın çağdaş anlamda temelini atmıştır.
Paul Vidalde La Blache (1845-1918): Beşerî coğrafya alanında çalışmalar yapmış Fransız coğrafyacılardandır. Bölgesel coğrafyanın kurucularındandır.
Yakın Çağ'da başlayan bu modernleşme günümüze kadar gelişerek hızla devam etmiştir. Eskiden yeryüzünü tanımak
olarak algılanan coğrafya, artık günümüzde yeryüzünden daha etkili ve sağlıklı yararlanmayı ortaya koyan, sürdürülebilir
bir faydalanmayı öngören bir bilim olmuştur. Bu nedenle Avrupa, Kuzey Amerika ve daha sonra birçok ülkede coğrafya
ile ilgili fakülteler ve bölümler açılmıştır.
YAKIN ÇAĞ'DA: Coğrafi Keşifler devam etmiş, bilimsel çalışmalar artmıştır.
MODERN ÇAĞ'DA: Yani 19. yüzyıl öncesine kadar daha çok görüş ve yer tasviri olarak devam eden Coğrafya 19.
yüzyıldan sonra modern hâle geldi ve modern çalışmalar başladı.
Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi
Coğrafyanın gelişimi Türkiye'de Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası olarak iki döneme ayırabilir.
Cumhuriyet Öncesi'nde: Coğrafya sadece Seyyahların anlattıkları yerler ile oralara ait özellikler ve orada yaşayan
insanların gelenek görenekleri olarak düşünülüyordu. Avrupa'ya göre coğrafi çalışmalarda çok geri kalınmıştı.
1915'te İstanbul Üniversitesinde Coğrafya Bölümünün açılması coğrafyada en önemli gelişmedir. Cumhuriyet Dönemi'ndeki modernleşme coğrafyaya yansımıştır. İstanbul Coğrafya Bölümünde Alman coğrafyacılar dersler vermiş ve
Alman ekolü benimsenmiştir.
1933-1941 arası Türk coğrafyasının Kuruluş ve Teşkilatlanma Dönemi'dir. Çünkü bu dönemde İstanbul Coğrafya
Bölümü'nde yeni düzenlemeler yapılmış, 1935'te Ankara'da DTCF kurulmuş, başına Almanya Berlin Üniversitesinden
davet edilen Prof. Dr. Herbert Louis getirilmiştir. 1941'de I. Coğrafya Kongresi yapılmıştır. Zamanla yabancıların elinde
olan coğrafi araştırmalar Türk bilim adamlarının eline geçmiş ve yabancılara bağımlılık azalmıştır.
8
6 Haziran 1941'de toplanan I. Coğrafya Kongresi'nde en önemli karar şu olmuştur: İlk ve ortaöğretimde okutulan coğrafya ders programları gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş, yazılması gereken kitaplar belirlenerek içerikleri tespit
edilmiş, coğrafya terimlerinin anlaşılır hâle getirilmesi için komisyonlar oluşturularak çalışmalar başlatılmış, Türkiye'nin
coğrafi bölgeleri belirlenerek sınırlar çizilmiş ve raporlar hazırlanmıştır.
COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ
Coğrafyanın konu alanı aşağıdaki gibidir.
COĞRAFYA
DOĞAL ÇEVRE
(ORTAM)
İNSAN
Coğrafyanın konusu içinde iki önemli unsur vardır. Bunlar doğal çevre (ortam) ve insandır.
Bu unsurlara göre coğrafya bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler şunlardır:
A. Fiziki Coğrafya
Doğal çevre elemanları ve doğal çevrede meydana gelen olayları inceler. Başlıca inceleme konuları yeryüzü şekilleri, iklim olayları, toprak oluşum olayları (edafik), biyotik olaylar, hidrografik olaylar ve kartografyadır. Bu olayların
tümünü yalnızca fiziki coğrafya diyerek işlemek ve araştırmak çok zordur. Bu nedenle fiziki coğrafya kendi içinde bazı
araştırma bilim dallarına ayrılmıştır.
1. Jeomorfoloji
Yeryüzü şekilleri bilimidir. Bu yer şekilleri terimi rölyef şeklinde de kullanılır. Yer şekilleri iç ve dış güçler sonucunda oluşur. Akarsular, yağışlar, buzullar, dalgalar, rüzgârlar ve canlılar tarafından oluşturulan etkilere dış kuvvetler (egzojenik);
tektonik hareketler, deprem, volkanizma ile orojenik ve epirojenik hareketlere iç kuvvetler (endojenik) denir.
2. Klimatoloji
İklim bilimi anlamına gelir. Atmosferi ve troposferde meydana gelen sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim elemanlarını inceler.
3. Hidrografya
Sular coğrafyasıdır. Yer üstü ve yeraltı suları ile kaynakları inceler. Göller, denizler, okyanuslar, gel-git olayları ve yeraltı
sularını inceler.
4. Bitki Coğrafyası
Doğal bitki örtüsünün oluşumu ile çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi inceler. İnsan tarafından yetiştirilen bitkiler bu
bilimin konusuna girmez.
5. Zoocoğrafya
Doğal olarak yetişen hayvanların karalar ve sularda dağılışını inceler. İnsan tarafından yetiştirilen hayvanlar ekonomik
coğrafyanın inceleme alanına girer. Bitki ve hayvan coğrafyası için ortak olarak biyocoğrafya da kullanılır.
6. Toprak Coğrafyası
Toprak yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışını inceler. Buna pedoloji de denir. Toprak oluşum şartlarına edafik faktörler de denir.

COĞRAFYA EĞİTİMİ ANABİLİM DALI 2014–2015 1. DÖNEM FİNAL

AKM 205 – BÖLÜM 3 - UYGULAMA SORU VE ÇÖZÜMLERİ Doç.Dr

27/03/2015 CUMA 38.YARIŞ GÜNÜ RAPORU İzmir

İndir - Evveliyat.com

Karst Jeomorfolojisi

AYOP2014

ALİ EMİR TAPAN

Dr.Teoman MERİÇ-Ramazan DİKYAR Sunum

Aphanius (Teleostei: Cyprinodontiformes)

ekoloji 2015 sempozyumu program kitapçığı

Jeoloji Nedir - WordPress.com

Sınıf Öğretmenliği 7 - İhtiyaç Yayıncılık

İndir - WordPress.com

1 1.ordu komutanlığı üsküdar 2 3c mühendislik mimar şişli 4 a coffee

Book 1.indb - Pegem.net

bitki örtüsü

Yazıyı Okumak İçin Tıklayınız

Slayt 1 - Aksaray Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

bigisayar programcılığı 1. sınıf bigisayar programcılığı 2. sınıf

Mersin Bölgesi

Temmuz 2014 - Muğla Üniversitesi

topografyalar:akarsu jeomorfolojisi - Coğrafya