Sürüm: 1.2
OSMANLILAR
17. YÜZYIL
BUHRANLAR DÖNEMİ (1595-1703)
Hazırlayan: OkumaYolu.com Ekibi
1
www.okumayolu.com
/okumayolu
/okumayolu
İçindekiler
İçindekiler ................................................................................................................................................................ 2
III. Mehmed (1595-1603, 8 yıl) ............................................................................................................................ 4
Dönemin Siyasi ve Askeri Olayları ....................................................................................................................... 4
III. Mehmed Döneminin Sonu .............................................................................................................................. 8
I. Ahmed (1603-1617, 14 yıl) ................................................................................................................................... 9
Avusturya Seferleri ............................................................................................................................................. 9
İran ve Anadolu İsyanları ................................................................................................................................... 11
I. Ahmed Döneminin Sonu ................................................................................................................................. 12
I. Mustafa (1617-1618, 96 gün) ............................................................................................................................ 13
II. Osman (1618-1622, 4 yıl) .................................................................................................................................. 14
Dönemin Askeri ve Siyasi Olayları ..................................................................................................................... 14
II. Osman Döneminin Sonu ................................................................................................................................ 15
I. Mustafa’nın 2.Defa Tahta Çıkışı (1622) .............................................................................................................. 18
IV. Murad (1623-1640, 17 yıl) ............................................................................................................................... 19
Yönetimi Ele Alması ........................................................................................................................................... 19
İran Savaşları (1623-1639) ................................................................................................................................ 22
IV. Murad Döneminin Sonu ............................................................................................................................... 24
Hatıralar ............................................................................................................................................................ 25
I. İbrahim (1640-1648, 8 yıl) .................................................................................................................................. 26
Dönemin Askeri ve Siyasi Olayları ..................................................................................................................... 26
I. İbrahim Döneminin Sonu ................................................................................................................................ 27
IV. Mehmed (1648-1693, 35 yıl) ............................................................................................................................ 28
Köprülü Mehmed Paşa’nın Sadrazamlığı .......................................................................................................... 30
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa’nın Sadrazamlığı .............................................................................................. 31
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Sadrazamlığı (1676) ................................................................................... 32
Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşlarının Başlaması (1683-1699) ............................................................................. 34
IV. Mehmed Döneminin Sonu ............................................................................................................................ 37
Hatıralar ............................................................................................................................................................ 38
II. Süleyman (1687-1691, 4 yıl) .............................................................................................................................. 39
Osmanlı- Kutsal İttifak Savaşlarının Devamı ..................................................................................................... 40
II. Süleyman Döneminin Sonu ............................................................................................................................ 41
II. Ahmed (1691-1695, 4 yıl) .................................................................................................................................. 42
Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşlarının Devamı ...................................................................................................... 42
II. Mustafa (1695-1703, 8 yıl) ................................................................................................................................ 43
2
Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşlarının Sonu .......................................................................................................... 43
II. Mustafa Döneminin Sonu .............................................................................................................................. 46
Devlet ve Teşkilat .................................................................................................................................................. 47
Ekonomi............................................................................................................................................................. 47
Duraklama Kavramı .......................................................................................................................................... 48
Osmanlı’da Toprak Düzeni ................................................................................................................................ 59
Toplum .................................................................................................................................................................. 63
Nüfus ................................................................................................................................................................. 63
Toplumsal Hareketler ........................................................................................................................................ 64
Klasik Osmanlı Düşüncesi ve Temsilcileri ............................................................................................................... 67
Edebiyat ................................................................................................................................................................ 77
Mimari ................................................................................................................................................................... 81
Diğer Sanatlar ....................................................................................................................................................... 82
3
Buhranların Başlaması
III. Mehmed (1595-1603, 8 yıl)
Kişiliği
1566 tarihinde Manisa’da doğdu. Çok nazik, halim selim bir şahsiyete
1
sahipti. Meşhur tarihçi Hoca Sadeddin Efendi'den dersler aldı. İyi bir tahsil ve
2
terbiye gördü.
Orta boylu, kumral sakallı, güzel yüzlü idi. Annesini çok sever sayar ve dinlerdi.
Bundan yararlanan annesi Safiye Sultan, Osmanlı sarayında hâkimiyet
kurmuştu. Bazı konularda oğlunu zorlayıp istediğini yaptırıyor, bu da
3
karışıklıklara sebep oluyordu.
Beş vakit namazını daima cemaatle kılardı. Devrin kaynakları dindarlığını,
hazret-i Muhammed (s.a.v), Dört Halife, Eshab-ı kiram ve alimlere hürmetini
yazar. Bunların adı bahsedildiği an hürmeten ayağa kalkardı. İçkiyi sıkı yasak
4
edip, bütün meyhaneleri kapattı.
Ataları gibi o da şiire düşkündü. Şiirlerini "Adli" mahlasıyla yazardı. Zengin bir edebî kültüre sahipti. İnce
5
ruhluydu.
Tahta Çıkışı (1595) – 29 Yaşında
6
1583’te Manisa sancağı Valiliğine tayin edildi. 1595’in Ocak ayına kadar Manisa’da valilik yaptı. Babası Üçüncü
Murad Hanın vefatından on bir gün sonra 17 Ocak 1595 tarihinde Manisa’dan İstanbul’a gelip, sultan ilan
7
edildi.
Dönemin Siyasi ve Askeri Olayları
İlk sefer (1595)
III. Mehmed devrinin ilk seferi 27 Nisan 1595'te açıldı. Sadrazamlıktan uzaklaştırılan Koca Sinan Paşa'nın yerine
8
getirilen Ferhad Paşa'ya serdarlık da verilerek Eflak seferine memur edildi.
Öte yandan Almanya, Avusturya, Macaristan, Bohemya, İtalya ve Belçika asilzadeleri toplandılar. Yetmiş bin
kişilik bir Hristiyan ordusu vücuda getirdiler. Niyetleri, Osmanlıları Macaristan'dan söküp çıkarmaktı. Bu
maksatla evvela Estergon Kalesi'ni kuşattılar (1 Temmuz 1595). Bunlara karşı Ferhad Paşa büyük bir varlık
gösteremedi. Bunun üzerine sadrazamlıktan uzaklaştırıldı. Tekrar Koca Sinan Paşa, dördüncü defa sadrazamlığa
getirildi. Serdarlık da verilerek sefere uğurlandı. Kendisi Eflak cephesine giderken, oğlu Mehmed Paşa'yı
Estergon'u kurtarmaya yolladı. Fakat tarihlerimize "korkak" olarak geçen Koca Sinan oğlu Mehmed Paşa, yavaş
9
davrandı.
Kalugran Savaşı (1595)
Eflak ordusu yaka yıka ilerliyordu. Koca Sinan Paşa, düşmanı Bükreş yakınlarındaki Kalugran bölgesinde
göğüsledi. Etraf bataklıktı. Düşman üstüne sevk edilen kuvvetlerimizin çoğu, başlarındaki paşalarla birlikte
bataklıklara saplanıp öldüler. Hatta bir aralık sadrazam da bataklığa saplandı. O sırada sonu hayır olan bir kaza
meydana geldi: Bir yeniçerinin attığı ateş, barut deposunu patlattı. Gece yansı meydana gelen bu şiddetli
patlama etrafı karıştırdı. Düşman, baskına uğradığını zannetti. Atına atlayan kaçmaya başladı. Eflak ordusu
4
dağıldı. Sabah olduğunda, düşmandan eser kalmamışa (25 Ağustos 1595). Sadrazam Sinan Paşa ordusunu
10
Bükreş üzerine yürüttü ve şehri aldı.
Estergon Savunması (1595)
Hristiyan ordusu tarafından iki ay kuşatılan ve aralıksız top ateşine tutulan Estergon Kalesi, harabeye dönmüştü.
Kalede yiyecek ve su sıkıntısı had safhadaydı. Kalede bulunan birkaç yüz yiğit, kaleyi teslim etmemek için
insanüstü gayret gösteriyordu. Sadrazamdan birkaç kere yardım istemiş, fakat gayret tavsiyesinden başka bir
şey gelmemişti. Kaledekiler ümitsizdiler. Komutan Seyyid Bey, sık sık askerleriyle konuşuyor, onlara ümit
vermeye çalışıyordu: "Biraz daha dayanalım, sadrazam hazretlerinin yardımı yakında burada olacaktır;" diyordu.
Oysa sadrazam, başka cephede düşmanla boğuştuğunu, yardım gönderemeyeceğini bildirmişti. Seyyid Bey
çaresizdi, düşman dört yandan sıkıştırıyordu. Bütün teslim tekliflerini reddetmişti. Dayanmak istiyordu, ama
11
dayanacak gücü kalmamıştı.
Bu kuşatmada bizzat bulunan eski tarihçilerimizden Peçevi, kalenin yürekler acısı durumunu anlatırken "sarnış
[su deposu] etrafında şiddetli hararetten [susuzluktan] mermerleri yalayan ve bir katre [damla] su deyü can
12
virüp can alan elsiz ve ayaksız" askerlerden bahseder.
13
Sonunda bazı askerlerin sabrı taştı. Teslime yanaşmayan Anadolu Beylerbeyi Mehmed Paşa ile Estergon Sancak
Beyi Seyyid Beye saldırdılar. Bu bir isyandı... İsyan patladıktan sonra, kaleyi teslimden başka bir çare kalmazdı.
Bir heyet teşkil edip düşman ordugâhına gönderdiler. Heyet teslim şartlarını görüştü. Nihayet "Osmanlı
askerlerinin ve kalede bulunan sivil halkın Osmanlı gemileriyle Tuna üzerinden Osmanlı hâkimiyetinde bulunan
Vişigrad'a götürülmesi, kimsenin canına malına ve şahsi eşyalarına dokunulmaması" şartıyla kalenin teslimi
kabul edildi. Böylece Estergon Kalesi düşman eline geçti (2 Eylül 1595). Peçevi, şu acı gerçeği dile getirir: "Bir âli
14
savaş itdük, emmâ ancak 40-50 kâfir helake düşdi [iyi savaştık, ancak kırk elli düşman öldürebildik]."
Ardından Vişigrad Kalesi de elimizden çıktı (8 Eylül 1595). Voyvoda Mihal'in kuvvetleri, 3 bin 500 yiğit tarafından
savunulan Tergovişte Kalesi'ni kuşattılar. Aralıksız üç gün top ateşiyle kaleyi yıktıktan sonra işgal ettiler. Kalede
bulunan komutanlardan, başta Trabzon Beylerbeyi Ali Paşa ile Amasya Beyi Koçu Bey olmak üzere bütün yüksek
rütbeli komutanları, bir şişe geçirip kızarttılar. Askerleri de kazıklara oturttular. Bu korkunç vahşet bütün
Müslümanları derin bir üzüntüye düşürdü. Acılar dinmeden Yerköy Kalesi işgal edilerek, bütün Müslümanlar
15
asker ve sivil farkı gözetilmeden öldürüldü (31 Ekim 1595).
Padişah duyduklarının acısıyla kıvranıyordu. Sadrazamı görevden alıp, yerine Lala Mehmed Paşa'yı tayin etti (19
Kasım 1595). Fakat Lala Mehmed Paşa'nın anî ölümüyle, Koca Sinan Paşa beşinci defa sadrazamlığa getirildi (1
16
Aralık 1595). Ama o da 3 Nisan 1596'da ölünce Damad İbrahim Paşa sadrazam oldu.
Eğri seferi ve Haçova Zaferi (1596)
5
1595 yılının getirdiği felaketler herkesi üzmüştü. Ordu içinde kaynama vardı. Herkesin morali bozuktu. Büyük bir
zafer kazanılmazsa devletin varlığı tehlikeye düşecekti. Sultan III. Mehmed, devlet büyüklerini topladı:
"Ceddimiz, devletimizin kurucusu Osman Gazi Hazretleri'nden büyük dedemiz Kanuni Sultan Süleyman'a kadar
bütün padişahlar askerin önünde sefere çıkmışlardır. Dedemiz Sultan Selim'le birlikte cennetmekân pederimiz
Sultan Murad [III. Murad] bu usulü bozdular. Biz dahi başlangıçta savaşı paşalarımıza ısmarlamakla hataya
düştük... Asker evlatlarımız bizi başlarında görmek isterler. Kararımız odur ki, yakında sefere çıkacağız.
17
Hazırlıklar tamamlansın. Küffara haddini bildirmeye gitmek gerektir."
Padişahın komutasındaki Osmanlı ordusu 5 Temmuz günü cepheye hareket etti. 21 Eylül'de Eğri Ovası'na ulaştı.
18
12 Eylül akşamı Eğri Kalesi fethedildi.
Düşman telaşlanmıştı. Kalabalık bir orduyla Eğri'yi kurtarmaya geliyorlardı. Padişah, Hadım Cafer Paşa'yı
düşman üstüne gönderdi. Cafer Paşa kahramanca savaştı. Fakat düşmanın sayıca çok oluşu karşısında yenildi.
Geri çekildi. Bunun üzerine padişah, bizzat düşmanı göğüslemeye karar vererek Eğri Kalesi'nden ayrıldı. Hızla
19
Haçova Meydanı'na gitti. Orada düşman ordusuyla karşılaştı.
20
Haçova’da Alman, Avusturya, Çek, Fransız, İspanya, İtalyan, Leh, Macar, Papalık askerlerinden meydana gelen
21
300.000 mevcutlu Hıristiyan ordusuyla karşılaşıldı. Osmanlı ordusu 100-110.000 mevcutluydu.
İlk gün yapılan savaş sonuçsuz kaldı. İkinci gün güneşin doğuşuyla birlikte şiddetli bir savaş başladı. Karşılıklı top
ateşinden sonra ordular birbirine girdi. Sultan III. Mehmed'in yanında hocası tarihçi Hoca Sadeddin Efendi ile
"Sadreyn" denilen Anadolu ve Rumeli kazaskerleri vardı. Peygamber Efendimizin sancağını açmış, altında
22
toplanmışlardı.
Öğleden sonra gelen kötü haber, padişahın ve yanındakilerin yüreğini dağladı: "Şevketlüm, sağ tarafımız
bozuldu, düşman kötü yüklenir!" Osmanlı askerleri arasında baş gösteren karışıklık gözle görülecek biçimdeydi.
Karışıklığı önlemeye çalışan komutanlar tesirsiz kalıyordu. Az sonra ordunun sol tarafı da bozuldu. Askerler,
komutanlarını dinlememeye başladılar. Padişahın yanına gelen bazı paşalar yer öptükten sonra:"Şevketlü
6
hünkâr geri çekilip canını kurtarsın, gayri bu selin önünde durulmaz!" dediler. Padişah tereddüde düştü. Acaba
paşaların sözünü tutup savaş meydanını terk etmeli miydi? O tereddüt anında padişahın hocası tarihçi Hoca
Sadeddin Efendi öne fırladı: "Padişahım, yerinizi terk etmeyiniz. Savaş hâli budur. Ecdadımız zamanında
meydana gelen tabur savaşlarının çoğu böyle gelişmiştir. Allah'ın yardımı, Peygamber Efendimizin mucizesi ile
inşallah zafer Müslümanların olacaktır! Mübarek hatırınızı hoş tutun." Bu sözler padişahı yerinde tuttu ve
23
mutlak olan mağlubiyeti zafere çevirdi.
Düşman askerleri, Osmanlı ordugâhına kadar sokulmuşlardı. Gözlerini yağma hırsı bürümüştü. Ellerine geçeni
kapışmaya başladılar. Savaşı âdeta unuttular. Bu manzara, hizmetkârları da gayrete getirdi. Aşçılar, seyisler,
oduncular, yamaklar, ellerine ne geçirdilerse kapıp, yağmayla uğraşan düşman askerlerine saldırdılar. Bir
yandan da bağırıyorlardı: "Düşman kaçtı, düşman kaçtı!" Düşman askerleri şaşkına döndü. Kendilerini
savunmayı bile akıl edemiyorlardı. Öte yandan "Düşman kaçtı!" çığlığını duyan Osmanlı askerleri toparlanmıştı.
Yağma için dağılan düşman askerlerinin üstüne atıldılar. Onları bataklıklara sürdüler. On beş-yirmi dakika içinde
20 bin düşman atlısı bataklıklarda boğuldu. Bir kısmı, onları takip eden askerlerimizin kılıçları altında can verdi.
O gece 50 binden fazla düşman öldü. Yüz topla birlikte külliyetli cephane ele geçirildi. Tarihimiz bir zaferle daha
24
şenlendi (25 Ekim 1596). Ve zaferle coşkun Osmanlı ordusu İstanbul'a döndü.
Bundan sonra Avusturyalılar, başta Budin olmak üzere bazı kalelerimizi kuşatmışlar, ama üzerlerine hemen
asker sevk edilmiştir. Düşman iyice yıldırılmış, Osmanlı Devleti bir süre için de olsa, Fatih, Yavuz ve Kanuni
devrini yeniden yaşamıştır. Nihayet isyancı Eflak Voyvodası Mihail, padişaha elçi ve hediyeler gönderip affını
25
dilemiştir (18 Kasım 1599).
Kanije Kuşatması (1601)
1601 yılında Kanije kuşatıldı. Şanlı Kanije savunması başlı başına bir tarihtir. Kanije muhafızı Tiryaki Hasan
Paşa'nın şahsında billurlaşan bu emsalsiz müdafaa, milletler tarihinde, şahısların ehemmiyetini de ortaya
koymuştur. Arşidük Ferdinand'ın komutası altında birleşen Avrupalı müttefikler en kuvvetli rivayete göre 80 bin
kişi kadardı. Buna karşılık Kanije'yi dokuz bin yiğit müdafaa ediyordu. Barutları çok az, yiyecek ve içecekleri son
derecede kıttı. Bu rağmen, yapılan teslim teklifine, Tiryaki Hasan Paşa şu cevabı veriyordu: "Biz kalenin
26
müdafaasına memur edildik, kale vermek padişaha mahsustur. Kralınız gitsin, kaleyi padişahımdan istesin."
Düşman altı koldan kaleyi dövmeye başladı. Bütün kinini gülle gülle Kanije Kalesi'ne döküyor, kaleye günde biniki bin arası mermi düşüyordu. Fakat kale bedenlerinde açılan gedikler, ne yapılıp yapılıyor, geceleri
kapatılıyordu. Düşman her sabah yeni inşa edilmiş sağlam bir hisarın önünde kalıyordu. Fakat ne kadar devam
edebilirdi? Düşman durmadan takviye alıyor, kalede şehit düşenlerin yahut yaralananların yerleri ise boş
27
kalıyordu.
Bir akşam vakti Tiryaki Hasan Paşa, Karapençe Osman'ı huzura çağırdı: "Bak deli oğlum! Serdar-ı Ekrem’e bir
name yazdık, imdat diledik. Lakin etraf çevrili. Bu nameyi tek sen götürebilirsin. Şimdiye kadar yüzümü kara
çıkarmadın. Göreyim nice yiğitsin..." Karapençe Osman diz çöktü: "Emrin başım üzeredir paşa baba, nameyi
serdarın elinde say. Lakin hakire sorarsan, yardım gelmez, derim! Nitekim bundan önceki müracaatlarımızda da
gelmedi. Serdar meşgul..." Tiryaki Hasan Paşa'nın kaşları çatıldı: "Sana söyleneni yap deli yiğit! Devletli
28
sadrazamın cevabını beklemeye mezun değilsin. Kelleyi koltuğuna alıp yola düş."
Karapençe Osman el öpüp gizlice kaleyi terk etti. Ertesi sabah Tiryaki Hasan Paşa, askeri topladı: "Asker
evlatlarım! Serdara haber saldık, bizi yardımsız komaz; biraz daha dayanalım, yardımın gelmesi yakındır." Yazık
ki, sadrazam yardım yerine nasihat göndermişti. Karapençe Osman'a verdiği mektupta, düşman üstüne gittiği
için kuvvetini bölemeyeceğini söylüyor, "Kaleyi önce Bâri Hudâ'ya, sonra sen izzetli beylerbeyi Hasan Paşa'ya
29
emanet ettik. Göreyim, müdafaada sebat gösteresin..." diyordu.
7
Hasan Paşa, bu mektubu askere okuyamazdı. Zaten kırıla kırıla çok az askeri kalmıştı. Düşman ise devamlı
yardım alıyor, büyüdükçe büyüyordu. Sadrazamın mektubunu askerden gizlemeye karar verdi. Fakat Karapençe
Osman'ın bir mektup getirdiği duyulmuştu. Askere ne söyleyecekti? Sadrazamın mektubunu koynuna sokup,
kendisi bir mektup yazdırdı. Askeri topladı. Sadrazamın mektubudur diye, kendi yazdırdığı mektubu okudu.
Mektup müjdelerle doluydu. Güya sadrazam, büyük bir orduyla geliyordu. Kanije yiğitleri biraz daha
dayanmalıydılar. Sadrazamın ordusu gelince, düşman iki ateş arasında kalıp yenilecekti... Asker, tekbirlerle
sevincini dile getirdi. Tek endişeli olan insan, Tiryaki Hasan Paşa idi. Bütün gerçeği biliyor, bir avuç yiğitle
düşman ortasında kalakaldığını düşünüyordu. Üstelik yiyecek son derece az, su ise hemen hemen yoktu. Ama
30
ümitsizliğe kapılmıyordu.
Fakat talihsizlikler üst üste geliyordu. Sadrazam, Belgrad önlerinde düşmana yenilmişti. Budin Beylerbeyi
Mehmed Paşa ile Mehmed Kethüda şehit düşmüşlerdi. Başları düşman askerleri tarafından kesilip Kanije Kalesi
önüne dikilmişti. Düşman askerleri kesik başları gösterip avaz avaz bağırıyorlardı: "Sadrazamınızın ordusunu
darmadağın ettik. Size yiğit beylerinizin başlarını armağan getirdik! Gelin, bu ümitsiz direnişten vazgeçip teslim
olun. Teslim olmazsanız sizin de kellelerinizi böyle sırıklara geçirip dolaştıracağız!" Kaleyi savunan askerlerin
içine derin bir tereddüt girdi. Kaleyi düşmana teslim etme eğilimi belirdi. Tam o sırada Tiryaki Hasan Paşa
burçlara fırladı: "Yalancılar!" diye bağırdı, "O kelleler beylerimize ait değil, baskıncılarımızın öldürdüğü
askerlerinize aittir. Bizi kandıramazsınız. Her şeyimiz yeterlidir, sonuna kadar dayanacağız! Sadrazamımız da
31
yakında burada olacak."
Hızla toplardan birinin başına yürüdü. Uçlarına kelleler takılı sırıkları nişanlayıp, topu ateşledi. İlk ateşte sırıkları
devirdi. Böylece askerin moralini bozan kelleleri ortadan kaldırmış oldu. Sonra askerlerine bir konuşma yaptı:
"Bizi kandırmak istiyorlar. Kanije'yi alamayacaklarını anladılar. Sadrazamın bu tarafa gelmekte olduğunu
öğrendiler. Bu yüzden bir an önce bizi kandırıp kaleyi elde etmeye çalışıyorlar. Bana inanınız: Düşman, Kanije'yi
alamayacaktır!" Askerlerin yüzü güldü. Şanlı komutanlarına inanıyorlardı. O "alamayacak" diyor ise,
32
alamayacaklardı.
Kuşatmanın 73. gecesi yani 18 Kasım 1601'de, Hasan Paşa ve kurmayları dahil Osmanlı kuvvetleri Haçlılara gece
baskını düzenledi. Beklenen yardımın geldiğini sanan Arşidük Ferdinand çok sayıdaki adamı ve muhafızları ile
33
kaçtı.
III. Mehmed Döneminin Sonu
Vefatı (1603 )- 37 yaşında
Osmanlı Devletinin Avrupa cephesinde harplerle uğraşmasını fırsat bilen İran Safevi Devleti Anadolu’da, önce
34
propaganda faaliyetlerini başlatıp, isyanlar çıkarttı.
Avusturya ve İran cephelerini halletmek çarelerini araştıran Üçüncü Mehmed Han bu sırada vefat etti (21 Aralık
35
1603). Ayasofya Camii bahçesindeki türbesine defnedildi.
Dönemin Değerlendirilmesi
Sultan III. Mehmed, gerçi annesinin gölgesi gibi yaşamıştır, ama bizzat sefere katılmak gibi büyük bir
36
hareketinde içinde bulunmuştur.
Tahta geçerken 19 erkek kardeşini öldürttü. Şehzadelerin öldürülmesi halkta büyük bir hüzün yaratmıştı.
Padişah, kısa bir süre sonra kendi oğulları Süleyman ile Selim’i, 1602’de de Cihangir’i kaybetti. Hayli cevval olan
ve taht için adı geçen büyük oğlu Mahmud’u da kendisi aleyhinde bir isyan hazırlığında olduğu gerekçesiyle
37
1603 Haziran’ında öldürttü. Ancak Şehzade Mahmud'un, babasını tahttan indirip yerine padişah olmak gibi
38
bazı düşünceleri olduğu da unutulmamalıdır.
8
I. Ahmed (1603-1617, 14 yıl)
Kişiliği
1590’da Manisa’da Handan Sultandan doğdu. Edebi kültürü çok yüksekti. Birçok
Osmanlı padişahı gibi iyi bir şairdi. Şiirlerinde Bahti ve Ahmedi mahlasını
39
kullanırdı.
40
Gayet kuvvetli, çok iyi binici ve atıcı, avcı ve silahşördü. Kanuni Sultan
Süleyman'dan sonraki padişahlar içinde devlet işleriyle yoğun şekilde uğraşan ilk
41
padişah olarak kabul edilir.
Dini konulara hassasiyeti bakımından en önde gelen padişahlardan biri sayılır.
Meşhur kıtasını çok sevdiği şeyhi Aziz Mahmud Hüdai’ye göndermişti. Bu meşhur
42
kıta şöyledir:
N’ola tacum gibi başumda götürsem daim
Kademi resmini ol hazret-i Şah-ı resulün
Gül-i gülzar-ı nübüvvet o kadem sahibidir
Ahmeda durma yüzün sür kademine o gülün
Ayrıca,
Dil Hanesi pür-nûr ola,
Envâr-ı zikrullah ile
İklîm-i dil ma’mur olur
Mi’mar-ı zikrullah ile
Kıtasıyla başlayan ilahisi gibi bazı şiirleri bestelenmiştir.
43
Tahta Çıkışı (1603) – 14 Yaşında
Babasının vefatı üzerine 1603’te henüz 14 yaşındayken Osmanlı tahtına geçti. Tahta geçtiğinde, Osmanlı
44
Devleti doğuda İran, batıda ise Avusturya ile harp halindeydi.
Sancağa çıkmamış ilk sultan olan I. Ahmed 1603’te tahta geçtiğinde, kendisi dışında hanedanın tek erkek
mensubu kardeşi Şehzâde Mustafa’ydı. Padişahın henüz çocuğu yoktu. Şehzâde Mustafa’nın öldürülmesi ve
padişahın kısır çıkması durumunda hanedan sona erebilirdi. Bu yüzden yeni padişah, daha önceki uygulamaların
aksine, kardeşinin yaşamasına izin vermek zorunda kaldı. I. Ahmed, yeni oğulları dünyaya geldikten sonra
45
kardeşini öldürmek istediyse de devlet adamları buna izin vermediler.
Avusturya Seferleri
Estergon Kalesinin Fethi
Lala Mehmed Paşa, 25 Eylül 1604'te Belgrad'dan Budin'e yöneldi. Sadrazamın geldiğini haber alan
Avusturyalılar, Peşte Kalesi'ni bırakıp kaçtılar. Bunun üzerine sadrazam, birkaç gemi ile Tuna'yı aşarak kaleyi
aldı. Ardından Sadrazam Lala Paşa, yine düşman tarafından boşaltıldığım öğrendiği Hatvan Kalesi'ni de aldı.
Oradan Vaç Kalesi üzerine yürüdü. Avusturyalılar kaleyi savunamayacaklarım anladılar. Bir gece yansı gemilerle
kaleden kaçtılar ve Estergon Kalesi'ne sığındılar. Lala Mehmed Paşa derhâl Estergon'u kuşattı (18 Ekim 1604).
Fakat kış yaklaşmış, şiddetli yağmurlarla her taraf batak hâline gelmişti. Asker çok sıkıntı çekiyordu. Kar
fırtınaları da başlayınca kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı. Kışı geçirmek üzere Belgrad'a çekildi (23 Kasım
46
1604). Sonra İstanbul'a döndü...
Hâlâ yüreğimiz ürpererek türkülerimizde yaşattığımız Estergon Kalesi, birkaç kere el değiştirmiş, nihayet
Avusturyalıların işgaline maruz kalmıştı. Osmanlılar bunu bir türlü hazmedemiyorlardı. Devrin padişahı I.
9
Ahmed, Avusturya kralına müracaatla ecdat yadigârı Estergon'u istedi, fakat reddedildi. Bunun üzerine sefer
açıldı. Osmanlı ordusunun başına Sadrazam Lala Mehmed Paşa getirildi. Paşa, sefere çıkacağı günün sabahı,
namazı Ayasofya Camisi'nde kıldı, şöyle dua etti: "Rabbim, Estergon'da cuma namazını kılmadan canımı
47
alma!"
Ordusuyla gitti ve Estergon önlerinde karargâh kurdu. (29 Ağustos 1605) Mevziî hücumlar yaptı. Böylece
haftalar geçti. Nihayet bir akşam vakti kumandanları çadırına çağırdı: "Paşa kardeşler!" diye söze başladı,
"Bizler vaktiyle Estergon'da kaç cuma namazı eda etmişiz... Lakin talih döndü, Estergon küffar eline geçti. Beni
ciğerimden vuran, kalenin işgal edilmesi değil, bir zamanlar ezan okunan yerlerde çanlar çalması ve bir vakitler
48
namaz kılınan yerlerde şarap içilmesidir... Artık yeter! Estergon tekrar bizim olmalıdır."
Paşalar selama durdu: “ Yakında Ciğerdelen Kalesi ile 'Aziz Thomas' [Tepedelen] dedikleri kale, Estergon'un yolu,
kolu mesabesinde. Bütün yiyecekleri bu kaleden gelir. Fethe onlardan başlamak münasipçedir." "İyi söylersiniz,"
dedi Lala Mehmed Paşa, "biz dahi böyle düşünürdük. Önce Ciğerdelen Kalesi'nin ciğerini delmeli, ardından Aziz
49
Thomas'ın tepesindeki haç sökülmeli ve nihayet Estergon..."
Sabah namazından sonra yapılan şiddetli hücumlarla Ciğerdelen Kalesi'ne girildi. İlk hedef vurulmuş, sıra
ikincisine gelmişti. Aziz Thomas Kalesi hemen kuşatıldı. Kuşatma bir hafta devam etti. Osmanlı birlikleri zaman
zaman hücuma geçtiler. Kale önlerinde çetin savaşlar oldu. Fakat fetih gerçekleşmiyordu. Sadrazam kızgındı.
Paşaları huzuruna çağırdı: "Hani," dedi, "Aziz Thomas Kalesi'nin anahtarlarını bize getirdiniz mi? Din gayreti bu
50
mudur? Yarın şafakla taarruzumuz var."
Ertesi gün 19 Eylül günüydü. Osmanlı şanla şerefle hücuma kalkmıştı. Savaş öğleye doğru şiddetini artırdı. Fakat
bütün kuvvetleriyle yüklendikleri hâlde neticeye bir türlü ulaşamıyorlardı. Bir ara şiddetli gürültüler duyup o
tarafa baktılar. Küçük bir müfreze bağıra çağıra savaşın ortasına dalmıştı. Kısa zamanda düşmanı dağıtmış,
ilerlemeye başlamıştı. Başlarında aksakallı, koca kavuklu bir ihtiyar vardı. Yüzü ter ve tozdan karardığı için kim
olduğu kestirilemiyordu. Fakat şiddetli narası dört yandan duyuluyordu: "Vurun aslanlarım, koman yiğitlerim!"
Küçük müfrezenin açtığı yoldan yıldırım gibi geçtiler. Savaş sabaha kadar sürdü. Ve güneş, zaferimizin üzerine
51
doğdu...
Vezir Hüsrev Paşa, fethin müjdesini vermek için sadrazamın çadırına koştu. Nefes nefese el öptükten sonra:
"Devletlim," dedi, "Aziz Thomas Kalesi'nin anahtarlarını getirdim. Allah'a şükür ki fetholundu... "Yalnız, bu fethin
şerefi küçük bir müfreze ile başındaki aksakallı veliye aittir. Veli olduğundan eminim, gözlerimle gördüm. Ok
yağmurunun içine dalıyor, yüzlerce kâfirin üzerine atılıyor, yaralanmadan çıkıyordu. Belki de şehitler imdadımıza
yetişti... Başka ne olabilir?" "Çok memnun olduk Hüsrev, Allah zaferinizi mübarek kılsın! Mevlam cümlenizden
52
razı olsun..."
Hüsrev Paşa, tekrar sadrazamın elini öpmek için eğildi. Birden şalvarındaki kan lekelerini fark etti. Durakladı.
Ağır ağır başım kaldırıp, aksakalına, koca kavuğuna baktı. Her şeyi anladı. Küçücük müfrezenin başındaki ihtiyar,
Lala Mehmed Paşa'dan başkası değildi... "Paşa baba, o sendin!" diye ağlayarak ayaklarına kapandı, "O sendin,
paşa baba, bizim yapamadığımızı küçük bir müfrezeyle yaptın, ihtiyar hâlinle cenge girdin. Bizi bağışla!"
Sadrazam, omuzlarından tutup Hüsrev Paşa'yı kaldırdı. Alnından öptü: "Bundan kimselere bahsetme" diye
tembihledi, "Biz nam için dövüşmedik. Allah'a ve padişahımıza karşı vazifemizi yaptık. Şimdi sıra Estergon'a
53
geldi. Gün gayret günüdür. Göreyim seni, paşalığın hakkını ver."
Ordumuz 3 Ekim gününe kadar dinlenip, Estergon'a hücum etmeyi kararlaştırmıştı. Askerler birbirleriyle
helalleşiyor, "Gelecek cuma namazını Estergon'da kılacağız" sözü dillerde dolaşıyordu. 3 Ekim sabahı hücuma
geçtiler. Lala Mehmed Paşa, ihtiyarlığına aldırmadan ön safları tutmuştu. Delip geçiyor, arkasından
serdengeçtiler can pahasına ilerliyordu. Akşam güneşi gurupta gülümserken, ordumuz Estergon'a girdi.
54
Sadrazam Lala Mehmed Paşa'nın duası kabul olmuştu: Cuma namazını Estergon'da kılacaktı (3 Ekim 1605)...
10
Otuz beş gün süren muhasaradan sonra kale fethedilerek on seneden beri süren Alman işgaline son verildi. Bu
zaferden sonra Uyvar, Weszgrim, Polata kaleleri Türklerin eline geçti. Bu sırada Tiryaki Hasan Paşayı serdar
55
vekili olarak bırakıp İstanbul’a dönen Lala Mehmed Paşa vefat etti (1606).
Zitvatoruk Antlaşması (1606)
Avusturya, sulh istedi. Budin’de sulh müzakeresi yapıldı ve görüşmeler neticesinde Zitvatoruk muahedesi
56
imzalandı (1606). Bu anlaşmaya göre, Kanije, Estergon, Eğri kaleleri Osmanlı Devletinde kalacaktı. Bundan
böyle Avusturya, yılda 30 bin altın tutarında olan vergisini vermeyecektir. Yalnız bir defaya mahsus olmak üzere
Avusturya, padişaha 67 bin altın ödeyecektir. Osmanlı padişahı, Avusturya kralına "imparator" diyecektir. İki
taraf birbirinin arazisine hücum etmeyecektir. Böylece Kanuni'nin Avrupa'ya kabul ettirdiği "Türk üstünlüğü"
hukuken bitiyor, Osmanlı Devleti kendini Avrupa devletleriyle eşit saymayı kabul ediyor ve Koca Sinan Paşa'nın
57
1593'te açmış olduğu Avusturya seferi başarısızlıkla sonuçlanıyordu. Bu sefer tam 13 yıl 4 ay 8 gün sürmüştür.
Savaş Osmanlılara kendi askerî zayıflıklarını göstermiş ve 1595’den sonra birkaç kez barış istemek zorunda
bırakmıştır. Şah Abbas, 1603’te hücuma geçmiş ve Osmanlı birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Anadolu
içlerine sürmüştü. Osmanlı hükûmeti bu durumda Habsburglarla barış yapabildiği için kendini talihli sayıyor ve
Zitvatorok Antlaşmasıyla Habsburgların elinde olan Macar toprakları üzerindeki bütün haklarından
58
vazgeçiyordu. Habsburglar yıllık otuz bin dukalık haracı artık ödemeyecekti.
59
İran ve Anadolu İsyanları
İran Savaşları(1603-1618)
60
Şah, Osmanlılara öykünerek ordusuna ateşli silahlarla donanmış yeni kul birlikleri kattı. Savaşın çıkmasında
Şah I. Abbas'ın Osmanlı Devleti'nin Avusturya ile savaş halinde olmasını ve Anadolu'da çıkan Celali İsyanlarından
uğraşmasıyla zayıf düşmesini fırsat bilerek kaybettiği toprakları geri almak istemesi etkili oldu. Safevilerin
Tebriz'e taarruzu ile yeni Osmanlı-Safevî savaşı başladı (1603). Önce Tebriz, ardından Revan düştü. Osmanlı
61
Ordusu, Urmiye'de bozuldu. (1605).
Osmanlılar, imparatorluğu iç karışıklıkların sarstığı bir zamanda, doğu ve batı cephelerinde aynı anda savaşmak
62
zorunda idiler. Şah Abbas, Osmanlı birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Anadolu içlerine sürdü. Savaş 9 yıl
sürdü ve Nasuh Paşa Antlaşması ile sonra erdi (20 Kasım 1612). Antlaşmayla Osmanlılar, İran Şahı'nın her yıl
Osmanlı Padişah'ına 200 deve yükü ipek kumaş ve değerli eşya haraç göndermesi şartıyla Ferhat Paşa
63
Antlaşmasıyla aldıkları Batı İran Eyaletlerini (Güney Azerbaycan) Safevîlere bıraktılar.
Ancak İran'ın söz konusu haracı göndermemesi üzerine 2,5 yıl sonra savaş yeniden başladı (22 Mayıs 1615). Pül-i
Şikeste'de Osmanlı Ordusu tekrar bozuldu (10 Eylül 1618). Serav Antlaşması (26 Eylül 1618) ile bu defa 3 yıldan
fazla süren Osmanlı-Safevî savaşına son verildi. Bu antlaşmayla İran'ın Padişah'a göndereceği ipek kumaş ve
64
değerli eşya miktarı 100 deve yüküne düşürüldü.
11
Bu barış da 5 yıl sürdü. Savaş, daha sonra 1624 yılında Safevîlerin Bağdat'ı ele geçirmesiyle eskileriyle mukayese
edilemeyecek bir şiddette yeniden başlayacaktır. 1603-1618 Osmanlı-Safevî Savaşı sonucunda Osmanlıların
1590'da Ferhat Paşa Antlaşması ile İran'dan aldığı toprakların büyük çoğunluğu, 1618'de Safevîler tarafından
geri alınmış oldu. Osmanlı Devleti, Safevîleri Kafkasya'dan atamadı. Kafkasya, iki imparatorluk arasında
65
paylaşıldı. Batı İran (Güney Azerbaycan) eyaletlerini ise Osmanlılar ellerinde tutamadılar.
Celali İsyanlarının Bastırılması
Sultan Ahmed Han, Avusturya Savaşının sona ermesi ve İran cephesinde olayların durgunluk devresine
girmesinden sonra iç meselelerin halli için harekete geçti. Anadolu’da ortalığı birbirine katan Celali eşkiyalarına
karşı, sadarete getirdiği Kuyucu Murad Paşa ile Tiryaki Hasan Paşayı vazifelendirdi. Kuyucu Murad Paşa
uyguladığı siyaset neticesinde, teker teker ortadan kaldırmayı başardı. Üç sene süren temizleme faaliyeti
neticesinde Canbolatoğlu, Kalenderoğlu, Tavil ile kardeşi Me’mun, Muslu Çavuş ve Yusuf Paşa, ayrıca şekavet
66
yapan kırk sekiz çete kuvvetlerinden tamamı tesirsiz hale getirildi.
I. Ahmed Döneminin Sonu
Vefatı (1617)- 28 yaşında
Sultan Ahmed Han 1617 senesinde rahatsızlanarak daha yirmi sekiz yaşındayken vefat etti. Cenazesinin
yıkanması için hocası Aziz Mahmud Hüdai hazretleri davet edildi. Ancak o; “Sultanımı çok severdim. Şimdi
dayanamam. İhtiyarlığım sebebiyle beni mazur görün.” buyurdu. Talebelerinden Şaban Dede’yi gönderdi.
67
Cenaze namazından sonra naşı kendi ismi ile anılan Sultan Ahmed Camiinin yanındaki türbeye defnedildi.
Dönemin Değerlendirilmesi
Sultan I. Ahmed 14 yaşlarında Osmanlı tahtına geçmiş ve 28 yaşına kadar 14 sene padişahlık yapmıştır.
68
Zamanında bazı parlak zaferler kazanılmakla birlikte, kendisi sefere gitmemiştir.
Saltanatında, hanedan veraset sistemini değiştirip kardeş katli yasasını kaldırmıştır. Yerine ailenin aklı başındaki
en büyük üyesi padişah olur sistemini getirmiştir. Bu yeni yasanın, şehzadeler arasındaki rekabetin ve taht
kavgalarının, taht için gerçekleştirilen kardeş katillerinin önlenmesi açısından Osmanlı tarihinde çok büyük
69
önemi vardır.
İçkiyi şiddetle yasak etmiş olan bu dindar padişahın hayratından en büyüğü, Sultanahmed Camii'dir. Rivayete
göre, bir gün Ayasofya'da cuma namazı kıldıktan sonra, "Bundan daha büyük bir cami yaptırmak isteriz" demiş
ve mimarlığını Ahmed Ağa'ya vermiştir. 4 Ocak 1610'da temel atma merasimi yapılan caminin temelleri
kazılırken padişah, eteğinde toprak taşımış, amele gibi çalışmıştır. Nihayet bu muhteşem eser 9 Haziran 1617'de
70
tamamlanmış ve ibadete açılmıştır.
12
I. Mustafa (1617-1618, 96 gün)
Kişiliği
1591 senesinde Manisa’da doğdu. Zayıf ve narin vücutlu idi. Yüzü her zaman
solgun olup, üzüntülü bir görünüşü vardı. Son derece dindardı. Sık sık
türbeleri ziyaret eder ve çokça sadaka dağıtırdı. Saraydaki hayatını ibadet
içinde, dini eserler ve Kur’an-ı kerim okuyarak geçirirdi. Saltanatta gözü
olmadığı için her iki hal’inde de en küçük bir memnuniyetsizlik göstermemiş,
71
tahttan sevinçle inmiştir.
Bazı tarihçiler, özellikle de yabancılar, Sultan I. Mustafa'ya "deli padişah"
derler. Buna delil olarak da, sarayın havuzunda yaşayan balıklara altın para
72
attığını söylerler. Oysa Sultan I. Mustafa deli değil, sadece sinirlidir.
Sultan Mustafa Han Allah’ın cezbesine tutulmuş derviş-meşrep bir padişah
olup dünya işlerinde şuursuzluğu yüzünden… devlet yıldızı sönmeye yüz tuttu.
73
(Şeyhülislam Yahya Efendi)
I.Mustafa’nın en fazla zikredilen özelliği, kadınlara asla yaklaşmamasıdır. Bu yüzden evladı da olmamıştır.
74
Tahta Çıkışı (1617) – 26 Yaşında
I.Ahmed’in 22 Kasım 1617’de genç yaşta ani ölümüyle Osmanlı veraset usulünde bir ilk yaşandı. Devlet
adamları, ölen padişahın oğlu Şehzâde Osman’ı değil de hanedanın en büyük erkek ferdi olan I. Ahmed’in
kardeşi Mustafa’yı tahta çıkardılar. Tahta çıkmada “ekber ve erşed” olarak anılacak yeni bir sistem başlıyordu.
Ekberiyet usulü, kardeş katlini sona erdirse de bazı yeni meselelere yol açtı. Saraydaki şehzâdeler, tahttaki
padişah için zaman zaman bir tehdit unsuru olarak kullanıldılar. Her an öldürülme endişesiyle yaşayan
şehzâdelerden bazılarının ruhsal durumları bozuldu. Sarayda âdeta hapis hayatı yaşadıktan sonra tahta çıkan
şehzâdelerin çoğu, padişah olunca, doğru düzgün eğitim almadıklarından ve dünyadan haberdar
75
olamadıklarından ne yapacaklarını bilmiyorlardı.
Ağabeyi Birinci Ahmed Hanın vefatı üzerine 22 Kasım 1617’de ilk defa ekberiyet kaidesine göre, yani hanedanın
en yaşlı mensubu olarak zorla tahta çıkarıldı. Sultan Mustafa Han, devlet meseleleriyle ilgilenmediğini ifade
76
ederek saltanatı kabul etmediyse de bu hal devlet erkânınca göz önüne alınmadı. Fakat kısa süre sonra devlet
77
işleri birbirine girdi. Hâkimiyet, kadınların ve yeniçeri ağalarının ellerine geçti.
Tahttan İndirilmesi (1618)
Darüssaade Ağası Mustafa Ağa, akli melekeleri yerinde olmayan bir padişah ile devlet idare edilemeyeceği
kanaatini taşıdığı için, veziriazamın İran seferinde bulunduğu esnada şeyhülislâm ile sadaret kaymakamını I.
Mustafa’nın padişahlıktan alınmasına ikna etti. Askerlere maaş dağıtılması bahanesiyle Divân-ı Hümâyûn’un
toplandığı 26 Şubat 1618’de I. Mustafa’yı dairesine kilitleyerek, Şehzâde Osman’ı tahta çıkardı. I. Mustafa’nın ilk
78
hükümdarlık dönemi sadece 96 gün sürmüştü.
13
II. Osman (1618-1622, 4 yıl)
Kişiliği
1604 senesinde İstanbul’da doğdu. İyi bir eğitimle yetiştirildi. Arapça, Farsça,
Latince, Yunanca, İtalyanca gibi doğu ve batı dillerini öğrendi. Kuvvetli bir
edebiyat, tarih, coğrafya ve matematik tahsili gördü. Fevkalade iyi bir binici,
silah ve harp aletlerini kullanmakta pek mahirdi. Şecaat ve binicilikte akranı pek
az olup, şirin çehreli ve güzel tavırlıydı. Farisi mahlasıyla yazdığı şiirlerinin
79
toplandığı Divan’ı vardır.
Yazmış olduğu şu beyit onun ıslahat ve düşünceleri ile muhaliflerinin durumunu
çok güzel ifade etmektedir:
Niyyetim hidmet idi saltanat ü devletime
80
Çalışır hasid ü bedhah ecel nekbetime
Tahta Çıkışı (1618) – 14 Yaşında
26 Şubat 1618 günü babasının yerine tahta geçen amcası birinci Mustafa’nın rahatsızlığı yüzünden tahtı
81
bırakmaya mecbur olması üzerine Osmanlı sultanı oldu. 14 yaşındayken tahta çıkan II. Osman, valide sultan,
Dârüssaade Ağası Mustafa Ağa ve hocası Ömer Efendi’nin tesiri altında bulunmakla birlikte, genç yaşına
82
nispetle faal bir yapıya sahipti.
Dönemin Askeri ve Siyasi Olayları
İtalya Seferi (1620)
İkinci Osman’ın tahta çıkışının ilk aylarında İran ile barış antlaşması imzalanarak harbe son verildi. 1620 yazında
Osmanlı donanması Otranto Boğazında Adriyatik’e girdi ve İtalya’ya asker çıkardı. Kısa sürede Manfredonia
83
liman ve şehrini fethetti.
Lehistan (Polonya) Seferleri (1620)
Lehistan soyluları Boğdan'ın işlerine karışmaya başlamışlardı. Osmanlılardan tarafından tayin edilmiş olan
Boğdan Voyvodası da Lehistan'ın yanında Osmanlılara karşı tavır aldı. Ayrıca Lehler Erdel Prensliğine saldırdılar.
84
Erdel Prensi Osmanlı Devleti'nden yardım istedi. Osmanlı padişahı Genç Osman Lehistan'a savaş açtı.
85
Boğdan Voyvodası 600-1000 civarında askeriyle Lehistan'ın yanında yer aldı. Ancak Boğdanlı birçok bey
Osmanlılara karşı savaşmayı reddetti. 10 Eylül 1620 tarihinde Lehistan ordusu Prut nehri boylarında Yaş kenti
14
yakınlarındaki Çuçoro mevkiinde Osmanlı ordularıyla karşılaştı. Savaşın daha 18 Eylül'deki ilk gününde Leh
askerleri bozguna uğradılar. Boğdanlı askerler taraf değiştirerek Osmanlı tarafına geçtiler. 6 Ekim'de Osmanlılar
taarruza geçtiler. Leh kumandanlar ve soylular askerlerini terk ederek kuzeye doğru kaçmaya başladılar. Leh
askerlerinin çoğu ya öldürüldü ya da esir alındı. Gaspar Graziani kaçmayı başardı ama Osmanlılardan korkan
86
kendi askerleri tarafından öldürüldü. Böylece Çuçoro Savaşı Osmanlı zaferiyle sonuçlanmış oldu.
Hotin Seferi (1621)
Çuçoro Savaşı'nda Lehistan'a karşı kazanılan bu büyük zafer sonucunda Osmanlı padişahı II. Osman, Lehistan'ı
tamamen dize getirerek Osmanlı Devleti'nin sınırlarını Baltık Denizi'ne kadar uzatabileceğini düşündü. Bu
amaçla bir yıl sonra 200.000'i aşkın bir sayıda büyük bir ordu hazırlayarak bizzat kendisi bu ordunun başında
İstanbul'dan Edirne'ye doğru yola çıktı. Nogay Tatarlarının beyi ve Kırım Hanı da ordularıyla birlikte Osmanlı
ordusuna katıldılar. Osmanlı tarafında ayrıca çok sayıda Eflak ve Boğdanlı askerler bulunuyordu. Litvanya
Atamanı nehrini geçerek Lehistan ordularıyla buluştu. Ukrayna Atamanı da ordularıyla bu koalisyona katıldı.
Lehistan orduları Osmanlıların elinde bulunan Hotin kalesi yakınlarında yerleştiler. 2 Eylül'de Osmanlı orduları
87
da Hotin'e ulaştılar. Osmanlılar defalarca Lehistan kuvvetlerine saldırmalarına rağmen başarı elde edemediler.
88
35 gün devam eden muharebelerde kale birkaç defa düşmek durumuna geldiyse de yeniçerilerin itaatsizliği ve
devlet adamlarının arasındaki geçimsizlikler, kesin neticenin elde edilmesine mani oldu. Ancak Nogay
tatarlarının beyi ile Kırım Hanının oğlu Nureddin, Lehistan içlerine kadar akınlarda bulunarak pek çok ganimetle
89
döndüler. Neticede kış mevsiminin gelmesi üzerine Lehistan’la barış yapılarak geri dönüldü. Antlaşmaya göre
Lehler ve Osmanlılar birbirlerinin topraklarına saldırmayacak Lehistan eskiden olduğu gibi Kırım Hanına 40.000
90
düka altın verecekti.
II. Osman Döneminin Sonu
Yeniçerilerin Ayaklanması
Sultan Osman’ın, Hotin seferinde gayretsizliğini gözlemlediği kapıkulu askerleri aleyhinde bazı girişimlerde
91
bulunmayı planladığı söylentileri yayılmaya başladı. Askeri alanda bazı yenilikler yapma fikri böylece gelişti.
İşe Kapıkulu Ocakları ile başladı. Yaptırdığı sayımda, asker sayısının maaş defterindeki kişi sayısından az
olduğunu anlayınca fazladan para vermeyi kesti. Bu durum da, daha önce fazladan gelen paraları kendi
92
ceplerine atan zabitlerin, Sultan Genç Osman'a düşman olmalarına yol açtı.
Aynı zamanda saray, harem ve ilmiye teşkilatlarını yeniden kurmak, yeni kanunlar çıkarmak gibi yenilikçi
93
düşünceleri de vardı. Öte yandan şeyhülislâmın yetkilerini kısması ve ulemanın arpalıklarını kesmesi ulemayı
15
da muhalefet cephesine itmişti.
95
kaçınmıyorlardı.
94
Kapıkulu Ocakları bu durumdan rahatsızdı ve bunu belli etmekten
Anadolu, Suriye ve Mısır Türklerinden oluşturulacak bir ordu kurmayı planladığı, hac niyetiyle Hicaz’a gitme
düşüncesinin, aslında bu tasavvuru gizlemeye matuf olduğu ileri sürüldü. II. Osman’ın yeni bir ordu oluşturma
96
planı konusunda dönemin kaynakları söz birliği halindedir.
Sultan Genç Osman'ın Halep, Erzurum, Şam ve Mısır Beylerbeylerine asker yazdırmak için gizli bir irade
gönderdiğinin sarayda adamları olan yeniçeriler tarafından öğrenilmesi, bardağı taşıran son damla oldu. Sultan
Genç Osman asker toplamak için Anadolu'ya bizzat kendisi gitmek istiyordu. Bu arada İstanbul'a, Dürzi lider
Maanoğlu Fahreddin'in Lübnan'da bir isyan çıkardığı haberi geldi. Sultan Genç Osman bunu bir fırsat bilerek,
isyanı bastırmak için Anadolu'ya gideceğini söyledi. Ancak Sadrazam Dilaver Paşa ve Şeyhülislam Es'ad Efendi,
koskoca padişahın küçük bir isyan için Anadolu'ya gitmesine gerek olmadığını söyleyerek, Sultan Genç Osman'ın
Anadolu'ya geçmesini engellemeye çalıştılar. Başka bir çaresi kalmayan Sultan Genç Osman, hacca gideceğini
ilan etti. Daha önce hiçbir padişah hacca gitmemişti. Sadrazam Dilaver Paşa ve Şeyhülislam Es'ad Efendi çok
97
uğraştılarsa da Sultan Genç Osman fikrinde kararlıydı.
98
Yeniçeri İsyanı ve Tahttan İndirilmesi
Sultanın hac yolculuğu için Üsküdar’a geçmesi üzerine 18 Mayıs 1622’de isyan bayrağını açan sipahi ve
yeniçeriler, Atmeydanı’nda toplandılar. Asiler arasında sadece askerler değil, ilmiye mensupları ile İstanbul
halkının bir bölümü de bulunuyordu. Kalabalık, II. Osman’ın hacca gitmemesini ve padişahın hocasının,
kızlarağasının ve veziriazamın öldürülmesini istiyordu. Padişah, durumun kötüye gittiğini görünce hacdan
vazgeçti. Ancak öldürülmesi istenen kişileri vermeyi reddetti. Atmeydanı’nda heyetin getireceği cevabı bekleyen
kalabalık, uzun zaman geçmesine rağmen içeriden kimse çıkmayınca saraya yöneldi. Şimdi asilerin yeni hedefi II.
Osman’ı devirmek ve yerine I. Mustafa’yı tahta çıkarmaktı. I. Mustafa, dört yıldır Harem’deki bir odada
tutuluyordu. Asiler şehirdeki konakları yağmalayıp, hapishaneleri boşalttılar. Genç Osman durumun vahametini
kavrayınca veziriazam ve kızlarağasını askere teslim etti. Ancak bu kişileri parçalayarak öldürenler tatmin
99
olmadı. Askerler, I. Mustafa’yı padişah olarak tanıdıklarını ilân ettiler.
16
I. Mustafa, ata binecek durumda olmadığından annesi ve cariyeleriyle birlikte bir arabayla Topkapı Sarayı’na
100
götürülüp, tahta çıkarıldı.
II. Osman’ın Öldürülmesi (1622)
İsyan sırasında Sultan Osman’ı ele geçiren caniler, reva gördükleri ağır ve kötü sözlerle Orta Cami’ye götürerek
orada hapsettiler. Genç padişahın maruz kaldığı hakaretin haddi hesabı yoktu. Yeniçeriler, Sultan İkinci
Osman’ın hayatına dokunulmayarak kafes hayatı yaşamasını istiyorlardı. Yeni Sadrazam Davud Paşa onu
öldürtmek için cebeci başına emir verince, yeniçeri ağaları mani oldular. Osman Han hayatına kasd eden Davud
Paşaya; “Behey zalim, ben sana neyledim? İki defa mucib-i katl cürmünü affedip öldürmedim, mansıb verdim,
bana gadrin nedir?” diye bağırdı. Buna rağmen, Davud Paşa, cumadan sonra en güvendiği adamlarına Sultan
Osman’ı Yedikule’ye götürerek boğmalarını emretti. Genç padişahı şehit 20 Mayıs 1622 de şehit edildi. Cenazesi
101
cenaze namazını müteakip Sultanahmed Camiinde babasının türbesine defnedildi.
Gençliğinin en parlak günlerinde tahta çıkıp, tecrübeli, akıllı ve sadık bir yardımcıya malik olmayışı, kendisine bu
102
hazin sonu hazırlamıştı.
Döneminin Değerlendirilmesi
Osmanlı Devletinde XVII. yüzyıl başında yaşanan değişimin etkileri toplumsal, askerî ve ekonomik alanlarda ağır
sorunları beraberinde getirmişti. Buna karşı ilk köklü ıslahat hareketine II. Osman’ın (1618-22) teşebbüs ettiği
belirtilir. II. Osman ise çocuk denecek yaşta başa geçmiş, devletin içinde bulunduğu karışıklık karşısında Hocası
Ömer Efendi’nin de telkinleriyle esaslı bir ıslahat yapmak gerektiğine kani olmuştu. II. Osman’ın, neticede
103
hayatına mal oldu.
Genç Osman’ın şehit edilmesi tarihimizin en acıklı olaylarındandır. Genç Osman’ın öldürülmesi, Anadolu’da bazı
isyanların çıkmasına sebep oldu. Millet, padişahın öldürülmesini hiçbir zaman hazmedemedi ve onun katillerini
104
nefretle andı.
17
I. Mustafa’nın 2.Defa Tahta Çıkışı (1622)
Yeniden Tahta Çıkışı (1622)
II. Osman’ın Yedikule’de katledilmesiyle devlet yıllarca sürecek bir kargaşa
105
ortamının içine girdi. Genç Sultan'ın hunharca öldürülmesi, yavaş yavaş
yeniçeri ve sipahilerin akıllarını başlarına getirmişti. Halkın gözünden iyice
düşmüşlerdi. Kime rastlasalar başını başka tarafa çeviriyor, bazıları ise laf
106
atıyorlardı: "Sultan Osman'ın katilleri..."
Askerlerin her isteklerini yerine getirerek makamını korumaya çalışan
veziriazam, halkın padişah katili diyerek ağızlarına geleni söylemesi yüzünden
107
veziriazamlığı müddetince korkusundan yalnız bir kez, Divân’a gelebildi.
Sonunda, sadrazamlıktan uzaklaştırıldı (13 Haziran 1622). Yerine Mere Hüseyin
Paşa tayin edildi. Fakat karışıklık bitmedi, daha da artarak devam etti. 8
Temmuz 1622 günü Mere Hüseyin Paşa da sadrazamlıktan uzaklaştırılıp Lefkeli
Mustafa Paşa tayin edildi. Ama bunun da sadrazamlığı ancak birkaç ay sürdü. 21 Eylül 1622 günü azledildi.
108
Yerine Gürcü Mehmed Paşa geçti.
Bazı bölgelerde yeniçerilere karşı hareket başlamıştı. Önce Trablusşam Beylerbeyi Seyfoğlu Yusuf Paşa isyan etti.
Eyaletinde bulunan yeniçerileri kesti. Ardından Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmed Paşa başkaldırdı. Eyaletinde
bulunan yeniçerilerin bir kısmını öldürttü, bir kısmı son anda kaçarak canını kurtarabildi. Abaza, "Sultan Genç
109
Osman'ın intikamım alacağım!" diye ant içmişti.
Bu haber İstanbul'da duyulunca, kıyamet koptu. Saray fena hâlde telaşlandı. Yeniçeri ve sipahiler ise tekrar
ayaklandılar. Divan toplantı halindeyken önüne birikip bağırmaya başladılar: "Sultan Genç Osman'ı kim
katlettiyse katledilsin!" Sarayın başka çaresi kalmamıştı. Genç Osman'ın öldürülmesinde parmağı olanların
öldürülmesine karar verdi. Asker belki böylece yatışır, karışıklık biterdi. Önce Genç Osman'ın katillerinden
Cebecibaşı öldürüldü. Ardından eski sadrazam Kara Davut Paşa yakalanarak başı uçuruldu. Fakat işler bir türlü
düzelmiyor, aksine karışıyordu. Yeniçerilerle sipahiler el ele vermiş, İstanbul'u korkunç bir anarşiye boğmuştu.
110
Söz dinlemiyorlardı. Düzen tamamıyla bozulmuş, halk evlerinden dışarı çıkamaz olmuştu.
Tekrar Tahttan İndirilmesi (1623)
Padişahın durumundan dolayı hazine boşalmıştı ve zorbalık her yere hâkimdi. Asker ve halk padişahın akli
dengesinin yerinde olmadığının farkındaydı. Devlet işlerinin Sultan Mustafa ile yürüyemeyeceğini gören
Kemankeş Ali Paşa, şeyhülislâm, kazaskerler ve diğer devlet erkânıyla yaptığı müzakereler neticesinde padişahın
tahttan indirilmesini kararlaştırdı. Tahta 10 Eylül 1623’te 11 yaşındayken çıkan IV. Murad, Osmanlı
111
İmparatorluğu’nun yeni padişahı oldu.
Vefatı (1639 )
20 Ocak 1639 günü Topkapı Sarayında vefat eden Sultan Mustafa Han, Ayasofya Camii karşısındaki türbesinde
112
medfundur.
18
Yeniden Toparlanma
IV. Murad (1623-1640, 17 yıl)
Kişiliği
27 Temmuz 1612’de İstanbul’da doğdu. Arapça ve batı dillerine hâkimdi.
İlmi ve ilim adamlarını çok sever, fırsat buldukça ilim meclislerine gider,
113
onları teşvik ederdi.
Çok iyi bir şair ve iyi bir hattat idi. Kendi el yazısıyla kaleme aldığı nefis
fermanları bugün müzelerimizi süslemektedir. Şiirlerinde "Muradi" imzasını
kullandı.
Osmanlı sultanları arasında fiziksel kuvvetiyle ünlüdür. İriyarı olan padişah
erken yaşlardan beri güreşe, cirite, biniciliğe ve ağırlık kaldırmaya ilgi
duymuştu. Padişahın tek kolla 60 kilogramlık gürzleri ve 50 kilogramlık
yayları ustalıkla kullandığı, sinirlendiği zaman devlet adamlarını
kuşaklarından tutup kaldırdığı, Revan seferinde top güllelerini tek başına
topa sürdüğü, İran'dan gelen ve kendisine kırılmaz olarak takdim edilen bir
yayı kimsenin kuramaması üzerine 2 kez kurduğu söylenir. Hindistan'dan
gelen bir elçi heyeti IV. Murat'a çok sağlam ve her darbeye karşı dayanıklı bir kalkan hediye etmiştir. Kalkanın
sağlamlığını denemek isteyen Padişah adamlarına kalkanı bir yere asmalarını söyler, kalkan asıldıktan sonra bu
kalkana ok atışları yapmış bu kalkanı defalarca delmiştir. IV. Murat'ın gürzü ve yayı şu an Topkapı Sarayı'nda
114
sergilenmektedir.
Cesareti, her türlü zorluğa tahammülü, keskin zekâsı, hünerleri, askeri dehası, atıcılık, binicilik, silahşörlükteki
115
başarısı, askerleri ve tebası tarafından çok takdir ediliyordu.
İçki içtiğini söylense de devrin kaynaklarında Murad Hanın içki içtiğine dair en küçük bir bilgi yoktur. Birçok
tarihçinin Kanuni sonrası en büyük Osmanlı padişahı olarak kabul ettikleri Dördüncü Murad Han, hep dedesi
116
Yavuz Sultan Selim Hana benzemeye çalışırdı. Gerçekten de birçok vasıfları onunla uyuşurdu.
Tahta Çıkışı (1623) – 11 Yaşında
Genç Osman’ın başına gelen acı felaket ve yerine geçen amcası Mustafa Hanın kısa bir süre sonra tahttan
indirilmesi üzerine henüz on bir yaşında iken 10 Eylül 1623’te Osmanlı tahtına çıktı. Eyüp Sultan hazretlerinin
türbesinde hocası Aziz Mahmud Hüdayi’nin elinden kılıç kuşandı. Yaşı küçük olduğu için, devleti bilfiil idare
117
edemeyeceği görüşü hâkim olarak annesi Mahpeyker Kösem Sultan, saltanat naibesi tayin edildi.
Yaşının küçük olması yüzünden önceleri kimse ondan çekinmiyordu. Devlet işlerine karıştırılmıyordu. Devleti
118
annesi ve yeniçeri ağaları yönetiyorlardı.
Yönetimi Ele Alması
Tartışma (1631)- 19 yaşında
Sultan Murad her şeyin farkındaydı. Ama devlet işlerine karıştırılmıyordu. Karışmaya kalkışınca genellikle annesi
tarafından susturuluyordu. Bir gün, beklediği zamanın geldiğine karar verdi. Annesine şöyle dedi: "Hafız Ahmed
Paşa'yı hiç kusuru yokken sadrazamlıktan attırdınız. Yerine getirdiğiniz Hüsrev Paşa da Bağdat'ı alamadı, askere
119
hükmedemedi. Bu durumda Hafız Paşa'yı sadrazam görmeyi istemek, hakkımızdır!"
19
Oysa Topal Recep Paşa, sadrazamlığı kendisi için düşünüyordu. Bazı yeniçeri subaylarıyla ve padişahın annesi
Mahpeyker Kösem Sultan'la anlaşmıştı. Tabii, Sultan Murad'ın fikrine önce annesi karşı çıktı: "Sadrazamlığa
Recep Paşa layıktır. Sana destek olur, devlet idare etmeyi öğrenirsin." Bu cevap, Sultan Murad'ın yerinden
fırlamasına yetti: "Biz öğreneceğimiz kadarını ceddimizden öğrenmişiz. Valide Sultan, gayri kimseden öğrenecek
bir şeyimiz kalmadı. Recep Paşa'yı istemeyiz!" Padişah bu sefer çok kararlıydı: Hafız Ahmed Paşa'yı ikinci defa
120
sadrazamlığa getirdi (25 Ekim 1631).
Yeniçeri ayaklanması (1632)
Hafız Paşa iyi bir sadrazamdı. Akıllı ve dirayetliydi. Padişaha da son derece bağlıydı. Fakat Recep Paşa ve
taraftarları da boş durmuyorlardı. Recep Paşa ikinci vezirdi. Ama bununla doymuyor, sadrazamlık istiyordu.
Sadrazamlığın Hafız Paşa için düşünüldüğünü öğrenince küplere bindi. Kendi taraftarlarını ayaklandırdı.
121
Yeniçeriler, başlarında zorbalar olduğu hâlde saraya saldırdılar.
Yeniçeriler, padişaha haber salıp başta Sadrazam Hafız Ahmed Paşa olmak üzere 17 kişinin başlarını istediklerini
bildirdiler. Padişah adamları huzurundan kovdu. Ama kargaşa daha da arttı. Asiler dış kapıyı aşıp sarayın
122
avlusuna girdiler.
Dışardan bağrışmalar geliyordu: "Padişah ayak divanına çıksın, bizimle görüşsün; diyeceklerimiz vardır."
Padişahın halkla veya askerle yüz yüze konuşmasına "ayak divanı" deniyordu. Şimdi Sultan Murad, asilerle yüz
yüze konuşacaktı. “Tahtın dışarıda kurulduğu" haberi gelince kapıya yürüdü. Tam bu sırada, sinsi sinsi bir köşede
bekleyen Topal Recep Paşa önünü kesti: "Padişahım, abdest alın, öyle dışarı çıkın!" dedi. Bu sözleriyle padişahı
korkutabileceğini sanmıştı. Ona öldürülebileceğini hatırlatıyor, isteklerini koparmaya çalışıyordu. Padişahın
kaşları çatıldı. Recep Paşa'ya dik dik baktı. "Biz abdestliyiz çok şükür paşa, umarım vakti geldiğinde sen de
abdestli olursun!" Hafız Paşa ile maiyetini alıp avluya çıktı. Tahtına oturdu. Bağıran kalabalık birden susmuş, her
taraf derin bir sessizliğe gömülmüştü. "Ne istiyorsunuz?" Soru üzerine yine her kafadan bir ses çıkmaya
başlayınca Sultan Murad hiddetlendi: "Aranızdan birkaç temsilci seçip gönderin, onlarla konuşalım."
Temsilcilerini seçip gönderdiler. Hepsi de Recep Paşa'nın adamlarıydı. Aldıkları işaretlere göre konuşuyorlardı.
Padişaha: "Devletinize zarar veren 17 kişinin kellesini istiyoruz, vermezseniz dağılmayız!" dediler. En çok da
Sadrazam Hafız Ahmed Paşa'nın öldürülmesini istiyorlardı. Çünkü o ölünce Recep Paşa sadrazamlık yolu
açılacaktı. Padişah razı olmadı. Ama Sadrazam Hafız Ahmed Paşa, ellerine sarılıp yalvardı. Kur'an-ı Kerim'den
123
ayetler okuyarak isyancıların arasına daldı.
Ortalık biraz yatışmıştı. Ama birkaç gün sonra yine karışıklık baş gösterdi. Zorbalar tekrar saraya yürüyüp,
Sultan Murad'ın çok sevdiği musahibi Musa Çelebi'yi, Başdefterdar Mustafa Paşa'yı ve Yeniçeri Ağası Hasan
Halife'yi istediler: "Bu saydıklarımızı bize vermezsen, senin padişahlığın bize lazım değildir!" diye bağırıyorlardı.
Bu sırada Topal Recep Paşa geldi: "Padişahım, kul kısmının istekleri malumdur. Beni dahi isteseler veriniz, yeter
ki siz sağ olunuz!" dedi. Sultan Murad öfkeyle Recep Paşa'ya bakıyordu: "Seni isteseler elbet verirdik paşa, ne
çare ki sevdiklerimizi isterler!" Recep Paşa duymamış gibi devam etti: "Musa Çelebi'yi bana verin, konağıma
götürüp onu koruyayım. Yeniçeriler konağımı basmaya cesaret edemez." Sultan Murad acı acı gülümsüyordu:
"Çok tuhaf, paşa! Sarayı basmaya cesaret eden güruh, konağını basmaya niçin cesaret edemesin? Yoksa bu işin
124
başındaki zorba sen misin?" Recep Paşa sarardı: "Hâşâ padişahım, ben size sadık bir vezirim!"
Padişahın başka çaresi yoktu. Melek Musa Çelebi'yi Recep Paşa'yla konağına gönderdi. Recep Paşa hemen
asilere haber uçurdu: "Musa Çelebi konağımdadır, gelip alın!" Ve asiler konağın önüne birikti: "Musa Çelebi'yi
isteriz!" Topal Recep Paşa, güya vermek istemedi. Sonra teslim edildi. Musa Çelebi’yi, oracıkta boğup cesedini
Sultan Ahmed Meydanı'na sürüklediler. Daha önce bulup öldürdükleri Defterdar Mustafa Paşa ile Yeniçeri Ağası
Hasan Halife'nin yanına ayaklarından astılar. Padişah, sadrazamlığı mecburen Recep Paşa'ya verdi (10 Şubat
125
1632).
20
Fakat Recep Paşa'nın sadrazamlığı fazla sürmedi. Sultan Murad her şeyi öğrenmişti. Her geçen gün gücünü
artırıyor, annesinin ve diğer saraylıların baskısından kurtuluyordu. Asker içinde de taraftarlar bulmuştu. Esnaf ve
halk tamamen Sultan Murad'ı tutuyordu. Bir gün İstanbul halkını, asi yeniçerilerin karşısına çıkardı. Yeniçeri
zorbaları bundan homurdandılarsa da, padişah isterse ölmeye bile hazır olduklarını bildirerek itaate mecbur
oldular. Artık günü gelmişti. Padişah en büyük düşmanını yere sermeye ve devletin dizginlerini avuçlamaya
126
hazırdı.
Sadrazam Recep Paşa'yı saraya çağırdı. Daha önce perdelerin arkasına cellatları saklamıştı. Recep Paşa içeri
girince durumu fark eder gibi oldu. Sarardı: "Padişahım!" diye mırıldandı. Padişah hiddetle Recep Paşa'ya
döndü: "Hatırlar mısın paşa?" diye konuştu, "Ayak divanına çıkmaya hazırlandığımız sırada, önümüzü kesip
Abdest al padişahım' demiştin. Abdest alma sırası şimdi sende..." Recep Paşa korkudan titriyordu. Perdelerin
127
arkasında hazır bekleyen cellatlara seslendi: "Şu hainin başını tiz kesin!" (18 Mayıs 1632).
128
Sultan IV Murad, bütün yeniçeri ve sipahileri toplayıp tek tek yemin ettirdi: "Dinime, devletime, milletime ve
padişahıma sadık kalacağıma, gerektiğinde canımı dahi esirgemeyeceğime yemin ederim!" Bundan sonra Sultan
IV Murad çok sert tedbirlere başvurdu. Yeniçerilerin işlettiği kahveleri kapattı. Sigara dâhil her türlü içkinin
içilmesini, satılmasını yasakladı. Yeniçeri ve sipahileri isyana kışkırtanları bulup şiddetle cezalandırdı. Böylece
Osmanlı Devleti'nin taht şehri olan İstanbul'da düzen kuruldu. Bu düzen bütün yurda tesir etti. Anadolu'daki
isyancılar yakalandı. Ülke sükûnete kavuştu (18 Haziran 1632). Artık Sultan Murad, dış düşmanlarıyla
129
hesaplaşabilirdi...
Lehistan Seferi (1633)
Lehistan hükümeti şartları bozmuştu. İstanbul'daki karışıklığı fırsat bilip Osmanlı topraklarına akınlar
düzenliyordu. Sultan IV Murad ilk seferini Lehistan üzerine açtı. 8 Nisan 1634 Cumartesi günü padişah,
Davutpaşa'ya geçip karargâh kurdu. Bir hafta sonra da Lehistan üzerine hareket etti. Padişah Edirne'de iken
durumu öğrenip korkan Lehistan hükümeti, anlaşma teklifinde bulundu. Bu istek üzerine anlaşma yapıldı ve
130
padişah İstanbul'a döndü. 1634’te imzalanan Osmanlı-Lehistan Antlaşmasına göre; Kazak akınlarına son
21
verilmesi, Leh krallarının Kırım hanlarına ve Osmanlı sultanına vergi vermesi, esirlerin karşılıklı değiştirilmesi
131
kabul edildi.
İran Savaşları (1623-1639)
İran Cephesinde Durum
Bağdat, Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1534 yılının 28 Kasım'ında fethedilmişti. Yaklaşık 90 seneden beri
Osmanlı idaresinde bulunuyordu. 1624 yılı başında Bağdat elimizden çıktı. Irak'ın büyük bölümünü kaybetmiştik.
Bunun haberi İstanbul'a gelince halk sokaklara taştı. "Cennetmekân Kanuni Sultan Süleyman'ın hatırası Bağdat,
İran'a nasıl peşkeş çekilir?" çığlıkları kubbeleri çınlattı. 8 Şubat 1625'te Diyarbakır Beylerbeyi Hafız Ahmed Paşa
sadrazamlığa getirildi. Bağdat üzerine gönderildi. Bağdat 13 Kasım 1625'te kuşatıldı. Ne yazık ki, yeniçeri eski
yeniçeri değildi... Artık canını dişine takıp, verilen her emri yapmaya koşmuyordu. Girişilen birkaç savaş
kazanıldı, ama Bağdat alınamadı. Bu başarısızlığından dolayı Hafız Ahmed Paşa sadrazamlıktan uzaklaştırıldı,
yerine Halil Paşa tayin edildi (1 Aralık 1626). Yeni sadrazam da bir varlık gösteremeyince yerine Hüsrev Paşa
132
getirildi (6 Nisan 1628).
133
Revan ve Tebriz Seferi (1635)
Padişah, Revan seferine çıkmak üzere 10 Mart 1635 günü İstanbul'dan hareket etti. İstanbul halkı, padişahı
sevgiyle alkışlıyor, "Padişahım çok yaşa!" çığlıkları ortalığı çınlatıyordu. Ne zamandır padişahlar orduların
başında savaşa gitmez olmuşlardı. Halk bunu görmeye hasretti. Ordu 26 Temmuz 1635 Perşembe günü Revan
22
Kalesi önlerine gelip karargâh kurdu. İki gün sonra da kuşatma başladı. Sultan Murad sıradan bir asker gibiydi.
En ön saflara gidiyor, kaleye nişan alıp top ateşliyordu. Bunu gören asker coşmuştu. Safevi askerleri teslim
134
olmaktan başka çare bulamadılar (8 Ağustos 1635).
Bundan sonra, Tebriz üzerine yürüdü. Safevilerin elinde bulunan Tebriz şehrini, Sultan IV Murad altıncı defa
135
fethetti.
Bağdat Seferi (1637)
Padişah olduğu günden beri Sultan IV Murad'ın niyeti Bağdat'ı almaktı. Vaktin geldiğine karar veren padişah,
bütün hazırlıkları tamamlayıp 8 Mayıs 1638 günü sefere çıktı. 24 Aralık 1638 Cuma günü Bağdat'ı aldı. Fetihten
sonra yaptığı ilk işlerden biri, Hanefi mezhebinin kurucusu İmam-ı Âzâm Ebû Hanife'nin kabrini ziyaret etmek
136
oldu. Dua ve şükretti. Türbenin tamir edilmesini de emretti.
Bağdat'ta kuşatma devam ederken tahrip edilen İmam Azam'ın türbesine yüzü olmadığını söyleyerek ziyarette
bulunmamış, Bağdat'ı Şiilerden almadıkça da huzuruna çıkmaktan haya ettiğini söylemiştir. Fetihle beraber ilk
burasını ziyaret etmesi Sünni İslam çevrelerinde onu bir kahramana dönüştürmüş ve Selahaddin Eyyubi ile
kıyaslanmıştır. Bağdat'ın fethinin ardından IV. Murat, tarihe geçen o ünlü sözü söylemiştir: ”Bağdat'ı almaya
137
çalışmak, Bağdat'ın kendinden daha mı güzeldi ne!”
22 Ocak 1639'da Safevi elçisi Maksud Han'ı huzuruna kabul eden Sultan IV Murad, elçiye şunları söyledi: "Safevi
Şahı Safi'ye söyle: Er ise meydana gelsin, olur olmaz topraklarımıza akın etmenin ne demek olduğunu
gösterelim!" Fakat Safevi Hükümdarı I. Safi hiçbir yerde Sultan Murad'ın karşısına çıkmaya cesaret edemiyordu.
Elçiler gönderip anlaşma yapılmasını istedi. Nihayet 17 Mayıs 1639'da Kasr-ı Şirin Antlaşması karşılıklı imzalanıp
138
Osmanlı-İran sınırları tespit edildi. Ve Sultan IV Murad, 12 Haziran 1640 Pazar günü İstanbul'a döndü.
139
Kasr-ı Şirin Antlaşması
Sadrazam Kemankeş Mustafa Paşa, büyük bir kuvvetle İran içlerine doğru harekete geçtiği sırada Şahın barış
isteği ile gönderdiği elçiler geldi. Görüşmeler sonrasında, aşağı yukarı bugünkü Türk-İran sınırının tespit edildiği
Kasr-ı Şirin Antlaşması imzalandı (17 Mayıs 1639). Bu antlaşmaya göre; Bağdat, Basra ve Şehr-i zur havalisinden
mürekkep Irak-ı Arap Osmanlılarda, Erivan Safevilerde kaldı. Ayrıca Safevilerin gerek Irak, gerekse Kars, Ahıska
140
ve Van taraflarına saldırmayacakları, Eshab-ı kiramı kötülemeyecekleri de antlaşma şartları içinde yer almıştı.
23
IV. Murad Döneminin Sonu
Venedik ile Savaşa Doğru
Sultan Murad Han, doğuda İran’la meşgulken, batıdaki hadiselerden de günü gününe haber alıyordu. Bilhassa
Venediklilerin hudut tecavüzlerine karşı bu Cumhuriyetle bütün ticari münasebetlerin kesilmesini ve hemen
savaş açılmasını emretti. Ancak bu sırada Sultanın durumu ağırlaştı. Bunun üzerine Divan, emri çeşitli
bahanelerle on üç gün geciktirdi. Bu arada Venedik elçisi gelip, divanın bütün şartlarını kabul etti ve savaş
141
durduruldu.
Vefatı (1640) - 28 yaşında
Sultan IV Murad bir süreden beri hasta idi. Osmanlılarca "damla," "nikris" veya "gut" isimleriyle tanınan
hastalıktan rahatsızdı. Eklemlerindeki ağrı zaman zaman dayanılmaz hâle geliyor, güçlükle ata binip güçlükle
yürüyordu. Doktorlar ancak afyon (uyuşturucu) vermekle biraz olsun padişahı rahatlatıyorlardı. Bu yüzden, "IV
142
Murad'ın içki içtiği" söylentisi yayılmıştı.
İstanbul'a döndükten sonra hastalığı daha da arttı. Yataktan çıkamaz hâle geldi. Henüz 28 yaşında olmasına
143
rağmen, gücü tükenmişti. Nihayet 8 Şubat Çarşamba gününü, o gece vefat etti (1640). Sultan IV Murad'ın
144
türbesi İstanbul'da Sultanahmed Camisi'nin bitişiğindedir.
145
146
Döneminin Değerlendirilmesi
Osmanlı Devleti'ni bataktan kurtarıp, çapulcu/yağmacı hâle gelen orduyu düzene sokarak büyük fetihler yapmış
koca padişah, Tam 16 yıl 4 ay 13 gün padişahlık yapmıştı. Yalnız padişahlığının bir bölümü çocukluğuna
rastladığı için, dizginleri kesin ele alışının üstünden sekiz yıl geçmişti. Bu kısa süreye büyük işler sığdırdı. Osmanlı
147
Devleti için ikinci bir Yavuz Sultan oldu.
İkinci Osman’ın şehit edilmesi hadisesinden ders alan Dördüncü Murad Han, parlak zekâsı, tedbirli siyaseti ve acı
kudreti neticesinde devlete yükselme devirlerini hatırlatacak şekilde bir canlılık getirdi. Tahta geçtiğinde hazine
148
bomboştu. Vefatında ise, on beş milyon altın olup, gümüş paranın haddi hesabı belli değildi.
24
IV. Murad, ülke yönetimini yeniden düzene sokabilmek için başta Koçi Bey olmak üzere güvendiği kişilerden
yapılacak ıslahata dair raporlar istedi. Bu raporlar daha ziyade kanun-ı kadimin ihyasını teklif ediyor ve bunun
için de kul taifesinin zabt u rabt altına alınmasını, rüşvetin kökünün kazınmasını, mansıpların ehil kişilere
verilmesini ve halka adil davranılmasını tavsiye etmekteydi. Kapıkullarına karşı sertlik politikası ile otoritesini
kuran IV. Murad ülke yönetiminde “Koçi Bey Risalesi”’nde yer alan “Benî âdem kahrile zabtolunur hilmile olmaz”
vecizesini düstur edinmiş gibidir. Sert ve şiddete dayalı tedbirlerle IV. Murad artık annesi Kösem Sultan’ın
149
vesayetinden de kurtulmuş ve kapıkulu ocakları üzerinde otoritesini tesis etmişti.
Tahta çıktığında neye yaradığı belli olmayan yüz bin yeniçeri varken, vefatında itaat altına alınmış otuz beş bin
yeniçeri bulunuyordu. Dördüncü Murad Hanın genç yaşta ölümü (1640) ve daha sonra Sultan İbrahim Hanın
asiler tarafından şehit edilmesi (1648) üzerine Dördüncü Mehmed’in henüz yedi yaşındayken tahta çıkması, cahil
ve iktidarsız vezirlerin eyaletlere rüşvetle adam tayin etmeleri ahalinin yine zorbalar eline düşmesine sebep
150
oldu.
Hatıralar
Buyurun Cenaze Namazına
Sultan IV. Murad Han, koyduğu içki ve tütün yasağının uygulanıp uygulanmadığını bizzat kontrol etmek için
geceleri tebdil-i kıyafetle dolaşır ve yasağa uymayanları şiddetle cezalandırırdı. Yine bir gece şehri dolaşırken
kapıları kapalı bir kahvehaneden ışık sızdığını görüp oraya yaklaştı. Pencere deliğinden içeri baktığında birkaç
kişinin içki ve tütün içtiklerini gördü. Yavaşça içeri girdi ve masanın birine ilişti. Kahveci, gelenin de tiryaki
olduğunu zannederek yanına yaklaştı. Sultan Murad kahveciye: “İçki içmenin yasak olduğunu bilmiyor musun?”
dediğinde kahveci: “Erenler, uzun etme hadi sen de çek” dedi. Padişah sesini bira daha yükseltip: “Padişahın
emrine karşı gelmenin ne demek olduğunu bilmiyor musun?” diye tekrar sorunca kahveci dayanamayıp:
“Beyzadem, adınızı bağışlar mısınız” dedi. Padişah da: “Murad” deyince, kahveci: “Sultanlığı da var mı?” diye
151
sordu. Padişah: “Evet” deyince, kahveci yandaki masaya yatıp bağırdı: “Öyleyse buyurun cenaze namazına!”
Sözümüz Yoktur
IV. Murad’ın tütünün yasaklanması sebebiyle insanların bir araya gelmelerini yasakladığı ve bunun için sık sık
teftiş yaptığı bir dönemdir. Naîmâ’nın naklettiği hâdise şu şekilde cereyan etmiştir: Abdülmecid Sivâsî Efendi bir
gün Kağıthâne’de Mirahor Köşkü’nde bazı mürid ve muhibleriyle tasavvufa dair sohbet etmekteyken, Sultan
Murad aniden sandalla gelmiş ve hazır bulunanların kitaplarını, üzerlerinde bulunan eşyalarını istemiş.
Görevliler orada bulunan kitapları ve ellerinde bulunan tespihleri toplayıp padişaha götürmüşler. Padişah
getirilen kitaplardan bir cildi açıp Yahya Efendi’nin Dîvân’ı olduğunu görünce: “Bu bizim Efendi’nin Dîvân’ıdır”
diyerek öteki kitapları ve getirilen eşyaları gördükten sonra: “Kitaplarıyla seyre giden ulemaya, tespih, seccade
ve ridasıyla giden dervişana, divit ve kalem ve levazım-ı kitabet ile giden küttaba bizim sözümüz ve bir vechile
152
taarruzumuz yoktur, alemlerinde olsunlar!” diyerek ayrılmış.
25
I. İbrahim (1640-1648, 8 yıl)
Kişiliği
153
5 Kasım 1615 tarihinde İstanbul'da dünyaya gelmişti. IV Murad'ın
kardeşidir. İkisi de Sultan I. Ahmed'in Mahpeyker Kösem Sultan'dan olan
154
oğullarıdır.
Tahta çıkıncaya kadar, ömrü bir odada kapalı geçmişti. Bu yüzden sinirleri
bozuktu, çabuk öfkelenirdi. Hızlı konuşur ve isteğinin hemen yerine
155
getirilmesini arzulardı. Uzun boylu, kumral sakallıydı.
Bazı tarihçiler, Sultan İbrahim'in deli olduğunu yazar. Ancak bu doğru
değildir. Gerçi sarayda böyle bir söylenti çıkmış, tahttan indirilmesi de
bunun üzerine olmuştur. Fakat Sultan İbrahim'in hayatında deliliğe varan
davranışlar yoktur. Belki biraz fazla sinirli, ama akıllıdır. Eşkıyayı bizzat
takip etmiş, rüşvet alanları cezalandırmış, sık sık halk arasına girip
156
dertlerini dinlemiş, büyük Girit seferini başlatmıştır.
İbrahim Han devrine kadar uzanan Osmanlı kaynaklarının bir tanesi hariç,
bu Sultan’ın akli dengesinde bozukluk olduğuna dair hiçbir bilgi yoktur. Karaçelebizade’nin Ravdat-ül-Ebrar
kitabında yer alan Sultan’ın aleyhindeki bu yazı, onun sultan’ın tahttan indirilmesinde ve öldürülmesinde rolü
bulunduğu, kindarlığı ile tanındığındandır. Bu tarih muteber kabul edilmemektedir. Tarih, Sultan’ın deli
157
olmadığını iftiralara uğradığını bildirmektedir.
Tahta Çıkışı (1640) – 25 Yaşında
Ağabeyi Dördüncü Murad’ın ölümünde, hayatta kalan tek Osmanlı şehzadesiydi. Ağabeyinin genç yaşta
ölümüne bir türlü inanamadı. Sultan olduğunu bildiren annesine ve paşalara; “Allahü teala, padişah kardeşimin
ömrünü uzun etsin. Bize sultanlık lazım değildir. Padişah kardeşimin ömrüne duacıyız.” dedi. Ancak annesi ve
158
devlet adamlarının ısrarı ile ağabeyi Sultan Dördüncü Murad’ın nâşını gördükten tahta oturdu (9 Şubat 1640).
Tahta geçtiğinde 25 yaşında olan İbrahim’in şehzadelik yılları Osmanlı sarayının en karışık dönemine rastlar.
Babasının genç yaşta vefatından sonra padişah olan amcası Mustafa’nın aklî dengesizliğinin beraberinde
getirdiği bunalım yılları, ağabeyi II. Osman’ın tahttan indirilip feci şekilde katli, diğer ağabeyi IV. Murad’ın
saltanatının ilk on yılında karşı karşıya kaldığı sıkıntılar ve idareyi tam anlamıyla ele aldıktan sonra da
başvurduğu son derece sert ve kanlı tedbirler, daha çocukluk ve gençlik döneminde iç dünyasını derinden
etkiledi. Bu zor yıllarda şahit olduğu hadiseler, karşı karşıya kaldığı ölüm tehlikesi Şehzade İbrahim’in ruhî
dengesini sarstı. Özellikle IV. Murad’ın saltanatı sırasında kardeşleri Bâyezid ve Süleyman’ı boğdurması (1635),
ardından Bağdad Seferi’ne çıkarken hayatta kalan ana-baba bir, iki kardeşinden Kasım’ı idam ettirmesiyle (I637)
159
sıranın kendisine geleceği endişesi sinirlerinin daha da bozulmasına yol açtı.
Dönemin Askeri ve Siyasi Olayları
Avusturya Akınları (1641)
Almanya sınırında akıncılar daimi olarak Avusturya’ya akınlar düzenliyorlardı. 1641 yılında düzenlenen akında,
Osmanlı akıncıları Bavyera içlerine kadar ilerledi. Kuzey Bavyera’daki bazı kasabalar, Osmanlı hakimiyetini kabul
ettiler. Bu akınlardan büyük zarara uğramaları üzerine İmparator Ferdinand, Osmanlı fetihlerini kabul ederek
160
Zitvatoruk Antlaşmasını yeniletmeye muvaffak oldu.
Venediklilerle Savaş ve Girit Seferi (1645)
Malta Saint-Jean Şövalyelerinin fırsat buldukça Türk ticaret gemilerine saldırmaları yüzünden, Sultan İbrahim
Han onların en büyük sığınağı olan Girit Adasının fethini emretti. 20 Haziran 1645’te Sakız Adasından denize
26
açılan Osmanlı donanması, 17 Temmuz’da Girit’in Hanya limanını fethetti. Hanya’nın Osmanlılar tarafından
fethi, Avrupa’da büyük akisler uyandırdı. Almanya ve İtalya, asker göndererek Venedik’e yardım kararı aldılar.
Bu sırada Hanya muhafazasına getirilen Deli Hüseyin Paşa, harekâta devamla Resmo Kalesini ele geçirdi.
161
Osmanlı donanması muharebeye devam ederken, Sultan İbrahim’in hal’i olayı meydana geldi.
I. İbrahim Döneminin Sonu
Tahttan İndirilişi (1648)
İbrahim’in ilk yılları, yeni sultanın yetersizliğine rağmen, Veziriazam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın dirayetli
idaresi sayesinde nispeten istikrarlı geçti. Kendisi de bir layiha yazarı olan Paşa, ülke düzenini sağlamak için
önemli adımlar attı. Geniş çaplı bir sayım hareketine girişti. Sultan İbrahim’in ilk yıllarında duruma hakim
görünen Kemankeş Mustafa Paşa’nın otoritesi zamanla sarsılmaya başladı. 1644 yılında padişahın emriyle idam
162
edildi.
Ama işler düzenli yürümüyor, her şey aksıyordu. Aksaklıklara söylentiler de karışınca yeniçeriler isyan etti.
Sadrazam Ahmed Paşa'nın kellesini istediler. Padişah, işlerin sarpa sardığını görünce, sadrazamın görevden
uzaklaştırıldığını duyurdu. Yine dağılmadılar. Sadrazamı saklandığı yerden bulup parçaladılar. Tekrar sarayın
bahçesinde toplandılar. Bir ağızdan: "Şehzademizi görmek isteriz!" diye bağırmaya koyuldular. Şehzade
Mehmed o zamanlar yedi yaşındaydı. Kolundan tutup isyancılara gösterdiler. İşte o anda kıyamet koptu.
Bağrışmaların şekli değişti: "Cülus... Cülus... Cülus!..." çığlıkları duyuldu. Bir padişahın tahta çıkmasına "cülus"
deniyordu. İsyancı yeniçeriler böyle bağırmakla, Sultan İbrahim'i istemediklerini, yerine yedi yaşındaki Şehzade
Mehmed'i padişah yapacaklarını duyurmuş oluyorlardı. Sultan İbrahim ise dövünüyordu: "Sadrazamımı
parçaladılar, daha başka ne isterler! Yedi yaşındaki bir sabiden ne beklerler? Maksatları devleti batırmak
163
mıdır?"
Küçük Şehzade Mehmed'i odasından alıp getirdiler. Öte yandan bazı din görevlileri ile bazı paşalar, Sultan
İbrahim'in odasına girdi. Bostancıbaşı, padişahın önünde eğilerek: "Padişahım, içeri buyurun" dedi. Sultan
İbrahim olup bitenleri biliyordu. Hiddetle yerinden fırladı: "Bre hainler, bu nasıl iştir!" diye bağırdı, "Ben her
birinize armağanlar vermedim mi? Heveslerinize uymadığım için beni tahttan indiriyorsunuz. Emrediyorum,
buradan çıkın!" Kara Çelebizade cevap verdi: "Şeriat üzre padişahımız değilsin. Bize emir veremezsin!" Bu cevap
Sultan İbrahim'i çok sarstı. Kalabalığa dönerek sordu: "Artık padişahınız değil miyim?" Ağalardan biri:
"Padişahımızsın" dedi, "Bizden size fenalık gelmez. Varıp bir süre istirahat ediniz. Sinirleriniz yatışsın. Sonra
tekrar görüşürüz." Sultan İbrahim tahtına yıkıldı. Her şeyi daha iyi anlıyordu: 8 sene 5 ay 28 gündür oturduğu
tahttan indiriliyordu. Sebep olarak da "aklının başında olmaması" gösteriliyordu. Ağalar koluna girip ayağa
kaldırdılar. Götürüp bir odaya hapsettiler (8 Ağustos 1648). Yerine yedi yaşındaki oğlu Şehzade Mehmed'i
164
padişah yaptılar.
Ölümü (1648)-33 yaşında
Sultan İbrahim'i tahttan indirenler korku içinde yaşıyordu. Ya bir gün kurtulur da hesap sormaya kalkarsa, hâlleri
ne olacaktı? Kafa kafaya verip bir süre düşündüler. Karar verildi: "Sultan İbrahim öldürülecek!" İki celladı alıp
Sultan İbrahim'in kapalı tutulduğu odaya götürdüler. Sultan İbrahim tahttan indirildikten 10 gün sonra
öldürüldü (18 Ağustos 1648). Cenazesi İstanbul'da Ayasofya kapısı önünde bulunan Sultan I. Mustafa türbesine
165
gömüldü.
27
IV. Mehmed (1648-1693, 35 yıl)
Kişiliği
1642’de 1/2 Ocak gecesi, İstanbul’da doğdu. Ava, edebiyata, tarihe merakı
166
olup, sohbet dinlemeyi severdi.
Kanuni’den sonra en uzun süre tahtta oturan padişah unvanını elinde
167
tutar.
Ava düşkünlüğü sebebiyle tarihlerimize "Avcı Mehmed" adıyla geçen Sultan
IV Mehmed, iyi bir eğitim görmüştü. Devrinin değerli âlimlerinden Vani
Mehmed Efendi'den dersler alıyordu. Ayrıca Muhasip Beşir Ağa'dan güzel
168
yazı dersleri, Reyhan Ağa'dan da askerlik dersleri almıştı.
İçkiyi ve imalatını yasakladı. Kahvehaneleri kapattırıp, oyuncu ve çalgıcıları
İstanbul’dan uzaklaştırdı. Osmanlı Devletinde Kanuni Sultan Süleyman
169
Handan sonra en fazla tahtta kalan padişah Dördüncü Mehmed Handır.
En meşhur hobisi avcılıktı ve bu iptilası yüzünden “Avcı” lakabıyla anılmıştır. Seferlerine, sevdiği haseki Rabia
Gülnûş Sultan’ı da götürmüş, genellikle gümüş bir araba içinde, bazen de altın bir tahtırevan ile peşi sıra
170
dolaştırmıştır.
Tahta Çıkışı (1648) – 7 Yaşında
Sultan İbrahim zorla tahttan indirilince Şehzade Mehmed'e padişahlık yolu açıldı. Henüz yedi yaşın içinde
bulunuyordu. Ninesi Kösem Sultan, torununun başına koca bir kavuk sarıp kolundan tuttu, taht odasına götürdü.
Çocuk kalabalığı görünce ürktü. Kaçmak istedi. Bırakılmayınca ağlamaya başladı. Bunun üzerine merasimi
uzatmadılar. Birkaç devlet büyüğü biat etti. Padişahlığı toplar atılarak ilan edildi. Devleti yedi yaşında bir çocuk
yönetecek değildi. Bunu herkes biliyordu. Zaten bunun için bir çocuğu padişah yapmışlardı. Sultan IV Mehmed'in
ninesi Kösem Sultan'la bazı yeniçeri ağaları ve vezirler, devleti diledikleri gibi yöneteceklerdi. Kimse onlara
171
karışmayacak, kimse engel olmayacaktı.
172
Bu dönemde devlet yönetimine babaannesi Kösem Sultan kadar annesi Turhan Sultan da karıştı. Zamanla iki
kadın arasındaki rekabet giderek arttı. Kösem Sultan IV. Mehmet'i tahttan indirerek Turhan Sultan'dan
kurtulmak istiyordu ancak bu planı öğrenildi. Kösem Sultan 1651 yılında Turhan Sultan'ın adamları tarafından
173
öldürüldü.
Böylece Osmanlı Devleti'ne yıllarca kan ağlatacak "ağalar saltanatı" başlamış oluyordu. Yüksek rütbeli yeniçeri
subaylarından her biri ayrı bir hükümet gibiydi. Kimin ne dediği belirsizdi. Kimin ne yapmak istediği de belirsizdi.
28
Saray çalkalanıyor, İstanbul kaynıyordu. Sipahiler bir bahaneyle ayaklandılar. Görünüşte, 18 Ağustos 1648 Salı
günü öldürülen Sultan İbrahim'in intikamını almak istiyorlardı. Aslında ise bazı menfaatler koparmak
peşindeydiler. Sultanahmed Meydanı'nda toplanıp bazı kelleler istediler. Üzerlerine yeniçeri birlikleri gönderildi.
Bir kısmı kaçtı, bir kısmı kılıçtan geçirildi. Ve böylece yeniçeri zorbaları rakipsiz kaldılar. İstedikleri gibi
174
hükmetmeye koyuldular.
Islahat Girişimleri ve Vaka-i Vakvakiye (Çınar Vakası) (1956)
IV. Mehmed’in ilk yıllarında da yaşanan bunalımlara karşı bazı ıslahatlar yapılmak istenmiş ama bunların
hepsinde çeşitli çıkar grupları harekete geçerek ıslahatları hükümsüz hale getirmiştir. Küçük yaştaki padişahın
tahta geçmesinde aktif rol oynayan eski yeniçeri kethüdası Kara Murad Ağa (daha sonra Paşa) ile diğer ağalar
devlet yönetimine, Büyük Valide Kösem Sultan da saraya egemendi. Ağaların tagallübü döneminde malî durum
iyice yozlaştı. Ağalar, maaş olarak dağıtılacak paradan da kâr etmek amacıyla ayarı bozuk akçeleri sağlam
akçelerle değiştirme yoluna gidince esnaf ayaklanıp Şeyhülislamı önlerine katarak saraya yürüdü (hurûc-ı ehl-i
sûk) ve sonuçta sadrazam Melek Ahmed Paşa azledilerek Siyavuş Paşa veziriâzam tayin edildi (1651). Valide
Turhan ile Büyük Valide Kösem arasındaki rekabetin de devrede olduğu bu dönemde ağaların hâkimiyetine son
vermek amacıyla IV. Mehmed ulemayı ve sipahileri saraya davet etti, sancak-ı şerif çıkarıldı. Bunun üzerine ocak
175
mensupları ağalarını terk edip sancağı şerifin altında toplandılar ve ağaların iktidarı sona erdi.
176
Tarhuncu Ahmed paşa, bütçede denkliği sağlamak, açığı kapatmak için eyalet valilerine vilayet gelirinden
kendilerine maaş karşılığı ayrılan kısmın dışında kalanın “irsaliye” adı altında merkeze gönderilmesi, has,
zeamet sahiplerinin gelirlerinin ihtiyaç fazlasının hazineye devredilmesi, rüşvet ve iltimasın kaldırılması gibi
önemli tedbirler uyguladı. Böyle bir ortamda, bütçe işini hal yoluna koymak üzere önemli çalışmalar yapan
177
Tarhuncu Ahmed Paşa, haksız isnatlarla idam edilmiştir.
Tarhuncu’dan sonra veziriazam olan ve Bağdat valiliği sırasındaki girişimci faaliyetleriyle geleneksel devlet
adamı tipinden farklı bir portre ortaya koyan Derviş Mehmed Paşa da idarî mevkilerde değişiklik ve müsadere
yöntemiyle hazinenin açıklarını gidermek şeklinde bazı tedbirler aldı. Ondan sonra ise, açıktan isyan etmemekle
birlikte İstanbul’a karşı muhalif bir tavır takınmış olan İbşir Mustafa Paşa veziriâzamlığa getirilebilmiştir.
İstanbul’a gelmeden önce ümeraya ve çeşitli görevlilere buyruklar göndererek ülkede düzeni sağlamaya girişen
İbşir Paşa, İstanbul’da rakip gördüğü devlet adamlarını tasfiye ve mallarını müsadere etmiş, ancak muhaliflerini
ve sipahi ve yeniçerileri yanına alan Kara Murad Paşa’nın hareketi üzerine altı ayı aşkın bir veziriâzamlıktan
178
sonra idam edilmişti (1656).
29
1656 yılında sikkenin tağşiş edilmiş olması ve askerin bir kısmının ayarı bozuk akçe ile maaş alması bir kısmının
ise hiç maaş alamaması sebebiyle isyan başladı. Züyûf akçe ile alışveriş yapmak isteyen askerin parasını esnaf
almayınca gerginlik çıktı ve bu da giderek ayaklanmaya dönüştü. Atmeydanı’nda toplanan isyancılar, ısrarla IV.
Mehmed’i ayak divânına davet ettiler. Sonunda ayak divanına çıkan hükümdardan durumdan sorumlu
gördükleri saray ağaları dahil 30 kişinin idamını talep ettiler. Aşırı baskı altındaki Sultan Mehmed, önce bunların
azli ve sürgününü önerdiyse de ısrar eden âsilerin istediği, dârüssaâde ağası ve kapı ağası dahil saray ağalarını
179
öldürtmek zorunda kaldı. (4 Mart 1656).
Cesetler Atmeydanı'na götürülerek orada bulunan çınar ağacına
asıldı. Katledilenler Sultanahmet’teki çınar ağacına asıldığından bu olaya Çınar Vak’ası(veya Vak’a-i Vakvakiye)
denilmişti. Bu isyanla saray ağalarının nüfuzu kırılmış ama bu defa da ‘meydan ağaları’ diye anılan Kapıkulu
180
sipahilerinin ağalarının tagallübü başlamıştır.
Köprülü Mehmed Paşa’nın Sadrazamlığı
Devlet işleri aksıyor, sadrazamlar arka arkaya değişiyordu. Sadrazam değişiklikleri o kadar çabuk oluyordu ki,
halk kimin sadrazam olduğunu bilemiyordu. Öyle ki, günde iki sadrazamın değiştiği bile oluyordu. Bu durum 15
Eylül 1657’ye kadar sürdü. O gün, Osmanlı Devleti'nin bir dönüm noktasına ulaştığı gündür. Çünkü Osmanlı
181
tarihinde Köprülüler devrini başlatacak Köprülü Mehmed Paşa sadrazam olmuştur... Göreve geldiğinde 80
182
yaşındaydı. 85 yaşında görevden ayrıldı.
183
Köprülü sadaret teklifini kabul ederken padişaha arz ettiği işlerin geri çevrilmemesi, tayin ve azillerde işine
karışılmaması, ileri gelen devlet adamlarından birisi hükümdara danışman yapılarak kendi bağımsızlığına halel
getirilmemesi ve hakkındaki söylenenlere göre hareket edilmemesi şartlarını ileri sürmüş ve bu şartlar kabul
edilmiştir. Köprülü Mehmed Paşa öncelikle durumunu güçlendirmek üzere düşmanlarını ve muhtemel rakiplerini
temizleme siyaseti güttü. Yerine getirilmek istenen Kaptan-ı derya Seydi Ahmed Paşa’yı Bosna valiliğine atayıp
İstanbul’dan çıkardı; maaşlarını bahane edip isyan hazırlıklarına girişen sipahilere karşı yeniçeri ocağını tarafına
çekti ve hükümdarın bir hatt-ı hümayunuyla, kendi ağalarının evlerini taşlayarak isyan eden sipahi zorbalarının
temizlenmesine girişildi (Ocak 1657). Sultan İbrahim devrinde gerçekleştirilen avârız sayımları devam ettirilirken
184
gelir ve giderler kontrol altına alındı.
Rum Patriğin İdamı(1657)
İstanbul'daki Rum Patriği III. Partenios, Osmanlı Devleti'ne bağlı bulunan Eflak ve Boğdan voyvodalarına birer
mektup yazmıştı. Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa'nın eline geçen mektupta şunları söylüyordu: "İslam'ın
parlak devrinin bitmesine az bir zaman kalmıştır. Hristiyanlık dini tekrar dünyayı tutacaktır. Ona göre hazırlıklı
olunuz. Pek yakında bütün memleketler Hristiyanların eline geçip, salip ve nakusa (haç ve çan) inananlar İslam
ülkelerine sahip olacaklardır." Mektubu ele geçiren Köprülü, soruşturma yapmak için Rum Patriği'ni çağırdı ve
mektubu niçin yazdığını sordu. İnandırıcı bir cevap alamayınca da "vatana ihanetten idam ettirdi (24 Mart
1657). Ardından İstanbul Patrikhanesi'ne baskın yaptırdı. Gizli bölmelerde saklanan 40-50 takım yeniçeri elbisesi
185
ele geçirildi. Böylece, Rumların yeniçeri kılığına girip zorbalık yaptıkları ve isyana hazırlandıkları anlaşıldı.
30
Bozcaada ve Limni’nin İşgalden Kurtarılması (1657)
Çanakkale Boğazı girişine kadar gelen Venedik ve diğer Hıristiyan devletlerin gemileri, 19 Temmuz 1657’de
186
kaçırıldı. Bozcaada ve Limni düşman işgalinden kurtarıldı.
Erdel Seferi (1658)
Asi Erdel prensi üzerine sefere çıkılarak, 1 Eylül 1658’de Yanova Kalesi ele geçirildi. Erdel, harp tazminatı vermeyi
187
ve on beş bin altınlık haracı, kırk bin altına çıkarmayı kabul etti.
Kırım Hanı’nın Rusları Yenmesi (1659)
Kırım Hanı Mehmed Giray, Rusları 12 Temmuz 1659’da Konotop’ta mağlup ederek, elli bin esir alıp, yüz yirmi bin
188
Rusu imha etti.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa’nın Sadrazamlığı
30 Ekim 1661 günü Köprülü Mehmed Paşa hayata gözlerini yumdu... Dördüncü Mehmed Han, Köprülü Mehmed
Paşanın iç ve dış işlerindeki başarılı icraatlarını takdir ederek, onun vefatından sonra oğlu Köprülüzade Fazıl
189
Ahmed Paşayı, 30 Ekim 1661’de Sadrazamlığa tayin etti.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa
190
Avusturya Seferi (1663)
Osmanlı hududunu ihlal eden Avusturyalılar üzerine 12 Nisan 1663’te sefer açılarak, Serdar-ı Ekremliğine Fazıl
Ahmed Paşa getirildi. Avusturyalıların çok güvendiği Uyvar Kalesi feth olundu. 1663’te başlayan Avusturya
harpleri, 10 Ağustos 1664 Vasvar Antlaşmasıyla neticelendi. Arazi bakımında olduğu gibi askeri ve siyasi yönden
191
de Avusturya Seferinden karlı çıkıldı.
Girit’in Fethi’nin Tamamlanması (1666)
Fakat Sultan IV Mehmed'in arzusu, Girit'in fethi idi. Nice seferler açılmış, bazı başarılar kazanılmış, ama Girit
bütünüyle alınamamıştı. 18 Ağustos 1668 günü padişah da Edirne'den hareket etti. Eğriboz'dan gemilerle Girit'e
geçmek üzere iken Kandiye'nin fethedildiğini duydu. Kışı geçirmek için Selanik'e gitti. Girit seferi oldukça uzun ve
çetin şartlarda geçti. Kaleler çok iyi korunuyor, üstelik Venedikliler durmadan taze kuvvet taşıyorlardı. Ama daha
fazla dayanamayarak 5 Eylül 1669'da Girit'i Osmanlılara teslim ettiler. Bunun üzerine Sadrazam Serdar-ı Ekrem
192
(Başkomutan) Fazıl Ahmed Paşa, Edirne'ye döndü (1 Temmuz 1670).
Lehistan Seferi (1672, 1673)
Lehistan Kralının, Osmanlı himayesini kabul eden Ukrayna Kazaklarına saldırması üzerine, Lehistan’a sefer
193
açıldı. Sadrazam Köprülü Fazıl Ahmet Paşa komutasındaki 80.000 Osmanlı askeri 1672 yılında Ukrayna'ya
girdi. Kamaniçe'yi ele geçirdi ve Lviv kentini kuşattı. Büyük bir yenilgiye uğrayan Lehler, 18 Ekim 1672 tarihinde
Bucaş Antlaşmasına razı oldular. Dinyeper nehrinin sağ kıyısını Osmanlılara bırakmaya ve 22.000 düka altın
194
ödemeyi kabul ettiler.
31
Papa ile Almanya’nın yardım teklifi üzerine tesir altında kalan Lehistanlılar, Bucaş Antlaşmasını ihlal ettiler. 7
Ağustos 1673’te İkinci Lehistan Seferine çıkan Dördüncü Mehmed Hanın Ukrayna’ya girmesiyle Lehliler, tekrar
195
anlaşma istediler. 27 Ekim 1676 Zorawno Antlaşmasıyla Podolya ile Ukrayna Osmanlı Devletine bırakıldı.
Fazıl Ahmed Paşa’nın Vefatı (1676)
Lehistan seferinden dönen Fazıl Ahmet Paşa'nın sağlığı bozulmuştur. Divana başkanlık edemeyecek duruma
gelir. 1676'da en verimli çağında ve çok genç bir yaşta 41 yaşındayken vefat etmiştir. Ölümü Osmanlı tarihi için
büyük bir kayıp olmuştur. Kaynaklardan anlaşıldığına göre ölüm nedeni olarak aşırı çalışmaya bağlı yorgunluk
ve yıpranma gösterilmiştir. Aralıksız 15 yıl sadrazamlık yaparak Türk tarihini bu görevde en uzun süre bulunmuş
başbakanlarından ve en önemlilerinden biridir. Görev yaptığı 15 yılın 9 yılını bir fiil seferde geçirmiştir. Yerli ve
yabancı tarihçilerce iyi huylu, merhametli, sabırlı, azimli ve ileri görüşlü olarak tasvir edilmiştir. Yumuşak huylu,
196
anlayışlı ve fazilet sahibi olduğu için kendisine "Fazıl" lakabı takılmıştır.
Sultan Dördüncü Mehmed Han, Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşanın 1676 Kasım ayı başında vefatıyla Merzifonlu
197
Kara Mustafa Paşayı sadrazamlığa getirdi.
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Sadrazamlığı (1676)
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa
198
I. Rus Seferi ve Çehrin’in Fethi (1677)
1677’de Ukrayna’nın Rus istilasına uğramasıyla, İbrahim Paşa ile Kırım Hanı, Kazakların merkezi olan Çehrin
Kalesini kuşattılar. 1678 baharında Rusya Seferine çıkan Dördüncü Mehmed Han, yol üzerindeki Silistre’den
sonra yerine sadrazam Mustafa Paşayı gönderdi. İki yüz bin Rus, Alman, Kazak ve diğer milletlerden meydana
gelen müttefik düşman kuvvetlerinin müdafaa ettiği Çehrin Kalesi, Osmanlı ordusunun yaptığı şiddetli
taarruzlara dayanamayarak, 1677 yılı Ağustos ayının 20/21. günü gecesi düştü. Şiddetli topçu ateşi sebebiyle
199
kalede çıkan yangında düşman ordusu, yanarak veya can havliyle atıldıkları, nehirde boğularak yok oldu.
II. Rus Seferi (1680)
1680 yılında Rusların harp hazırlıkları haberi alındığında Dördüncü Mehmed Han 29 Ekim 1680’de İkinci Rus
Seferine çıktı. Osmanlı seferinden çok korkan Ruslar, Sultan’ın Edirne’ye gelmesiyle, Kırım Hanı Murad Giray
vasıtasıyla anlaşma istediler. 11 Şubat 1681’de imzalanan Osmanlı-Rus Antlaşmasına göre; iki devlet arasında
200
Özi Nehri hudut kesildi.
Macaristan Seferi (1682)
Avusturya Kralının Macar milliyetçilerini imha hareketine karşı, Macarlar, Osmanlılardan yardım istedi. Sultan
Mehmed Han, 9 Ocak 1682’de Macar milliyetçilerinin lideri Tökeli İmre’yi Orta Macaristan Kralı tanıdı. Budin
Beylerbeyi İbrahim Paşa, Tökeli İmre’nin yardım istemesiyle, 27 Temmuz 1682’de, Orta Macar Seferine çıktı. 15
32
Ağustos 1682’de Orta Macaristan’ın merkezi olan Kaşa Kalesi fethedilerek, Tökeli İmre, Macar milliyetçilerinden
201
on iki bin gönüllü askeriyle krallık tahtına oturtuldu.
Avusturya Seferi ve II. Viyana Kuşatması (1683)
Avusturya’nın tekrar tekrar antlaşma istemesine rağmen, devamlı tecavüzkar bir siyaset takip etmesi üzerine,
Dördüncü Mehmed Han, 12 Ekim 1682’de sefere çıktı. Avusturya Seferinde Sultan’ın Belgrad’da kalmasıyla,
202
Sadrazam Kara Mustafa Paşaya Serdar-ı Ekremlik vazifesi verildi. Padişah IV. Mehmet, Kara Mustafa Paşa'ya
Yanıkkale (Raab) ve Komarom kalelerine (ikisi de Kuzeybatı Macaristan'da) operasyon yapmaya ve onları
203
kuşatmaya izin verdi.
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Avusturya seferine çıktıktan sonra diğer önde gelen paşalarla savaş divanı kurup
Yanıkkale mi yoksa Viyana üzerine mi gidilmesini tartışmıştır. Birçok paşanın bu sene Yanıkkale'nin alınıp seneye
daha iyi hazırlanılarak Viyana'nın üzerine gidilmesi fikrine karşı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Viyana üzerine
204
gidilmesine karar vermiştir ve bunun üzerine Osmanlı ordusu Viyana'yı kuşatma altına almıştır.
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, 1683 yılında Viyana’yı muhasara etti. 100-120 bin kişilik Osmanlı Avusturya
ordusunu yenerek bütün ağırlıklarını zapt etti. Avusturya imparatoru, bu yenilgi üzerine bütün ümidini
kaybederek Viyana’yı bırakıp kaçtı. Şehirde kalan Kont Stahramberg, bütün eli silah tutan erkekleri asker yazıp
205
savunma tedbirleri aldı. Viyanalılar savunmadan vazgeçmediler. İçeri bir türlü girilemiyor, sadece Viyana
206
sıkıştırılıyordu.
"Viyana'nın kuşatıldığı" haberi padişaha gelmişti. Çok kızdı: "Niyetimiz, Yanıkkale ile Komaran kalelerini
fethetmekti. Beç (Viyana) Kalesi'ni kuşatmak hesapta yoktu. Paşa ne acayip saygısızlık yapıp bu sevdaya
207
düşmüş! Ama olan oldu, umarım Allah hayırlı kılar. Bu kuşatmadan haberim olsaydı izin vermezdim" dedi.
208
Avrupa’da şok etkisi yapan Viyana kuşatmasının ilk iki aylık süresi içinde Türkler şehrin birçok dış tabyalarını ele
geçirdiler. Şehrin düşmesine sayılı günler kalmıştı. Bu sırada Papa’nın önderliğinde Viyana’nın kurtarılması için
Avusturya, Lehistan, Saksonya, Bavyera ve Frankonya arasında mukaddes bir ittifak kurularak 120 bin kişilik bir
209
kuvvet vücuda getirildi.
Vezir-i azam Kara Mustafa Paşa, kaleyi kurtarmak için gelebilecek Haçlı kuvvetlerine karşı durmak üzere Tuna
Köprüsünü tutma vazifesini Kırım Hanı Murad Giray’a vermişti. Düşman buradan geçtiği takdirde Budin
beylerbeyi İbrahim Paşa bunlara karşı çıkacaktı. En büyük ihanetlerden biri yine bir Kırım hanı olan Murad Giray
tarafından işlendi. Haçlı ordusu, Tuna Köprüsünü geçerken kendi askeriyle bir tepeye çekilip seyreden Tatar Hanı
210
hücum etmesi için kendisine yalvaran Hanlık imamına şunları söyledi:
33
“Sen bu Osmanlının bize itdüği cevri bilmezsin. Bu düşmanun kovalanması benim için hiçbir şeydir ve
bu işin dinimize ihanet olduğunu da bilirim. Ama isterim ki onlar kaç paralık adam olduklarını görsünler.
Tatarın kıymetini anlasınlar.”
Böylece Tuna’yı geçip Türk kuşatma kuvvetlerinin üzerine doğru gelen Haçlı ordusuna bu defa da Viyana
Kuşatmasının aleyhinde olan ve bu sebeple sadrazamla arası açık bulunan Budin Beylerbeyi İbrahim Paşa yol
211
verdi ve kendisi askerini toplayıp Budin’e çekildi. Haçlı ordusunun Viyana önlerine gelmesi üzerine askerleri
siperlerden çıkararak kuşatmayı kaldıran sadrazam, savaş pozisyonu aldı. Haçlıların ilk saldırısı üzerine Osmanlı
212
hatları yarıldı. Bunun üzerine sadrazam ordunun tüm ağırlıklarını geride bırakarak Belgrad'a çekildi. Osmanlı
ordusunun bütün ağırlıkları Viyana önlerinde kaldı. Bunların arasında sadrazam hazinesi, sadrazam çadırı, 300
213
top, 15 bin çadır, yiyecek, giyecek ve sayısız mermi de vardı (12 Eylül 1683).
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın İdamı
Viyana bozgunu üzerine Sultan IV. Mehmet bir hatt-ı şerifle kapıcılar kâhyasını Belgrad'a göndererek Merzifonlu
214
Kara Mustafa Paşa'yı idam ettirdi.
Tarihçiler Kara Mustafa Paşayı korkusuz, atak, kararlı, kendini beğenmiş, saplantılı, saltanat ve gösterişe düşkün
bir devlet adamı olarak tanıtırlar. Onu bu özelliklerde biri olarak tanıtmakta, düşünce ve işbirliği içindedirler.
Yabancı devletlerden gelen büyükelçilere karşı gösterdiği sert, itici davranışlarıyla ünlendirirler. Uğradığı tek ve
son başarısızlık Viyana Kuşatması'nda aldığı yenilgidir. Bilindiği gibi Viyana’yı Kanuni Sultan Süleyman da
215
kuşatmış ama alamamıştır.
Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşlarının Başlaması (1683-1699)
Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşları, Osmanlıların II. Viyana Kuşatması'nda başarısızlığa uğramasından cesaret alan
bir grup Avrupa ülkesinin Kutsal İttifak adı altında birleşip Osmanlılara karşı giriştikleri ve bu ülkelerin
Macaristan ile Dalmaçya'da hâkimiyet kurup, Balkanlar'daki Osmanlı hâkimiyetine büyük darbe vurmaları ile
sonuçlanmış bir takım savaşlar dizisidir. Osmanlı tarihinde Felaket Seneleri olarak da geçer. Yabancı
216
kaynaklarda ise genelde Büyük Türk Savaşları olarak bahsedilir.
Osmanlının bu hezimeti Avrupa'da büyük sevinçle karşılandı. Artık Osmanlıların yenilmez olmadıklarını gören
Avrupa, karşı hücuma kalkmaya başladı. Psikolojik savaş olarak da Osmanlı üzerinde büyük bir kayıp,
Avrupalılarda ise büyük bir kazanç olarak değerlendirildi. Bu savaş sonucunda Osmanlının gerileme devrine
217
girdiği kabul edilmektedir.
Ertesi yıl Venedik de kutsal ittifaka katıldı ve böylece Osmanlı kuvvetleri, Avusturya, Lehistan, Rusya ve Venedik
olmak üzere dört cephede çarpışmak zorunda kaldı. Osmanlı kuvvetleri, zaman zaman başarılar kazanmasına
rağmen, harplerin uzun sürmesiyle ağır kayıplara uğradı. Avrupa devletleriyle muharebeler, 26 Ocak 1699
218
tarihinde imzalanan Karlofça Antlaşmasına kadar devam etti.
Kutsal İttifak’ın Kurulması
Papa XI. İnnocentius, ısrarlı çabalarıyla Lehistan kralı III. Jan Sobieski'yi Viyana'nın yardımına koşmaya ikna
edenlerin başında geliyordu. Osmanlı Ordusu'nun Viyana'dan geri püskürtülmesi üzerine XI. İnnocentius bu sefer
Osmanlılar'ın Macaristan'dan geri püskürtülmesi için elinden geleni yaptı. Sobieski'nin hemen kuşatma sonrası
"Geldik, gördük ve Tanrı fethetti" mektubu Viyana'da atılmış olan ittifak tohumunun Vatikan'a sıçramasına
219
yetti, Papa bu savaşlar için milyonlarca scudo harcamaktan çekinmedi.
Sobieski ve Leopold, Venedik'in doğrudan Çanakkale'ye taarruz etmesini istiyordu. Bu istek gerçekleşmese de
sonunda 5 Mart 1684'te ittifaka Venedik katıldı. Avrupa'da bu üç ülkenin Balkanlar'a üç koldan taarruz etmesi
kararlaştırıldı. Linz'de yapılan görüşmede Moskova ve Safevi Devleti ile de görüşme yapılması istendi. O yıllarda
Lehistan'da bulunan Nahcivan Katolik piskoposu Dominiken Sebastian Knabb, Safevi hükümdarı Süleyman Şah
34
ile Sobieski arasındaki temasları sağlıyordu. İttifakın kuzey cephesinde savaşması düşünülen Rusya ise başlarda
aktif olarak savaşa katılmadı, 1676-1681 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda yapılan antlaşmaya sadık kaldı. Daha
sonra ise 1686-1700 Osmanlı-Rus Savaşı'nı başlatarak I. Petro önderliğinde 1687 yılında Kırım, 1695 yılında Azak
seferlerine girişti. Papa Fransızların Kralı XIV. Louis'ye donanmasını ortak düşman üzerine göndermesi
çağrısında bulundu. Viyana Kuşatması öncesinde ve Kutsal İttifak süresince Avrupa'da Osmanlı lehine tek
220
dengeleyici unsur olan Fransa bu öneriyi kabul etmedi.
Papa XI. İnnocentius
221
Ciğerdelen Muharebesi
7 Ekim 1683 günü Osmanlı ordusu ile Alman-Leh ordusu arasında yapılan ve iki parçadan oluşan muharebedir.
Ciğerdelen Tuna'nın kuzeyinde bulunuyordu ve Estergon'dan karşı kıyıya uzanan Türk bölgesine geçiş noktasıydı,
222
Osmanlılar burası sayesinde Macarları baskı altında tutabiliyordu.
Ciğerdelen (sol taraf) ve Estergon'un 1664 yılında yapılan bir çizimi
223
17 bin Alman ve 10 bin Leh askerinden oluşan ittifak kuvveti 6 Ekim günü Ciğerdelen'e vardı. Burada Sobieski,
müttefiklerini dinlemeden erken saldırıya geçti ve Osmanlı orduları tarafından bozguna uğratıldı, savaş
alanından kaçarak canını zor kurtarabildi; ama hemen arkasından yerini dolduran Alman orduları Lehleri
yeniden toparlayarak büyük bir saldırıya geçtiler. Bu saldırıya karşılık 16 bin kişilik Osmanlı ordusu Ciğerdelen'in
zaten elverişsiz olan savunma hatlarından fırlayarak düşmana saldırdı. Bir saat sonra ittifak kuvvetleri
Osmanlıları nehir kıyısına sıkıştırdı ve nehir üzerindeki köprüyü bombaladı. Ölüm geçidine dönen köprüde
binlerce Osmanlı askeri öldü veya Estergon tarafına geçmeye çalışırken boğuldu. Muharebe Osmanlı yenilgisiyle
224
sonuçlandı.
35
Mora Savaşı
1664-1699 yılları ve Osmanlı-Venedik arasında gerçekleşmiş savaştır. Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşları'nın bir
parçasıdır. Savaşın alanı, İyon Denizi'nden Yunanistan'a kadar olan geniş bir bölgedir. Bu kadar geniş olmasına
karşın, savaşın en önemli cepheleri Mora Yarımadası'nda gerçekleşmiştir. Savaşın sonucunu Karlofça Antlaşması
225
belirlemiştir ve Mora Yarımadası Venedik'e geçmiştir.
Budin Kuşatması (1684)
15 Temmuz 1684'te Avusturya Ordusu Budin Kalesi'ni kuşattı. Kale komutanı direnirken öldü ve yerini Damat
İbrahim Paşa'ya bıraktı. İbrahim Paşa huruç hareketleriyle düşmanı yıpratarak geri çekilmeye zorladı ve 2 Kasım
günü Habsburg Ordusu Budin'den çekildi. 19 Ağustos 1685'te Uyvar Kalesi 50 günlük kuşatmanın ardından
Habsburg Ordusu tarafından ele geçirildi ve 22 yıllık Osmanlı egemenliğinden çıktı. Bir sene sonra Avusturya
226
kuvvetleri Budin'e saldırdı.
Osmanlı ordusunun Viyana önlerinde bozulmasıyla cesaretlenen düşman, bir bir kalelerimize saldırıyor, yakıp
yıkıyordu. Nihayet düşman, ecdat yadigârı Budin'e dayanmıştı. Budin beylerbeyi, ihtiyar ve şanlı vezir
Abdurrahman Paşa yeminliydi: "Şehit olmadan küffarı nazlı Budin'ime sokmam!" diyordu. Düşmanın teslim
teklifine şu cevabı verdi: "Budin, babamızın malı mıdır ki teslim edelim! İhtiyarlığımızda bize vezirlik veren
padişah, can pahasına hizmet bekler. Budin'i isteyen, kılıç hakkıyla alsın!" Şiddetli bombardımanla Budin
harabeye döndü. Ama içerdeki bir avuç kahraman, burçlara beyaz bayrak çekmedi. Düşmanın genel saldırıya
geçeceği biliniyordu. Kumandanları çağırdı: "Atalarımız Budin'i kan dökerek aldı, biz bile vereceksek aldığımız
fiyata veririz. Başka türlü düşünen var mı?" Yaşlı yeniçeri subaylarından biri sordu: "Paşa baba, kurtuluş ümidi
var mı?" "Bu vaziyet karşısında şehitlik, tek kurtuluştur. Allah'ın huzuruna alnımız ak çıkmaya bakarız, ölmek ne
gün içindir?" Heyecanla bir ağızdan cevap verdiler: "Bugün içindir paşa baba!" O gün düşman dış kale
duvarlarını yıkarak şehre girdi, iç kaleye kapanan bir avuç kahraman, ihtiyar vezir Abdurrahman Paşa'nın
komutasında şehri sokak sokak savundu. Hiçbir ümit kalmadığını görünce de tekbirlerle düşman üstüne atıldılar.
227
Abdurrahman Paşa özlediği şehitliğe kavuştu. Budin ise içimizin kanayan yarası olarak destanlaştı...
Çeşmelerde abdest alınamaz oldu,
Camilerde namaz kılınmaz oldu,
Mamur olan yerler hep harap oldu,
Aldı Nemçe bizim nazlı Budin'i..."
Budin'de Kanuni Sultan Süleyman ile başlayan Türk hâkimiyeti son buldu. Bu da Osmanlı Devleti'nin Macaristan
üzerindeki hâkimiyetini büyük ölçüde kaybetmesine yol açtı. Kasım 1686'da Avusturya Ordusu Eğri Kalesi'ni ele
228
geçirdi.
Mohaç Muharebesi (1687)
İkinci Mohaç Muharebesi, 12 Ağustos 1687'de Osmanlı ordusu ile Avusturya ordusu arasında, Mohaç
yerleşkesinin 24 kilometre güneybatısındaki bölgede yapıldı. Osmanlı kuvvetlerinin ağır yenilgisi üzerine Osmanlı
ordusu padişahın devlet işleriyle ilgilenmediği gerekçesiyle cepheyi bırakıp İstanbul'a yürümeye başladı (5 Eylül).
Askerler önce Sadrazam Sarı Süleyman Paşa'yı öldürmek istedi. Süleyman Paşa İstanbul'a kaçtı, ordu vekilliğine
ise Halep Beylerbeyi Siyavuş Paşa getirildi. İstanbul tarafından Siyavuş Paşa sadrazam yapılıp, Süleyman Paşa
azledilse de bu askerin yürüyüşüne mani olamadı. 8 Kasım günü İstanbul önlerine gelen askerler "Avcı" lakaplı
sultan IV. Mehmet'i tahttan indirilmesini istediler. Bu arada Avusturya (Habsburg) orduları, Osmanlı Ordusu'nun
229
bıraktığı boşluk ortamından yararlanarak Kanije hariç Güney Macaristan'ı ve Erdel'i ele geçirdi.
36
IV. Mehmed Döneminin Sonu
IV. Mehmed’in Tahttan İndirilmesi (1687)
Viyana önlerinde yaşanan mağlubiyet ve ardından yaşanan büyük toprak kayıplarıyla birlikte IV. Mehmed’in av
merakına ve iktidarına tepkiler bir çığ gibi arttı. Sultan tepkileri azaltmak için gündüzleri ava çıkmamaya
başladı. Fakat bu tedbir de tepkileri yatıştırmak için yeterli olmadı. Halk içinde alenen “Şurada burada
memleketler elden gitti ve avdan nicedir feragat etmez, halktan utanmaz veya Allah’tan da mı korkmaz” diye
230
konuşulmaya başlandı.
Ulema, şeyhler ve kapıkulu askerleri padişahın aleyhine dönmüştü. Hacı Evhad Tekkesi Şeyhi Hüseyin Efendi
“Nasihat kabul etmeyen adamın ayağına varmak caiz değildir” diyerek sultanın kendisini vaaz için davet ettiği
camiye gitmedi. Sultanın davetine uyan Şeyh Himmetzâde Abdullah Efendi ise, karşısında padişah var demeden
her şeyin bir vakti vardır, şimdi avın sırası mıdır diye ağzına geleni söyledi. Fakat Avcı Mehmed şeyhin sözlerine
231
aldırış etmediği gibi, Himmetzâde Abdullah Efendi vaazını bitirmeden ava gitmek üzere yola çıktı.
1686’da Rumeli’deki en önemli serhad şehirlerinden olan Budin, Avusturya tarafından işgal edildiğinde IV.
Mehmed, iktidarını devam ettirmek için ava tövbe ettiğini ilân etti. Ancak bu defa da kendisi gece uyuyamaz
hâle geldi ve sonunda devlet adamlarıyla yaptığı bir toplantıda, Davutpaşa’dan dışarı çıkmamak şartıyla, ava
gitmesine müsaade edildi. IV. Mehmed’in bu hastalık derecesindeki av merakı saltanatının da sonunu getirdi ve
232
tahttan indirilme gerekçesini oluşturdu.
Avusturya cephesindeki bozgun bir türlü önlenemiyor, arka arkaya önemli kaleler kaybediliyordu. Bu durum
yetmiyormuş gibi dört senedir devam eden sürekli savaşlar askeri bezdirmiş ve toplu firarlar başlamıştı. Tepkiler
5 Eylül 1687’de isyana dönüştü. Ordunun Belgrad’da kışlaması istenince, asker Avusturya cephesini terk ederek
İstanbul’a doğru yürüyüşe geçti. IV. Mehmed, askerin isyanını öğrenince, avcılıktan tamamen vazgeçip, tövbe
etti. Av köpeklerini saraydan sürdürdüğü gibi beslediği atlardan da has ahırda yalnız 100 tanesini alıkoyarak,
diğerlerini dağıttı. Ancak geç kalmıştı. Avusturya cephesini bırakarak 1687’de İstanbul üzerine yürüyen askerler,
“Bu ana kadar av hevesiyle kendi arzularına uymayıp, kendisine hayırlı olmayan devlet adamlarını dinlememesi
233
gerekirdi. Şimdiden sonra bu tür sözleri dinlenmez” diyorlardı.
Asker, Edirne’ye geldikten sonra burada iki gün bekledi. Bu arada İstanbul’daki devlet adamları, ulema ve
yeniçeri ileri gelenlerine hitaben gönderdikleri mektuplarla, IV. Mehmed’i artık padişah olarak görmek
istemediklerini, kendileri şehre gelene kadar yeni bir padişahın seçilmesini söylemişlerdi. Askerlerin mektubu
İstanbul’a ulaştıktan sonra sadrazam vekili Köprülüzâde Fazıl Mustafa Paşa, devlet adamlarını, ayanları,
ulemayı ve yeniçeri ocağının ileri gelenlerini, 8 Kasım 1687’de sabah namazında Ayasofya Camii’nde topladı.
Cemaatle sabah namazı kılındıktan sonra ana konuya geçildi. Mustafa Paşa, askerin gönderdiği mektubu bir kez
daha yüksek sesle okuttu. Camide toplananlar bunun üzerine sultanın kardeşi Şehzâde Süleyman’ın tahta
234
çıkarılmasını kararlaştırdılar.
Vefatı (1693 )
IV. Mehmed tahttan indirildikten sonra 1693’te vefat edene kadar İstanbul ve Edirne saraylarında hapis hayatı
235
yaşadı.
Vefat edince İstanbul’a getirildi ve Yeni Cami yanındaki annesi Turhan Valide Sultanın türbesine
236
defnedildi.
37
Hatıralar
17. yüzyılda Osmanlı Ordusundaki Tertip ve Düzen
Uzun seneler İngiltere’nin İstanbul’daki büyükelçisi olan Lord Paul Ricault, Sadrazamın daveti ile Eylül 1663’de
Uyvar seferine gözlemci olarak katılmıştı. Sefer sırasında gördüklerini şöyle anlatır: “Gerek Veziriazamın,
gerekse diğer büyük kumandanların otağlarına çadırdan ziyade saray demek doğru olur. Muhteşem ve
harikulade süslemeleri, çeşitli oda ve daireleri ile saraylardan fazla masraf edilmişti. Bu seyyar saraylar ve ağır
kazıkları, parçalar halinde menzilden menzile taşınıyordu. Osmanlı ordusu günde 5-6 saat yürüyordu. Daha fazla
yürüyüşe cebrî yürüyüş denir ki, fevkalade hallerde olur. Ordu ağırlıklarını at, katır ve develer taşır. Otağ
kurucular ordudan daima bir menzil önde giderler. Otağ sahipleri bir menzile gelince otağlarını kurulmuş
bulurlar. Her otağ çifttir. Biri kullanılırken diğeri bir menzil sonrasında kurulmaktadır. Sanıyorum bu muhteşem
otağları Osmanlılar, ne kadar zengin ve kudretli olduklarını gösterip, düşmanın gözünü korkutmak için
237
kullanıyorlar.
Orduda düzen, tek kelime ile harikuladedir. İçki içen tek kişi yoktur. Gürültü, münakaşa, yüksek sesle konuşma
duymak mümkün değildir. Bizim ordularımızdaki şamatadan eser yoktur. Her ülkenin halkı, Osmanlı ordusu
geçerken endişe duymaz. Ordu, geçtiği yerlerde her şeyi para ile satın alır. Bizde olduğu gibi ordugâh, kızlarına
sataşıldığı, malları yağma edildiği için şikâyete gelen ana ve babalarla dolmaz. Bu düzen, Osmanlıları hep
muzaffer kılmış ve imparatorluklarını muntazaman büyütmüştür. Osmanlı ordugâhları çok temizdir. En küçük
çöp bile görülmez. Her çadırın yanına ihtiyaç için çukurlar kazılır ve ordu hareket ederken çukurlar toprakla
örtülür. Osmanlı ordugâhları kadar temiz hiçbir şehir görmedim. Yazın sıcak günlerinde yürüyüş, gece saat 7’de
nakliye katarlarının hareketiyle başlar. Veziriazam ve maiyeti, gece yarısını hemen takip eden dakikalarda atlara
binerek orduyu harekete geçirirler. Bu suretle gündüz sıcağından kaçınırlar. Serin gecelerde yürüyüş tercih edilir.
Bir aksaklık da olmaz. Zira her birliğin önünde öyle bol meşale yakılır ki, gökyüzü gündüz gibi aydınlanır.
238
Meşaleciler ayrı bir sınıf teşkil ederler. Subaylarına da “Meşalecibaşı” denir.
Belgrad’dan geçiyorduk. Genç Sırp kızları ordugâha, çeşitli mallar satmak için geldiler. Bayramlık elbiselerini
giymişlerdi. Alımlı kızlardı. Getirdikleri malların hepsini sattılar. Osmanlı askeri, istedikleri ücreti münakaşa
etmeden ödediler. Bu esnada kızların yüzlerine bile bakmadılar. Hâlbuki bunların asıl maksatları, kendilerini
Osmanlı askerine beğendirmekti, mallarını değil. Hangi ülkeden geçtiysek, köylülerin, orduyu sevinçle
karşıladığını gördüm. Zira Osmanlı ordusu geçtiği yerlere altınlar saçıyor, halk büyük paralar kazanıyordu. Ordu,
bu düzen içinde Edirne’den Uyvar’a (bugün Slovakya sınırları içinde) kadar geldi, Avusturya ordusunu yendi, yeni
239
ülkeler fethetti ve geri döndü.”
38
Viyana Bozgunu Sonrası
II. Süleyman (1687-1691, 4 yıl)
Kişiliği
15 Nisan 1624 tarihinde İstanbul’da doğdu.
240
Tahta Çıkışı (1687) – 63 Yaşında
8 Kasım 1687’de Osmanlı sultanı oldu. Sultan İkinci Süleyman Han tahta çıktığı
zaman, Osmanlı ordularında Viyana bozgunuyla başlayan çözülme ve toprak
241
kaybı devam ediyordu.
IV. Mehmed, kendisini tahttan indirmek için askerler ve devlet adamları
tarafından kullanılmasınlar diye 1653’te hanedanın diğer erkek üyelerini
Topkapı Sarayı’nda Harem’e bitişik “şimşirlik” denilen yerde hapsettirmişti.
Sultanın kardeşleri Şehzâde Süleyman, Şehzâde Ahmed ve Şehzâde Selim
242
şimşirliğin ilk misafiriydiler.
Sadrazam vekili Köprülüzâde Fazıl Mustafa Paşa’nın gayretleriyle 8 Aralık
1687’de tahta Şehzâde Süleyman’ın geçirilmesi kararlaştırılmıştı. Yaklaşık 40 yıl hapis hayatı yaşayan Şehzâde
Süleyman padişah olduğuna inanamayarak, devlet ricalinin cülus için kendisini beklediğini söyleyen Harem Ağası
Ali Ağa’ya “İzâlemiz emredildiyse söyleyin, iki rekât namaz kılayım. Kırk yıldır her gün ölmektense bir gün önce
243
ölmek yeğdir” diyerek, şimşirlikten çıkmak istemedi.
40 yıla yakın hapis kaldığı için iyi bir eğitim alamamıştı. Tahta çıktıktan kısa bir süre sonra sadrazamı huzuruna
kabul edip, ona, “Kırk yıldır bir karanlık yerde mahpus ve hayattan ümidimi kesmiş iken yeniden dünyaya gelip
244
gözümü açtım ve âlemi hercümerc buldum” demişti.
Askerlerin İsyanı ve Bastırılması
Artık sebepler icat edip ayaklanmaya alışan ordu, bu sefer de rahat durmadı. Padişah değişikliği yüzünden
yüksek miktarda bahşiş istiyorlardı. Fakat devlet hazinesinde askere dağıtacak para yoktu. Kendilerine anlatıldı,
ama dinlemediler. Başka çare kalmayınca, borç alınıp askere istediği para verildi. Sessizlik kısa sürdü. Bir süre
sonra asker yine ayaklandı. Bu sefer divanda ikinci vezir olarak görev yapan Fazıl Mustafa Paşa'nın
öldürülmesini istiyorlardı. Çünkü Fazıl Mustafa Paşa, karışıklık çıkaranlara aman verilmemesine taraftardı. Bu
isteği zorbaların kulağına gelmiş, intikam peşine düşmüşlerdi. Zorlamalara dayanamayan Sadrazam Siyavuş
Paşa, Fazıl Mustafa Paşa'yı sürdü. Fakat yeniçeri zorbaları bununla yetinmeyip öldürülmesinde direttiler. Devrin
şeyhülislamı Debbağzade Mehmed Efendi'ye gittiler. Şeyhülislamın bu kandırılmış zorbalara cevabı çok sert
oldu: "Suçu nedir ki katledilsin? Düşmana kale mi verdi? Düşman önünden kaçıp ordularımızı mı bozdu? Asıl
sizlerin öldürülmesine fetva verilmelidir ki, hem padişaha isyan ettiniz, hem de nice günahsız insanları soyup
ortalığı karıştırdınız!" Ama bu sefer de şeyhülislama karşı kinlendiler. Padişahı zorlayıp görevine son verdirdiler.
Yerine Seyyid Feyzullah Efendi getirildi. Ama ondan da istedikleri fetvayı alamadılar. Böylece, ileride sadrazam
olarak göreceğimiz Fazıl Mustafa Paşa'nın başı kurtuldu. Ama bu sefer de Sadrazam Siyavuş Paşa başını verdi.
245
İsyancı zorbalar önce ondan sadrazamlık mührünü aldılar, sonra da öldürdüler.
İstanbul yine anarşi içinde yüzüyordu. Halk bıkmış, saray usanmıştı. Bir yolunu bulup bunları sindirmek lazımdı.
Bir gün zorbalar, bir dükkânı yağmalıyorlardı. Dükkân sahibi dışarı fırladı. Eline geçirdiği bir sırığın ucuna
mendilini bağlayarak havaya kaldırdı ve bağırmaya başladı: "Allah'ını, Peygamber'ini seven, sancak altına
39
gelsin!" Yeniçeri zorbalarından ne zamandır canı yanan esnaf, dükkânlarını kapattıkları gibi adamın etrafına
toplandılar. Olay bütün İstanbul'da duyuldu. Çeşitli semtlerde ticaret yapan dükkân sahipleri koşup geldiler. Kısa
sürede beş-altı bin kişi toplandı. Saraya doğru yürüyüşe başladılar. Onları topluca yürüyüşte görenler peşlerine
takılıyor, kalabalık büyüdükçe büyüyordu. Sarayın avlusuna girerken 12 bin kadar olmuşlardı. Avluda durdular.
Seçtikleri temsilcileri padişaha gönderdiler. Bunlar padişaha dertlerini anlattılar: "Eşkıya elinde harap olmaktan
bıktık! Adaletli bir padişahsın. Hakkımızı al. Malımız mülkümüz yağma edildi. Zorbalara cezalarını ver.
Peygamber sancağım açalım, haklarından gelelim..." Padişah da zaten böyle bir fırsat kolluyordu. Hemen ilim
adamları ile vezirleri saraya çağırdı. Sancak-ı Şerifin dışarı çıkarılmasına karar verildi. Sancak-ı Şerif, sarayın orta
kapısı önüne dikildi. Padişah bir konuşma yaptı. Konuşmasında: "Zorba eşkiya üzerine Sancak-ı Şerif çıkardım.
Peygamber ümmetinden olan, sancak dibinde toplansın" dedi. Başta din âlimleri olmak üzere vezirler, paşalar,
beyler, ağalar sancak altında toplandı. Şehrin her tarafında tellal bağırtıldı. Sancak-ı Şerifin çıkarıldığı duyuruldu.
Halk kalabalık gruplar hâlinde sancak altına geldi. Zorbalar şaşırdı, ne yapacaklarını bilemez oldular.
Askerlerden büyük kısmı sancak altına gittiler. Açıkta kalan kışkırtıcılar dağıldı. Böylece kargaşa devri kapanmış
246
oldu...
Osmanlı- Kutsal İttifak Savaşlarının Devamı
Avusturya’nın Belgrad’ı Alması (1688)
Osmanlı Devleti karmaşanın içerisindeyken Habsburg Ordusu 1688 yılı Eylül ayında Belgrad'ı ele geçirdi ve halkı
247
katletti.
Rusların Savaşa Girmesi ve Yenilmesi (1689)
Rus Çarlığı'nın 1686'da Kutsal İttifak'a katılıp Osmanlı Devleti'ne savaş açması ile Kırım'da da bir cephe açıldı.
Mayıs 1687'de yaklaşık 100.000 kişilik Rus Ordusu, Tatar topraklarına yürüdü. Bu saldırıya hazırlanmış olan
Tatarlar, bozkırlarını terk etmişler ve olası ganimetleri de yanlarına alıp çekilmişlerdi. Bu belirsizlik üzerine Rus
248
Ordusu geri döndü.
249
1689'da bu defa 150 bin kişiye sahip olan bir Rus Ordusu güneye ilerledi. Karşılarına ilk çıkan Tatarları
püskürttüler ve 20 Mayıs'ta Tatarların kontrolündeki Perekop Kalesi'ne ulaştılar. Uzun süren kuşatma sonucu
Ruslar hiçbir önemli başarı elde edemeyince kuşatma kaldırıldı. Başarısızlık üzerine hükûmet düşürüldü ve bu tür
250
seferlerin altından kalkabilecek tek kişi olarak görünen I. Petro tahta geçirildi.
Fazıl Mustafa Paşa’nın Göreve Getirilmesi (1689)
251
1689’da Köprülü ailesinden Fazıl Mustafa Paşa sadrazamlığa getirildi.
Fazıl Mustafa Paşanın sadarete
getirilmesinin ordu üzerindeki tesiri çok müspet oldu. Mustafa Paşa, ilk iş olarak bir adaletname neşrederek
memleketin umumi ahvalini yoluna koydu. Aldığı acil tedbirlerle hazineye yıllık 4000 kese fazla para sağladı.
Yeniçeri ocağı yoklanıp ulufeye müstehak olmayanların isimlerini sildirdi. Orduyu disiplinli ve intizamlı bir hale
252
getirdi.
40
Avusturya Seferi ve Belgrad’ın Geri Alınması (1690)
Fazıl Mustafa Paşa 1690 yılında Edirne’den hareketle çıktığı Avusturya Seferinde düşman kuvvetlerini mağlup
ederek, Şehirköy, Musa palangası ve Niş şehrini aldı. Osmanlı Devletinin batıda en önemli serhad kalesi olan
253
Belgrad’ı altı günlük bir kuşatmadan sonra fethetti. Bu zaferler Osmanlı ülkesinde büyük sevince vesile oldu.
254
Savaş sırasında 15 bin, savaştan sonra ise 10 bin Avusturya askeri öldürüldü.
Avusturya seferindeki Fazıl Mustafa Paşa, Salankamen'de düşman ordusuyla karşılaştı. Çok yoğun çarpışmalar
sonucu Avusturya Ordusu'nda ilk dağılmalar başladı, bu arada Kırım Hanı'nın ordusu da Osmanlı Ordusu'nun
yanında savaşmak için ilerliyordu. Tam savaş devam ederken Fazıl Mustafa Paşa'nın alnına isabet eden bir
kurşun sebebiyle ölmesi Osmanlı hatlarının çözülmesine yol açtı. Osmanlı Ordusu'nun bocaladığını gören
Avusturya kuvvetleri tam taarruza geçtiler. Kırım Hanı savaş yerine geldiğinde dağılmış Osmanlı Ordusu ile
255
karşılaştı.
Mora’nın Geri Alınması
Bu sırada Mora Serdarı Koca Halil Paşa da Venediklilerin elinde bulunan Avlonya’yı otuz bir günlük bir
256
muhasaradan sonra ele geçirmişti.
II. Süleyman Döneminin Sonu
Vefatı (1691 )
II. Süleyman ömrünün son iki senesini hasta olarak geçirdi. 1691’de Edirne Sarayı’nda öldü.
258
Süleymaniye’ye getirilip, Sultan Süleyman Hana ait kabrin sağ tarafına defnedildi.
41
257
İki gün sonra
II. Ahmed (1691-1695, 4 yıl)
Kişiliği
25 Şubat 1643’te doğdu. Hasta olduğu zamanlarda bile, devlet işlerinden asla
el çekmezdi. Haftada iki gün yapılan divan toplantılarının dörde çıkarılmasını
emretti. Toplantıları bizzat takip eder, yaptığı herhangi bir hatayı düzeltmekten
çekinmezdi. İyi bir hattat olan Sultan Ahmed Hanın yazdığı Kur’an-ı kerimler ve
259
çoğalttığı kitaplar vardır.
Sağlıksız bir bünyeye, hassas ve hiddetli bir mizaca sahip olan II. Ahmed şiir ve
musikiye meraklı, aynı zamanda hattat bir padişahtı. Kendi eliyle çok güzel
260
Kur’an-ı Kerimler yazmıştır. Halvetiliğe intisap etmiştir.
Tahta Çıkışı (1691) – 48 Yaşında
22 Haziran 1691’de ağabeyi İkinci Süleyman Hanın ölümü üzerine Osmanlı
261
tahtına geçti.
Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşlarının Devamı
Avusturya ile Savaşlar (1691-93)
1693 yılında sadrazam Avusturya seferine çıktı. Hedef, Erdel’i geri almaktı. Avusturya ordusunun Belgrad’ı
kuşatması üzerine sadrazam Belgrad’a yöneldi. Kırım Hanı Selim Giray’ın Avusturyalıların yardımına gelen bir
orduyu mağlup etmesi üzerine, kuşatma kaldırıldı. Serdar-ı ekrem, çekilen düşmanı takiple çok zayiat verdirdi ve
262
17 Eylülde Belgrad’a girdi. Kışın yaklaşması üzerine Osmanlı ordusu Edirne’ye döndü.
Venedik ile Savaşlar (1694-1695)
Sadrazam, Avusturya ile uğraşırken, Venedik donanması da Girid’e asker çıkardı. Kaptan-ı deryanın donanma ile
Hanya önlerine gelmesi üzerine Venedikliler muhasarayı kaldırarak geri çekildiler. Stratejik önemi pek büyük
olan Narenta Kalesi 28 Haziran 1694’te Venedikliler tarafından işgal edildi. Geri almak için yapılan teşebbüsler
netice vermedi. Bu hadiseden bir süre sonra sefere çıkan Osmanlı ordusu Varadin Kalesini kuşattı. Ancak bu
sırada, Malta, Floransa ve Papalık filolarından müteşekkil bir Venedik donanması Sakız’ı zaptetti. Buna çok
üzülen Sultan İkinci Ahmed Han, sadrazama bir hatt-ı hümayun göndererek geri dönmesini ve Sakız adasının
263
geri alınmasını emretti.
Vefatı (1695)
Sultan Ahmed Han, 6 Şubat 1695 tarihinde fetih haberini alamadan, elli iki yaşında Edirne’de vefat etti. Nâşı,
264
İstanbul’a nakledilerek Kanuni Sultan Süleyman Hanın türbesine defnedildi.
42
II. Mustafa (1695-1703, 8 yıl)
Kişiliği
5 Haziran 1664’te İstanbul’da doğdu. Orduların başında sefere giden son
Osmanlı sultanıdır. Alimlere ve hocasına karşı hürmeti çok fazlaydı. Edebiyata
meraklı olup Meftuni ve İkbali mahlasıyla şiirler yazardı. Maharetli bir okçu ve
265
silahşördü.
Tahta Çıkışı (1695) – 31 Yaşında
İkinci Ahmed Hanın 6 Şubat 1695’te vefatıyla tahta çıktı. Padişah olduğunda,
Osmanlı Devleti on iki yıldan beri Avusturya, Lehistan, Rusya ve Venediklilerle
harp ediyordu. Gayretli ve kahraman ruhlu bir hükümdar olan Sultan Mustafa
Han, tahta çıkışının üçüncü günü sadrazama gönderdiği fermanda;
“Cenab-ı Hak, bu aciz, bu günahkâr kuluna bir cihan padişahlığı ihsan etti.
Padişahların hangisi zevk ve sefaya; kendi nefsinin rahatına düşmüş ise, eli altındaki memleketlerinin ve
tebeasının huzuru ve rahatı kaçmıştır. Biz, bugünden zevki ve sefayı kendimize haram kıldık. Düşmana karşı
ceddim (Kanuni) Sultan Süleyman gibi kendim sefere çıkmaya kat’i niyet ettim. Sizler ki veziriazamım, vüzera,
ulema, vükela ve ocak ağalarısınız, cümleniz bir yere gelip, bu hatt-ı hümayunumu okuyup düşününüz, gazaya
gitmem mi makbul, yoksa Edirne’de oturup, kalmamız mı münasip? Din ve devlet ve halka hangisi faydalı, Allah
için söyleşüp, doğruyu bana bildiriniz vesselam...” buyurarak vazifeye başladı. Bu Hatt-ı Hümayun devlet
adamlarını, alimleri, kumandanları, askerleri ve ahaliyi çok memnun edip coşturdu. Hocası Seyyid Feyzullah
Efendiyi yanından ayırmayıp, sultanlığında da çok istifade etti. Ordunun başında sefere karar verip, saltanatının
266
ilk günlerinde sevindirici zaferler kazanıldı.
Yeni padişah, Viyana bozgunundan sonra Batı’da sürekli gerileyen devleti yeniden azametli günlerine
kavuşturmayı hayal ediyordu. 16. yüzyılın muhteşem hükümdarı Kanunî Sultan Süleyman’ı da kendine örnek
267
almıştı.
Ordunun başında sefere çıkmakta kararlı olan sultan, hazırlıkları da bizzat denetledi. Hatta bazen tebdil-i
kıyafetle, yani kılık değiştirerek hazırlıkların yürütüldüğü yerleri bizzat teftiş etti. II. Viyana bozgunundan itibaren
halkın çektiği sıkıntıları gidermek ve orduya bizzat komuta etmek isteyen padişahın bu gayretleri halk nazarında
268
“karanlık bulutlar arasından çıkan ve daha mutlu bir gelecek vadeden bir güneş” gibi görüldü.
Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşlarının Sonu
Sakız Adasının Venedik İşgalinden Kurtarılması (1695)
18 Şubat 1695’te Sakız Adasının Venedik İşgalinden kurtarılmasını temin eden Koyun Adaları Zaferi kazanıldı.
Venediklilerin sekiz harp gemisi ve bir cephanesini zapt eden Koyun Adaları Zaferi kumandanlarından kalyonlar
kaptanı Mezemorta Hüseyin Paşa, Kaptan-ı deryalığa yükseltildi. Venediklilerin Sakız’a tekrar saldırmasıyla
Mezemorta Hüseyin Paşa 15 Eylül 1695’te düşmanı çekilmeye mecbur etti. Venedik, donanmasını takip eden
Hüseyin Paşa 18 Eylül 1695’te Midilli’nin Zeytinburnu açıklarındaki deniz muharebesinde de parlak bir zafer
269
kazanarak düşmanın on üç gemisini tahrip etti.
I. Avusturya Seferi (1695)
Sultan İkinci Mustafa Han, 30 Haziran 1695 tarihinde Avusturyalıların işgalindeki Macaristan’ı kurtarmak için ilk
Avusturya seferine çıktı. 9 Eylül’de Lippa Kalesi feth edildi. 22 Eylül 1695’te Kırım Hanı Selim Giray’ın da iştirak
ettiği Lugos Muharebesinde Osmanlı ordusu galip geldi. Lugos Zaferinden sonra Sultan Mustafa Han, sefer
270
mevsimi geçtiğinden, 18 Kasım 1695’te İstanbul’a döndü.
43
Ruslarla Savaş (1695-96)
Rus Çarı Deli Petro, Karadeniz’e inmek için Azak Kalesini üç aydan fazla kuşatmışsa da, muvaffak olamamıştı. 13
Ekim 1695’te elli bin ölü vererek Azak’tan çekilen Deli Petro’nun takibi sonucu daha da kayıp verdirilerek ateşli
silahları zapt edildi. Azak yenilgisinin öcünü almak isteyen Deli Petro, Venedik, Avusturya, Hollanda ve
Prusya’dan teknik eleman ve yardım olarak 1696’da kaleyi tekrar kuşattı. Azak Kalesini müdafaa için bırakılan
beş yüz kadar asker, Deli Petro’nun yüz binlik ordusuna karşı altmış dört gün dayanabildi. Yardıma gönderilen
kuvvetlerin zamanında yetişememesi üzerine Azak Kalesi 6 Ağustos 1696’da vire ile teslime mecbur oldu. Bu hal
Sultan Mustafa Hanın ve bütün ülkenin büyük üzüntüsüne sebep oldu. Azak Kalesinin ikmalini ihmal eden ve
271
yardıma memur edilip, zamanında yetişmeyen kumandanlar cezalandırıldı.
II. Avusturya Seferi (1696)
İkinci Avusturya Seferine 1696 baharında çıkan Sultan Mustafa Han kumandasındaki Osmanlı ordusu, düşman
kuvvetleriyle 1696 yazında karşılaştı. 27 Ağustos 1696’da Olasch yakınlarında meydana gelen muharebede
272
şiddetli taarruzlar oldu. Düşman ordusu fazla dayanamayarak, yenildi. Tameşvar tekrar zapt olundu.
III. Avusturya Seferi (1997)
1697 Nisan’ında II. Mustafa’nın komutası altında 100 binin üzerindeki Osmanlı ordusu Macaristan seferine çıktı.
Osmanlı kuvvetleri arkasından gelen Avusturya birlikleriyle Segedin’deki garnizonlar arasında tuzağa düşme
korkusuyla Zenta yakınlarında acilen kurulan bir köprüyle Tisa Nehri’ni geçmeye başladı. Fakat Avusturya
ordusu nehri geçerken yetişti. 11 Eylül 1697’de öğleden sonra başlayan muharebe gün batarken bitmişti. 20 bin
askerimiz savaş meydanında, 10 bin kadarı da nehirde şehid olmuştu. Zenta’da alınan mağlubiyet Viyana
bozgun yıllarında bir dönüm noktasıydı. Sultan II. Mustafa’nın bariz hataları ve Türk birliklerinin kötü durumu
273
karşısında Prens Eugen cüretkâr davranarak savaşı kazanmıştı.
274
Sultan Mustafa Han süvari kuvvetleriyle Tameşvar’a çekildi. Sadrazamlığa Amcazade Hüseyin Paşayı getirdi.
Zenta bozgununun tesiriyle Osmanlı ordusunda disiplin kalmamıştı. Bundan faydalanan Avusturya kuvvetleri
Sava Nehrini geçerek Bosna eyaletine kadar girdiler. Saray Bosna şehrine kadar olan sahalar tahrip edildi. Ancak
Bosna beylerbeyliğine getirilen Daltaban Mustafa Paşa Bosna’da bulunan Avusturyalılara taarruz ederek onları
275
memleketlerine kadar sürmeye muvaffak oldu.
Karlofça Antlaşması (1699)
Zenta Savaşı'ndan sonra son Osmanlı kuvvetleri dağılmış, Avusturya orduları Macaristan şehirlerini ve buradaki
Osmanlı kale ve tahkimatlarını ele geçirmişti. Bu şehirlerdeki Osmanlı garnizon kuvvetleri ve Müslüman halk
düşmana direnememiş, çoğunlukla yok edilmişti. Rusya hedefi olan Azak ve çevresini 1696'dan beri elinde
tutuyor, Venedikliler Dalmaçya kıyılarında hâkimiyet kurmuş, Leh orduları ise Podolya'yı işgal etmişti. Ateş gücü
44
yüksek Kutsal ittifak orduları hızlı hareket edip kendilerine yakın olan Osmanlı noktalarına hızlı akınlar
düzenlerken, sefere çıkmak için İstanbul'dan büyük ordularla hareket etmek zorunda olan Osmanlı Ordusu zayıf
ve hantal yapısıyla yenilgiye mahkûm olmuştu. II. Mustafa'nın Avusturya seferleri başarısız olunca savaşlarla
276
ilgilenmeyi bırakmıştı.
Osmanlı İmparatorluğu, 1697 Zenta Muharebesi’nde aldığı büyük mağlubiyetle, Viyana bozgun yıllarında
277
kaybettiği yerleri geri alma hayallerini tamamıyla yitirip, barışa sıcak bakmaya başladı. 1698 yılında İngiltere
ve Hollanda'nın arabuluculuğunda, Avrupa'da savaşan devletlerin delegelerinin Macaristan'ın Karlofça
278
kasabasında toplanıp anlaşması uygun görüldü.
Karlofça Antlaşması ile Avusturya, Lehistan ve Venediklilere verilen topraklar
279
Osmanlı Devleti ve Avusturya, Lehistan, Venedik, ve Rus Çarlığı arasında başlayan görüşmeler iki ay sürdü.
Sonunda 26 Ocak 1699 günü Karlofça Barış Antlaşması imzalandı. Antlaşmaya göre Avusturya; Macaristan ve
Transilvanya'nın büyük kısmını aldı. Lehistan Podolya'yı, Venedik ise Dalmaçya kıyıları ile Mora Yarımadasını
almış oluyordu. Antlaşma özellikle Balkanlar ve Orta Avrupa'daki Osmanlı üstünlüğünün sona erip, Habsburg
üstünlüğünün başladığının işareti habercisi oldu. Antlaşma ile Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu 249.000 km2,
Venedik Cumhuriyeti 32.000 km2 ve Lehistan Krallığı 45.000 km2 toprak elde etti. Bu anlaşma ile Osmanlı
280
İmparatorluğu 326.000 km2 toprak kaybetti.
Karlofça Antlaşması Osmanlı İmparatorluğu'nun batıda büyük çapta toprak kaybettiği ilk antlaşmadır. Karlofça
Antlaşması'ndan sonra Osmanlı İmparatorluğu kaybettiği toprakları geri alma siyaseti izlemeye başlamıştır.
Ayrıca duraklama dönemi biterken, gerileme dönemi başlamıştır. Avusturya'nın barış görüşmelerini kabul
281
etmesinin başlıca sebebi batıda çıkması önlenemez olduğu gayet açık olan savaştı.
Osmanlı kuvvetlerinin Viyana önlerinde mağlup olmalarının yanı sıra daha sonraki savaşların çoğunu
kaybetmesinin üzerinde durmak, hadiseleri anlamak açısından önemlidir. Avrupa’nın dört büyük devletine karşı
birçok cephede savaş vermek zorunda kalınması mağlubiyetlerin asıl sebebidir. Ancak bir diğer önemli sebep de
45
Osmanlı ordusunun 16. yüzyıldan itibaren Avusturya’ya karşı çıktığı seferlerde devamlı olarak kale kuşatmasıyla
uğraşması ve meydan savaşında karşılarına çıkılmaması sonucunda askerî yapısının değişmesidir. Kale
kuşatmalarında uzmanlaşan Osmanlı ordusu, 1618-1648 yılları arasındaki Otuz Yıl Savaşları döneminde askerî
sahada büyük gelişme sağlayan Avusturya karşısında 1683-1699 yılları arasında yaptığı 15 meydan
muharebesinin 12’sinde mağlup oldu. Zaten 16. yüzyılın sonlarından itibaren Avrupa’da meydana gelen ve
282
“askerî devrim” diye nitelendirilen gelişmeler sonucunda ordu yapısı tamamen değişmişti.
Karlofça’dan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşe geçtiği ve devamlı mağlubiyetlere uğradığı genel bir
kanaattir. Viyana bozgun yıllarında Avrupa’nın dört büyük devletiyle 16 yıl dişe diş mücadele etmesi bile
Osmanlı İmparatorluğu’nun gücünün o tarihlerde bitmediğini açıkça gösterir. Ayrıca Osmanlılar, Karlofça’dan
sonra kendilerini toparlayarak rövanşa geçmişlerdir. 1739’a gelindiğinde Avusturya’ya bırakılmış bir kısım
Macar toprakları ile Lehistan’ın aldığı Podolya ve Ukrayna’daki bazı topraklar haricinde kaybedilmiş bütün
topraklar geri alınmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş yılları 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşından sonra
başlar. Osmanlılar ilk defa bu savaşta bir ülkeye karşı ağır bir mağlubiyete uğramış ve bundan sonra bir daha
belini doğrultamamıştır. Bunda da en önemli sebeplerden biri, 1739’daki başarıdan sonra tehlike geçti diye
yapılmakta olan askerî yeniliklerin terkedilerek, rehavet ortamına girilmesidir. 18. yüzyılın sonlarından itibaren
Sanayi İnkılâbı’nın meydana getirdiği gelişmeler sebebiyle Avrupalı devletlerle ara gittikçe açılmaya başlamış ve
283
olaylar Osmanlı İmparatorluğu’nun aleyhine gelişmiştir.
İstanbul Antlaşması (1700)
Osmanlı İmparatorluğu ile Rus Çarlığı, 1700 yılında İstanbul Antlaşması adında ayrı bir antlaşma imzaladılar.
Antlaşmaya göre, Azak Kalesi ve çevresinin Rusya'da kalması kabul edildi. Azak'ın alınması, Rusya'da uzun süren
savaşa ve kayıplara bakıldığında küçük bir kazanç gibi görünse de, ileride Rusya'nın bir donanma gücüne
dönüşmesinde çok önemli bir etken oldu ve Karlofça ile İstanbul Antlaşmalarında Rusya'nın elinde önemli bir koz
oldu. Azak'ta bir deniz üssü kuran Petro, bunu da yeterli görmeyip Taganrog'da yeni bir üs kurdu ve Rus
Karadeniz Donanması'nın temellerini attı. Yine de Kırım'da devam eden Osmanlı hâkimiyeti yüzünden Azak, o
yıllarda Rusya'nın Karadeniz'e tam açılımını sağlayamadı. Bu anlaşma ile de Osmanlı Devleti, 20.000 km2 toprak
284
daha kaybetti. Böylece Osmanlı'nın toprak kaybı 346.000 km2'ye ulaştı.
II. Mustafa Döneminin Sonu
Edirne Vakası
II. Mustafa, İstanbul’dan uzaklaşmış, vaktini Edirne’de geçirmeye başlamıştı. 1703’te sultanın uzun süredir
Edirne’de bulunduğu bir dönemde İstanbul’da büyük bir isyan çıktı. Gürcü prenslerinin göndermeleri gereken
haracı göndermemeleri ve Osmanlı sınırına taarruz etmeleri üzerine Kafkaslara bir ordu sevk edildi. Ancak 1703
Temmuz’unda 30 aylık maaş alacakları olan cebeciler, paraları verilmeden sefere gitmeyeceklerini söylediler.
Durumdan memnun olmayan devlet adamlarının da kışkırtmasıyla isyan büyüdü. Ulemanın asilere destek
vermesinin ardından esnaf ve tüccar başta olmak üzere İstanbul halkı da isyana katıldı. Asiler, padişahın
Edirne’den İstanbul’a dönmesi ve isyandan sorumlu tuttukları Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’yi kendilerine teslim
285
etmesi için hazırladıkları bir mektubu, seçtikleri temsilciler vasıtasıyla Edirne’ye gönderdiler.
Edirne’de bulunan II. Mustafa tarafından asileri karşılamaya gönderilen Çakırcı Hasan Paşa, gelenlerin kalabalık
ve kendi askerlerinin de asiler tarafına meyilli olduklarını görünce geri çekildi. Sultan II. Mustafa da, 21 Ağustos
1703’te sefer elbiseleri içinde Hafsa’ya geldi. Sultan kendi askerlerine güveniyordu, ancak padişaha bağlı
görünen askerleri, çoktan asilerle anlaşmışlardı. II. Mustafa askerlerinin de kendisine ihanet etmesi üzerine iyice
ümidini keserek, Edirne’ye dönüp, tahttan kardeşi III. Ahmed lehine çekildi. Tahttan indikten sonra üzüntüden ve
286
hastalıklarından fazla yaşamayan sultan beş ay sonra 29 Aralık 1703’te Edirne’de vefat etti.
46
17.yy Osmanlı Kültürü ve Medeniyeti
Devlet ve Teşkilat
Ekonomi
Bütçe gelir ve gider rakamları 16. yüzyıldan itibaren sürekli bir artış göstermiştir. Bütçe rakamları 17. yüzyılın
başlarında devletin sürekli olarak artan askerî harcamalarının baskısı altında nominal olarak yarım milyar
akçeye, 18. yüzyılın başlarında milyara, ortalarına doğru ise 2 milyar akçeye yaklaşmıştır. 1523-1784 arasındaki
261 yılda nominal artışlar bütçe gelirlerinde % 1532, giderlerinde % 1898 olmuştur. Para birimi olan akçedeki
287
değer kayıplarını hesaba katarsak reel gelir ve gider artışları ise % 352 ve % 436 da kalmıştır.
1523-1788 arasında bütçe gelir ve giderlerinin reel ve nominal değer artışları
1523-1788 arasında bütçe gelir ve giderleriyle farklarının seyirleri
47
289
288
Duraklama Kavramı
17. yüzyıldan 18. yüzyılın başına kadar olan dönem Osmanlı Devleti’nin Duraklama Dönemi olarak adlandırılır.
Bazı tarihçiler duraklama dönemini Kanuni Sultan Süleyman’a kadar götürmektedir. Bazıları ise dönemin
290
1579’da Sokullu Mehmet Paşa’nın ölümünden sonra başladığını ifade etmektedir.
Gerçekten de 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı sınırları dâhilinde devlet teşkilatı ve sosyal hayatta
birtakım aksaklıklar baş göstermeye başlamıştır. Ancak bu aksaklıklar fetihleri ve devletin genişlemesini
durduramamıştır. Bu nedenle bu dönemin Duraklama Dönemi yerine Buhran Dönemi olarak adlandırılması daha
291
doğru olacaktır.
292
Başarılara rağmen Osmanlı’nın askerî gücünün Avrupa karşısında eski ihtişamını ve kuvvetini büyük oranda
kaybetmiş olduğu anlaşılmıştır. Öte yandan askerî zaferler kazanmak gayesiyle devletin bütün maddi
kaynaklarının seferber edilmesi, zaten Avrupa’da yaşanan iktisadi gelişmeler karşısında zayıflamaya başlamış
olan Osmanlı ekonomisini ciddi bir dar boğaza sokmuştur. Haçova, Osmanlı zaferiyle sonuçlanmıştır ancak
Zitvatorok Antlaşması’yla Osmanlılar Macaristan’da Habsburg imparatorluğu ile eşit imparatorluklar olduğu
ilkesini kabul etmek zorunda kalmıştır. Eğri ve Kanije dışında da bu zafer ganimet getirmemiştir. Safevilerle
savaşta Osmanlılar Bağdat’ı almayı başarmıştır. Azerbaycan’ın Safeviler’de Irak’ın ise Osmanlılarda kalmasıyla
bir Osmanlı-Safevi dengesi sağlanmışsa da 60 yıl süren bu savaş Osmanlı Devleti’ni iktisaden oldukça yormuştur.
25 yıllık mücadelenin sonunda Girit alınmıştır ancak bu savaşta Osmanlı deniz gücünün Avrupa denizciliğine
göre geri kalmış olduğu ortaya çıkarken uzayan savaş Hazine’yi tüketmiştir. Batı Ukrayna Osmanlılara
293
bağlanmış olmasına rağmen kısa bir süre sonra Osmanlılar buradan çekilmek zorunda kalmıştır.
48
Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhranların Sebepleri
Osmanlı Devleti’nin yaşadığı buhran 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bazı Osmanlı devlet adamları ve
âlimleri tarafından fark edilmiş ve durumun iyileştirilmesine yönelik olarak çeşitli tedbirler üzerinde durulmuştur.
Dönemin aydınları tarafından devletin içinde bulunduğu bu durum “yozlaşma ve bozulma”( tereddî ve tagayyür)
294
olarak nitelendirilmiştir.
295
Halep Defterdarı Gelibolulu Mustafa Âli Efendi (1581)
296
Buhrana sebep olarak “devlet adamlarının niteliksizleşmesi”ni göstermektedir.
Bosnalı Bilgin Hasan Kâfi (1595)
Buhrana “devlet düzeninde eski kuralların terk edilişinin ve askerî alanda teknolojik olarak geri kalmışlığın” yol
açtığını söylemektedir. Mevcut bozuklukların başlıca sebepleri şunlardır: Birincisi adâlette ihmaldir; bunun
sebebi ise halkın işlerini ve ülkenin meselelerini ehil kişilere tevdi etmemektir. İkinci sebep müşaverede ihmaldir.
Bunun altında ise, idarecilerin ulemaya üstten bakmaları ve akıllı kişilerin sohbetine katılmaktan utanmaları
yatar. Üçüncüsü ise asker tedarikinde ve tedbirinde ihmaldir; bu da askerlerin ümeradan ve seraskerlerden
korkmamasından kaynaklanmaktadır. Genelde bunların hepsinin nihaî sebebi, rüşvet ve kadınlara rağbet
gösterip onların sözleriyle iş görmektir. Eserin en dikkat çekici yönlerinden biri, geleneksel silahların kullanılması
ve düşmanların yeni icat ettikleri silahların benimsenmesi hususlarında gösterilen ihmalkâr davranışları
297
eleştirmesidir.
Kitâb-ı Müstetâb Yazarı (1620)
Muhtemelen II. Osman’a sunulmuş olan Kitâb-ı Müstetâb’a göre devletin temel dayanakları olan iki ocağın (kul
tâifesi ve timarlıların) bozulması, savaşları kaybetmenin temel sebebidir. Bu ocaklar artık ağalarına, kâtiplerine
ve sair görevlilerine yemeklik olmaktan başka bir işe yaramamaktadırlar. İhtilâl-i âlemi temelde idarî bir zaafa,
298
iyi bir veziriâzamın bulunmayışına bağlamaktadır.
Koçi Beğ Risâlesi’nin ana kaynaklarından biri olduğu anlaşılan eserin girişinde bozulmanın III. Murad’ın saltanat
yıllarında başladığı görüşündedir. O zamana kadar idareciler şeriate ve kanunlara riayet ediyorlar ve adâleti
gözetiyorlardı. III.Murad devrinden itibaren adâlet bir yana bırakılmış, vezirler ve beyler birbirine düşmüş ve
“kanûn-ı kadîme muhalif” yola girmişler, kul taifesinin içine ecnebi(yabancı, yani devşirme olmayanlar)
karıştırılmış ve makam sahipleri “hemen bugünü hoş görelim irtenin ıssı vardır” (Biz bugün hoşça vakit geçirelim,
yarının sahibi vardır) zihniyetiyle günübirlik menfaatlerinden başka bir şey düşünmez olmuşlardır. Tedbir
299
alınmadığı takdirde devletin temelinin kazılması mukarrerdir.
Koçi Bey (1631)
IV. Murat’a sunduğu risalesinde, buhranın köklerini Kanuni Dönemi’ne kadar götürerek, “reaya, memleket ve
hazine kaybına rüşvetçiliğin sebep olduğunu” ifade etmiştir. Rüşvetçiliğin artmasını ise niteliksiz devlet adamları
ve yöneticilerin varlığına bağlamıştır. Kanunî Sultan Süleyman devrine gelininceye dek padişahlar her işle
49
ilgileniyorlar, divan toplantılarına bizzat katılıyorlardı. Koçi Beğ’in ideal düzeni, padişahın ülke işleriyle bizzat
ilgilenmesi, devlet görevlilerinin azil korkusundan uzak tutulması, kul ve timar sistemlerinin tavizsiz bir şekilde
uygulanması ve bu çerçevede erkân-ı erbaa yani dört sınıfın dengeli biraradalığını temel alan toplum düzeninin
300
devam ettirilmesi esaslarına dayanmaktadır.
Koçi Beğ’in ıslahat teklifleri idarî niteliktedir ve uygulanmalarında cebir unsuru ön plandadır. Nitekim kulların
itaat altına alınmasından bahsederken, “... beni âdem kahrile zabtolur hilmile olmaz” (İnsanoğlu yumuşaklıkla
değil, zor-güç kullanılarak düzene sokulabilir) demektedir. O, zeamet ve timarların eskisi gibi düzenlenmesi ve
ulûfelilerin sayısının mümkün olduğu ölçüde azaltılması sâyesinde ülkenin nizama kavuşacağını ümid
etmekteydi. Şeriate aykırı temlik ve vakıfların ortaya çıkarılarak bunların kullara dağıtılmasını tavsiye eder. Bu
suretle 40-50 bin kadar ulûfelinin timara çıkması sağlanabilecek ve onlara verilen maaşlar da hazineye
301
kalacaktır.
Kâtip Çelebi (1609-1657)
Dönemin âlimlerinden Kâtip Çelebi ise Mizanü’l- Hak fi İhtiyari’l-Ehakk adlı eserinde Osmanlı medreselerinin
bozulmuş olmasını devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak gösterir. Ona göre medreseler taassup
302
içine düşmüştür.
303
XVII. yüzyılda ana hatlarıyla gelenekçi bir söyleme sahip ıslahatçılar arasında Kâtip Çelebi’nin ayrı ve önemli bir
mevki işgal ettiği bilinen bir husustur. Genel olarak eski Doğu-İslam telâkkilerini benimsemekle beraber Kâtip
Çelebi’de İbn Haldun’dan gelen farklı bir taraf da bulunmaktadır. Celâlîlerin çıkışıyla birlikte vergi veren köylü
halkın yoksullaşması meselesini ele alan yazar, tarımdaki çöküntüyü vergilerin fazlaca arttırılmasına bağlar.
Ancak en önemlisi ve işin başı, emanet ehline verilmek ve gaddarın hakkından gelinmek gerekirken bütün
mansıpların yüksek fiyatlarla satılmasıdır. Mansıpları satın alanlar verdikleri parayı fazlasıyla çıkarmak için ve
304
zaruret bahanesiyle bir başkasına satar; yeni sahipler ise aynı amaçla bu defa halka baskı ve zulüm uygular.
Burada ayrıca duraklama döneminin sonlarından itibaren toplumdaki ileri gelenlerin nüfuz ve unvanlarını
genişletmeye başladıklarına ve orta tabakanın da bunlara özenmesiyle tüketim eğiliminin yaygınlaştığına işaret
edilmektedir. Bu durumun zararlı sonuçlarının yanı sıra hazinenin gelir-gider dengesinin bozulduğunu da tespit
eden Kâtip Çelebi, durumun düzelmesinden ümitsiz olmakla beraber, zora dayalı tedbirler ile bir rahatlama
305
imkânı yaratılabileceğini belirtir.
Aziz Efendi
Devrin padişahının (yani IV. Murad’ın) yöneticileri yakından takip ettiğini ve halkın himayesi ile ilgilendiğini
belirten Aziz Efendi ise, ülkenin ihyasından ümitlidir. Bunun için yazarın ilk değindiği husus, kahramanca savaşlar
50
sonunda elde edilen timar ve zeametlerin altmış yıldır duçar oldukları keşmekeşten kurtarılmalarıdır. Diğer
306
risaleciler gibi Aziz Efendi de kanun ve şeriata aykırı temliklerden şikâyetçidir.
Hezarfen Hüseyin Efendi
Eski kanun ve kaidelerin ihmali, bozukluğun en belli başlı sebeplerinden birisi olarak sayılmaktadır. Hezarfen’in
dikkatini çeken bir başka nokta da toplum düzeninin her zaman yazıldığı gibi, sabit olmamasıdır: “medeniyetin,
şehirlerde topluluk halinde yaşamanın hallerinin doğası budur; bunun aksini beklemek yanlıştır.” Sonuç olarak
bütün ihtilâl ve zulümden padişahın bizzat sorumlu olduğunu belirten Hezarfen, bunun için padişahın iyi
kimseleri bulup mansıpları onlara tevdi etmesini tavsiye eder. Ona göre tersi bir durum, yani görevlerin zalimlere
307
verilmesi ve bunların reâyâya musallat edilmesi, kurtları koyun sürüsüne salıvermek gibidir.
308
Özet
Osmanlı ıslahatname yazarları, zamanı üzerinde kesin bir anlaşma yoksa da, belli bir devirde devlet teşkilâtının
ve toplum yaşantısının “mükemmel” bir hâlde bulunduğuna ve bu dönemde sıkıca riayet edilen kanûn-ı kadîm’in
ihlâl edilmesi yüzünden nizamın bozulduğuna derinden inanmışlardır. Peki, acaba bu “ideal yapı” ne zaman var
309
olmuştu ve hangi sultan zamanında değişmeye başlamıştı?
Yazarlar “kanûn-ı kadîm”in ideal biçimiyle uygulandığı “Devlet-i Aliyye”nin olgunluk çağının Kanunî Sultan
Süleyman veya Yavuz Sultan Selim devri olduğu kanaatindedirler. Meselâ Hırzü’l-Mülûk yazarının Fatih ve
Yavuz’dan övgüyle bahsettiği görülmektedir. Koçi Beğ ise “memleketin genişlemesi, hazinenin bollaşması ve
devletin olgunluğa erişmesinin Kanunî devrinde gerçekleşti ama düzenin bozulmasına sebep olan durumlar da
onun zamanında ortaya çıktı” diyerek önce Kanunî’nin saltanatının ortalarına kadar işleri iyi yürüttüğünü
belirtir. Ama daha sonra kadınların şaşırtması ve damadı Rüstem Paşa’nın entrikaları yüzünden oğlu Mustafa’yı
öldürtmesinin bitmeyen kargaşaya sebep olduğunu yazar. Düzenin bozulmasından en fazla sorumlu tutulan
Padişah III. Murad’dır. Hasan Kâfî, Kitâb-ı Müstetâb yazarı, bazı noktalarda Kanûnî’yi de sorumlu tutar. Aziz
310
Efendi “bozulma”nın başlangıcını III. Murad devrine atfeder.
Risâle ve layiha yazarları çözülmenin temel sebeplerinden biri olarak timar sisteminin ihmâl edilmesini
göstermişlerdir. Hâlbuki timar sistemi artık değişen dünya şartlarında eskiden gördüğü fonksiyonları ifa edemez
hâle gelmişti. Osmanlı devlet yapısı, askerî sistemi yenibir yapıya bürünmek zorundaydı ve idareciler bunun
şuurunda olarak ateşli silah kullanmasını bilen sekban ve sarıcalardan yararlanmaya ve yeniçeri sayısını
arttırmaya başlamışlardı. Bunların ücretlerinin ödenmesi ise hazinenin nakit gelirlerinin arttırılmasını
gerektirdiğinden, daha önce timar ve zeamet olarak tahsis edilen gelirler tedricen mukataalara dönüştürülmeye
311
ve bunların gelirleri de iltizam yoluyla toplanmaya başlanmıştı.
51
Bugünden Bakıldığında Buhranların Sebepleri
Avrupa’nın Değişmesi
Avrupa’nın Roma İmparatorluğu’nun yıkılışından itibaren kaydetmiş olduğu gelişmeyi göz önünde
bulundurmadan Osmanlı Devleti’nin 17. yüzyılda yaşadığı buhranı anlamak mümkün değildir. Avrupa, 11.
Yüzyılda kuvvetli siyasi birliğin bulunmadığı derebeylikler görüntüsünden, 14. yüzyıldan itibaren hızla kurtularak
merkezileşmeye başlamıştır. Mutlak hükümdarlık rejimlerinin güç kazanmasıyla birlikte, 16. yüzyılda, Avrupa’da
sömürgecilik hareketi başlamış ve Osmanlı yönetimince asla benimsenmeyecek olan bu yöntem Avrupa’ya
büyük zenginlik getirmiştir. Kilisenin birliğinin sarsılmasıyla birlikte yaşanan Reform ve Rönesans devirleri, 17.
yüzyıldan itibaren Aydınlanma Çağı’na girilmesine; bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alanında Avrupa’nın büyük
aşamalar kaydetmesine yol açmıştır. Teknolojik gelişmelerin nimetlerini askerî alanda toplayan ve
sömürgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupalı devletler, 17. yüzyıldan itibaren Osmanlılara
karşı büyük bir avantaj elde etmiştir. Osmanlı Devleti ise rakiplerinin sağladığı bu gelişmeler karşısında rekabet
edemeyerek eski iktisadi ve askerî gücünü kaybetmeye başlamıştır. Bu durum, devlet teşkilatında ve sosyal
312
hayatta da bozukluların baş göstermesine yol açmıştır.
Uzun ve Yıpratıcı Savaşlar
1578-1606 arasında, önce doğuda İranlılara, sonra da batıda Habsburglara karşı yürütülen uzun, yıpratıcı ama
sonuç itibariyle kazançsız denilebilecek savaşlar, aynı dönemde içeride yaşanan büyük sosyal çalkantıların da
313
tesiriyle devlet ve toplum düzenini sarsmış ve büyük ölçüde insan ve malî kaynak kaybıyla sonuçlanmıştır.
Savaş dönemi, Karadeniz’den Hırvatistan’a kadar geniş bir cephede Osmanlıları tam 14 yıl uğraştırdı. 1603’te
Şah Abbas’ın saldırıya geçmesi, Osmanlıları büsbütün güç duruma soktu. Haçova’da yapılan büyük meydan
savaşında Osmanlılar güçlükle zafer kazandılar. (1596) Bu zafer barışı sağlayamadı. İstanbul’da açlık, para
darlığı ve harpten bezginlik vardı. O zaman Venedik elçisi şunları yazmakta idi: “ Türkler bezgin, kargaşa ve zaaf
314
içindedir. Sultan korkak ve iradesiz olup barış yapmayı arzulamaktadır.”
1578 yılında başlayıp çeşitli aralıklarla III.Mehmed (1595-1603), I.Ahmed (1603-1617), II.Osman (1618-1622) ve
IV.Murad (1623-1640) devirlerinde olmak üzere 1639’a kadar sürmüş olan İran harpleri Osmanlı duraklamasının
315
başlıca sebeplerinden biri olmuştur.
O Günkü İmkânlarla Ulaşılabilecek Doğal Sınırlara Ulaşılması
Bazı Osmanlı tarihçileri, Osmanlı İmparatorluğu’nun XVI. yüzyılda yayılışının doğal sınırlarına ulaştığı ve
aşamayacağı siyasî-coğrafî engellerle karşılaştığı kanaatindedirler. Buna göre Osmanlılar hem denizde, hem de
karada oldukça kuvvetli rakiplerle karşı karşıya kaldılar. Batıda Viyana önlerinde Habsburglar tarafından
durdurulurken, doğuda İran platosu ve Safevîler, Osmanlı ilerlemesine set çekiyordu. Afrika’da çöl, Hint
Okyanusu’nda Portekizliler ve kuzeyde Ruslar, Osmanlılar için hayatî önemi haiz fetih politikasının sona erdiğinin
316
işaretlerini vermekteydiler.
Orduların sınır bölgelerine ulaşma zamanları giderek uzadığı için, bu tarihten (1520- 1566) itibaren fetihler ve
toprak kazanımları azalmaya başladı. Örneğin, Kanuni’nin doğu seferi esnasında İran sınırına vardığında, savaş
317
mevsimi neredeyse bitmiş ve askerler yorgun hale gelmişti.
Ekonominin Değişmesi
Osmanlıların XVI. yüzyıl başlarından itibaren güneye yönelik hareketlerinin ve İran’a karşı faaliyetlerinin
temelinde, büyük ölçüde Hint ticareti ile İran ipeği etrafında odaklanan ticaret yolları mücadelesi yatmaktaydı.
Avrupalıların başlattıkları keşif gezilerinin sonuçlarının tam olarak alınabilmesi için bir yüzyıl kadar beklemek
gerekecekti. Bu çerçevede Osmanlılar, ülkelerinden geçmekte olan transit ticaretin aracısı olmak rolünü
benimsediler ve bu pozisyonlarını sürdürebilmek için her türlü önleme başvurdular. Bu mücadelede, Hristiyanlığı
yaymak ve baharatın kaynağına ulaşmak için harekete geçen Portekizlilere karşı Hint Okyanusu’nda büyük ve
52
zorlu bir mücadeleye girdiler. Bu ticaret yolu üzerinde bulunan Kızıldeniz, Hürmüz Boğazı gibi stratejik mevkileri
318
ele geçirmek amacıyla, Osmanlılar Portekizlilere karşı mücadele ettiler.
İspanyollar, Portekiz’i ele geçirmelerinden (1580) sonra Hint Okyanusu’ndaki ticaret yollarını keserek
Osmanlılara karşı öldürücü darbeyi indireceklerine inanıyorlardı. Fakat çok geçmeden Hollandalılar ve İngilizler
daha üstün gemilerle geldikleri denizlerden önce İspanyol ve Portekizlileri, daha sonra da Osmanlıları
uzaklaştıracaklardı; onlar XVII. asrın başlarından itibaren Kızıldeniz ve Hint denizlerinde hâkimiyetlerini kurmuş
319
bulunuyorlardı.
Burada üzerinde durulması gereken bir başka nokta, keşiflerin Osmanlı İmparatorluğu’na erken etkilerinden
birisi olarak tanımlanabilecek olan Amerikan gümüşünün diğer Avrupa ülkeleri gibi Osmanlı ülkelerini istilâ
etmiş olmasıdır. Bu istilâ, özellikle 1570’lerden sonra Akdeniz ülkelerinde kuvvetle hissedilen bir genel fiyat
320
yükselmesine yol açmıştır.
Fiyatların yükselişinden Osmanlılar da nasiplerini aldılar. Hesaplamalar, Osmanlı ülkesinde 1585-86 yıllarında
büyük bir fiyat artışının yaşandığını ortaya koymaktadır. Bu fiyat yükselmesini, devletin paranın istikrarsızlığı
karşısında akçe içindeki gümüş miktarını azaltması, yani züyuf akçenin ortaya çıkışı izlemiş; sonuçta
devalüasyona neden olmuştur. Yapılan devalüasyon, fiyatların tekrar artmasına, karaborsaya ve nihâyet reel
ücretleri önemli ölçüde azalmış olan askerin isyanına sebep olmuş ve neticede yeni sikke kestirilmesine memur
edilmiş bulunan Rumeli beylerbeyi Mehmed Paşa ile Defterdar öldürülmüştür. Böylece sikke tashihleri
dönemlerinde tekrarlanan bir kısır döngü oluşmuştu: Devlet fiyat artışları karşısında ulûfeleri de arttırmak
zorunda kalır, bu ise malî bunalıma, malî bunalım da paranın tağşişine yol açtığından yine fiyatların arttırılması
321
yoluna gidilirdi.
Bu dönemin nüfus artışı, ücretli askerlerin sayısının artışı, savaş masraflarının çoğalması ve benzerlerini de bu
322
süreçte etkili faktörler olarak anmak gerekir. Yapılan bazı araştırmalarda kişi başına ortalama üretimin
323
azaldığı anlaşılmaktadır.
Askeri Yöntemlerin Değişmesi
Asker sayısının arttırılmasına yol açan olgu savaşlarda ateşli silahların kullanılmasının yaygınlaşması ve yaya
ordusunun ön plana çıkması idi. Literatürdeki ifadesiyle “askerî devrim” sürecinde, donanımlı aylıklı meslek
orduları önem kazanmış; savaş sanayii gelişmiş, savaşların finansmanında yeni yöntem ve kaynaklar
324
bulunmuştu.
Orta Doğu’nun büyük ticaret yolları dışında kalması ancak Hint Okyanusu’na ve Akdeniz’e bretoni denen çok
sayıda topla donatılmış yüksek bordalı yeni tip gemilerle gelen Hollandılıların ve İngilizlerin egemen olmasından
sonradır (1590-1620) Alçak küpeşteli kadırga donanmalarıyla savaşan Venedik ve Osmanlılar Akdeniz’de
325
silindi.
Orta Avrupa’da yapılan savaşların harp usullerinde meydana gelen değişiklikler, tüfekli yaya askerine olan
ihtiyacı ortaya çıkardı. Timarlı sipahiler, silah ve teçhizat bakımından değil, teşkilat ve taktik bakımından da
326
modern savaş şekline ayak uyduramıyorlardı.
Yıl
1475
1526
1610
Kapıkulu
(Yaya)
13.000
24.000
40.000
327
53
Tımarlı
Sipahi
(Atlı)
60.000
80.000
20.000
Savaşlarda kullanılan yeni ateşli silahların ve tabya usullerinin gelişimi devamlı ve toplu olarak talimle uğraşan
profesyonel bir orduya olan ihtiyacı arttırmıştı. Hâlbuki timarlı sipahiler sefer olmadığında timarının başına
328
dönmek zorundaydı. Bu ise onların yeni talim usullerini öğrenmelerine engeldi.
XVI. yüzyıl sonlarına doğru reâyâ arasında ateşli silahların kullanımı ve yapımı yaygınlaşmıştı. Anadolulu keskin
329
nişancıları yüzer kişilik sekban ve sarıca birlikleri halinde teşkilâtlandırılarak savaşlarda kullanılmağa başlandı.
Akıncılar, serhad denen sınır boylarında bir taraftan düşman topraklarına yönelik faaliyet gösteren, diğer
taraftan tecavüzleri ve sızmaları önlemek suretiyle sınırları koruyan hafif atlı birliklerdi. I. Kosova Savaşı
sırasında 10 bin kadar akıncı bulunuyordu. XV. yüzyılın ortasında 40 bin civarında akıncı vardı. Ne var ki, XVI.
330
yüzyılın sonlarında akıncılar da eski önemlerini yitirdiler. Bundan sonra sayıları hızla düştü.
Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu
Kanunî Sultan Süleyman devrine kadar Yeniçeri Ocağı’nın disiplinli bir yapısının bulunduğunu biliyoruz. Disiplin
ve yolsuzluk konusunda en küçük aksaklığa müsamaha edilmediği gibi, belirtilen yollardan geçmeyen kimselerin
ocağa alınmasına da fırsat verilmemiştir. Ancak III. Murad devrinden itibaren bu durum değişti. Ocağa askerlikle
ilgisi bulunmayan kişiler alınmaya başlandı. Sultan III. Murad (1574-1595), kendisinden sonra III. Mehmed adıyla
tahta çıkacak olan oğlunun sünnet düğünündeki eğlenceler sırasında çeşitli hünerler sergileyen kişileri taltif
etmek için, bunların ocağa alınmasına izin vermişti. Aynı sultan devrinde patlak veren İran ve Avusturya
savaşları sırasında da ocağa yabancı unsurlar alınmıştı. Yeniçeri Ocağı’na askerlikle ilgisi bulunmayan kişilerin
alınmasıyla ilgili açılan bu kapı bir daha kapanmayacak; pek çok meslek erbabı, şu veya bu yolla ocağa girmenin
yolunu bulacak ve bu durum II. Mahmud dönemine kadar devam edecektir. Adları yeniçeri olmasına rağmen,
askerliğe dair hiçbir şey bilmeyen kişiler, bir taraftan kendi iş-güçleriyle uğraşacaklar, diğer taraftan da ocağın
331
gerçek yeniçerilerini kendilerine benzeterek, onları serkeşliğe sevk edeceklerdir.
“Yeniçeri Ocağı’na ilk kez yabancıların girmesi 1582 tarihinden beri ortaya çıkıp sebebi ise şudur: Bu
tarihte Sultan Mehmet Han Hazretlerinin sünnet düğünleri yapıldı ve iki ay kadar geceli gündüzlü
devam etti. (...) şehzade düğünü bitip düğüne katılan çalgıcı ve köçeklere bir ücret vermek gerektiğinde
hepsi yeniçeri olmak istediler (...) padişahın izniyle (...) yeniçeri yazıldılar. O tarihte yeniçeri ağası olan
Ferhat Ağa (...) kabul etmedi. (...) Yerine geçen Yusuf Ağa “Ağa çırağı” namıyla adı geçen topluluğu
332
ocağa dâhil edip bir bidat ortaya çıkardı.” Koçi Bey Risalesi
XVI. yüzyılın son çeyreğinde etkili bir şekilde hissedilen ekonomik sıkıntılar da Yeniçeri Ocağı nizamının
bozulmasının sebepleri arasında gözükmektedir. Osmanlı para birimi olan akçenin sürekli değer kaybederek alım
gücünü yitirmesi, onları da etkilemişti. Meselâ, 1584’te akçenin değeri düşürülmüş, züyuf akçe denen gümüş
oranı azaltılmış yeni akçeler basılmıştı. Maaşlarının bu tür akçelerle ödenmek istenmesi üzerine isyan eden
yeniçeriler, defterdarla vezîr-i azamın kellesini istediler; istekleri yerine getirildi. Bu şekilde güçlerinin farkına
333
varan yeniçeriler, sonraki yüzyıllarda her isteklerini padişahlara kabul ettirmeyi başardılar.
Kanunî devrinden itibaren yeniçerilerin sayısı hızla arttırıldı; böylece bir yandan Yeniçeri Ocağı güçlenirken diğer
334
taraftan da devşirme usulüne aykırı olarak ocağa Türk soyundan gelenler de alınmaya başlandı.
Bir zamanlar Osmanlı ordusunun en etkili birimi olan yeniçerilerin baştan çıkmış bir güruh hâline dönüşmesi,
Osmanlı devletinin çöküş sürecini hızlandıran faktörler arasında önemli bir yer tutar. Böyle bir durumun ortaya
çıkmasının bazı dış sebepleri de vardır. Yeniçerilerin savaş alanlarında başarılı oldukları dönemlerde, Osmanlı
devletinin komşuları olan devletlerde düzenli ordular bulunmuyordu. Osmanlıların yeniçeri ordusu, bazı Avrupalı
devletlere örnek oluşturdu. İlk olarak, Osmanlıların sık sık savaştıkları Avusturya daimî bir ordu kurdu. XVIII.
yüzyılın başlarında Rus Çarı Deli Petro da Osmanlı ordusunu dikkate alarak düzenli bir ordu kurmuştu. Bu açıdan
bakıldığında, yeniçerilerin savaş alanlarındaki başarılarının, biraz da muhataplarının düzensiz ordular
olmalarından kaynaklandığı söylenebilir. Avrupalı devletlere ilham kaynağı olan yeniçeri ordu nizamının
54
taklidinin ardından, askerliğin bir sanat hâline dönüşmesi ve zaman içinde gelişmesi, bozulma dönemi öncesinde
Avrupa ordularının korkulu rüyası olan yeniçerilerin azametlerini yitirmelerine ve korkulacak bir güç olmaktan
335
çıkmalarına yol açmıştı.
Bu Dönemde Görülen Askeri İsyanlar (Kapıkulu İsyanları)
Bahşiş İsyanı (1566): II. Selim’in tahta geçişi sırasındaki bahşişleri için Yeniçeriler isyan etti.
Yeniçeri-Sipahi Çatışması (1582): Küçük bir anlaşmazlık kavgaya dönüştü
Beylerbeyi Vak’ası (1589): Paranın ayarının düşmesi yüzünden isyan edenlere iki paşa teslim edildi.
Ferhad Paşa’ya Karşı İsyan (1592): Erzurum’dan Yeniçerileri şikayete gelen halk temsilcilerinin
cezalandırılmamaları bahane edildi. Veziri Azam görevden azledildi.
Maaş İsyanı (1593)
Maaş İsyanı (1595)
Kira Kadı’nın Katli (1600): Maaş ayarı düşen sipahiler isyan etti.
III. Mehmed’e Karşı İsyan (1601)
Yeniçeri-Sipahi Savaşı (1603): Sipahilerin isyanı Yeniçerilerin yardımıyla bastırıldı
İstikrarsızlık ve Yönetim Yapısında Bozulma
XV. yüzyılın ortaları ile XVI. yüzyılın ortaları arasında en belirgin dönemini yaşayan “klâsik” Osmanlı yapıları
değişmeye yüz tutmuştur. Padişahların yetişme tarzından taşra idaresine kadar önemli değişiklikler vuku
bulmuştur. Modern tarihçiler, Osmanlı yönetim sisteminde padişahın işgal ettiği merkezî yerin öneminden
hareketle, padişahların yetişme tarzı, şehzadelerin sancağa çıkma usulünün terkedilmesi ve dolayısıyla haremin
336
ön plana çıkması vb. gelişmelerin bu değişimde etkili olduğunu düşünmüşlerdir.
337
Merkez teşkilatında en önemli değişim XVI. yüzyılın sonlarıyla XVII. yüzyılın ortalarına, Köprülü Mehmed
Paşa’nın sadrazamlığa atanmasına kadar uzanan süreçte sıkça vuku bulan veziriazam değişikliklerinin, aklî
dengesi bozuk iki (I. Mustafa, Sultan İbrahim), çocuk denecek yaşta üç (I. Ahmed, IV. Murad ve IV. Mehmed)
padişahın tahta geçtiği dönemlerde yaşanan otorite boşluklarının ve benzer gelişmelerin Divan-ı Hümayun’un
etkisinin azalmasıyla sonuçlanmasıdır. Sonuçta, saray ve haremin etkilerinden uzaklaşmak için devlet işlerinin
Paşakapısı veya Babıâli denilen sadrazam konağında görüşülerek halledilmesi yoluna gidildi. Divan-ı Hümayun
toplantıları giderek azaldı. Padişahlar zaman zaman meşveret meclisleri topladılar ama asıl hükümet işleri
sadrazamın konağında halledildi. Divan-ı Hümâyun bu dönemde cülus bahşişi, askere mevacib dağıtımı, elçi
338
kabulü gibi törenlerin yapıldığı sembolik bir kurula dönmüştür.
Halil İnalcık’ın belirttiği gibi, I. Ahmed’in ölümünden Köprülü’nün sadrazam oluşuna kadar, II. Osman’ın hazin
biten girişimi ve IV. Murad’ın kısa süren gerçek hükümdarlığı dışında, Osmanlı payitahtı ve merkezî hükümet
büyük ölçüde kapıkullarının etkisi altındadır. Bu dönemde gerçek iktidar Valide Sultan ve Darüssaade Ağası
55
başta olmak üzere Sultanın haremi, şeyhülislamın liderliğindeki yüksek ulema, başkentte askerî gücü elinde
bulunduran Yeniçeri Ocağının yüksek görevlileri (Yeniçeri Ağası, Sekbanbaşı ve Kul kethüdası)’nin teşkil ettiği
339
koalisyonun elindedir.
Sokullu Mehmed Paşanın ölümünden (1579) Halil Paşanın sadrazamlığına (1617) kadar otuz sekiz sene zarfında
hükümet reisliği makamına geçen on dokuz vezir-i azam içinde bu mevkiye liyakati olanların adedi üçü
geçmemektedir. Bu durum son devirde kaht-ı rical denilen adam yokluğunun daha 17. yüzyıldan itibaren
340
görülmeye başladığının da işaretidir.
Timar Düzeninde Değişim
On yedinci yüzyılda ‘klasik’ yapılarda görülen değişikliklerin en önemlilerinden birisi ve belki de birincisi timar
sistemindeki değişmedir. Geleneksel anlayışa göre timar sistemi ihmal edilmeye, timarlar hak sahiplerine değil
ekâbir adamlarına verilmeye başlanmış ve mirî topraklar şu veya bu yolla belirli kişilere verilmiştir. Osmanlı
ıslahat eserlerinde bu durum şiddetle eleştirilmiş, savaşta fiilen bulunan kişilerin hakkı olan timarların büyük
devlet adamlarının denetimine girmesi, onların da bu dirlikleri keyfî olarak kendi adamlarına tahsis etmesi
341
düzenin bozulmasının bir sebebi olarak yorumlanmıştır.
Bununla birlikte, timar sistemindeki değişimin bir bozulmanın değil, yeni şartların bir zorlamasının sonucu
olduğu çok açıktır. Ateşli silahların yaygınlaşması ve piyadenin öneminin artışına paralel olarak devletin ücretli
asker sayısını arttırması ve dirlik olarak tahsis edilen gelirleri nakdî vergilere dönüştürme çabaları sonucunda
342
timar sistemi zayıflamaya başlamıştır. Devlet yeni duruma göre çareler üretmek için bazı önlemler aldı.
17. yüzyılda Anadolu’daki karışıkların devam etmesi ve uzun süreli savaşlara girilmesi tımar düzeninin
bozulmasında bir hayli etkili oldu. Savaş yükü artan sipahi bu durumdan hoşnut değildi ve ilk defa Kıbrıs
seferinde savaştan feragat ve harpten kalma yolları aramaya başlamıştı. III. Murat döneminde İran seferi
sırasında daha sonra ise Avusturya seferleri sırasında görüleceği üzere tımar sistemi iyice karışmıştı. Seferden
kalmaya çalışan grubun yanında, Anadolu’da asayişi sağlayacak olan küçük tımar sahipleri de, suhte ve levent
343
ayaklanmalarını destekler olmuştu.
Osmanlının orduda yeniliklere gitmesi kaçınılmaz olmuştu. Yeniliklerin yapılması daha fazla para dolayısıyla
hazineye daha fazla yük anlamına gelmektedir. Bu amaçla devlet, gelirlerini artırmak için ilk olarak halktan
toplanan vergiler üzerine yönelmiştir. Ayni olarak köylüden toplanan vergiler uzun dönemlere yayılarak nakdi
344
olarak alınmaya başlanmıştır.
Nüfus Artışı ve İşsizlik
XVI. yüzyıl sonlarında özellikle Anadolu’da ortaya çıkan Celâlî hareketlerinin başta gelen sebeplerinden birisinin,
XVI. yüzyılın ikinci yarısında tespit olunan nüfus artışı olduğu kanısı yaygındır. Yapılan pek çok araştırma,
Anadolu’nun kırlık kesiminde XVI. Yüzyılda meydana gelen nüfus artışını ve yine bu nüfus artışı karşısında
ekilebilir toprak miktarındaki artışın çok yetersiz kaldığını net bir biçimde ortaya koymuştur. Bunun ne kadarının
345
doğal artış olduğu, ne kadarının göçlerden kaynaklandığı tartışılabilir.
Bu noktada Osmanlı Devleti’ni XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren zor durumlara düşüren eşkıyalık olaylarının
sebeplerinden biriyle, yani işsizlikle karşılaşıyoruz. Büyük çaptaki nüfus artışı ve buna karşılık tarım üretimindeki
artışın buna yetişememesi kır kesiminden kentlere göçlere yol açtı. Ancak kasaba ve kentlerde yeterli iş
imkânlarının bulunmadığı durumlarda işsiz kalan gençlerin ya suhte (medrese öğrencisi) olarak medreselere ya
da sekban-sarıca olarak bey kapılarına yığıldıklarını ve bu grupların da çeşitli sebepler yüzünden bir huzursuzluk
346
kaynağı oluşturduklarını biliyoruz.
Celali İsyanları
Celâli isyanları da Anadolu’yu yangın yerine çevirdi. Doğuda ve batıda savaşlar devam ederken devlet âdeta
üçüncü bir cephede daha mücadele etmek zorunda kaldı.
56
On altıncı yüzyıl ve on yedinci yüzyılın başlarında başta devlet görevlileri olmak üzere Osmanlı devlet düzenine
karşı girişilen hareketler Celali isyanları olarak bilinmektedir. 1519 yılında Tokat civarında Bozoklu Şeyh Celal
adlı bir kişinin mehdilik iddiası ile isyan etmesi üzerine bundan sonraki isyanlar amaç ve türleri aynı olmaksızın
347
Celali adı ile anılmaya başlayacaktır.
348
Haçova Savaşı (1596 ) kaynakların büyük çoğunluğunda celali olaylarının başlangıcı olarak görülmektedir. Savaş
esnasında yapılan yoklamada bulunmayanların firari sayılacağı ve tutuklanarak, idam edileceği, mal ve
349
mülklerine devletçe el konulacağına dair Cağalazade Sinan Paşa’nın emirlerine atıfta bulunulur.
Avusturya karşısında korkan askerler geri çekilmişti. Şans eseri savaşın kazanılması ile Sinan Paşa sadrazam
olmuş, sadece savaş firarilerini değil savaşa hiç katılmayanları da kaçak olarak ilan etmiştir. Firariler arasında
tımar sahipleri 20.000 – 50.000 akçe gelire sahip zeamet sahiplerinin olması bu kişilerin çok değerli toprak sahibi
rütbeli askerler ve eyalet yöneticileri olduğunu görmekteyiz. Sözü geçen firarilerin bir kısmı İran sınırında
kaynaşan Celalilere katılmışlar ve onlara liderlik etmişlerdir ki bu, isyan edenlerin çoğunluğunun neden devlet
350
görevlisi olduğunu açıklamaktadır.
Haçova’dan sonra savaşlar on yıl daha sürmüş, Osmanlı belirgin bir zafer kazanamamıştır. Kısmi toprak
kazanımları olurken kayıplar da bir o kadar fazladır. Tımarlı sipahiler artan savaş yükü karşısında iyice bunalmış,
Anadolu’daki kanunsuzluk karşısında öfkelenmişlerdir. Bununla birlikte hiçbir zaman devlete ihanetleri ya da
351
ayrı bir devlet kurma gibi amaçları olmamıştır.
Celali isyanları özele indirgendiğinde isyan kavramından çok eşkıyalık kavramı içinde ele alınmayı gerekli
kılmaktadır. Belli bir ideolojileri veya düşmanları yoktur. Bir gün Celali iken ertesi gün devlet hizmetinde
olmaları, aynı şekilde liderlerinde bir gün eşkıya iken ertesi gün sancak beyi olması amaçlarının bulunan
352
düzendeki boşlukları suiistimal etmekten öteye gitmediğini göstermektedir.
Celâli ayaklanmalarını kimileri mezhep, kimileri ise ezilen halkın yöneticilere isyanı olarak gösterir. Bazen ise
Türk kimliğinin mücadelesi olduğu iddia edilir. Bazı ayaklanmaların İran’la ilişkisi varsa da, tımarı elinden alınmış
sipahiler ve savaş bitince işsiz kalmış sekbanlar, bu isyanlarda önemli rol oynamışlardır. Tımarları iade
353
edildiğinde veya başka bir yolla orduda istihdam edildiklerinde Celâlilerin çoğu devletin yanına geçmiştir.
Celali olayların yarattığı en büyük sonuçlardan biri ‘’büyük kaçgun ‘’ olarak adlandırılan göç hareketleridir. Terk
edenler ise genel olarak toprağa bağlı vergi ödeyen köylülerdi. Anadolu’da yapılan gözlemlerde nüfusun üçte
ikisi yer değiştirmiştir. Anadolu halkı genel olarak bir kısmı dağlara, vergi memurlarının ulaşamayacakları
57
yerlere, bir kısmı ise surları olan şehirlere göç etmiş, kalanlar ise Celaliler arasına katılmışlardır. Göçler sonucu
şehir nüfusu oldukça artmış, pahalılık hayatı güçleştirmeye başlamıştır. Göçler sonucu boş kalan topraklar
nedeni ile tarımsal verimlilik düşmüştür ki bu dönemin doğal afetleri de bunda bir hayli etkili olmuştur. Bununla
birlikte işsiz ve topraksız gençlerin göçü kırsal dengenin bozulmasına neden olmuştur. Bu gençlerin nüfus
354
hareketi olarak başlayan göçleri onların Celâlilere katılması ve eşkıyalık girişimleri ile noktalanmıştır.
Bu dönemde Anadolu baştanbaşa harap oldu. Halk, köylerden şehirlere kaçtı, gittiği yerlerde de emniyet
kalmayınca başka bölgelere sığındı. Anadolu’daki insanların varlıklı olanları İstanbul’a, Rumeli’ye ve Kırım’a
355
göçtüler.
İsyanlar bastırıldıktan sonra Sultan Ahmed Han, köylünün yerlerine dönmesi ve ticaret sahiplerine kolaylık
gösterilmesi için eyaletlere tavsiye yollu fermanlar gönderdi. Ayrıca “Adaletname” adı ile Anadolu’daki bütün
fenalıkları, celaliliği doğuran sebepleri ve halkın ızdırabını dile getiren bir ferman çıkardı. Bu müddet içinde
356
öldürülen Celali sayısının 65 bini bulması Anadolu’nun içine düştüğü durum hakkında bir fikir vermektedir.
58
Osmanlı’da Toprak Düzeni
Tımar Sistemi
Timar, en kısa biçimiyle, bir bölgeye ait vergi gelirlerinin belirli yükümlülükler karşılığında padişah tarafından bir
şahsa verilmesi olarak tarif edilebilir. Burada belirli bir arazinin tevcihi veya araziye ait bazı hakların
357
verilmesinden ziyade bir takım vergilerin havale edilmesi söz konusudur.
Timar sistemi Osmanlı devletinin en temel kurumlarından biridir. Eyalet idaresi esas itibariyle timara dayanır.
Bundan başka devletin ziraî, ekonomik ve sosyal yapısı ile askerî teşkilatı ve vergi düzeni de timar sistemi ile iç
358
içedir. Birçok konuda olduğu gibi timar sistemi konusunda da Osmanlılar Anadolu Selçuklularındaki iktâ
359
sistemini esas almışlardır.
360
Timar sisteminin tatbiki için devlet, hâkimiyet altına alınmış ülkelerde bir sayım (tahrir) yaparak, vergi gelirlerini
tespit eder ve daha sonra bu vergi gelirlerini dirlik denilen küçük birimlere bölerek askerî hizmetler karşılığında
sipahilere tevcih eder. Böylece devlet belirli bölgelerin vergi gelirlerini toplamak külfetinden kurtulduğu gibi
361
ihtiyacı olan askerleri de temin etmiş olurdu.
Timarlı sipahi, gerçekte timarı dâhilindeki toprakların ve bu toprakları işleyen reâyânın vermekle mükellef
bulunduğu vergilerin mülkiyetine sahip değildi. O, ancak kendisinden istenen belirli hizmetleri yerine getirdiği
müddetçe devlete ait çeşitli vergileri kendi hesabına toplamak hakkına sahipti. Bundan dolayı, bir mülk gibi
362
satması, vakfetmesi veya miras olarak intikal ettirmesi mümkün değildi.
Herhangi bir gelir kademesinde bulunan sipahinin savaşa katılmak için getirmesi lazım gelen silahlarla, zırh ve
çadırların cinsi, beraberinde gelecek at uşağı veya cebelü tabir edilen yardımcı silah arkadaşlarının adedi ve
teçhizatı bütün teferruatıyla tespit edilmiş bulunmaktaydı. Harbe girmeden evvel beylerbeyi tarafından bu
363
bakımdan sıkı bir teftişe tabi tutularak kusurlu görülen sipahilerin ellerinden timarı alınırdı.
Beylerbeyi eyaleti içerisindeki timarlı sipahilerin en üst amiri durumundaydı. Bu sebeple kendi kapı halkı ve
sefere memur bütün sipahiler ile savaşa katılırdı. Ayrıca eyaletindeki halkın can ve mal güvenliğinin sağlanması
da beylerbeyinin göreviydi. Beylerbeyileri bulundukları eyaletin zamanla idarî-mülkî amiri durumuna gelince
eyalete tâbi sancakların da en üst yöneticisi oldular. Bu gelişmeler sonunda XVI. yüzyıla doğru eyalet teşkilatı
364
klasik şeklini aldı. XVI. yüzyılın sonlarında eyalet adedi 40’a yaklaşmıştı.
Sancak, Osmanlı devleti teşkilatının temel idarî birimi kabul edilmiştir. Ülkenin ve devlet teşkilatının
düzenlenmesinde ve taşra ordusunun yetiştirilmesinde muayyen bir coğrafi bölgeyi kaplayan sancaklara ve
onların yönetimine özel bir önem verilmiştir. Sancakbeyleri, esas itibariyle “Timarlı Sipahi Sancakbeyi”idiler.
59
Zamanla Timarlı Sipâhi sancakbeyi kazâ bölgelerinde en üst askerî âmir olarak sivrilmiş ve idârî-mülkî bir
365
yönetici olarak temayüz etmeye başlamıştır.
Tarım Sistemi
Türkiye'mizin ana ekonomik karakteri ve sosyal yapısını Osmanlı dönemi belirlemiştir. Başka bir deyişle, küçük
köylü-aile işletmelerine dayanan sosyoekonomik yapıyı, Osmanlı toprak rejimi ve çift-hane sistemine borçluyuz.
1950've kadar Türkiye ekonomisi ve sosyal yapısı Osmanlı dönemindeki esas karakterini korumakta idi. Türkiye
1950-1960 döneminde traktörün yaygınlaşması ve tarıma pazar ekonomisinin girişi ile başlayan gelişme sonucu
366
köklü bir değişiklik temposuna girmiştir. 1939'da 3.200 traktör varken 1959'da bu rakam 44.000'e ulaşmıştır.
367
Geleneksel tarım ekonomisinin esas üretim aracı, bir çift öküz ile çekilen sabandır. Bu, traktörün
uygulanmasından önce, hayvani kuvvetin en etkili biçimde kullanım teknolojisini gösterir. Eski Mezopotamya
uygarlıklarından beri, kuru ziraat ile buğday-arpa ekimi yapan iklim kuşaklarında, öküz gücünün yerini makine
gücü alıncaya kadar tarım teknolojisinde esaslı bir değişiklik görülmemiştir. Çift öküz geleneksel tarımın
368
traktörüdür. Bizans ve Osmanlı imparatorluklarında vergileme, öküz sayısına göre yapılmakta idi.
Çift aslında bir çift öküz demektir. Bir çift öküzün işleyebileceği tarlaların tümü de çiftlik adı almaktadır.
369
Geleneksel tarımın temeli olan emek birimi, hiç kuşkusuz, evlenmiş ve çoluk çocuk sahibi olmuş erkek köylünün
simgelediği köylü ailesidir. Bu rejimde, köylü aile ünitesi esas itibarı ile koca, kadın ve çocuklar ve çoğu zaman
evlenmiş oğullarla torunlardan oluşur. Koca, aile ekonomisinin, işletmenin son söz sahibi ve örgütleyicisidir.
Ekonomik örgüte hâkimdir. Devlet, vergi mükellefi olarak onu tanır. Osmanlı Devleti, kocası ölen kadının erkek
evladı yoksa, elinden tarla arazisini alır ve başka bir köylüye aktarır. Eğer dul kadın, oğulları çalışma çağına
370
gelinceye kadar, ırgatla idare edebilirse, onu bîve adıyla işletmenin sahibi tanınabilir.
Günümüzde toprak, köylü ailesinin mülkü olarak, tarım ekonomisinin en önemli elemanı ise de, Osmanlı
rejiminde mîrî adı ile tamamıyla başka bir statü taşıyordu. Mîrî toprak rejimi, devlete bütün köylü sınıfını ve
371
tarım ekonomisini kontrol ve düzenleme yetkisi veriyordu.
Mîrî arazi, yani devletin rakabesini (mutlak mülkiyet hakkını) elinde tuttuğu arazi, bütün tarım topraklarını
kapsamaz. Mîrî arazi, yalnız hububat ziraati yapılan, tarla olarak kullanılan arazidir. Bağlar ve bahçeler bunun
dışında kalır. Çünkü büyük kitlelerin geçimi, geçimlik ekonomi, ordunun ve şehirlerin iaşesi, hububat ekimine,
başlıca buğday-arpa ekimine dayanır. Darlık ve açlık, hububat ekiminde noksandan ileri gelir. Devlet bu
372
yüzdendir ki, tarla ziraatini, hububat ekimini kontrol altında tutmak zorunluluğunu duymuştur.
60
Osmanlı kanûnnâmelerinde kesin bir madde vardır: Tarla, bağ ve bahçe haline getirilemez. Tarlaların devamlı
işletimi, kanunla garanti altına alınmıştır. Aile emek ünitesini, kısaca reâva çiftliğini, devlet daimî kontrol altında
tutar. Bir çift öküzü olan aile, bir işletme ünitesi oluşturur. Hayvani enerji ünitesinin, yani bir çift öküzün
işleyebileceği toprak ünitesin ekonomik bakımdan en verimli işletme olarak tanınmıştır. Bu raiyyet çiftliği, devlet
için tarım ekonomisinin temel ünitesidir. Onun parçalanmasına ve kaybolmasına karşı bir sürü kanun önlemleri
alınmıştır. Özetle, belli bir ekonomik ve sosyal rejimin uygulanması içindir ki, devlet tarla arazisini kendi mutlak
kontrolü altına almak gereğini duymuştur. Buna mîrî arazi rejimi diyoruz. Aslında, mîrî arazi kendi başına bir
373
gaye değildir, vazgeçilmez bir düzendir. Bu ana ekonomik sosyal düzene çift-hane sistemi diyoruz.
Mîrî topraklar dediğimiz devlet toprakları, başlıca iki kategoriye ayrılır: Tapulu arazi, mukata'alı arazi.
374
Tapulu Topraklar
Bunlar, köylü aile birliklerine, tapu rejimi dediğimiz özel bir sistem içinde verilen arazilerdir. Tapu rejimine göre,
tasarruf edilen, elde tutulan arazi, satılamayan, hibe ve vakf edilemeyen, fakat babadan oğula bir işletme birliği
olarak geçen raiyyet çiftlikleridir. Köylü bunu kendisi işlemek zorundadır. Üretim işini kendisi düzenler. Üretim
vasıtaları öküz, saban ve tohumu kendisi sağlar ve bağımsız bir işletme ünitesi olarak toprağı kendisi işler. Köylü
şu anlamda hür ve bağımsız köylüdür: Devlete ve sipahiye, kanunların emrettiği bedeni hizmetler dışında
karşılıksız hiçbir hizmet yapmaya mecbur değildir. Onun emeğini kimse karşılıksız sömüremez. Devlet bu
375
garantileri vermiştir.
20. yüzyıla kadar küçük köylü aile işletmeleri rejimi ana hatlarında korunabilmiştir. Bizans ve Osmanlı
imparatorluklarında reâya, yani çiftçi aileler ve toprak birimi (yani çiftlik, bir çift öküzle işlenebilen arazi ünitesi)
daima titizlikle, büyüklere karşı korunmaya çalışılmıştır. İmparatorluk bürokrasisinin esas vazifelerinden biri, bu
rejimi korumaktır. Osmanlı İmparatorluğu'nda ekâbir'e karşı köylüler daima "fakir", "yoksul" tabiri ile himayesi
376
gerekli bir sınıf olarak ele alınmıştır.
Mîrî tapulu arazi, imparatorluk siyasetinin bulduğu ve korumaya çalıştığı ana imparatorluk rejimi olarak, eski
çağlardan beri Akdeniz ve Orta-Doğu tarihine yön vermiş bir temel rejimdir. Bu sebeple, bu imparatorlukları
köylü imparatorlukları diye karakterlendirmekte bir abartma yoktur. Toprak ve reaya üzerinde feodal
kontrollerin ortaya çıkmasına karşı merkezî imparatorluk bürokrasisinin savaşması, bu imparatorluklar tarihinin
377
en önemli fasıllarından birini ve belki en önemlisini oluşturur.
Mukata'alı Topraklar
Mîrî tapulu arazi yanında ikinci büyük kategori topraklar, mîrî mukata'alı arazidir. Mukata'a sistemi, tapu
sistemi yanında, tamamıyla ayrı bir toprak rejimini simgeler. Buradaki anlam ile mukata'a veya kesim, bir devlet
gelir kaynağını bir özel şahsa belli bir bedel karşılığı kiralamaktır. Tapuya verilmeyen, yani yukarıda
açıkladığımız gibi, tapu sistemi denilen özel bir rejim altında bir köylü tasarrufunda bulunmayan araziyi devlet,
belli bir kira karşılığı kişilere ihale eder. Burada kişi köylü olmayabilir, şehirli, esnaf, hatta asker de olabilir,
köylüler de kişi veya toplu olarak mukata'a ile araziyi tutabilirler. Bu çeşit topraklarda, tapu rejiminin kuralları
uygulanmaz. Çünkü hukuk bakımından mukata'a tam bir kiralamadır. Çoğu zaman, bu bir açık artırma ile
378
belirlenir. Kiralamayı yapan kimse, ancak üzerinde anlaşma yapılan meblağı öder.
Devlet neden bazı toprakları mukata'a ile verir? Bunun sebebi şudur: Tapu rejimine göre, reâya tasarrufu
dışında, devlet elinde doğrudan doğruya köylü tarafından işlenmeyen birçok arazi vardır. Örneğin, bir köy halkı
çeşitli nedenlerle köyünü bırakıp kaçar. Yahut bir köyde bir aile raiyyet çiftliğini terk edip gider ve bu arazi
işlenmemiş kalır. Bu gibi çiftlik, mezra'a, köy arazisi için, tahrîr defterlerinde hâli kaydını bulmaktayız. Bunların
harap durumda kalmaması, başka bir deyişle devlet, gelir kaynaklarını kaybetmemek için, bu tür toprakları
mukata'a ile vermeyi ve işletmeyi en iyi yol olarak bulmuştur. Boş kalacağına, devlet hazinesine bir gelir kaynağı
olsun ve harap olmasın diye devlet bu toprakları tapu rejiminin kayıtları altında değil, tamamıyla serbest bir
61
kiralama şeklinde kişilerin tasarrufuna verir. Merkezî bürokrasinin asıl gayesi, bu çeşit mukata'alı toprakları da,
379
sonunda köylünün yerleştiği tapulu arazi şekline getirmektir. Mîrî topraklarda esas rejim, tapulu rejimdir.
Toprak Düzeninin Bozulması ve Ayanların Ortaya Çıkışı
17. yüzyıl başlarında Anadolu köylüsünün Celaliler önünde paniğe kapılarak kalelere ve şehirlere sığınmak üzere
kaçıştıkları görülür. 1609 tarihli adaletname, bu olay ile askeri sınıfa ait çiftlik ve mandıraların ortaya çıkışı
arasındaki ilişkiyi şöyle açıklamaktadır: Köylünün bıraktığı toprakları askeri sınıftan nüfuzlu olanlar kendi
mülkleri gibi benimseyip üzerine yerleşmiş, kul ve hizmetkâr getirip buraları işletmeye ve kendi çiftlikleri haline
sokmaya başlamışlardır. El emeğinin azlığı sebebiyle bu gibi topraklar, çitle çevrilip hayvan beslemeğe mahsus
mandralar haline sokulmuştur. Kargaşalık kesildiği zamanda reaya bu askerlerden korkarak köylerine
dönememiştir. Padişah adaletnamede, evlerin ve ahırların yıkılıp askerlerin derhal toprakları boşaltmalarını
380
emretmektedir.
16. ve 17. Yüzyıllarda Rumeli’de büyük çiftliklerin oluşması başlıca şu yollarla olmuştur:
1.
2.
3.
381
Boş veya miri topraklar üzerine kurulmuş çiftlikler: Zengin ve nüfuzlu kimseler, devletin resmi
defterlerinde kayıtlı bulunmayan yahut işlenmeyen toprakları para ile satın alıp orada esirleri
382
yerleştirerek çiftlik haline getirmiştir.
Mîrî toprakların temliki yolu ile kurulmuş vakıf-çiftlikler: Saraya yakınlığı olan nüfuzlu kişilerin veya
saraylıların, miri toprakları mülk olarak kendilerine bağışlamaları, sonra bu büyük araziyi vakıf haline
383
sokmaları suretiyle vergiden bağışıklı büyük tarım işletmeleri ortaya çıkmıştır.
Miri toprakları kiralama yolu ile kurulan çiftlikler: Devletin hazine elindeki boş tımar veya has
topraklarını, mukata’aya, yani özel kişilere kiraya vermesi sonucu, zengin ve nüfuzlu kimseler birçok
köy ve çiftliği kontrolleri altına geçirmişlerdir. Kiralama sözleşmeleri, çöküş devrinde hazinenin sıkıntısı
dolayısıyla, hayat boyu, hatta ırsi olarak verilmeye başlamış, bu yolla mukata’alar fiilen birer mülk gibi
tasarruf olunma yoluna girmiştir. Malikane denilen bu sistemde, miri topraklar ve üzerindeki köylü,
mukata’a sahibine fiilen bağımlı bir hale gelmekte idi. Halbuki evvelce, mukata’a sahibi köylü idi; köylü
toprağı devletten ırsi ve ebedi olarak kiralamış sayılırdı. Köylü, kanunla saptanmış vergi ve resimleri
384
tımar sahibine öderdi, başka bir şey ödemeye mecbur değildi.
Mukata’a sahipleri, çoğunluğu itibari ile askeri sınıftan idiler. Geniş mukata’a topraklarını ele geçirmiş olan
ağalar, zamanla mahalli vergilerin toplanması ve askere yazılması, mahalli asayişin sağlanması gibi idari
385
görevleri de yüklenerek ayanlar devrini açmışlardır.
Devlet, miri toprakların vergi gelirini, öteden beri iltizam yöntemiyle toplardı. Yeni rejimde, uzun savaşlar ve
mali sıkıntılar sonucunda, devlet mültezimlere gittikçe daha geniş yetkiler tanımaya başladı. Hazineye ait gelir
kaynakları mültezimlere hayat boyunca, hatta çocuklarına geçmek üzere ırsi malikâne verilmeye başlandı. Miri
386
topraklar büyük arazi halinde yerel ayan ve eşraf eline düştü.
Yeni dönemde, genişleyen bir idare yöntemi de, hükümetin vergi gelirini garanti etmek üzere valilikleri iltizamla
vermesidir. Bu yönteme göre, vali her yıl hazineye o vilayetin vergi geliri olarak, giderler çıktıktan sonra
387
kararlaştırılmış bir para (bedel) ödemeyi garanti etmektedir.
Ayan yalnız vergi toplama, yerel düzen ve güvenliğin sağlanması işlerinde değil, 17. Yüzyıldan başlayarak, devlet
adına bölgelerinden asker toplama ve bu askeri kumanda etme yetkilerini de aldılar. Böylece, onların bazen
paşaların kapı kuvvetlerinden daha büyük kuvvetlere sahip olduklarını, padişahın seferlerine bu küçük orduları
388
ile katıldıklarını görmekteyiz.
62
Toplum
Nüfus
16.yy Yüzyıl sonlarında ortaya çıkan Celali İsyanlarının ortaya çıkardığı güvenlik problemi (bu yüzyıl için Rumeli
bölgesi istisna olmak üzere) 19. yüzyıl sonlarına kadar devam edecek bir durgunluk ve kargaşa dönemini
başlatmıştır. Benzer bir gelişme Batı Avrupa için de geçerlidir. 16. yüzyıl bir nüfus artışı, 17. yüzyıl da bir
389
durgunluk dönemi olarak kabul edilir.
Osmanlı
Nüfusu
Dünya
Nüfusu
(Tahmini)
Dünya
Nüfusuna
Oranı
Avrupa
Nüfusu
(Tahmini)
Avrupa
Nüfusuna
Oranı
1683 30.000
600.000
5,0%
122.000
24,6%
Yıl
63
Toplumsal Hareketler
Kadızadeliler Hareketi
Osmanlı toplumunda XVI. yüzyılda hoşgörüyle karşılanan ve özellikle ulema arasında, geniş bir kesim tarafından
kabul gören tasavvuf düşüncesi, XVII. yüzyılda Kadızadelilerin katı muhalefetiyle karşılaşmıştır. Kadızadeliler,
XVII. yüzyılda sosyal, kültürel ve dinî alanda gittikçe alevlenen ve devletin bünyesini de sarsan bir düşünce
390
akımının temsilcileri idiler.
391
Kadızade ismi, IV. Murat dönemi vaizlerinden Kadızade Mehmet Efendi’den gelmektedir. Mehmet Efendi ile
Halvetî şeyhlerinden Abdülmecit Sivasî arasında cereyan eden dinî tartışmalar, her iki tarafın mensupları
arasında yayılmış; IV. Murat, Sultan İbrahim ve IV. Mehmet dönemlerinde toplumda ayrılıklara sebep olmuştur.
Esasen Kadızadeliler hareketi, İbn-i Teymiyye’nin fikirlerinden etkilenen ve Türkçe yazdığı ilmihâl kitabıyla bilinen
Birgivî Mehmet Efendi’nin bazı görüşlerine dayanmaktaydı. “Kadızadeliler hareketinin amacı, İslam’ı Kur’ ân-ı
Kerim ve Resul-i Ekrem’in sünneti dışındaki bidat sayılan unsurlardan arındırmak ve bu anlayışı devletin bütün
kademelerine yaymak olarak nitelendirilebilir”. Ancak bu tavır, pek çok kültür ve medeniyet unsuruna karşı
savaş açmakla asıl niyetinden farklı bir yola girmiş ve toplumda ciddi rahatsızlıklara sebep olmuştur. IV.
Murat’ın tütün yasağı getirmesi ve kahvehaneleri yıktırması gibi kararlarının arkasında da Kadızadelilerin etkisi
392
vardır. Ancak padişahın tarikatlara ilgisi ve yakınlığı, bir denge politikası izlemesini sağlamıştır.
Tasfiyeci (selefiyeci) görüşlere sahip bir vaizan grubu bid’atlere (dine sonradan eklenen yeniliklere), tekkelere ve
Kur’an’ın makamla okunmasına karşı bir mücadeleye giriştiler. Bu çerçevede tarikat mensuplarına karşı cephe
aldılar. IV. Murad, Kadızâde’ye yakınlık duymakla birlikte rakibi durumundaki tarikat ehlini ve Sivasî Abdülmecid
393
Efendi’yi de gücendirmemeye çalışmıştır.
Kadızade Mehmet Efendi’nin vefatından sonra, Kadızadeliler adı verilen bu hareketin mensupları daha saldırgan
hâle gelmiş, tarikat mensuplarını ve tekkeye gidenleri küfürle suçlamaya devam etmişlerdir. Özellikle saray
hocası olarak padişah ve çevresi üzerinde etkili olan Üstüvanî Mehmet Efendi, hareketin başına geçmiş ve
saraydaki tayinlere bile müdahale eder duruma gelmiştir. XVII. yüzyıl tarihçilerinden Naima, Kadızadelilerin elde
ettiği bu gücün zamanla rüşveti meşrulaştırma, haksız kazanç sağlama ve makamları parayla satmaya kadar
394
varan bir duruma geldiğini yazmaktadır.
IV. Mehmed devrindeki otoritesizlikten yararlanarak tekkeleri yıkmaya ve bid’atleri kaldırmaya girişen
Kadızâdeliler, aklî ilimlerin tahsiline karşı çıkıyor, musikî, sema, devran vb. tarikat uygulamalarını, kabir ve türbe
395
ziyaretlerini haram sayıyordu.
Venedik donanmasının Çanakkale Boğazını ablukaya alması ve Bozcaada ile Limni’nin düşman eline geçmesi
üzerine, Kadızadeliler, vezirle müftü aleyhine söylentiler yayarak bu felaketlerin, tarikatların himayesine
64
girmenin neticesinde meydana geldiğini iddia ederler. Köprülü Mehmet Paşa sadrazam olunca Kadızadelilerin
bir fitne grubu haline geldiğini tespit ederek önde gelenlerinden Üstüvanî Mehmet Efendi ile Divane Mustafa
adlı vaizleri yakalatır ve Kıbrıs’a sürgün eder. Bundan sonra bu hareketin mensupları da dağıtılarak tamamen
396
tasfiye edilir.
Kadızadelilerle tasavvuf ehli arasındaki çekişmeleri de konu edindiği Mizanü’l-hakk fî ihtiyari’l-ehakk adlı
eserinde zamanın ünlü âlimi Kâtip Çelebi, insanlar arasında farklı farklı grupların olmasının doğal olduğu ve
taassubun insanları birbirine düşürdüğüne işaret ederek, insanların hepsinin aynı şekilde düşünüp hareket
etmesi gibi olmayacak işlerle uğraşmanın sakıncalarını vurgular. Sultana, kuru dindarlık ve taassup sahiplerini
ezip yola getirmesini, iki gruptan birinin üste çıkmasına izin vermemesini tavsiye eder. Nitekim Köprülü Mehmed
397
Paşa da bir anlamda bunu yapmıştır.
Sabatay Sevi Hareketi (1666)
398
Sabatay Sevi Hareketi (1666) bu tarihlerde görüldü. Sabetay Sevi, 1626’da İzmir’de doğdu. Babası
İspanya’dan Osmanlı ülkesine göçen Yahudilerden Mordehay Sevi’dir. 15 yaşına kadar Tevrat, hadis, fıkıh
konularına vakıf olmayı başardıktan sonra Kabala eğitimine başladı. 18 yaşına geldiğinde kendi yorumlarını
başkalarına da okuyup öğreten biri haline geldi. 22 yaşına geldiğinde Kabbalacı yorumlara dayanarak, kendisini
Musa'nın geleceğini vadettiği Mesih olduğunu iddia etti. Yaşlı hahamlar bir hayli sinirlenerek duruma tepki
gösterdiler. İzmir’deki Yahudi cemaat arasında ise çok sayıda taraftar buldu. Hahambaşı Eskapa, Sabetay Sevi'yi
Osmanlı sarayına iletmek üzere İstanbul'daki hahamlara şikâyet etti. Başka rivayete göre Hahambaşılık onu
399
İzmir'i terk etmeye zorladı.
Sevi önce eski bir Kabbala merkezi olan Selânik'e, sonra İstanbul'a gitti. Kısa süre sonra İstanbul'dan da ayrılan
Sevi, önce Kudüs'e ve sonra Mısır'a gitti. Kahire'de Osmanlı valisinin hazinedarı olan güçlü ve varlıklı Raphael
Halebi'yi kendi davasına inandırdı. Taraftarları gün geçtikçe arttı. Mısır, İstanbul, İzmir ve Avrupa’nın çeşitli
şehirlerine Mesihliğini ilan ve propagandasını yapmaları için sadık adamlarını yolladı. 1665 yılında sevinçle
karşılandığı İzmir'e geri döndü. Birkaç yıllık süre içinde, Sabetaycılık akımı hızla güçlenerek Venedik, Amsterdam,
400
Hamburg, Londra ve bazı Kuzey Afrika kentlerine kadar yayıldı.
O zamana kadar genel olarak Yahudilerin siyasi otoriteye karşı bağlı olmaları ve hiçbir zaman politik hareket
etmemeleri Osmanlı idarecilerini bu olaya karşı kayıtsız bırakmıştır. Sadrazam Fazıl Ahmet Paşa'nın emriyle,
Sabetay elleri ve ayakları zincire vurularak İstanbul'a getirildi. Sultan IV. Mehmet'in huzuruna çıkarıldı. Sevi
401
Sultandan Mesih olarak tanınma talep etti, ayrıca İsrail toprağını kendisine vermesini de istedi.
Edirne sarayında, Sadaret Kaymakamı Mustafa Paşa, Şeyhülislam Minkarizade Yahya Efendi ve Padişahın imamı
meşhur Vani Efendi'den oluşan bir divan kuruldu, Padişah Sultan IV. Mehmet de divanı paravanın arkasından
65
izledi. Divan reisi: “Karıştırmadığın halt kalmadı. Uyandırmadık fitne bırakmadın Sabatay Efendi. Haydi bakalım
şimdi göster mucizeni!” deyince Sabatay Sevi ne yapacağını, ne diyeceğini şaşırır. Mucize göstermesi
beklenmektedir. Tercüman, mucizenin şeklini de anlatır: Sabatay soyunacak, vücudunu en maharetli okçular
nişangâh yapacaklardır. Attıkları oklar vücuduna işlemezse o zaman Osmanlı Padişahı da onun mesih olduğunu
resmi olarak tasdik edecektir. Çünkü Yahudiler, ona kılıç, ok, tüfek, kurşun işlemez, hatta onu ateş yakmaz, suda
402
boğulmaz diye itikat etmektedirler.
Can havliyle son bir hamle yapar. Her şeyi inkâr eder. Ayrıca mesihlik davasının bazı Yahudiler tarafından ortaya
atıldığını, kendisinin asla böyle bir iddiada bulunmadığına dair yemin üstüne yemin çeker, teminat üstüne
teminat verir. Ancak, ulema ve padişah bu cevaplardan tatmin olmaz. Bunun üzerine Hekimbaşı Hayyâtîzâde
(Terzizâde) Mustafa Fevzî Efendi'nin tavsiyesi üzerine, canının bağışlanması karşılığında, "Bu can bu bedende
kaldığı sürece..." diyerek kendisine söylenen kelime-i şehadeti tekrarlar. Vânî Mehmed Efendi; “Bu adamın,
Müslümanlığı kalbî hisler ve ihlâsla kabul ettiğine kâni değilim. Fakat dinimiz şüpheyi reddeder ve kişinin imanı
üzerine hüküm, ancak cenâb-ı Hakk’ındır. Bu itibarla ihlâsla Müslüman olmasını niyazdan başka şey
yapamam...” demekten kendini alamadı. Söylentiye göre divandan çıkan Sevi, kaftanını içerisinde sakladığı Can
adlı beyaz güvercini serbest bırakarak "can bedenden çıktı" 'Şema Yisrael' demiş ve çevresindekilere tanrı
403
üzerine ettiği yeminin geçerli olmadığını, sadık kalması gerekmediğini ima etmiştir.
Sevi'nin Müslüman olması Yahudi dünyasında şok etkisi yarattı. Hahambaşılık olayı sevinçle karşıladı ve
Müslüman olan Sevi'yi dinden çıkmış saydı. Büyük çoğunluk onun Mesih olmadığına inanarak Ortodoks Yahudi
inancına geri döndü, ikiyüz ailelik bir topluluk ise İslamiyet’e geçerek onun yolundan gitti. Bu tarihten sonra da
404
'Avdeti' ya da 'Dönme' olarak adlandırıldılar.
Bir süre sarayda Kapıcıbaşı olarak sarayda üst düzey memur olarak çalışsa da, Yahudi inancına bağlılığının fark
edilmesi üzerine tek bir Yahudinin yaşamadığı Arnavutluk’un Ülgün kentine sürülür. Sevi dini tefekküre ve teorik
çalışmalarına Arnavutluk’ta devam eder. Bu sıralarda Sabataycılığın ana kaynağı olan kitaplar yazılacaktır.
405
Şahsının isteği üzere Selanik şehri kutsiyete kavuşur ve inananlar (maminim) buraya yerleşirler.
Sevi Arnavutlukta beş yıl sürgünde yaşadıktan sonra 30 Eylül 1675 (başka rivayet: 17 Eylül 1676) tarihinde
yalnızlık ve sırlar içinde ölmüştür. Kendisi gibi Müslümanlığı kabul eden takipçisi 200 aile Selanik'e yerleşerek dış
görünüşte Müslüman, gerçekte ise Sabetaycı-Yahudi olarak yaşamaya devam etti. Sabetaya inananlar
406
mesihlerinin ölümüne inanmazlar, onun göğe yükselmiş olup, yeniden geleceğine dair inançlarını sürdürürler.
66
Klasik Osmanlı Düşüncesi ve Temsilcileri
Kâtip Çelebi (1609-1657)
Fıkıh ve tarih âlimidir. İsmi, Mustafa bin Abdullah’tır. 1608 senesinde İstanbul’da doğdu. Babası, Osmanlı devlet
ve siyaset adamlarının yetiştirildiği Enderun Mektebi’nde tahsil görmüş bir askerdir. Ordu kâtipliğinde
407
bulunduğu için, ulema ve halk arasında “Kâtip Çelebi” diye tanındı.
1624 senesinde babasıyla birlikte Tercan seferine, bir sene sonra da Bağdat seferine çıktı. Bir müddet
Diyarbakır’da kaldı İstanbul’a döndü. 1630 Bağdat kuşatmasında, siperler arasında, ordunun defterini tuttu.
1635 senesinde de Sultan Dördüncü Murad Hân ile Revân seferine katıldı. On sene kadar çeşitli savaşlarda
408
bulunduktan sonra İstanbul’a döndü
Kendisini tam anlamıyla ilme ve öğrenmeye verişi, 1635’teki Revan Seferi’nden sonradır. Daha ziyade tarih ve
biyografi türü eserleri okumayı seven Kâtip Çelebi, zengin bir akrabasının ölümü üzerine kendisine düşen mirasın
409
önemli bir kısmını kitaplara harcar.
Coğrafyaya ve harita yapımına ilgi duyması, Girit Seferi (1645) dolayısıyla başlar. Meslekteki kıdeminden ötürü
“halifelik”e terfi etmek istediyse de bu makam kendisine verilmemiştir. Bunun üzerine istifa ederek üç yıl,
meslekten uzak ve münzevi bir hayat yaşayan müellifin sağlığı bozulunca tedavi yollarını öğrenmek için tıp ve
şifa konulu kitaplar okur. 1648’de Takvimü’t-Tevarih adlı eserini tamamlayınca devrin şeyhülislamı Abdurrahim
Efendi hak ettiği kıdemle beraber mesleğe tekrar dönmesini sağlar. Bu tarihten sonra artan bir arzuyla eserler
verir. Latinceden Türkçeye çeviriler yapar. 6 Ekim 1657 sabahı vefat ettiğinde Zeyrek Camii civarındaki
410
kabristana gömülür.
411
Osmanlı Devleti’nde, ilk defa batı ilmiyle en fazla ilgilenen, doğu ilmiyle mukayesesini ve sentezini yapan, Türk
412
ilim adamlarından biridir.
Eserleri: 1-Fezleket-üt-tevârih: Varlıkların başlangıcı, peygamberlerin ve hükümdarların tarihi diye hülâsa
edilebilecek bir tarih kitabıdır. 2-Keşf-üz-zünûn an esmâ-il-kütübi vel-fünûn: Onbeşbine yakın kitap ve onbine
yakın müellifi tanıtan büyük bir bibliyografya ansiklopedisi mahiyetindedir. 3-Cihân-nümâ: En eski coğrafya
kitabımızdır. Haritalarıyla birlikte İbrahim Müteferrika matbaasında basılmıştır. Daha sonra yazılacak coğrafya
kitaplarına kaynak teşkil eden bu eser, Avrupa dillerine de tercüme edilmiştir. 4-Tuhfet-ül-kibâr fî esfâr-il-bihâr:
Osmanlı Devleti zamanındaki deniz savaşlarından bahseder. 5-Takvîm-üt-tevârih: Hazreti Âdem’den 1648
tarihine kadar geçen vakaların kronolojik açıklamasını ihtiva eder. 6-Fezleke: Fezleket-üt-tevârih’in devamı
niteliğindedir. 1591 senesinden 1654 tarihine kadar olan olayları içine alır. 7- Tarih-i Frengi tercümesi: Johan
Carian’un, Chronic isimli eserinin tercümesi olup, Şinasî zamanında Tasvîr-i Efkâr Gazetesi’nde bazı kısımları
yayınlanmıştır. 8- Târih-i Kostantiniyye ve Keyâsire: 1577 senesine kadar gelen olayları tercüme ve seçme
yoluyla meydana getirmiştir. 9- İrşâd-ül-Hıyârâ ilâ Târih-il-Yunan ver-Rûm ven-Nesârâ: Avrupa memleketleri
67
hakkında, onların idare tarzlarına dair elli sekiz yapraklık küçük bir risaledir. 10- Süllem-ül-vüsûl ilâ tabakât-ilfühûl: Alfabetik sıraya göre tertiplenmiş Arapça bir tabakat kitabıdır 11- Levâmi-un-nûr: İkinci önemli Coğrafya
eseridir. Atlas Minar’ın tercümesidir. Eserde Kuzey Kutup bölgesi, İzlanda adası ve Avrupa memleketleri;
nehirleri, dağları, şehirleri ile tasviri, bir coğrafya şeklinde ta’rîf edilmektedir. 12- İlhâm-ül-mukaddes min feyz-ilAkdes: 13- Tuhfet-ül-ahyâr fil-hikem vel-emsâl vel-eş’âr Alfabetik sıraya göre tertiplenmiştir. Tanınmış şairlerin
ve yazarların yahut, ismi meşhur olan kimselerin sözlerini veya bunlara ait fıkra, hikâye ve latifeleri içine alan bir
eserdir. 14- Dürer-i münteşir ve gurer-i müntesir: 15- Düstûr-ul-amel fî ıslâh-ıl-halel: 1652 senesinde devlet
bütçesinde gelirin az olup, masrafın çoğalması ile ilgili bir araştırmadır. 16- Mîzân-ül-hakk fî ihtiyâr-il-ehakk:
413
Eserlerin sonuncusudur. Devrinde şiddetli tartışmalara konu olan bir takım meseleleri konu olarak almıştır.
Evliya Çelebi (1611-1684)
Hakkındaki bilgilerin çoğunu ünlü Seyahatname’sinden öğrenebildiğimiz Evliya Çelebi, 1611’de İstanbul’un
Unkapanı semtinde doğmuştur. Kimi kaynaklarda asıl adının Evliya olduğu söylense de muhtemelen hocası
Evliya Mehmet Efendi’ye nispetle anılmış olmalıdır. Saray-ı Hümayun kuyumcubaşısı Derviş Mehmet Zıllî
414
Efendi’nin oğludur. Medrese tahsilinin ardından saraya intisap eden Çelebi, Enderun Mektebi’ne devam eder.
415
Evliya Çelebi’de seyahat merakının nasıl doğduğunu kendisi bir rüya ile temellendirir. Rüyasında İstanbul’da bir
camide Hz. Peygamber’i kalabalık bir cemaat arasında görür. Heyecanla elini öperken ondan şefaat dileyecek
yerde heyecanla “Seyahat ya Resulallah!” der. Hz. Muhammet de gülerek onu seyahatin yanı sıra şefaat ve
ziyaretle müjdeler. Evliya Çelebi bu rüyasını yorumlattığı Kasımpaşa Mevlevihanesi şeyhi Abdullah Dede’nin
tavsiyesi üzerine önce İstanbul’u köşe bucak gezmeye başlar ve yine aynı kişinin tavsiyesiyle eserinin ilk cildini de
416
İstanbul’a ayırır.
İstanbul’u mahalle mahalle, sokak sokak gezen Evliya Çelebi, İstanbul dışına ilk seyahatini Bursa’ya yapar. Uzak
beldelere ilk seyahati ise Trabzon’a vali olarak atanan Ketenci Ömer Paşa’yla birlikte deniz yoluyla gittiği
Trabzon’la başlamıştır. Azak Kalesi’nin geri alınması için yapılan sefere katılarak Kırım’a geçen Çelebi, kışı Kırım
Bahçesaray’da geçirdikten sonra baharda Azak’ın fethine katılır ve İstanbul’a döner. 1645 yılında Girit seferine
katılır. Ertesi yıl Defterdarzade Mehmet Paşa Erzurum beylerbeyi olunca onunla beraber pek çok Anadolu şehrini
dolaşma imkânı bulur. Mehmet Paşa’yla Şuşik Seferi’ne katılmıştır. Tebriz, Bakü, Tiflis, Revan ve Gümüşhane’yi
dolaşır. Şam beylerbeyiliğine tayin edilen Murtaza Paşa’yla birlikte 1648’de Şam’a giden Evliya Çelebi, buradan
Suriye ve Filistin’in birçok şehrini gezer. Murtaza Paşa, Sivas’a tayin olunca yine onunla Sivas’a geçer. Bu süre
zarfında Doğu ve Orta Anadolu’daki şehirleri de dolaşır ve 1650 yılında İstanbul’a döner. Ahmet Paşa’nın Özi’ye
beylerbeyi olarak gönderilmesiyle onunla beraber Özi’ye geçer. Rusçuk, Silistre ve Babadağı illerini gezer.
Temmuz 1653’de İstanbul’a döner. Uzun bir süre İstanbul’da kaldıktan sonra Melek Ahmet Paşa, Van beylerbeyi
olunca onunla birlikte Van’a gider. Bu dönemde İran ve Bağdat civarını gezme imkânı bulur. 1657 sonunda
İstanbul’a geçtikten bir süre sonra Bursa ve Çanakkale’yi gezmiş, 1659 tarihinde Boğdan Voyvodası’nı ülkesine
götüren kafileye katılmıştır. Rumeli Beylerbeyi olan Melek Ahmet Paşa’yla beraber Sofya’ya gitmiş ve bu esnada
bütün Rumeli’yi dolaşmıştır. 1663 yılında Fazıl Ahmet Paşa’yla beraber Avusturya seferine katılır. Uyvar
kalesinin fethinden sonra İsveç’e, Hollanda’ya kadar birçok ülkeyi dolaştığını anlatır. Belgrat’a döndükten sonra
68
Hersek’e ve ardından Macaristan’a geçer. Kara Mehmet Paşa’yla kuşatmaya katılmak üzere Viyana’ya gider.
Viyana’da imparatordan aldığı izin belgesiyle Danimarka, Hollanda ve Branderburg’u gezer. Kırım yoluyla
Kafkasya’ya geçen Evliya Çelebi bu civarı dolaştıktan sonra 1668 yılında Azak Kalesi’ne geçmiştir. Âdil Giray’ın
seferlerine de katılan Çelebi İstanbul’a dönmüş, aynı yıl yeniden Rumeli’ye geçerek Edirne Gümülcine ve Selanik
gibi şehirleri gezmiştir. Girit, Mora ve Arnavutluk’u dolaşır, 1670 yılı Aralık ayında yeniden İstanbul’a döner.
Birkaç ay sonra hacca gitmek üzere farklı bir güzergâh seçerek uzun bir yolculuğa başlar. Bursa, Kütahya, Afyon,
İzmir; Sakız ve Sisam adaları, Aydın, Menteşe, İstanköy ve Rodos Adasını dolaştıktan sonra Anadolu’ya geçerek
Maraş, Antep ve Kilis üzerinden Suriye’ye, oradan bir kafileyle Hicaz’a gider. Hac farizasını yerine getirdikten
sonra Mısır’a gitmiş, Sudan ve Habeşistan’ı gezmiştir. Seyahatname’nin onuncu, yani son cildinin birdenbire
417
kesilmesi Evliya Çelebi’nin, eserini sonuca bağlayamadan öldüğü şeklinde yorumlanmıştır.
Aziz Mahmud Hüdai (1541-1628)
1541’de Şerefli Koçhisar’da doğdu. Çocukluğu Sivrihisar’da geçti. İlmini ilerletmek için İstanbul’a gitti. Çok zeki
olup bir defa okuduğunu zihninde tutar, tekrar kitaba bakmaya lüzum hissetmezdi. Genç yaşta; zamanın
ilimlerinde büyük bir âlim oldu. 28 yaşında iken hocası ile Edirne’ye gitti. Ramazan Efendi, kısa bir süre Edirne’de
müderrislik yaptıktan sonra, Şam ve Mısır’a kadı olarak gönderildi. Talebesi Mahmûd Hüdâyî’yi oraya da
götürdü. 33 yaşında iken, hocası ile Bursa’ya geldi. Üç sene Ferhâdiye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Üç sene
418
sonra, hocasının vefatı ile Bursa’ya kadı tayin edildi.
419
Muhammed Üftâde hazretlerini sevenlerden fakir bir kimse vardı. Her sene hac mevsiminde hacca gitmek ister,
fakat gidecek pahası olmadığı için de bu arzusuna nail olamazdı. Bir gün üzüntüsünden aklı başından gitti ve
hanımına: “Eğer bu sene de hacca gidemezsem, seni üç talak ile boşadım” dedi. Günler geçti. Fakiri bir
düşüncedir aldı. Hacca gidemezse, hanımı boş olacaktı. Ne yapacağını şaşırdığı bir gün, aklına Üftâde geldi.
Hemen huzuruna gidip, ağlayarak durumunu anlattı. Üftâde “Eskici Mehmed Dede’ye git, bizim selâmımızı
söyle. O seni hacca götürüp derdine derman olur” buyurdu. Fakir, süratle Mehmed Dede’nin dükkânına koştu.
Mehmed Dede; “Ey fakir! Gözlerini kapa. Aç demeden sakın açma” dedi. Fakir gözlerini açtığında, kendilerini
Mekke’de buldular. İhram giyip Arafat’a çıktılar. Bursalı hacıları buldular. Onlar, hemşerileri olan Mehmed
Dede’yi ve fakiri görünce sevindiler. Vedalaşarak ayrıldılar. Aynı şekilde Bursa’ya geldiler. Fakir, eve gelince,
hanımı, birkaç gündür eve gelmeyen kocasını eve almak istemedi ve “Sen beni boşamadın mı? Hangi yüzle eve
giriyorsun?” dedi. Kocası da; “Hanım ben hacca gittim ve geldim. İşte bu getirdiklerimi de Mekke’den aldım”
dediyse de, kadın; “Bir de yalan söylüyorsun. Üç-beş gün içinde hacca gidilip gelinir mi? Seni mahkemeye
vereceğim” dedi. Kadıya giderek durumu anlattı. O sırada Bursa kadısı, Azîz Mahmûd Hüdâyî idi. Kadı, hanımın
kocasını mahkemeye çağırtarak onu da dinledi. Fakir, Mehmed Dede’yi şahit gösterdi. Kadı hayret ederek,
mahkemeyi diğer hacıların geleceği günlerden birine tehir etti. Aradan günler geçti. Bursalı hacılar hacdan
69
döndüler. Mahkeme gününde de, şahit olarak fakirin hac vazifesini yaptığını bildirdiler. Kadı, şahitlerin verdiği
420
bu ifade ile hanımın nikâhı fesh etme isteğini reddetti.
Kadı Aziz Mahmud Hüdayi Efendi, bu hâdisenin günlerce etkisinden kurtulamadı. Nihâyet Eskici Mehmed
Dede’nin yanına gidip; “Beni talebeliğe kabul buyurmanız için gelmiştim” deyince, “Nasibiniz bizden değil,
Üftâde’dendir. Onun huzuruna giderek müracaatınızı bildirin” dedi. Dergâha vardığında, Üftade hazretlerinin
üzerinde eski bir hırka olduğu hâlde, bahçeyi çapalamakta olduğunu gördü. Üftâde, gelenleri görünce doğruldu
ve “Ey Kadı efendi! Herhalde yanlış yere geldiniz. Burası yokluk kapısıdır ki, biz fakirlik kapısının kuluyuz. Hâlbuki
sen varlık sahibisin. Bu hâlde ikimiz bir araya gelip bağdaşamayız. Senin ilmin, malın, mülkün, şanın ve mamur
bir dünyan var. Bizim gibi kulların, Allahü teâlâdan başka hiçbir şeyi yoktur” buyurdu. Bu sözler, Kadı Aziz
Mahmud Hüdâyî’ye o kadar tesir etti ki, gözlerinden iki sıra yaş döküldüğü hâlde; “Efendim! Her şeyimi mübarek
kapınızın eşiğinde terk eyledim. Yeter ki, talebeniz olabilmekle ve hizmetinizi görmekle şerefleneyim. Her ne
emrederseniz yapmağa hazırım” dedi. Bu samimî istek üzerine, Üftâde hazretleri buyurdu ki: “Ey Bursa kadısı!
Kadılığı bırakacak, bu sırmalı kaftanınla Bursa sokaklarında ciğer satacaksın. Her gün de dergâha üç ciğer
getireceksin!” Her emri yerine getireceğine söz veren Kadı, aldığı ciğerleri Bursa sokaklarında; “Ciğerci!
Ciğerciiii!” diye bağırarak satıyordu. Bursalıların hayret dolu bakışlarına, kadınların ve çocukların alay
etmelerine aldırmıyordu. Onu görenler; “Bursa kadısı Aziz Mahmud Hüdayi aklını oynatmış” diyorlardı. Sonra,
421
Aziz Mahmud Hüdâyî’yi, dergâhta hela temizleme işinde çalışmak üzere vazifelendirdi.
Aziz Mahmud Hüdâyî hazretleri, hocası Muhammed Üftâde’ye üç sene hizmet etti. Üç senenin sonunda
Muhammed Üftâde, ona, icazet verdi ve çocukluğunu geçirdiği Sivrihisar’a gönderdi. Altı ay kadar çalıştıktan
sonra tekrar Bursa’ya geldi. Bursa’ya geldiği günlerde, doksan yaşından ziyade olan hocasının hizmetini
görmeğe başladı. Bu hizmetlerinden çok memnun olan Muhammed Üftâde; “Oğlum! Padişahlar rikâbında
yürüsün (Sen atın üzerinde, padişah da yaya olarak arkandan yürüsün)” diye dua etti. O sene Üftâde hazretleri
422
vefat etti.
Aziz Mahmud Hüdâyî Şeyhülislâm Hoca Sadeddîn Efendi’nin vasıtasıyla İstanbul’a geldi. Küçük Ayasofya Câmii
tekkesinde hocalık yapmaya başladı. Bu arada Fâtih Camii’nde dersler verdi. Burada kaldığı müddet içinde, ilim
ve devlet adamlarına kadar uzanan geniş bir muhit edindi. Bu arada, Üsküdar’da kendi dergâhının bulunduğu
yeri satın aldı. Kısa zamanda namı her tarafta duyuldu. Dergâh, en fakirinden en zenginine ve en üst
kademedeki devlet ricaline kadar her tabakadan insanlar ile dolup taşıyordu. Bunların, başında; Sadrazam Halil
Paşa, Dilâver Paşa, Şeyhülislâm Hoca Sadeddîn Efendi, Şeyhülislâm Hocazâde Esad Efendi, Nev’i-zâde Atâyî
Efendi geliyordu. Hüdâyî Dergâhı, İstanbul’un en mühim kültür merkezi hâline geldi. Pek çok âlim yetişti. Devrin
padişahları da ona hürmette kusur etmiyorlardı. Üçüncü Murâd Hân, Birinci Ahmed Hân, ikinci Osman Hân ve
423
Dördüncü Murad Hân’a nasihatlerde bulundu. Dördüncü Murad Hân’a saltanat kılıcını kuşattı.
İranlılarla yapılan Tebriz seferine katıldı. Zaman zaman padişahların davetlisi olarak saraya gidip, onlarla
sohbetlerde bulundu. Üsküdar İskelesi’ndeki Mihrimah Sultan Camii’nde ve Sultan Ahmed Camii’nde belli
424
günlerde vaaz vererek, insanlara feyz ve marifet sundu.
Padişah Ahmed Hân bir gün Üsküdar’a gitmişti. Atı ile çarşıda dolaşırken Aziz Mahmud Hüdâyî hazretleri ile
karşılaştı. Hocasını görür görmez atından aşağı atladı ve hocasını atına bindirdi. Kendisi de Aziz Mahmud
Hüdâyî’nin arkasında yaya olarak yürümeğe başladı. Kısa bir müddet at üzerinde giden Hüdâyî, dünyayı titreten
Koca bir Padişahın, arkasında yaya yürümesine razı olmadı ve “Sultanım! Sırf hocam Muhammed Üftâde
hazretlerinin duası ve emri yerine gelsin diye bindim. Çünkü o, “Padişahlar rikâbında yürüsün” diye dua etmişti.”
buyurarak atından indi. Ata, tekrar Sultan Ahmed Hân’ı bindirdi. Bu hâdiseden sonra, Sultan Ahmed Hân’ın şu
425
şiiri yazdığı söylenir:
Varımı ben Hakka verdim, gayri vârım kalmadı.
Cümlesinden el çekip pes dü cihanım kalmadı.
70
Çünkü hubbullah erişti, çekti beni kendine,
Açtı gönlüm gözünü, gayri gümânım kalmadı.
Evliyânın himmeti, yaktı beni kül eyledi,
Safiyim, buldum safâyı dü cihanım kalmadı.
Ahmedî der, “Yâ ilâhi! Sana şükrüm çokdurur”,
Hamdulillah aşk-ı Haktan gayri vârım kalmadı.”
Aziz Mahmud Hüdâyî bir gün, Sultan Ahmed Hân’la sarayda sohbet ediyordu. Bir ara abdest tazelemek istedi.
İbrik ve leğen getirdiler. Padişah hocasına hürmeten ibriği eline aldı ve abdest suyunu döktü. Sultan Ahmed
Hân’ın annesi de kafes arkasında havluyu hazırlamıştı. Vâlide Sultan kalbinden; “Aziz Mahmud Hüdâyî’nin bir
kerametini görseydim” diye geçirmişti. Bunun üzerine Hüdâyî, Vâlide Sultan’ın gönlünden geçenleri anlayarak;
“Hayret! Bazıları bizden keramet arzu ederler, Halîfe-i rûy-i zemîn’in elimize su dökmesi ve muhterem
validelerinin havlu hazırlamasından daha büyük keramet mi olur?” buyurdu. Sohbet esnasında Sultan Ahmed
Hân; “Efendim! Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin, kıyamet günü talebelerine ve pek çok günahkâr
müminlere şefaat edeceği hakkında rivayetler var. Bu rivayetlerin doğruluğu hakkında ne buyurursunuz?” diye
sual eyledi. Aziz Mahmud Hüdâyî hemen cevap vermedi. Bir müddet murakabe hâlinde kaldıktan sonra; “Bu söz
doğrudur” buyurdu. Sonra Padişah, “Efendim! Acaba zât-ı âlinizin bizlere bir vaadiniz ve müjdeniz yok mudur?”
diye sorunca, Hüdâyî ellerini kaldırarak: “Yâ Rabbî! Kıyamete kadar bizim yolumuza katılan, bizi sevenler ve
ömründe bir kere türbemize gelip ruhumuza Fatiha okuyanlar bizimdir. Bize talebe olanlar denizde
boğulmasınlar, ömrünün sonlarında fakirlik görmesinler, imanlarını kurtararak gitsinler ve öleceklerini bilip
426
haber versinler” diye dua eyledi.
Sultan Ahmed Hân, büyük bir câmi yaptırmak istiyordu. Kararını verdi ve yerini tespit ettirdi. Temel atma
merasimi için hocası Aziz Mahmud Hüdâyî ve diğer âlimleri davet etti. Kurbanlar kesildi. Temel atmak için ilk
kazmayı, Aziz Mahmud Hüdâyî hazretleri vurdu. Padişah, yoruluncaya kadar temel kazdı. Böyle bir başlangıçtan
yıllar sonra, Câmi yapıldı ve açılışını yapmak ve Cuma hutbesini okumak üzere Aziz Mahmud Hüdâyî davet edildi.
O gün fırtına vardı ve deniz şiddetli dalgalı idi. Bu sebeple kayıkçılar denize açılmaya cesaret edemiyorlardı.
Hüdâyî, Üsküdar iskelesine geldi ve kayıkçıya emrederek, yanında birkaç talebesiyle birlikte Sarayburnuna doğru
açıldı. Allahü teâlânın izniyle, kayığın ön, arka ve yanlarından bir kayık mesafesinde deniz süt liman oluyor,
dalgalar kayığa hiç tesir etmiyordu. Bu şekilde herkes korkudan denize çıkamazken, Aziz Mahmud Hüdâyî
kayığıyla selâmetle karşıya geçti. Üsküdar ile Sarayburnu arasındaki bu yola “Hüdâyî yolu” denir ki, fırtınadan
427
uzak, selâmetle gidilen bir deniz yolu olduğu kabul edilir.
1628 senesinde hakiki âleme göçtü. Vefatından önce talebeleriyle ve tanıdıklarıyla helâlleşti, vasiyetini yaptı.
428
Son nefeste de Kelime-i şehadet getirerek ruhunu teslim etti. Türbesi Üsküdar’daki dergâhındadır.
Kurucusu bulunduğu Celvetiyye tarikatı Selâmiyye, Hakkiyye, Fenâiyye, Hâşimiyye adlı dört kola ayrılmıştır.
429
Tekkelerin kapatılmasına yakın yıllarda, İstanbul’da bu kollara bağlı otuz kadar tekke bulunmaktaydı.
Sarıyer'de Telli Baba, Beşiktaş'ta Yahya Efendi, Üsküdar'da Aziz Mahmut Hudayi, Beykoz'da ise Yuşa'nın boğazın
dört bekçileri olduklarına inanılır. Osmanlı Devleti'nin son günlerine kadar Boğaz'da deniz seferi yapan
kaptanlar, yolcularını, Üsküdar'dan geçerken Azîz Mahmûd Hüdâyî'nin Dergâhı'na, Beşiktaş önünden geçerken
430
Yahya Efendi Dergâhı'na, Beykoz'dan geçerken de Yuşa tarafına doğru yönelterek Fatiha 'ya davet ederlerdi.
İsmail Rumi (?-1631)
Kadiriyye yolu büyüklerindendir. Tosya’da dünyaya gelmiştir. Rüyasında Abdülkadir Geylani’nin kendisini
Bağdat’a davet ettiğini görür. Bağdat’taki dergahta Şeyh Feyzullah Efendi’nin yanında seyr u sülukunu
tamamladıktan sona yine Abdülkadir-i Geylani’nin manevi işaretiyle Anadolu’ya avdet etmesi istenir.
71
Anadolu’da özellikle Tosya, Kastamonu, Edirne, Tekirdağ ve Bursa ile Kahire, Şiraz, vb. daha birçok şehirde tekke
431
tesis etmiştir.
432
1611’de İstanbul’a gelen İsmail- Rumi, Tophane civarında da Kadirhane’yi inşa ettirerek burada ömrünün
sonuna kadar irşad hizmetinde bulunmuştur. İstanbul’daki tekkeler arasında önemli yeri olan Kadirhan’de Salı
433
günleri öğle namazını müteakip hem Rumiyye hem de Eşrefiyye üzerine zikirler yaptırırdı.
Anadolu topraklarında Kadiri Tarikatı’nı getirip yaygınlaştıran şahıs olarak tanınır. 1631 yılında vefat etmiştir.
434
Kabri Tophane’deki dergahta yapılmış türbededir.
İsmâil Rusûhî Ankaravi (?-1630)
İlk tahsilini doğum yeri olan Ankara’da yaptı. Aklî ve naklî ilimleri, zamanının âlimlerinden okudu. Arapça ve
Farsça dillerini öğrendi. Zâhirî ilimlerde yükseldikten sonra tasavvufa yöneldi. Bayrâmiyye yoluna girip feyz aldı.
Tasavvuf derecelerinde de yükseldi. Halvetiyye yolundan da icazet aldı. Konya’ya gidip, Mevlevi yolu
büyüklerinden Bostan Çelebi’nin sohbetlerinde bulundu. Mevleviyye yolunda da ilerleyip yüksek derecelere
kavuştu. 1610 senesinde İstanbul’a gelerek, İstanbul Galata Mevlevîhânesi’nde irşad vazifesiyle vazifelendirildi.
435
Vefatına kadar bu vazifede kaldı.
Birçok ilimlerdeki yüksek derecesi yanında şairliği de olan İsmâil Ankaravî, şiirlerinde Rusûhî mahlasını kullanırdı.
1630 senesinde İstanbul’da vefat etti. Kabri, Galata Mevlevîhânesi bahçesindedir. Birçok eserleri vardır. Şerh-i
Mesnevî (Mevcud Mesnevî şerhlerinin en meşhurlarından olup, altı cilt hâlinde yazılmış ve basılmıştır.) ve
Minhâc-ül-fukarâ (Tasavvuf konularından ve evliyanın hâllerinden bahseden bu eseri Türkçedir) eserlerinden en
436
ünlüleridir.
Bosnalı Abdullah Efendi (1538-1644)
1583 senesinde Bosna’da doğdu. Asıl ismi Abdullah Abdî bin Muhammed’dir. Şârih-ül-Fusûs ve şârih-il-Mesnevî
diye meşhur oldu. Doğum yeri olan Bosna’da ilim tahsiline başlayan Abdullah Efendi, daha sonra İstanbul’a gitti.
Oradaki medreselerde tahsilini tamamladıktan sonra Bursa’ya gitti. Bursalı Hasen Kabaduz Efendi ile görüştü.
Hasan Kabaduz, Hacı Bayram-ı Velî’nin halifelerinden, Bıçakçı Ömer Dede’nin halifesi idi. Hasan Kabaduz
Efendi’nin feyz ve himmetleri ile yüksek derecelere kavuşan Bosnavî Abdullah Efendi, Bursa’dan ayrılıp Mısır’a
gitti. 1636 senesinde hac vazifesini yapmak için Hicaz’a gitti. Hacdan dönüşünde, Şam’da Muhyiddîn-i Arabî
hazretlerinin türbesi yanında inzivaya çekildi. Daha sonra Konya’ya geldi. Sadreddîn-i Konevî ve Mevlânâ
Celâleddîn-i Rûmî gibi büyüklerin kabirlerini ziyaret etti. Konya’da yerleşip, vefatına kadar orada kaldı. 1644
437
Konya’da vefat edip, çok sevdiği Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin türbesi civarında defnedildi.
72
“Osmanlı Müellifleri”nde Abdullah Bosnavî’nin altmış tane eserinin ismi verilmektedir. Bunlardan en meşhuru,
438
Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin meşhur eseri “Füsûs-ül-hikem” ine yaptığı şerhtir.
Abdülmecid Sivasî (1563-1639)
Halvetiyye yolunun “Şemsiyye” kolu kurucusu Şemseddin Sivasî hazretlerinin biraderi olan Şeyh Muharrem
Efendi’nin oğludur. 1563 senesinde Tokat’ın Zile ilçesinde doğdu. Amcası Şemseddin Efendi’den (Kara Şems)
zahirî ve batıni ilimleri tahsil etti. Zile’deki Halvetî dergâhında, 1604 senesinde de Sivas’taki Şemsiyye
439
dergâhında vazifesini yürüttü.
İlim ve irfandaki şöhretini duyan Sultan Üçüncü Mehmed Hân tarafından İstanbul’a davet edildi. Üçüncü
Mehmed Hân Abdülmecîd Efendi’yi İstanbul’a davet ederken, kendi el yazılarıyla şu mektubu yazmışlardı:
“Merhum amcan Şemseddîn Efendi’nin, Eğri seferinde maddî ve manevî çok yardımlarını gördüm. Döndükten
sonra İstanbul’da kalmasını istemiş idim. Fakat o arzu etmeyince, ihtiyarlığı sebebiyle memleketine gitmesine
izin verdim. Şimdi sizin söz, fiil ve diğer özelliklerinizle ona tam olarak benzediğinizi duydum. İstanbul’a teşrif
440
etmenizi cân-ü gönülden istiyorum. Hatt-ı şerîfim size ulaştığı zaman ihmal etmeyesiniz.”
Bu mektup üzerine Abdülmecîd Efendi İstanbul’a geldi. Eyüp Nişancası’ndaki bahçe içindeki eve yerleşti.
Çarşamba’da yaptırılan Mehmed Ağa dergâhında vazifelendirildi. İstanbul halkının gösterdiği yüksek alâka
üzerine, Şehzâde Camii’ne vaiz olarak nakledildi. Sultan Selim civarında bir mescid ve Sivâsî dergahını inşa
ettirip, hizmete devam etti. Sultan Ahmed Câmii yapılırken, temel atma merasiminde bulunup, dua etti ve
temele ilk taşı koydu. Sultan Ahmed Câmii’nin yapımı tamamlanıp ibadete açılınca, ilk vaazı Abdülmecîd Efendi
441
verdi. Ölünceye kadar bu câminin vaizliğini yürüttü.
Üçüncü Mehmed, Birinci Ahmed, Birinci Mustafa, Genç Osman ve Dördüncü Murad Hân devirlerinde yaşadı,
Padişah ve diğer devlet erkânı, önemli hususlarda sık sık görüşlerine başvururlardı. Sultan Dördüncü Murad
Hân’a Bağdad’ın İranlılardan geri alınacağını müjdelemiş, Padişah sefere çıkarken de Hazreti Ömer’in kılıcını
442
beline kuşatmıştı.
“Şeyhi” mahlasıyla pek güzel şiirler yazan Abdülmecid Sivâsi’nin birçok kıymetli eserleri vardır. En ünlüsü,
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin Mesnevi’sine yazdığı çok kıymetli şerhidir. Nakledilir ki: Mevlânâ
Celâleddîn-i Rûmî hazretleri, manevî hâl âleminde, gelip Abdülmecîd Sivâsî’ye; “Benim Mesnevî kitabıma şerh
yazmanızı istiyorum” buyurdu. Abdülmecîd Efendi de özür beyan edip; “Hâşâ benim haddim değildir. Sizin inci
gibi sözlerinizi şerh etmek bir yana anlamaktan âcizim. Birçok şerhler yazılmıştır. Bizim şerhimize ne gerek var”
deyince, Mevlânâ hazretleri; “Onlar da güzel, fakat söz başka hâl başkadır. Benim “Mesnevî “mi şerh etmek sizin
gibi hâl sahibi, kelâm ilminde ve tasavvuf marifetlerinde yüksek birisine gerekir” buyurdu. Abdülmecid Sivasî,
emri birkaç gün ihmâl etmişti. Bir gün yine hâl âleminde iken Mevlânâ hazretleri zuhur edip; “Size “Mesnevî’me
şerh yazın demedim mi?” buyurdu. Abdülmecid Sivasî hazretleri özür beyan etmek istediğinde; “Biz şimdi sizi
topuz ile ikaz ederiz” buyurdu. Ertesi sabah Padişah tarafından iki asker gelip, Şerh yazılmasına dair fermanı ve
yüz altın sikke getirdiler. Abdülmecid Sivasî fermanda; “Benim faziletli pederim, bu saat Mevlânâ hazretlerinin
“Mesnevî”sine şerh yazılmasını emr ediyorum. Biz de emrolunduk” diye yazılı olduğunu gördü. Hemen emre
443
uyup şerh yazmağa başladı.
1639 senesinde İstanbul’da vefat etti. Eyüp Nişancası’ndaki evinin bahçesine defnedildi. Ölümünden iki yıl sonra
444
gördüğü bir rüya üzerine Mahpeyker Kösem Sultan, kabrinin üzerine bir türbe yaptırmıştır.
Abdülehad Nuri (1593-1651)
1593 senesinde Sivas’ta doğdu. Babasının vefatından sonra, dayısı Abdülmecid Sivâsî ve iki ağabeyi ile İstanbul’a
gitti. Tasavvuf yoluna girmesi, dayısı Abdülmecîd Sivâsî’nin elinde olmuştur. Büyük âlimlerden aklî ve naklî
73
ilimleri, tahsil eden Abdülehad Efendi yirmi yaşından itibaren kitap yazmağa başladı. Midilli’ye gönderildi. Midilli
445
halkı Abdülehad Efendi’yi çok sevdi ve ona talebe oldu.
Zamanın şeyhülislâmı Yahya Efendi, Abdülmecid Sivâsî’nin ziyaretine giderek ona; “Abdülehad Çelebi’yi davet
edin de, Mehmed Ağa dergâhını ona verelim. İnşallah o, İstanbul’da vaazları ve halkı doğru yola sevk etmesi ile
zamanının bir tanesi olacaktır” dedi. Abdülehad Efendi, emre uyup İstanbul’a geldi, Mehmed Ağa dergâhına
yerleşti. Bu dergâhda, 28 sene vaaz ve nasihatle meşgul oldu. 1635 senesinden itibaren; Ayasofya, Fâtih ve
446
Sultan Ahmed câmilerinde vaaz vermeye başladı.
447
1650 senesinde biraz rahatsız oldu. Hastalıkları artınca, Sultan Dördüncü Mehmed Hân, Vâlide Sultan, Vezîr-i
azam, Şeyhülislâm ve diğer sevenleri tarafından gönderilen tabipler bir olup, ilâç vermek istemişlerse de,
Abdülehad Nûrî Efendi kabul etmedi. Zamanın Lokman Hekimi diye meşhur olan Fergânîzâde Süleyman Ağa;
“Sultanım, ilâcı bıraktık. Bari mübarek başınıza sarığınızı giyin. İnşallah ilaca muhtaç olmazsınız.” deyince,
Abdülehad Efendi; “Süleyman Ağa! Siz bizim ahvâlimize vâkıfsınız. Biz davet olunduk.” dedi. Hastalığının yedinci
448
günü 1651 senesinde vefat etti. Eyüp nişancasındaki dergâha defnedildi.
Osman Fazlı Atpazari (1631-1691)
1631 senesinde Bulgaristan’ın Şumnu kasabasında doğdu. Fatih’te Atpazarı denilen yerde oturduğu için;
“Atpazarı Şeyhi Osman Efendi” namıyla meşhur oldu. Tahsilini arttırmak ve tasavvuf yolunda ilerlemek için
Edirne’ye gitti. Aziz Mahmud Hüdâyî’nin halifelerinden, Saçlı İbrahim Efendi ismi ile meşhur âlimin talebesi oldu.
İbrahim Efendi, Seyyid Osman Efendi’nin gayret ve kabiliyetini görerek, terbiyesinden âciz olduğunu bildirdi ve
İstanbul’da bulunan büyük âlim Zâkir-zâde Abdullah Efendi’ye gönderdi. Uzun süre Zâkir-zâde’nin derslerine
devam etti. Bir gün hocası, Osman Fadlı’ya; “Sende Şeyh-i Ekber (Muhyiddîn-i Arabî) meşrebi var” dedi. Hocası
onu Edirne tarafında Aydos isimli kasabaya gönderdi. Osman Fadlı, Aydos’da birkaç sene kaldıktan sonra, Filibe
taraflarına gitti. Filibe’de 15 seneden fazla insanlara doğru yolu gösterdi. Gördüğü bu rüya üzerine İstanbul’a
449
geldi.
Sultan Dördüncü Mehmed Hân, Osman Fadlı Efendi’yi çok sever, zaman zaman saraya davet eder, vaaz ve
nasihatlerinden istifade ederdi. Devlet işlerindeki tesiri gittikçe artan Seyyid Osman Fadlı’yı, devletin ileri
gelenlerinden bazıları çekemediler. Sultana, verdiği bir vaaz yüzünden şikâyet ettiler. Çeşitli entrikalar çevirerek
450
Magosa’ya gönderilmesini sağladılar. Magosa’ya gidişlerinin 14. ayında 1691 senesinde vefat etti.
Talebesi İsmail Hakkı Bursevî hazretleri, onun hakkında şöyle demektedir: “Hocam her hâlinde gizliliği tercih
ederdi. Sünnete uygun olmayan bir şeyi yapmazdı. Derslerine ikiyüz kadar talebe devam ederdi. Bu talebelerin
451
içinde; Trakya, Anadolu ve Arap Yarımadası’ndan gelenler vardı.”
Niyazi Mısri (1618-1693)
Halvetî yolunun Mısriyye kolunun şeyhidir. Adı Muhammed bin Ali Çelebi’dir. Uzun müddet Mısır’da kaldığı için
Mısrî denilmiştir. 1618 senesinde Malatya’nın Soğanlı köyünde doğdu. Malatya’da, medrese tahsilini
tamamladıktan sonra, câmilerden vaazlar vermeye başladı. Malatya’da bulunan Halvetî şeyhi Hüseyin
74
Efendi’nin sohbetinde bulunarak, ondan feyz aldı. Hüseyin Efendi’nin vefatından sonra, onun hasretinin tesiri ile
seyahate karar verdi. Diyarbakır-Mardin yoluyla Bağdat’a gitti. Dört sene ilim tahsil etti. Kahire’ye gitti.
Kâdiriyye tarikatı büyüklerinden olan bir zatın dergâhında misafir olarak kaldı. O zata talebe oldu. Kerametleri
görülmeye başladı. Câmi-ül-Ezher’de hem ders verdi hem de ilmini genişletti. Mübarek günlerde vaaz ve nasihat
452
ederdi.
Bir gece rüyasında Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerini gördü. Büyük bir taht üzerinde oturmaktaydı.
Etrafına ise talebeleri toplanmıştı. Niyâzî-i Mısrî, kendisini onların arasında görünce, hayasından dışarı çıkmaya
yol ve fırsat aradığı bir sırada, Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri, onu yanına çağırıp, bir kese altın hediye
verdi ve; “Senin nasibin diyâr-ı Rûm’dadır. Mısır’da değil.” buyurdu. Ertesi gün Niyâzî-i Mısrî bu rüyasını
hocasına anlatınca, hocası ona hilâfet verdi ve dua etti. 1646 senesinde Mısır’dan ayrılarak İstanbul’a gitti,
İstanbul’da Sultan Ahmed Câmii civarında Sokullu Mehmed Paşa dergâhında ikamet edip, uzun süre riyazette
kaldı. Daha sonra Bursa’ya gitti. Ekseriyetle Ulu Cami’de Kur’ân-ı kerîm okur ve imamlık yapardı. Dördüncü
Sultan Mehmed Hân’ın daveti üzerine İstanbul’a giden Niyâzî-i Mısrî, Ayasofya Câmii’nde vaaz ve nasihat
vermeye memur edildi. Tekrar Bursa’ya döndü. Niyâzî-i Mısrî’nin şöhreti günden güne arttı. 1669 senesinde
Bursa’daki dergâhı yapıldı. Rusya ile harp başlayınca, Sadrazam Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa, Padişah namına
Niyâzî-i Mısrî’yi Edirne’ye davet etti. Niyâzî-i Mısrî üçyüz talebesi ile orduya katılmak için Edirne’ye gitti. Sonra
tekrar Bursa’ya döndü. 1671 senesinde Kamaniçe seferinde ikinci defa Edirne’ye gitti. Oradaki eski Câmi’de vaaz
ederken, yapılan muharebenin millet ve devlet üzerindeki acı tesirlerini anlattı. Bu vaazı yanlış anlamalara sebep
oldu. Şikâyet dolayısıyla Rodos’a gönderildi. Dokuz ay sonra mecburi ikamet şartıyla Bursa’ya dönmesine izin
verildi. Yine Bursa’daki vaazı sırasında bazı konuşmaları sebebiyle Limni adasına gönderildi. 1692 senesi Şevval
ayında tekrar Edirne’ye gitti. Selimiye Camii’nde kaldı. Ziyaretine gelen kalabalık halka vaaz ve nasihat ederken,
453
devlet işlerine dair söylediği bazı sözlerden dolayı tekrar Limni’ye gönderildi. 1693 senesinde Limni adasında
454
vefat etti.
455
Sâdece zahirle meşgul olup, bâtından haberi olmayanlar, onun bazı sözleri karşısında hayrette kalarak, yanlış
456
düşüncelere kapıldılar. Niyâzî-i Mısrî hazretleri şöyle buyurur:
Zât-ı Hakda mahrem-i irfan olan anlar bizi,
İlm-i sırda bahr-ı bî pâyân olan anlar bizi,
Ey Niyazi katremiz deryaya saldık biz bugün,
Katre nice anlasın, umman olan anlar bizi.
Şeyh Abdüllatîf Gazzî Efendi, Vâkıât adlı eserinde şöyle yazmaktadır “Birisi şeyhülislâmın huzuruna varıp, Niyâzî-i
Mısrî hakkında tenkid mevzu olan sözü kastederek; “Efendim bu sözü söyleyenlerin cezası nedir ve dinde ne
lâzım gelir” diye sual edince, arif ve kâmil bir zât olan şeyhülislâm; “Bu sözü Niyâzî-i Mısrî hazretlerinden başka
75
kim söylerse, katlolunur. Fakat Niyâzî-i Mısrî söylerse, onun sözünde bir hikmet ve gizli bir sır vardır. O, zahirî
ilimlerde de kemâl mertebesindedir. Onların böyle sözleri söylemesinde bir hikmet vardır. Biz onlara dil
457
uzatmağa kadir olamayız” diyerek, o şahsı susturdu.
76
Edebiyat
XVII. yüzyılda Türk edebiyatı, dönemin sosyoekonomik durumundaki olumsuzlukların aksine parlak bir dönem
yaşamıştır. Osmanlı yöneticileri geleneğe uyarak kültür ve sanatı himaye etmekle kalmamış, kendileri de şiir
başta olmak üzere çeşitli sanat dallarında faaliyette bulunmuşlardır. Bahtî mahlasıyla daha çok dinî nitelikli
şiirler söyleyen I. Ahmet, atlara olan özel ilgisinden dolayı “usta binici” anlamındaki Farisî mahlasını kullanan
Genç Osman, Muradî mahlaslı IV. Murat, Vefayî mahlaslı IV. Mehmet hem padişah hem de şair olarak sanat
458
hayatında yer almışlardır.
XVII. yüzyılda sultan şairlerin yanı sıra şeyhülislam şairler de dikkat çekmektedir. Yüzyılın önemli şairlerinden biri
olan Şeyhülislam Yahya, gerek edebiyat tarihi gerekse dönemin düşünce ve zihniyet tarihi bakımından orijinal
düşüncelere sahip bir sanatçıdır. XVII. yüzyılın şeyhülislam şairlerinden biri de Şeyhülislam Bahayî’dir. Bahayî’nin
şiirleri ancak bir divânçe oluşturabilecek sayıda olmakla beraber, döneminin sanat anlayışı ve şiir tarzı
459
bakımından dikkate değer niteliktedir.
Bu yüzyılın şairlerine ait olup günümüze ulaşan yüz elli civarındaki divan, yüzyılın şiir bakımından oldukça zengin
bir durumda olduğunu göstermektedir. Bu dönemde başlıca dört önemli üslup ve bunların temsilcilerinden
460
bahsedilebilir:
1. Bakî Tarzını Devam Ettiren Gelenekçiler
2. Yeni Üslup Arayışındaki Şairler
3. Hikemî ve Mahallî Tarzın Temsilcileri
4. Tasavvufi Şiir Mensupları
Ancak bu üsluplar kesin hatlarla birbirinden ayrılmış değildir. XVII. yüzyıl şairlerinden bir kısmının eserlerinde bu
461
ifade biçimlerini bir arada görmek de mümkündür.
Bakî Tarzını Devam Ettiren Gelenekçiler
XVI. yüzyıl Türk edebiyatı, genel bir kabulle “klasik dönem” olarak adlandırılmaktadır. Bakî ile temsil edilen gazel
tarzı; rindane, dış dünyaya açık, hoşa giden, ahenkli bir nitelik taşımaktaydı. Bakî’nin zarif, ahenkli ve nükteli
gazel tarzı, XVII. yüzyılda Şeyhülislam Yahya, Bahayî, Mezakî ve Nedîm-i Kadîm gibi şairler tarafından sosyal bir
462
içerikle de zenginleştirilerek sürdürülmüştür.
Yeni Üslup Arayışındaki Şairler
Bu üsluplardan biri olan Sebk-i Hindî, Hint muhitinde veya bu muhitin dışında yaşayan ve Hint felsefesinin, edebî
zevkinin ve Hint şiirinin etkisinde kalan şairlerin oluşturduğu şiir anlayışını ifade etmektedir. Bu tarz, İran,
Hindistan, Afganistan, Tacikistan ve Osmanlı topraklarının da yer aldığı geniş bir coğrafyada etkili olmuştur.
Özellikle Nailî ve Neşatî, Hint üslubunun XVII. yüzyıldaki en önemli temsilcileri olarak tanınır. Sebk-i Hindî’nin
bazı özelliklerini şiirlerinde yansıtmakla birlikte özellikle kaside tarzındaki arayışlarıyla dikkatleri çeken Nefî, Türk
edebiyatı tarihinde önemli bir yere sahiptir. Yüzyılın önemli kaside şairleri, Nefî’yi takip etmiş ve onun şiir tarzını
463
taklide çalışmıştır.
Hikemî ve Mahallî Tarzın Temsilcileri
Kutadgu Bilig’den itibaren pek çok öğüt kitabında, siyasetnamelerde ve şairlerin divanlarında beyit ve mısra
düzeyinde görülen hikmetli söz söyleme arzusu XVII. yüzyılda yaygınlaşır. Genel bir kabulle, XVII. yüzyıldan
464
itibaren hikemî tarz şiire “Nabî ekolü” adı verilmektedir. XVII. yüzyılda Erzurum’da Şanî ve Abî; Urfa’da Reşîd
ve Faik; Edirne’de Cahidî, İbrahim Gülşenî ve Abdülhay Celvetî gibi şairler, klasik kültürle beslenen ve aruz
veznini ustaca kullanan popüler şairlerdendir. Bu şairlerden bir kısmı İstanbul’a gelerek eserlerini burada verdiği
hâlde birçoğu, kendi muhitinde yaşamayı yeğlemiştir. XVII. yüzyılda çoğu halk şairinin aruz ve heceyi bir arada
kullanmaları ve klasik edebiyat mazmunlarıyla şiir yazmaları, aynı zamanda klasik şiirle halk şiirinin etkileşimini
77
de yansıtmaktadır. Âşık edebiyatı şairlerinden bir kısmında görülen bu yönelişlerde, klasik kültürün halka mal
465
olmasının da etkisi büyüktür.
Haletî (1570-1631)
Hikemî tarzın en büyük ustası sayılan Nabî’den önce “hakimane şiir söyleme” anlayışını rubai tarzındaki ısrarıyla
benimsemiş görünür. Çağdaşları tarafından çok kitap okuyan bir bilgin olduğu ve ölümünden sonra geriye
muhteşem bir kütüphane bıraktığı söylenir. Düşünce ve hikmetin şiir yoluyla ifade edilmesinde uygun nazım
şekillerinden olan rubai, bu yüzyılın gözde nazım şeklidir. Nitekim yüzyılın önemli şairlerinden Haletî, rubai nazım
şeklini, gerek nitelik gerekse nicelik olarak çok önemli bir yere taşımıştır. Onun, hayatı yorumlamaya dayalı,
466
tefekküre açık bir şiir türü olan rubaiye düşkünlüğü, ilim adamı olmasıyla da ilişkilidir.
Nabî (1642-1712)
Osmanlı’nın sıkıntılı günlerini yaşadığı XVII. yüzyılda dünyaya gelmiş ve I. İbrahim (1640-1648) ile III. Ahmet
dönemi (1703-1730) arasında saltanat sürmüş olan altı padişah dönemini görmüştür. Asıl adı Yusuf olup 1642
yılında eski adı Ruha olan Urfa’da doğmuş; çocukluğunu ve ilk gençliğini memleketinde geçirmiştir. Urfa’da
medrese öğrenimini tamamlayarak döneminin bilimlerini, bu arada Arapça ve Farsçayı iyi öğrenmiştir. Tanınmış
467
bir aileden geldiği bilinen Nabî’nin iyi bir eğitim aldığı tahmin edilmektedir. Yakub Halîfe isimli bir Kadirî
468
şeyhine talebe oldu.
469
Tahminen yirmi üç, yirmi dört yaşlarında, IV. Mehmet’in saltanatı (1648-1687) sırasında Urfa’dan İstanbul’a
geldiği bilinmektedir. İstanbul’a gelişinden bir süre sonra, bilgisi ve şiir yeteneği sayesinde çevresindekilerin
ilgisini çekmiş ve orada çeşitli devlet görevlerinde bulunmuştur. Bu sırada dönemin padişahı IV. Mehmet’in de
yakınlığını elde eden Nabî, Mustafa Paşa’yla birlikte IV. Mehmet’in Lehistan (Polonya) Seferi’ne katılmış ve
470
orada Kamaniçe Kalesi’nin fethinde bulunmuştur.
1678 senesinde hacca gitmek için yola çıktı. Hac kafilesi Osmanlı devlet ricalinden meydana geliyordu.
Medine’ye yaklaştıkları bir gece, kafiledeki bir devlet büyüğünün ayaklarını kıbleye doğru uzatarak uyuduğunu
471
gören Nabî, yetkiliyi uyandıracak bir sesle şu na’tı söyledi:
Sakın terk-i edebden, kûy-i mahbûb-i Huda’dır bu!
Nazargâh-i ilâhîdir, Makâm-ı Mustafâ’dır bu.
Habîb-i Kibriyânın hâb-gâhıdır fazîletde,
Tefevvuk-kerde-i arş-ı cenâb-ı Kibriya’dır bu.
Bu hâkin pertevinden oldu deycûr-i adem zâil,
İmâdın açdı mevcûdat dü çeşmin tûtiyâdır bu.
Felekde mâh-ı nev Bâb’-üs-selâmın sîne-çâkidir,
Bunun kandili cevzâ Matla-ı nûr-i ziyadır bu.
Mürâât-ı edeb şartıyla gir Nâbî bu dergâha,
Mutâf-ı kudsiyâdır bûse-gâh-ı enbiyâdır bu.
78
O yüksek rütbeli kişi, bu mısraların ne manaya geldiğini anladı, hemen ayaklarını toplayarak doğruldu ve “Ne
zaman yazdın bunu? Senden ve benden başka duyan oldu mu?” dedi. Nabî de; “Daha önceden söylememiştim.
Şu anda sizi bu durumda uzanmış görünce elimde olmayarak yüksek sesle söylemeye başladım. İkimizden başka
bilen yok” dedi. Bu sözler üzerine o kişi, “Mademki bu şiiri burada söyledin, burada kalsın, ikimizden başkası
duyarsa, senin için iyi olmaz” diye ikaz etti. Kafile yoluna devam ederek sabah ezanına yakın Mescid-i Nebi’ye
vardı. Mescid-i Nebî’deki minarelerden müezzinler Ezân-ı Muhammedî’den evvel Nabî’nin, “Sakın terk-i
edebden...” diye başlayan na’tını okuyorlardı. Nabî ve o yüksek rütbeli kişi hayretten dona kaldılar. Sabah
namazını kıldıktan sonra, Nabî ve öbür zât namaz kıldıkları câminin müezzinini buldular. Nabî müezzine; “Allah
aşkına, Peygamber aşkına ne olursun söyle! Ezandan önce okuduğun na’tı kimden, nereden ve nasıl öğrendin?”
diye sordu. “Müezzin gayet sakin bir şekilde şu cevabı verdi: “Resûl-i ekrem (ş.a.v.) bu gece Mescid-i Nebî’deki
bütün müezzinlerin rüyasını şereflendirerek buyurdu ki: “Ümmetimden Nabî isimli biri beni ziyarete geliyor. Bana
olan aşkı her şeyin üstündedir. Bugün sabah ezanından önce, onun benim için söylediği bu şiiri okuyarak,
Medine’ye girişini kutlayın.” Biz de Resulullah efendimizin emirlerini yerine getirdik.” Nabî ağlayarak; “Sahiden
Nabî mi dedi? O iki cihanın Peygamberi, Nabî gibi bir zavallıyı günahkârı ümmetinden saymak lütfunu gösterdi
472
mi?” dedi. “Evet” cevabını alınca da, sevincinden kendinden geçti. Hac dönüşünde hac yolculuğu izlenimlerini
473
anlattığı Tuhfetü’l Harameyn’i kaleme almıştır.
Nabî’nin Musahip Mustafa Paşa’yla olan dostluğu Paşa’nın Mora seraskerliğine atanıp oraya gidişi sırasında da
sürmüş, onunla birlikte Mora’ya gitmiştir. Bu birliktelik Paşa’nın ani ölümüyle bitmiş ve bu duruma çok üzülen
Nabî de İstanbul’dan ayrılarak Halep’e gitmiş ve oraya yerleşmiştir. Nabî’nin yaşadığı yerler arasında en uzun
süre kaldığı şehir Halep’tir. Halep, hayatında önemli dönüm noktasıdır. Çünkü orada geçirdiği yirmi beş, otuz
yıllık süre içinde düşünceye dayalı dünya görüşünü yansıtan edebî kişiliğini kazanmış ve divanını düzenlemiştir.
Ömrünün sonuna doğru İstanbul’a dönen Nabî, orada yetmiş yaşına ulaşmış bir üstad şair olarak çevresinden
474
saygı görmüş; İstanbul’a dönüşünden birkaç yıl sonra 1712’de İstanbul’da ölmüştür.
Tasavvufi Şiir Mensupları
Tekke ve tasavvuf muhitlerinde de divan şiirinin biçim ve söyleyiş özelliklerini benimseyerek divanlar ve
mesneviler üreten şairler vardır. Halvetiliğin XVII. yüzyılda pek çok şöhretli halife yetiştiren temsilcisi Elmalılı
475
Ümmî Sinan, Kutbü’l-Meani’si ve Divan’ıyla sufi şiirin önde gelen temsilcileri arasına girmiştir.
Türk tasavvuf şiirinin en büyük ustalarından biri olan Niyazî-i Mısrî, Ümmî Sinan’dan aldığı feyzi İbn Arabî’nin
görüşleriyle yorumlayarak tasavvuf edebiyatı içinde müstesna bir konum elde etmiştir. Niyazî Divanı’ndaki
şiirlerin büyük çoğunluğu gazellerden oluştuğu gibi, bu gazellerin tamamına yakın kısmı da ilahi türündedir.
Zaten bu yüzden divanın bir adı da “Divan-ı İlahiyat”tır. Bunların hemen tamamı bestelenmiş olup bir kısmı hâlâ
476
söylenilmektedir.
XVII. yüzyıl mutasavvıf şairlerinden Sunullah Gaybî de ilahilerinde hece veznini tercih etmekle birlikte, aruz
vezniyle de şiir kaleme almıştır. Gaybî, şiirlerinin birçoğunda tasavvufi esasları anlatmakta ve dervişlere öğütler
vermektedir. Bu şiirlerde estetik söyleyişlerden ziyade sade, hoşa giden, akıcı bir müzikalite görülür. Özellikle
477
hece vezniyle yazdığı şiirler, tekkelerde okunmak üzere bestelenmek için yazılmış izlenimi vermektedir.
Nesir
XVII. yüzyıl, genel anlamda bir “şiir yüzyılı” gibi görünse de, bu dönemde pek çok mensur eser de kaleme
alınmıştır. Dönemin sosyokültürel panoramasının anlatıldığı bu eserler arasında Kâtib Çelebi’nin Düsturü’l478
Amelile Mizanü’l-Hakk adlı eserleri dikkat çekicidir.
Koçi Bey’in, Sultan IV. Murat’a sunduğu Koçi Bey Risaleside devlet teşkilatındaki bozulmaları ve bunlara karşı
479
alınacak tedbirleri konu edinmiştir.
79
Yüzyılın en ilgi çekici eseri, Evliya Çelebi’nin on ciltlik Seyahatname’sidir. Yaklaşık elli yıllık seyahatlerini zengin
bir dil ve anlatımla aktaran Evliya Çelebi, birçoğu Osmanlı coğrafyasında kalan tarihî beldelerin ve Ortadoğu,
İran, Mısır, Kırım, Rusya, Kafkaslar, Balkanlar gibi bölgelerin tarih, coğrafya, folklor, müzik ve edebiyatlarını
480
nükteli bir üslupla kaleme almıştır.
Devrin seyahat türünde yazılmış eserlerinden biri de Nabî’nin Tuhfetü’l Harameyn adlı eseridir. Yazar,
İstanbul’dan Mekke’ye kadar olan hac yolculuğunu, hac menzillerini, tarihî eserleri ve olayları zengin bir dil ve
481
anlatımla ifade eder.
Bu yüzyılda seyahat türünün yanı sıra, coğrafya alanındaki eserlere de ilgi gösterilmiştir. Kâtib Çelebi’nin
482
Cihannüma adlı coğrafya kitabı, türün bu yüzyıldaki önemli örneklerindendir.
XVII. yüzyıl, tarih yazıcılığı bakımından da verimli bir dönem olmuştur. Dönemin tarih yazarlarından Peçevî
İbrahim Efendi, Tarih-i Peçevî adlı eserinde 1520-1639 yılları arasındaki tarihî olayları anlatmıştır.
Dönemin en önemli tarih yazarlarından olan Naima’nın kaleme aldığı Naima Tarihi’nde 1591 ile 1659 yılları
483
arasında geçen tarihi olaylar anlatılmaktadır.
XVII. yüzyılın tarih ve biyografi alanındaki tanınmış yazarlarından olan Kâtib Çelebi Fezleke adlı eserinde, 1591
ile 1655 yılları arasındaki tarihî olayları nakletmektedir. Yazarın, çoğu Arapça eserlerden yapılmış tarih konulu
484
tercümeleri de bulunmaktadır.
Dönemin ünlü nasiri Veysî’nin, Sultan I. Ahmet’e sunduğu Hâbname’si ve Siyer-i Veysî adlı eseriyle Nergisî’nin
485
Nihalistan’ı ve Münşeat’ı genel olarak süslü ve estetik nesir örnekleri olarak kabul edilmektedir.
80
Mimari
İstanbul Sultan Ahmet Külliyesi (1609-1617) : Sultan I. Ahmed’in inşa ettirdiği yapı topluluğu hem camisinin
görkemi, hem de inşa alanının önemi açısından dikkat çeker. Mimarı Sedefkâr Mehmed Ağa’dır. 1609-1617
arasında tamamlanmıştır. Caminin üst kat mahfilleri çinileri ile eşsizdir. Hünkâr mahfili renkli kalemişi süsleri ve
altın yaldızlı ayet yazılı firuze çinileri ile çok önemlidir. Sedef işlemeli kapı ve pencere kanatlarının mimarın eski
mesleği olan sedefkârlığı camide yaşattığının örneğidir. Otuz kubbeli revaklı, şadırvanlı avlusu, medrese, imaret,
darüşşifa çarşı ve arastası ile bulunduğu konum ve çevreyi olağanüstü etkileyen bir yapıdır. Yapının yanındaki
hünkar mahfili bugün halı müzesi olarak kullanılmaktadır. Caminin yanında Sultan I. Ahmed’in türbesi yer alır.
486
Türbede alçı üzeri malakâri süslemeler dikkat çekicidir.
487
488
Eminönü Yeni Cami (Valide Cami) (1598-1663): Sultan III. Mehmed’in Annesi Safiye Sultan tarafından büyük bir
külliye isteği ile Mimarbaşı Davud Ağa’ya planlatılan Cami 1598’de su içine kazıklar çakılarak hazırlanan alana
inşa edilmeye başlanır. Ancak mimarın ölümü üzerine yerine Mimar Dalgıç Ahmet Çavuş getirilir. III. Mehmed’in
ölümü üzerine annesi Eski Saray’a gönderilir ve inşaat durur. Cami Hatice Turhan Sultan tarafından mimar
489
Mustafa Ağa’ya 1663’te bitirtilir.
İstanbul’da inşa edilen son büyük külliyedir. Bu tarihten sonra Osmanlı mimarisinde inşa edilen külliye ve
camilerin boyutlarının küçüldüğü, kuruluş ve cephe düzeni açısından Avrupa’da görülen mimari üslup ve
490
akımların etkisine girdiği görülür.
Külliye planlamasına bağlı olarak camiye gelir getirmesi amacı ile yanına yapılan Mısır Çarşısı olarak bilinen
491
yapı, önemli ticaret alanıdır.
492
493
Yaptırılan Revan, Bağdat ve İncili Köşkler sivil mimarinin en önemli örnekleridir.
81
494
Diğer Sanatlar
Mûsiki
XVII. yüzyıl, musiki alanında çok önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bu yüzyılda özellikle klasik edebiyat
şairlerinin musikiye yönelmeleri ve güfte yazmaları dikkat çekici bir durumdur. Bu yüzyılda musiki
mecmualarının yazılması da önemli bir gelişme olarak kaydedilmelidir. Bilhassa, asıl ismi Alberto Bobowsky olan
Leh asıllı Ali Ufkî Bey’in pek çok saz ve söz eserini eski Batı notası ile kayıt altına alması çok sayıda eserin
495
kaybolmasını önlemiş ve günümüze hazine değerinde eserlerin ulaşmasını sağlamıştır.
Buhurizade Itrî bu yüzyılda yetişmiştir. Musiki ile şiir birbirine yaklaşmış ve birçok şair musiki ile ilgilenmiştir.
496
Buhurizade Mustafa Itri (1640 - 1712)
17. yüzyıl büyük Türk bestekârı. Asıl adı Mustafa olup Itri mahlasıdır. Çiçekçilik ve meyvecilikle uğraştığı için bu
mahlası almış olduğu söylenir. Çağının kaynakları Mevlevî olduğunu göstermektedir. Hayatı boyunca birçok
padişah ve devlet adamından himaye görmüş olup, bunlardan en önemlileri IV. Mehmet ve Gazi Giray Han'dır.
497
Devlet adamlarına yakınlığı nedeniyle sarayda da musiki dersleri vermiştir.
498
Dini musikinin de çok önemli eserleri Itri'ye aittir. Bunlar arasında Segah Bayram Tekbiri, Segah Salat-ı Ümmiye,
Cuma Salatı, Dilkeş-haveran Gece Salası, Rast Mevlevi "Na't-ı Mevlana" bütün İslam Dünyasında meşhurdur.
Itri'nin Neva Kâr'ı Klâsik Türk Musikisi repertuarının en yetkin eseri olarak kabul edilmektedir. Yine Segâh Yürük
Semaisi olan "Tûti-i mûcize-gûyem ne desem lâf değil" çok bilinen ve seslendirilen bir eserdir. Eserin güftesi
499
Nefî'nindir.
Hat Sanatı
Bu yüzyılda hat sanatı alanında da önemli sanatçılar yetişmiştir. Halid-i Erzurumî, Derviş Ali, Ağakapılı İsmail,
Suyolcu Mustafa Eyyubî ve Hafız Osman gibi sanatçılar, Osmanlı hat sanatının önemli simalarından Şeyh
Hamdullah’ın üslubunu devam ettirmişlerdir. Bu isimlerden özellikle Hafız Osman’ın hat üslubu, döneminde çok
500
ilgi görmüş ve taklit edilmiştir.
501
Çini
502
İznik ve Kütahya üretimi olan çiniler XVII yüzyılın ortalarına doğru kalitesini yitirir. XVII. yüzyılda çini
503
örneklerinin malzeme, renk, sır kalitesinin bozulması ve desenlemelerdeki monotonluk hızlanır.
82
1
http://osmanlilar.gen.tr/1451-1574.asp
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
3
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
4
http://osmanlilar.gen.tr/1451-1574.asp
5
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
6
http://osmanlilar.gen.tr/1451-1574.asp
7
http://osmanlilar.gen.tr/1451-1574.asp
8
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
9
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
10
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
11
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
12
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
13
http://www.devletialiyyei.com/osmanli-devleti-sultanlari/sultan-iii-mehmed-han-1095.html
14
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
15
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
16
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
17
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
18
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
19
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
20
http://www.devletialiyyei.com/savaslar/hacova-muharebesi-1103.html
21
http://osmanlilar.gen.tr/1451-1574.asp
22
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
23
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
24
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
25
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
26
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
27
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
28
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
29
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
30
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
31
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
32
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
33
http://tr.wikipedia.org/wiki/Kanije_Savunmas%C4%B1
34
http://osmanlilar.gen.tr/1451-1574.asp
35
http://osmanlilar.gen.tr/1451-1574.asp
36
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
37
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
38
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
39
http://tr.wikipedia.org/wiki/I._Ahmed
40
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
41
http://tr.wikipedia.org/wiki/I._Ahmed
42
http://tr.wikipedia.org/wiki/I._Ahmed
43
Osmanlı’nın Mahrem Tarihi, Mustafa Armağan
44
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
45
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
46
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
47
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
48
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
49
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
50
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
51
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
52
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
53
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
54
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
2
83
55
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
57
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
58
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi-I, Anadolu Üniversitesi
59
http://www.devletialiyyei.com/osmanli-devleti-sultanlari/sultan-i-ahmed-han-1113.html
60
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi-I, Anadolu Üniversitesi
61
http://tr.wikipedia.org/wiki/1603-1618_Osmanl%C4%B1-Safev%C3%AE_Sava%C5%9F%C4%B1
62
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi-I, Anadolu Üniversitesi
63
http://tr.wikipedia.org/wiki/1603-1618_Osmanl%C4%B1-Safev%C3%AE_Sava%C5%9F%C4%B1
64
http://tr.wikipedia.org/wiki/1603-1618_Osmanl%C4%B1-Safev%C3%AE_Sava%C5%9F%C4%B1
65
http://tr.wikipedia.org/wiki/1603-1618_Osmanl%C4%B1-Safev%C3%AE_Sava%C5%9F%C4%B1
66
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
67
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
68
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
69
http://tr.wikipedia.org/wiki/I._Ahmed
70
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
71
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
72
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
73
Osmanlı’nın Mahrem Tarihi, Mustafa Armağan
74
Osmanlı’nın Mahrem Tarihi, Mustafa Armağan
75
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
76
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
77
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
78
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
79
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
80
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
81
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
82
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
83
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
84
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
85
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
86
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
87
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
88
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
89
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
90
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
91
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
92
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
93
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
94
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
95
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
96
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
97
http://tr.wikipedia.org/wiki/1620-1621_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
98
http://www.devletialiyyei.com/osmanli-devleti-sultanlari/sultan-ii-osman-genc-han-1254.html
99
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
100
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
101
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
102
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
103
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
104
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
105
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
106
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
107
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
108
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
109
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
110
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
56
84
111
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
113
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
114
http://tr.wikipedia.org/wiki/IV._Murad
115
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
116
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
117
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
118
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
119
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
120
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
121
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
122
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
123
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
124
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
125
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
126
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
127
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
128
http://www.devletialiyyei.com/osmanli-devleti-sultanlari/sultan-iv-murad-han-1271.html
129
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
130
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
131
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
132
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
133
http://www.devletialiyyei.com/osmanli-devleti-sultanlari/sultan-iv-murad-han-1271.html
134
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
135
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
136
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
137
http://tr.wikipedia.org/wiki/IV._Murad
138
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
139
http://tr.wikipedia.org/wiki/Revan_Seferi#Revan_Seferi
140
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
141
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
142
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
143
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
144
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
145
http://tr.wikipedia.org/wiki/Kasr-%C4%B1_%C5%9Eirin_Antla%C5%9Fmas%C4%B1
146
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
147
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
148
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
149
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
150
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
151
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Osmanli-Hikayeleri-Detay-BUYURUN_CENAZE_NAMAZINA_-906.aspx
152
http://www.vehbitulek.com/index.php?icerik_id=966
153
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
154
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
155
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
156
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
157
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
158
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
159
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
160
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
161
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
162
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
163
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
164
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
165
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
166
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
112
85
167
Osmanlı’nın Mahrem Tarihi, Mustafa Armağan
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
169
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
170
Osmanlı’nın Mahrem Tarihi, Mustafa Armağan
171
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
172
http://www.devletialiyyei.com/osmanli-devleti-sultanlari/sultan-iv-mehmed-han-1295.html
173
http://tr.wikipedia.org/wiki/IV._Mehmed
174
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
175
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
176
http://www.devletialiyyei.com/osmanli-devleti-sultanlari/sultan-iv-mehmed-han-1295.html
177
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
178
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
179
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
180
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
181
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
182
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
183
http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6pr%C3%BCl%C3%BC_Mehmet_Pa%C5%9Fa
184
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
185
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
186
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
187
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
188
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
189
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
190
http://www.dunyabulteni.net/?aType=haberYazdir&ArticleID=182370&tip=haber
191
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
192
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
193
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
194
http://tr.wikipedia.org/wiki/1671-1676_Osmanl%C4%B1-Lehistan_Sava%C5%9F%C4%B1
195
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
196
http://tr.wikipedia.org/wiki/Faz%C4%B1l_Ahmet_Pa%C5%9Fa
197
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
198
http://tr.wikipedia.org/wiki/Merzifonlu_Kara_Mustafa_Pa%C5%9Fa
199
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
200
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
201
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
202
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
203
http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0kinci_Viyana_Ku%C5%9Fatmas%C4%B1
204
http://tr.wikipedia.org/wiki/Merzifonlu_Kara_Mustafa_Pa%C5%9Fa
205
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
206
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
207
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
208
http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0kinci_Viyana_Ku%C5%9Fatmas%C4%B1
209
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
210
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
211
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
212
http://tr.wikipedia.org/wiki/Merzifonlu_Kara_Mustafa_Pa%C5%9Fa
213
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
214
http://tr.wikipedia.org/wiki/Merzifonlu_Kara_Mustafa_Pa%C5%9Fa
215
http://tr.wikipedia.org/wiki/Merzifonlu_Kara_Mustafa_Pa%C5%9Fa
216
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
217
http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0kinci_Viyana_Ku%C5%9Fatmas%C4%B1
218
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
219
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
220
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
221
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
222
http://tr.wikipedia.org/wiki/Ci%C4%9Ferdelen_Muharebesi
168
86
223
http://tr.wikipedia.org/wiki/Ci%C4%9Ferdelen_Muharebesi
http://tr.wikipedia.org/wiki/Ci%C4%9Ferdelen_Muharebesi
225
http://tr.wikipedia.org/wiki/Mora_Sava%C5%9F%C4%B1
226
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
227
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
228
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
229
http://tr.wikipedia.org/wiki/Moha%C3%A7_Muharebesi_(1687)
230
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
231
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
232
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
233
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
234
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
235
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
236
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
237
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Osmanli-Hikayeleri-DetayOSMANLI_ORDUSUNDAKI_TERTIP_VE_DUZEN-724.aspx
238
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Osmanli-Hikayeleri-DetayOSMANLI_ORDUSUNDAKI_TERTIP_VE_DUZEN-724.aspx
239
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Osmanli-Hikayeleri-D etayOSMANLI_ORDUSUNDAKI_TERTIP_VE_DUZEN-724.aspx
240
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
241
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
242
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
243
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
244
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
245
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
246
Resimli Osmanlı Tarihi, Yavuz Bahadıroğlu
247
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
248
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
249
http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1r%C4%B1m_Tatar_Hanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1
250
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
251
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
252
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
253
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
254
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
255
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
256
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
257
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
258
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
259
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
260
Osmanlı’nın Mahrem Tarihi, Mustafa Armağan
261
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
262
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
263
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
264
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
265
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
266
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
267
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
268
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
269
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
270
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
271
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
272
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
273
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
274
http://nobility.org/2012/11/01/eugen-crushes-turks-at-zenta/
275
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
224
87
276
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
278
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
279
http://www.tarihtendersler.com/nbk.asp?shf=5&id=25&id1=&id2=&id3=&mk_id=215
280
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
281
http://tr.wikipedia.org/wiki/Karlof%C3%A7a_Antla%C5%9Fmas%C4%B1
282
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
283
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
284
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1-Kutsal_%C4%B0ttifak_Sava%C5%9Flar%C4%B1
285
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
286
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
287
Osmanlı İktisad Tarihi, Anadolu Üniversitesi
288
Osmanlı İktisad Tarihi, Anadolu Üniversitesi
289
Osmanlı İktisad Tarihi, Anadolu Üniversitesi
290
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi-I, Anadolu Üniversitesi
291
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi-I, Anadolu Üniversitesi
292
http://www.eskiistanbul.net/gravur/gravurlar2/Sahmet.jpg
293
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi-I, Anadolu Üniversitesi
294
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi-I, Anadolu Üniversitesi
295
https://lh4.googleusercontent.com/-1kR0_SHqt7s/AAAAAAAAAAI/AAAAAAAAAAA/put8_NOeinw/s900-c-kno/photo.jpg
296
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
297
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
298
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
299
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
300
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
301
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
302
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
303
http://4.bp.blogspot.com/-d6oWWvRvq_4/UiYrTZIn2cI/AAAAAAAAg5I/vL7ucsBQs8s/s1600/26.jpg
304
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
305
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
306
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
307
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
308
http://www.trthaber.com/haber/gundem/osmanli-toprak-sisteminde-hazar-izleri-72489.html
309
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
310
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
311
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
312
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi-I, Anadolu Üniversitesi
313
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
314
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
315
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
316
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
317
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
318
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
319
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
320
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
321
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
322
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
323
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
324
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
325
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
326
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
327
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
328
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
329
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
330
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
277
88
331
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
333
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
334
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
335
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
336
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
337
http://insanvehayat.com/osmanli-bereketinin-sirri-islami-hayat/
338
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
339
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
340
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
341
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
342
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
343
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
344
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
345
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
346
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
347
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
348
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
349
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
350
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
351
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
352
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
353
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
354
http://www.aksitarih.com/celaliisyanlari.html
355
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
356
http://osmanlilar.gen.tr/1566-1699.asp
357
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
358
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
359
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
360
http://akademikperspektif.com/2013/11/07/osmanlida-timar-sistemi/
361
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
362
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
363
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
364
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
365
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
366
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
367
http://www.filozof.net/Turkce/images/stories/astroloji-2/timar-koylu.jpg
368
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
369
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
370
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
371
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
372
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
373
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
374
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
375
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
376
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
377
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
378
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
379
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
380
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
381
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
382
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
383
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
384
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
385
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
386
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
332
89
387
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
Devlet-i Aliyye, Halil İnalcık
389
Osmanlı İktisad Tarihi, Anadolu Üniversitesi
390
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
391
http://www.muverrih.net/2009/01/10/osmanli-devletinde-ilmiye-teskilati/
392
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
393
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
394
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
395
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
396
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
397
Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi
398
Osmanlı Tarihi (1566-1739), Anadolu Üniversitesi
399
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sabatay_Sevi
400
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sabatay_Sevi
401
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sabatay_Sevi
402
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sabatay_Sevi
403
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sabatay_Sevi
404
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sabatay_Sevi
405
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sabatay_Sevi
406
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sabatay_Sevi
407
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-KATIB_CELEBI-3611.aspx
408
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-KATIB_CELEBI-3611.aspx
409
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
410
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
411
http://tarihvemedeniyet.org/2009/12/katip-celebi-ve-cok-tartisilan-elestirileri/
412
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-KATIB_CELEBI-3611.aspx
413
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-KATIB_CELEBI-3611.aspx
414
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
415
http://www.biristanbulhayali.com/seyyah-i-alem-evliya-celebiyi-ve-istanbul-seyahatini-bildirir
416
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
417
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
418
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-AZIZ_MAHMUD_HUDAYI-3526.aspx
419
http://www.panoramio.com/photo/56234130
420
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-UFTADE-3481.aspx
421
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-UFTADE-3481.aspx
422
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-AZIZ_MAHMUD_HUDAYI-3526.aspx
423
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-AZIZ_MAHMUD_HUDAYI-3526.aspx
424
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-AZIZ_MAHMUD_HUDAYI-3526.aspx
425
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-AZIZ_MAHMUD_HUDAYI-3526.aspx
426
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-AZIZ_MAHMUD_HUDAYI-3526.aspx
427
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-AZIZ_MAHMUD_HUDAYI-3526.aspx
428
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-AZIZ_MAHMUD_HUDAYI-3526.aspx
429
http://www.cilehane.com/yazilar/hudayi.html
430
http://tr.wikipedia.org/wiki/Mahmud_H%C3%BCdayi
431
Sahabeden Günümüze Allah Dostları, 8. Cilt
432
http://www.istanbulium.net/2012/02/tophanede-bir-kadirihane-tekkesi.html
433
Sahabeden Günümüze Allah Dostları, 8. Cilt
434
Sahabeden Günümüze Allah Dostları, 8. Cilt
435
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-ANKARAVI_Ismail_Rusuhi-3519.aspx
436
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-ANKARAVI_Ismail_Rusuhi-3519.aspx
437
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-DetayBOSNALI_ABDULLAH_EFENDI_Abdullah_i_Rumi-3535.aspx
438
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-DetayBOSNALI_ABDULLAH_EFENDI_Abdullah_i_Rumi-3535.aspx
439
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-SIVASI_Seyhi_Abdulmecid_Efendi3672.aspx
388
90
440
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-SIVASI_Seyhi_Abdulmecid_Efendi3672.aspx
441
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-SIVASI_Seyhi_Abdulmecid_Efendi3672.aspx
442
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-SIVASI_Seyhi_Abdulmecid_Efendi3672.aspx
443
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-SIVASI_Seyhi_Abdulmecid_Efendi3672.aspx
444
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-SIVASI_Seyhi_Abdulmecid_Efendi3672.aspx
445
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-ABDULEHAD_NURI-3497.aspx
446
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-ABDULEHAD_NURI-3497.aspx
447
http://unyezile.com/abdulmecid.htm
448
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-ABDULEHAD_NURI-3497.aspx
449
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-OSMAN_FADLI_EFENDI-3817.aspx
450
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-OSMAN_FADLI_EFENDI-3817.aspx
451
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-OSMAN_FADLI_EFENDI-3817.aspx
452
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-NIYAZI_I_MISRI-3814.aspx
453
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-NIYAZI_I_MISRI-3814.aspx
454
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-NIYAZI_I_MISRI-3814.aspx
455
http://www.onaltiyildiz.com/haber.php?haber_id=357
456
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-NIYAZI_I_MISRI-3814.aspx
457
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-NIYAZI_I_MISRI-3814.aspx
458
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
459
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
460
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
461
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
462
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
463
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
464
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
465
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
466
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
467
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
468
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-NABI-3811.aspx
469
http://www.dunyabizim.com/?aType=haberYazdir&ArticleID=11807&tip=haber
470
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
471
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-NABI-3811.aspx
472
http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Evliyalar-IslamAlimleri-Detay-NABI-3811.aspx
473
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
474
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
475
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
476
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
477
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
478
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
479
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
480
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
481
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
482
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
483
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
484
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
485
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
486
Anadolu Uygarlıkları, Anadolu Üniversitesi
487
http://www.istanbuldagez.com/wp-content/uploads/2013/10/sultanahmet-camii-4.jpg
488
http://www.panoramio.com/photo/67985120
489
Anadolu Uygarlıkları, Anadolu Üniversitesi
490
Sanat Tarihi, Anadolu Üniversitesi
91
491
Anadolu Uygarlıkları, Anadolu Üniversitesi
http://www.flickr.com/photos/sinandogan/5544065384/sizes/m/in/photostream/
493
http://www.panoramio.com/photo/51968886
494
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
495
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
496
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
497
http://tr.wikipedia.org/wiki/Buhurizade_Mustafa_Itri
498
http://www.itusozluk.com/gorseller/%FDtri/395313
499
http://tr.wikipedia.org/wiki/Buhurizade_Mustafa_Itri
500
XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
501
http://esmalale.blogcu.com/vav-ki-herzaman-yazilmaz/5586564
502
Anadolu Uygarlıkları, Anadolu Üniversitesi
503
Anadolu Uygarlıkları, Anadolu Üniversitesi
492
92

Köse Kadı

Türk Eğitim Kurumlarında Farsçanın

Aramızdan Ayrılanları Saygıyla Anıyoruz

Prof. Dr. Önder Göçgün ile Bir Söyleşi

PDF - Ankara Üniversitesi Dergiler Veritabanı

TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

AKKUŞ AH VE ASE NÖBET LİSTESİ OCAK AYI AİLE HEKİMLİĞİ

View/Open

View/Open

View/Open