Editör: Hakan ÜLPER TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ 3. Baskı Gökhan ARI Gökhan ÇETİNKAYA Ahmet GÜNEYLİ Kamil İŞERİ Alpaslan OKUR Leylâ UZUN Hakan ÜLPER Kutlay YAĞMUR Kadir YALINKILIÇ Derya YAYLI Editör: Doç. Dr. Hakan ÜLPER TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ ISBN 978-605-364-073-8 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bondrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın, bondrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermelerini ve bondrolsüz yayınları satın almamalarını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2010, Ankara 3. Baskı: Eylül 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: [email protected] ÖN SÖZ Sınıf ortamlarında belirlenmiş olan hedeflere ulaşmak amacıyla birçok öğretim/ öğrenim etkinliği gerçekleştirilir. Bu etkinliklerin gerçekleştirilebilmesi için birtakım araç-gereçlere gereksinim duyulmaktadır. Bu araç-gereçler kendi içerisinde çeşitlilik gösterebilmektedir. Buna karşın sınıf ortamlarında kullanılan araç-gereçlerin kullanılma ağırlıkları/oranları birbirine eşit değildir. Öngörülebileceği gibi, en yaygın olarak kullanılan araç-gereç olarak karşımıza ders kitapları çıkmaktadır. Yalnız bu gerçeklik dahi ders kitaplarının, üzerinde özenle durulması gereken son derece önemli bir gereç olduğuna işaret etmektedir. Öğrencilerin, yaşamlarının önemli bir bölümünü okulda geçirdiği ve okul döneminde ağırlıklı olarak ders kitaplarıyla karşılaştığı gerçeği hiçbir zaman unutulmamalıdır. Öyle ki, ders kitaplarının içeriksel ve niteliksel özelliklerine koşut olarak çağdaş, sorgulayan, eleştirel düşünebilen, demokratik, yurtsever, ulusal ve evrensel değerlere bağlı, hoşgörülü vb. niteliksel özelliklere sahip bireyler yetiştirilmesine katkı sağlanması olanaklı olabileceği gibi; bu niteliklerin tam karşıtı özelliklere sahip bireyler yetiştirilmesine neden olunması da olanaklı olabilecektir. Özellikle okuma sorunu olan ve genellikle ders kitapları dışında başka kitapları okuma açısından yetersizlik gösteren bir toplum olmamız nedeniyle ders kitaplarının önemi bir kat daha artmaktadır. Bu gerçeklikler, ders kitaplarının nesnel bir biçimde, eğitim bilimlerinin ilkelerine ve çocuk gelişimine uygun olarak değerlendirilmesinin son derece önemli olduğuna da gönderimde bulunmaktadır. Bu bağlamda bir yandan ders kitaplarının fiziksel özelliklerinden ders kitaplarına metin (türsel özellikleri, iletisi, üst düzey düşünmeye yöneltmesi, sözcük seçimi, okunabilirlik vb. açılardan) seçimine dek; diğer yandan ise ders kitaplarındaki ölçme ve değerlendirmeden, etkinliklere dek geniş bir kapsam içerisinde ders kitaplarının çözümlenerek değerlendirilmesinin önemli ve gerekli olduğu açıktır. Bu ve buna benzer değerlendirme alanları bakımından kitabın taşıdığı özelliklerin, yetiştirilecek öğrencinin duyuşsal ve bilişsel niteliğinin belirlenmesi üzerinde etkisi olacağı da tartışmasız bir gerçektir. Belirtilen bu gerekçelerden yola çıkılarak hazırlanan bu kitap, öncelikle Türkçe öğretmenliği bölümlerinde okuyan öğretmen adayı öğrenciler için bir ders kitabı olarak tasarlanmıştır. Bununla birlikte Türkçe öğretmenliği yapmakta olan tüm Türkçe öğretmenleri için de Türkçe ders kitaplarının tanınmasına ve değerlendirilmesine katkı sağlayıcı bir yardımcı kitap olarak tasarlanmıştır. Bu bakımdan kitabın hazırlanma sürecinde salt kuramsal bilgi aktarımına odaklanmak yerine yeterli düzeyde kuram- sal bilgi aktarımı ve hemen sonrasında ders kitabının/kitaplarının (öğretmen kılavuz kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve metin kitabı) değerlendirilebilmesi için uygulama örneklerine yer verilmiştir. Bunu yapmaktaki amaç ise hedef kitlenin karşılaştığı ders kitaplarını değerlendirebilme becerisini kazanmalarını sağlamaktır. Böylelikle, hedef kitleyi oluşturan bireylerin, uygulama örneklerinden yola çıkarak, karşılaştıkları ve karşılaşabilecekleri Türkçe kitaplarını değerlendirebilme becerisini kazanabilmeleri beklenmektedir. Temel amacın bu olması da bölümlerin belirlenmesinde etkili olmuştur. Dolayısıyla bölümler belirlenirken ilk aşamada nitelikli bir ders kitabının taşıması gereken özellikler belirlenmiş, bu özelliklerden değerlendirmeye/çözümlemeye uygun olan özellikler saptanmıştır. Ardından bu özellikler kendi içinde önce bir bölüm olarak ardında da bir bütünce (Ünite) olarak bir araya getirilmiştir. Sonuçta üç bütünce ve on iki bölümden oluşan bir bütün ortaya konmuştur. Birinci bütüncede bakışımlı iki alan olarak ders kitabı kavramının ve Türkçe Öğretim Programı’nın ana çizgileriyle tanımı yapılmıştır. Böylelikle, okur kitlesinin çözümleyeceği nesneye ve bu nesnenin ortaya konmasında temel alınan programa ilişkin artalan bilgisi oluşturması amaçlanmıştır. İkinci bütüncede bir ders kitabının çözümlenme alanları belirlenerek bu alanlara ilişkin kuramsal ve uygulamalı bilgilere yer verilmiştir. Bu bütüncenin temel amacı ise okur kitlesinin, ders kitaplarını çözümleyerek ayrıntılı bir biçimde inceleyebilmesini ve eleştirel bir tutum içerisinde değerlendirme yapabilmesini sağlamaktır. Üçüncü bütüncede ise Türkçe ders kitapları üzerine gerçekleştirilmiş olan ve bu kitabın temel amacıyla örtüşen kimi makalelerin tanıtılmasına yer verilmiştir. Bu bütüncenin amacı ise okur kitlesine konuyla ilgili kimi bilimsel makaleleri tanıtarak onların çok yönlü bir bakış açısı kazanmalarını sağlamaktır. Ortaya konan bu bütünü oluşturan bütünce ve bölümlerin daha ayrı bir biçimde belirlenebileceği de kuşkusuz bir gerçektir. Ancak ortaya konan bu bütünün alt başlıkları, başta edebiyat öğretmeni Neşe ÜLPER ve bilgisine güvendiğim nice değerli Türkçe ve edebiyat öğretmenleriyle uzun bir süre tartışıldıktan sonra belirlenmiştir. Bu belirlemenin sonrasında bu başlıklara yönelik ders notları hazırlanmıştır. Bu ders notları bir dönem ilgili dersi alan üniversite öğrencilerine o dersin içeriği olarak okutulmuştur. Yaklaşık iki yılı bulan tüm bu süreç, elinizdeki kitabın hazırlık aşamalarına işaret etmektedir. Tüm bu sürecin sonucunda öğrencilerden alınan çok olumlu geri bildirimlerin de yüreklendirici etkisiyle bu ders notlarının her bir başlığının, alanındaki yetkin kişilerce bir bölüm olarak yazılması ve bütün bölümlerin kitaplaştırılması yolu yeğlenmiştir. Kitaplaştırılma sürecinde bölüm yazarlarının belirlenmesinde dikkate alınan en temel ölçüt, alan yetkinliği olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda her bölümün yazarı belirlenirken öncelikle Türkçe eğitimi alanında yüksek lisans/doktora yapmış ya da yapıyor olmak birincil belirleyici olarak kararlaştırılmıştır. İkincil IV belirleyici olarak ise olanaklı olduğunca yüksek lisans ya da doktorasını söz konusu bölüm ile ilişkili bir alanda yapmış olmak yeğlenmiştir. Bu aşamanın ardından her bölüm yazarına kitabın temel amacı açıklanarak yazacakları bölümde içerik olarak yer alması gerekenlere ilişkin beklentiler iletilmiştir. Alanında bir boşluğu doldurma kaygısıyla hazırlanmış olan bu kitabın, ayrı gözlerle değerlendirilince, olumlu ve olumsuz açılardan birçok eleştirilebilecek yerlerinin olması da son derece normaldir. Hedef kitle ve ilgili tüm kişilerce yapılacak olan bu eleştirilerin, kitabın niteliğini arttırıcı olacağı da bir gerçektir. Bu da kitabın tüm yazarlarını mutlu edecektir. Bununla birlikte hedef kitle olarak belirlenmiş kişilerce gerçekleştirilecek çözümlemeler sonucunda ortaya konacak olan değerlendirme sonuçlarının, öncelikle öğretmen ve öğretmen adaylarında ders kitabına ilişkin farkındalık yaratması ve yürürlükteki ders kitaplarının olumlu ve olumsuz yanlarının belirlenebilmesine katkı sağlaması; ardından daha nitelikli ders kitaplarının hazırlanabilmesi için bir basamak oluşturması da ayrıca son derece mutluluk verici olacaktır. Bu kitabın hazırlanma sürecinde pek çok değerli akademisyen ve çalışanın katkıları olmuştur. Bu bağlamda, çok değerli danışman hocam Doç. Dr. Leylâ UZUN’a bu çalışmada yer alarak beni onurlandırdığı için; saygıdeğer hocam Doç. Dr. Kutlay YAĞMUR’a onca yoğunluğuna karşın iki bölüm yazarak ayırdığı zaman ve gösterdiği duyarlılık için; kitabın yapıtaşları olan diğer bölümleri yazarak kitabın yapılanmasını sağlayan çok değerli akademisyen arkadaşlarıma özverili çalışmaları ve kendimi şanslı hissetmemi sağladıkları için; yazım ve noktalama bakımından kitabı inceleyen Araştırma Görevlileri Sedat KARAGÜL ve Yasemin GEDİKOĞLU’na yüksünmeden gösterdikleri çaba için; kitabı yayıma hazırlayan Pegem Yayınevinin çok değerli çalışanlarına emekleri için çok teşekkür etmek istiyorum. Son olarak, özellikle bir ders kitabı hangi açılardan değerlendirilmeli, sorusuna yanıt aradığım o süreçteki katkıları ve kitabın hazırlanma sürecindeki anlayış ve özverileri dolayısıyla eşim Neşe ÜLPER’e ve yaşam bağlarım, sevgi/güç kaynaklarım ve sevimli kuzucuklarım İlke ve Duru’ya ayrıca teşekkür etmek isterim. İyi ki varsınız! Editör, Hakan ÜLPER Eylül, 2014 V İÇİNDEKİLER I. BÜTÜNCE: TANITIM 1. BÖLÜM BİR ÖĞRETİM ARACI OLARAK DERS KİTABI........................................................ 1 Öğr. Gör. Kadir YALINKILIÇ II. BÖLÜM TÜRKÇE ÖĞRETİM PROGRAMI VE DERS KİTAPLARI...................................... 21 Doç. Dr. Derya YAYLI II. BÜTÜNCE: DERS KİTABI ÇÖZÜMLEME ALANLARI III. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ FİZİKSEL VE BİÇİMSEL GÖRÜNÜM...... 39 Yrd. Doç. Dr. Gökhan ARI IV. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ ETKİNLİKLER............................................... 55 Doç. Dr. Hakan ÜLPER V. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ RESİMLER...................................................... 81 Doç. Dr. Kamil İŞERİ VI. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ METİNLERİN METİNSELLİK ÖZELLİKLERİ..................................................................................... 91 Doç. Dr. Kamil İŞERİ VII. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ METİNLERİN TÜRSEL ÖZELLİKLERİ............................................................................................... 115 Doç. Dr. Alpaslan OKUR VIII. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ METİNLERİN OKUNABİLİRLİK ÖZELLİKLERİ............................................................................. 141 Yrd. Doç. Dr. Gökhan ÇETİNKAYA Prof. Dr. Leylâ UZUN IX. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDAKİ METİNLERİN SÖZCÜKSEL GÖRÜNÜMÜ....................................................................................... 157 Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÜNEYLİ X. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARININ ÜST DÜZEY BİLİŞSEL BECERİLERİ GELİŞTİRME YETERLİLİĞİ....................................................................................... 191 Prof. Dr. Kutlay YAĞMUR XI. BÖLÜM TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDA DİL BECERİLERİNİN ÖLÇÜMÜNDE ÇAĞDAŞ UYGULAMALAR ...................................................................................... 221 Prof. Dr. Kutlay YAĞMUR III. BÜTÜNCE: DERS KİTABI DEĞERLENDİRME ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR XII. BÖLÜM DERS KİTABI DEĞERLENDİRME ÜZERİNE AYRI BAKIŞ AÇILARINA GÖRE HAZIRLANMIŞ KİMİ MAKALELER........... 251 VIII Doç. Dr. Hakan ÜLPER 1. BÜTÜNCE TANITIM Bir Öğretim Aracı Olarak Ders Kitabı 1 Bir Öğretim Aracı Olarak Ders Kitabı Bölüm Öğr. Gör. Kadir YALINKILIÇ OMÜ, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü Giriş Günümüzde bilginin sınırsız ve hızlı paylaşımı bu bilgileri topluma aktaracak iletim araçlarının (görsel, işitsel, görsel-işitsel) varlığını da zorunlu kılmaktadır. Bu görünüm içinde, öneminin diğer araçlar karşısında azaldığına ilişkin bir kanı oluşmuşsa da, geçmişten günümüze kalıcılığını koruyan bir araç olarak kitaplar, bilginin aktarımı ve paylaşımında, insanların öğrenme gereksinimlerini karşılamak açısından önemli bir görev üstlenmiştir. Üstlenmeye de devam etmektedir. Kitap, “basılı ya da el yazılı kâğıt yapraklarının ciltli ya da ciltsiz olarak bir araya getirilmiş biçimi” (Püsküllüoğlu 2005: 590) şeklinde yapılabilecek somut bir tanımın çok daha ötesinde anlamlarla yüklüdür. Çünkü ne kâğıt üzerindeki basılı ya da yazılı olan semboller ne de kâğıtların bir araya getiriliş biçimi rastgele bir işlemin sonucunda ortaya çıkar. Kitap denildiğinde akla gelebilecek tüm bu somut öğeler, sonuçta kitapla karşılaşacak ya da onu kullanacak kişilerin öğrenme gereksinimlerini karşılamak amacıyla bir bütün oluştururlar. Kitabı kullanma amacımız onun türü ile birlikte, işlevini ve biçimini de değiştirir. Bizler için yararlı olabilecek bir bilgiye hızlı bir şekilde ulaşabilmek için başvuru kitaplarına; mesleki bilgimizi geliştirmek için meslek kitaplarına; çocukların duygu, düşünce ve dilsel yeterliklerine uygun bir kitap aradığımızda çocuk kitaplarına; eğlenceli ve hoş bir vakit geçirmek istediğimizde ise yazınsal nitelikli kitaplara başvururuz. Görüldüğü üzere kitabı okuma amacımız kitabın türünü de farklılaştırır. Aynı şekilde bireylerin bilgi edinmek ve bu bilgiyi kullanmak amacı ile başvurduğu kitap türlerinden birisi de bilgi kitaplarıdır. Ders kitapları da genel olarak bilgi kitapları içerisinde değerlendirilebilir. Ders kitapları, öğretim programlarındaki derslerin içeriğine ilişkin bilgileri öğrencilerin kullanımına sunan, onlara pekiştirme, sınava hazırlanma ve kendi öğrenme hızlarına bağlı olarak uygun çalışma olanağı sağlayan bir öğretim aracıdır (Toprak 1993). Eğitim-öğretim yaşantıları içerisinde kullanım sıklığı ile vazgeçilmez bir öneme sahip olan ders kitapları, bu ismini ilgili olduğu dersin öğretim programına bağlı ola- TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ rak kazanır. Ders kitaplarındaki çeşitlilik ilgili dersin öğretim programına bağlı olarak oluşur. Türkçe ders kitabı, matematik ders kitabı, tarih ders kitabı vb. gibi tanımlamalar doğrudan ilgili dersin programında yer alan öğelere bağlı olarak belirlenir. Bu durum ders kitaplarına, diğer kitap türleri arasında ayrı bir nitelik kazandırır. Ders kitapları eğitim-öğretim süreçlerindeki önemli rolüyle birçok araştırmaya da konu olmuş, farklı boyutlarıyla değerlendirilmiştir. Ülkemizde kitapların niteliklerine ilişkin yapılan çalışmalar kitaplar açısından çok da olumlu bir tabloyla karşılaşmadığımızı, ders kitaplarının bir sorun olarak karşımızda durduğunu göstermektedir. TÜBA (2007) tarafından hazırlanan raporda ders kitaplarının içeriğinden başlamak üzere, yetersiz, eksik ve yanlış bilgilerle dolu olduğu; kitaplarda belirli derslere ilişkin yanlış yöntem önerilerinin yer aldığı; bilgiye ilişkin yargı kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik yükün fazlaca olduğu, buna karşılık, estetik yargı kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik yükün yeterli derecede olmadığı; kitapların öğrencilere sanatsal/ estetik ve psikolojik becerileri kazandırmaktan çok uzakta olduğu vurgulanmıştır. Bütün bu saptamalar öğretim programlarının taşıyıcısı konumundaki ders kitaplarının daha duyarlı ve alan uzmanı kişilerce hazırlanması gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. Öğretim programlarının başarısının, bir anlamda, ders kitaplarının niteliğiyle de belirlenebileceğinden hareketle ders kitaplarının hazırlanıp değerlendirilmesine, hizmete sunulup kullanılmasına dek geçen sürecin ciddi bir emek ve özen gerektirdiği akıllardan çıkarılmamalıdır. Bu bölümde ders kitabının tanımı, ders kitaplarına yardımcı kitaplar ile ders kitaplarının hazırlanma yaklaşımları ve ders kitaplarının Türkçe öğretimindeki yeri ve önemi üzerinde durulacaktır. Ders Kitabı Nedir? Eğitim, planlı ve programlı bir sistem olarak, önceden belirlenmiş davranış biçimlerinin öğretim süreçlerinde bireylere kazandırılmasını amaçlar. Temel olarak insanın bireysel ve toplumsal yaşantısını düzenlemek gibi bir amaç taşıması yönüyle eğitim bireysel, toplumsal, kültürel ve dilsel biçimiyle kurumsallaşmış bir yapıdır (Çotuksöken 2003). Her ülke kendi kültürel, tarihsel, sosyolojik gerçekliğini yeniden üretmek; ülke vatandaşlarının bireysel, ulusal ve evrensel değerlerle tanışmaları ve bunları benimseyip içselleştirebilmeleri için, artık kurumsal bir yapı halini almış olan eğitim süreçlerinden yararlanır. Devletler, “Nasıl bir birey?” sorusunun karşılığını üretebilmek bağlamında toplumu oluşturan bireyler arasında daha önceden belirlenmiş istendik ya da kasıtlı davranış biçimlerinin oluşabilmesi için geliştirilen bazı eğitim programlarını kullanırlar. 4 Bir Öğretim Aracı Olarak Ders Kitabı Ülkelerin eğitim alanındaki başarısı hazırlanan ders programlarının niteliği ile doğrudan ilişkilidir (Solak, Yaylı 2009). Ders programlarının hedef kitlelere ulaştırılabilmesi, istendik sonuçların oluşturulabilmesi için taşıyıcı ögeler gereklidir. Çok geniş kitlelerin farklı düzeylerdeki bilişsel, duyuşsal ve devinişsel gelişimlerinin sağlanabilmesi açısından gerekli bilgi, beceri ve davranış biçimlerinin bu kitlelere ulaştırılabilmesi için yazılı/nesnel iletişim birimlerine gereksinim duyulur. Bu iletişim ortamlarını yazılı şekilde oluşturan kaynak ise ders kitaplarıdır. Ders kitapları, Öncül’ün (2000: 308) tanımladığı gibi “kesin olarak belli bir dersi ele alan kitap. Sistemli bir biçimde düzenlenmiş ve belli bir derste kullanılmak üzere hazırlanmış ve belli bir ders için kaynak görevi gören kitap”lardır. Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları Yönetmeliği’nde (1995) ders kitabı, “her tür ve derecedeki örgün ve yaygın eğitim kurumlarında kullanılacak olan, konuları öğretim programları doğrultusunda hazırlanmış, öğrenim amacı ile kullanılan basılı eser” olarak tanımlanmıştır. Ders kitapları, bireyleri akademik eğitime hazırlamayı ve onlara yaşamda gerekli bilgi ve becerileri kazandırmayı amaçlayan, bireyi zeka, bilgi ve estetik yönleriyle geliştirmeyi hedefleyen ve belli bir programa göre hazırlanmış öğretim araçlarıdır. Pingel’in (2004) aktardığına göre ders kitaplarının bilgi aktarma dışında, bir toplumun siyasal ve toplumsal normlarını da belleklere kazımaya çalışan, toplumun kurallarını ve ayrıca başka insanlarla birlikte yaşamanın normlarını da belirleyen yönleri vardır. Ders kitapları eğitimin kitlesel boyutu düşünüldüğünde bireysel ve toplumsal yaşamı çevreleyen tüm bilgi, beceri ve değerlerin tek tek bireylere taşınabilmesinin en kolay ve en ekonomik yolunu oluşturmaktadır. Eğitim ve öğretim süreçlerinde en sık ve vazgeçilmez bir araç olarak kullanılan ders kitapları hem öğrencilerin hem de öğretmenlerin en önemli yardımcılarından birisidir. Bir kitap ders kitabı olarak nitelendirildiğinde, bu kitabın bir ders için kullanıldığı ve bu dersin geliştirilmesine esas oluşturduğu anlaşılmaktadır (Ceyhan, Yiğit 2005). Bu bağlamda öğretmenlerin ve öğrencilerin ders içi ya da ders dışındaki kendilerine ait süreçleri planlayabilmelerinde ders kitaplarının çok önemli bir rolü vardır. “Öğretmen açısından ders kitabı, izlenmesi öngörülen eğitim programının hem bir tamamlayıcısıdır, hem de sınıf içi uygulamalara kılavuzluk eden temel bir kaynaktır. Öğrenci açısından ise ders kitabı, öğrencinin öğrenme yaşantılarına kaynaklık eder ve dolayısıyla doğrudan ilişki kurduğu en temel araçtır” (Esen 2003: 5). Ur (1996), ders kitaplarının öğrenme-öğretme süreçlerindeki rolüne ilişkin çok ilginç belirlemelerde bulunur. Ona göre ders kitapları düzenleyici ve zamanlayıcı yönüyle öğretim programlarının iskeleti gibidir. Ders kitabının olmayışı, öğrencile- 5 TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ rin gözünde amaçsızlık anlamına gelirken öğrenmelerinin de ciddiye alınmadığını düşünmelerine neden olur. Ders kitabı birçok durumda dersin bir özeti gibi hizmet görür; öğrenciler ders kitabı olmadan derse ve öğretmene odaklanamazlar; özellikle mesleğe yeni başlayan öğretmenler açısından ders kitabı güven, kılavuz ve destek anlamına gelir. Ders kitaplarının öğretim süreçlerindeki rolünü belirleyen ve arttıran en temel özelliği öğretim programlarının taşıyıcısı olmalarıdır. Öğretim programlarının kazanımlar, içerik, öğrenme-öğretme süreci ve ölçme değerlendirme olmak üzere dört temel ögesi vardır. Ders kitaplarının öğretim programlarının taşıyıcısı oldukları vurgulandığında ders kitabını, “bir eğitim programında yer alan kazanım, içerik, öğrenme-öğretme süreci ile ölçme değerlendirme boyutlarına uygun olarak hazırlanmış ve öğrenme amaçlı kullanılan basılı bir öğretim materyali” olarak da tanımlayabiliriz (Demirel ve Kıroğlu 2005: 2). İlgili dersin ilgili sınıf düzeyindeki programının içerik, kazanımlar, öğrenmeöğretme süreçleri ve ölçme-değerlendirme süreçleri ile örtüşmesi, kitaptaki sözel ve görsel bilgilerin ilgili öğrencilerin dilsel ve bilişsel düzeyleri ile örtüşmesi ve ders kitabı ile birlikte sunulan yardımcı araçlar ders kitaplarının etkililik derecesini arttırır (Yangın 2005: 56). Bu anlamda ders kitaplarını destekleyecek yardımcı araç ve gereçlere de başvurmak gerekir. Ders Kitaplarını Destekleyen Yardımcı Kitaplar Ders kitapları her ne kadar öğretim süreçlerinde kullanılan en temel kaynak durumunda olsalar da bir derse ilişkin başarı düzeyinin sadece ders kitaplarıyla sağlanabileceği düşüncesi büyük bir yanılgı olacaktır. Bu bağlamda ders kitaplarını destekleyecek bazı yardımcı araçlara da başvurulmalı, ders içinde ya da dışında bu kaynaklardan da etkili bir biçimde yararlanılmalıdır. Ders kitaplarını destekleyen yardımcı kitapları öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabı olarak belirleyebiliriz. Özellikle davranışçı yaklaşımın yerini yapılandırmacı yaklaşıma bırakması ile birlikte daha önemli bir konuma ulaşan öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabı ders kitaplarının en temel yardımcı kaynaklarıdır. Öğretmen kılavuz kitabı Ders kitaplarının yanında bir de öğretmen kılavuz kitabının bulunması öğretmenlerin ders öncesi, sırası ve sonrası etkinlikleri belirleyebilmesi açısından önemli bir kolaylaştırıcı etkiye sahiptir. Öğretmen kılavuz kitapları öğretmene dersini planlayabilmesinin yanı sıra ders kitabından da en üst düzeyde yararlanabilme olanağı 6 Bir Öğretim Aracı Olarak Ders Kitabı sağlar. Öğretmenler, öğretmen kılavuz kitabı aracılığı ile öğrenme ortamlarında yapılacak tüm etkinlikleri, yöntem ve teknikleri, kullanılacak araç ve gereçler ile sürecin açıklandığı yönergeleri bir arada görme olanağına sahiptirler. Bu anlamda öğretmen kılavuz kitaplarının öğretmenler açısından bir rehber olma özelliğini taşıdığı söylenebilir. Öğretmen kılavuz kitaplarına aşırı bağlılık, öğretmenler açısından öğrencilerinin bireysel farklılıklarını fark etmelerini engeller. Bu durum, öğretmen kılavuz kitaplarının en olumsuz yönünü oluşturur. Bununla birlikte öğretmenin kılavuz kitap dışında başkaca bir araç-gereçten yararlanmıyor oluşu, öğrencilerin öğretmenlerine yönelik algılarını olumsuz anlamda değiştirebilir. Öğretmenler, bu açıdan meslek ve alan bilgileriyle öğretmen kılavuz kitabını aşan ders içi ya da ders dışı öğretim süreçlerini planlayabilmeli, öğretmen kılavuz kitabını sadece süreci kolaylaştırıcı bir araç olarak kullanmayı yeğlemelidirler. Öğrenci çalışma kitabı Öğrenci çalışma kitapları öğrencilerin ilgili ders açısından ders içinde ve ders dışında yararlanabilecekleri kaynaklardır. Öğrenci çalışma kitabı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’nde (1995) “İlgili öğretim programlarında yer alan amaç ve açıklamalar doğrultusunda dersin öğrenilmesini kolaylaştıracak ve öğrencilerin yeteneklerinin geliştirilmesine yardımcı olacak çeşitli örnek, alıştırma, işlenen ünitelerle ilgili bilgisunar (internet) adresleri, okuma kaynakları ve diğer etkinlikleri kapsayan yaprakları ayrı ayrı da kullanılabilen basılı yapıt ile üniteleri görsel ve işitsel yönden destekleyen CD, DVD, VCD gibi ek araç-gereçleri kapsayan set” olarak tanımlanmaktadır. Ders kitaplarına bağlı olarak oluşturulmuş olan bu kitaplar, öğrencilerin, dersin belirlenmiş kazanımlarına ulaşılabilmeyi sağlayacak alıştırmaları yapmalarını sağlar. Öğrenciler, bu kitaplar aracılığı ile öğrenme etkinliklerini kendi kendilerine yapabilir, böylece ders kitabından daha verimli bir şekilde yararlanabilirler. Öğrenci çalışma kitaplarının hazırlanmasında ders kitabı ile uyumuna ve etkinliklerin öğrenci düzeyine uygunluğuna, nitelik ve niceliğine de dikkat edilmelidir. Çalışma kitaplarında farklı soru türleri bulunmalı, soruların yanında oyunlara, bulmacalara ve eğlendirici etkinliklere yer verilmeli, kitapların görselliğini ve ilgi çekiciliğini arttırıcı renkli ögeler sunulmalıdır (Kılıç ve Seven 2006). Ders kitaplarının üstün yönleri Ders kitaplarının öğretmenler ve öğrenciler açısından sağladığı yararlar alanyazında farklı açılardan değerlendirilmiştir (Demirel vd. 2005; Kılıç ve Seven 2004; Ceyhan ve Yiğit 2005; Küçükahmet vd. 2004; Uşun 2006): 7 TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ Ders kitapları diğer araç-gereçlere oranla daha az bir maliyetle hazırlanabildiği için ekonomiktir. Ulaşılması ve taşınması kolaydır. Ortak bir bilgi kaynağıdır. Çok miktardaki bilgi etkili bir şekilde sunulabilir. Öğrencilerin derse ve konuya güdülenmelerinde önemli bir rol oynar. Ders kitapları diğer görsel-işitsel araçlarla birlikte kullanılabilir Ders kitapları ilgili dersin diğer derslerle olan ilişkisinin kurulmasını sağlar. Öğrenciye bireysel çalışma olanağı sağlar. Öğrencilerin bilgi ve becerilerini geliştirmeleri için özendiricidir. Bilginin kalıcılığını arttırmak, unutmayı engellemek açısından öğrenciye tekrar yapma olanağı da sağlar. Öğrenciler öğrenme hızlarına bağlı olarak ders kitaplarından yararlanabilirler. Öğrencilerin kendilerini değerlendirebilmeleri için seçenekler sunar. Ders kitapları öğretmenlerin farklı araç-gereçler geliştirmelerine rehberlik eder. Ders kitapları öğretim programlarının taşıyıcısı durumunda oldukları için öğretmenlerin öğretim programlarını kolaylıkla ve bir bütün şekilde işlemelerini sağlar. Ders kitapları aynı şekilde öğrencilerin konu bütünlüğü içerisinde dersi takip etmesini, ilgili konu ile diğer konular arasında ilişkiler kurabilmesini sağlar. Ders kitaplarının olumsuz yönleri Ders kitapları çok sık kullanılmasına bağlı olarak eğitsel açıdan bir dizi sorunun oluşmasına da neden olabilmektedir. Yine alanyazında ders kitaplarına sıkı bağlılığın yarattığı sorunlar değerlendirilmiştir (Demirel vd. 2005; Kılıç ve Seven 2004; Ceyhan ve Yiğit 2005; Küçükahmet vd. 2004; Uşun 2006): Ders kitaplarının çok sık kullanımı öğretmenler ve öğrenciler açısından sınırlayıcı bir durum oluşturur. Ders kitabının hem öğretmenler hem de öğrenciler açısından ders için kullanılacak tek kaynakmış gibi algılanması dersi destekleyecek diğer araç-gereçlerin kullanılmasını engellemektedir. Ders kitabındaki gereksiz bilgiler öğretim sürecini niteliksizleştirebileceğinden kitaplarda gereksiz bilgilere yer verilmemelidir. Ders kitapları bilgiyi tek yönlü sunduğundan, zincirleme ve tekdüze sunuş biçimi öğrencide düşünmeyi engelleyerek öğrencinin ezberciliğe yönelmesine neden olabilir. Özellikle teknoloji içerikli bilgilere dayanan ders kitapları güncellenmezse kısa sürede işlevsiz duruma gelebilir. Ders kitaplarının seçimi zor ve zaman alıcıdır. Öğretimi kendi çevresinde koşullandırır. 8 Bir Öğretim Aracı Olarak Ders Kitabı Ders kitapları tüm üstün ve olumsuz yönleriyle öğretim süreçlerinde vazgeçilemeyecek bir önemdedir. Ders kitaplarının söz edilen bu önemini taşıyabilmesi ve koruyabilmesi için titizlikle hazırlanmasına dikkat edilmelidir. Kitapların hazırlanması ve onu kullanacakların hizmetine sunulması için önemli aşamalar vardır. Ders Kitaplarının Hazırlanması ve Hizmete Sunulması Eğitim programlarında belirlenen kazanımlara ulaşılabilmesi için taşıyıcı bir rol üstlenen ders kitapları, hem öğretmenler hem de öğrenciler açısından yardımcı bir araç niteliğindedir. Ders kitaplarının hazırlanması dikkat ve özen gerektiren uzunca bir süreç gerektirir. Hazırlanan ders kitapları Milli Eğitim Bakanlığının ilgili kurullarınca gözden geçirilip değerlendirildikten sonra hizmete sunulabilir. Okullarımızda okutulacak ders kitaplarının belli kurallara göre hazırlanması ve Millî Eğitim Bakanlığınca uygun bulunması koşulu, eskiden beri yerine getirilmesi gereken bir koşuldur (Bayrakçı 2005). 1739 sayılı Milli Eğitim Kanunu’nun 55. maddesine göre Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı kullanılacak tüm ders kitaplarının hazırlanması, geliştirilmesi, değerlendirilmesi, okutulma sürelerinin belirlenmesi, telif haklarının belirlenmesi ve hizmete sunulması için Milli Eğitim Bakanlığının yetkili birimidir. Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu tarafından 1995 yılında ders kitaplarının hazırlanması, incelenmesi ve hizmete sunulması ile ilgili ilk ve geniş kapsamlı bir yönerge hazırlanmıştır. Bu yönergenin amacı “Milli Eğitim Bakanlığına bağlı örgün ve yaygın eğitim kurumlarında kullanılacak ders kitabı, temel ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı, öğretmen kılavuz kitabı, bilgi iş ve işlem yapraklarının nitelikleri, hazırlanması, incelenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemektir” (MEB 1995). Bu yönetmelik belirli tarihlerde yeni ek ve değişikliklerle güncellenmiştir1. 1 Ek ve Değişiklikler: 1) 03.09.1996/22746 RG 2) 05.04.1997/22955 RG (7.10.1996/2463 TD ) (1.4.1997/2475 TD ) 3) 26.07.1997/23061 RG (AĞUSTOS 1997/2479 TD ) 4) 04.09.1997/23100 RG (EYLÜL 1997/2480 TD ) 5) 09.05.1998/23337 RG (MAYIS 1998/2488 TD ) 6) 12.08.1998/23431 RG (EYLÜL 1998/2492 TD ) 7) 09.01.1999/23578 RG (MART 1999/2498 TD ) 8) 17.12.1999/23909 RG 9) 10.04.2003/25075 RG (MAYIS 2003/2548 TD ) 10) 11.06.2003/25135 RG (TEMMUZ 2003/2550 TD ) 11) 17.03.2004/25405 RG (NİSAN 2004/2559 TD ) 9 TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ Ders kitaplarının hazırlanmasında izlenecek yollar Milli Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’nce (MEB 1995) aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Bunlar: Yarışma Yöntemi Sipariş Yöntemi Satın Alma Yöntemi Yazdırma Yöntemi Özel Kesimce Üretilme Yöntemi Yarışma yönteminde, Bakanlık gereksinim duyulan alanla ilgili ödüllü ya da ödülsüz olarak yarışma açabilir. Yazarlar bireysel olarak katılabileceği gibi ekip halinde de yarışmalara katılabilirler. Bu yarışmalara başvuru biçimi, yarışma şartları, verilecek ödülün miktarı ve ödeme şekilleri kurul tarafından hazırlanan şartname ile belirlenerek Tebliğler Dergisi’nde ilan edilir. 1) (Değişik alt bend: 3.3.2007/26451 RG) Yarışmaya, başvuru sahiplerinde aranan şartları taşıyanlar katılır.2)Yarışmaya katılacak eserler yönergede belirlenen esaslara göre hazırlanır. 3) Eserlerin incelenmesi ve değerlendirilmesi bakanlığımız ve diğer resmi kurumlardan katılacak uzmanlardan oluşturulacak Özel İhtisas Komisyonlarınca yapılır. 4) İnceleme ve değerlendirme sonuçları kurulda görüşülür alınan karar Tebliğler Dergisi’nde yayımlanır (MEB 1995). Yarışma yöntemi en iyi kitabın seçilmesini öngördüğü ve iyi bir kitabın ortaya çıkarılması için onu hazırlayanlara deneyim ve beceri fırsatı sağlaması açısından üstünlük; fazla zaman alması ve değerlendirici kurulun uzman kişilerce oluşturulamaması olasılığı ve kurulun yanlı davranabileceği gibi kaygılar açısından olumsuzluklar taşır (Ceyhan, Yiğit 2005). 10 12) 10.06.2004/25488 RG 13) 02.11.2004/25631 RG (KASIM 2004/2566 TD ) (NİSAN 2005/2571 TD ) 14) 05.04.2005/25777 RG 15) 18.05.2006/26172 RG (MAYIS 2006/2584 TD ) 16) 04.07.2006/26218 RG (TEMMUZ 2006/2586 TD ) 17) 02.08.2006/26247 RG (EYLÜL 2006/2588 TD ) 18) 01.09.2006/26276 RG (EYLÜL 2006/2588 TD ) 19) 04.11.2006/26336 RG (KASIM 2006/2590 TD ) 20) 16.02.2007/26436 RG (ŞUBAT 2007/2593 TD ) (MART 2007/2594 TD ) 21) 03.03.2007/26451 RG 22) 04.04.2007/26483 RG 23) 28.11.2007/26714 RG Bir Öğretim Aracı Olarak Ders Kitabı Sipariş yöntemi, yarışma yönteminin tersine ders kitaplarının Bakanlık tarafından belirlenmiş herhangi bir yazar ya da komisyonca hazırlanmasına dayalıdır. Bakanlık bu yöntem içerisinde dilediği yazara ya da komisyona ders kitabı hazırlatabilmektedir (Ceyhan, Yiğit 2005). 1) Sipariş usulü ile yazdırılacak kitapların şartnamesi ilgili birimce hazırlanıp Başkanlığa sunulur. Kurulca uygun görülen şartname hazırlayan birime gönderilir. 2) Söz konusu birim, kişi veya komisyona şartname hükümlerine göre kitap yazdırır. 3) (Değişik alt bend: 3.3.2007/26451 RG) İlgili birim baskıya hazır nüshaları, incelenmesi için Başkanlığa gönderir. İnceleme sonunda düzenlenen raporlar ile baskıya hazır nüsha veya nüshalar Kurula sunulur ve Kurulda alınan karar, Daire Başkanlığına ve ilgili birime bildirilir (MEB 1995). Satın alma yöntemi, daha önceden basılmış ve ders kitabı olarak kullanılmış kitapların yayın ve telif haklarının yazarlarından satın alınarak Bakanlık tarafından hizmete sunulması yöntemidir. 1) Okutulmasına ihtiyaç duyulması halinde, yurt içinde veya yurt dışında yazılmış ya da tercüme edilmiş olan kitapların incelenmesi, ilgili birimce yaptırılır ve raporlarıyla birlikte Başkanlığa sunulur. 2) Kurulca kitabın veya telif hakkının satın alınmasına karar verilmesi halinde, bu durum, gereği için Daire Başkanlığına bildirilir. İlgili birime de bilgi verilir (MEB 1995). Yazdırma yöntemi, Bakanlığın, uygun gördüğü durumlarda, kendi birimlerinde çalışan personelleri ders kitabı yazımı konusunda görevlendirmesi yöntemidir. 1) Bakanlık, teşkilatında görevli elemanlara veya bunlardan kuracağı bir komisyona kitap hazırlatabilir. Bu durumda da sipariş usulündeki yol izlenir (MEB 1995). Özel kesimce üretilme yöntemi, yazar ya da yayınevinin hazırlamış olduğu ders kitabını Bakanlığın onayına sunması, Bakanlıktan onay alırsa da hizmete sunulması yöntemidir. 1) (Değişik alt bend: 3.3.2007/26451 RG)Baskıya hazır nüshanın üç adedi, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitapları ile birlikte takım hâlinde her yıl incelenmek üzere Ocak, Şubat, Mart aylarında Başkanlığa teslim edilir. Hangi ders kitaplarının öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabı ile birlikte takım hâlinde verileceği ilgili dersin öğretim programının Kurul kararında belirtilir. 2) Aralık ayının üçüncü haftasının son iş gününe kadar Kurulca kabul edilen, okutulma süresi devam eden ve süresi uzatılan ders kitaplarının listesi, Tebliğler Dergisinde yayımlanmak üzere Aralık ayının sonuna kadar Daire Başkanlığına gönderilir. 3) (Değişik alt bend: 3.3.2007/26451 RG) Azınlık okulları, kendi dillerinde okutulmak üzere hazırlattıkları kitapları, yeminli mütercimlerce tercüme edilmiş nüshası ile birlikte incelenmek üzere Başkanlığa teslim ederler. 11 TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ 4) Yürürlükten kaldırıldı.(1.9.2006/26276 RG) 5) İnceleme ve değerlendirme sonuçları, inceleme raporları ve puanları ile birlikte ilgilisine gönderilir (MEB 1995). Ders kitapları hazırlanışından kurula sunuluşuna, kurulun farklı komisyonları tarafından değerlendirilişine ve en son kitabın Tebliğler Dergisi’nde kullanılacağına ilişkin ilanın verilmesine dek olan iş akışını aşağıdaki gibi belirlemek olanaklıdır (Ceyhan, Yiğit 2005): Hazırlanan Kitapların MEB Tarafından Kabul İş Akışı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı Yayın ve Kültür Daire Başkanlığı Yayın ve Kültür Daire Bakanlığı Uygun/Uygun değil (İade) Ön İnceleme Komisyon Başkanlığı Eğitim Araçları İnceleme Enstitüsü Müdürlüğü Kitap İnceleme Komisyonu Yayınevi (Yazar) Yayın ve Kültür Daire Başkanlığı (85’ten az – İade) (85’ten çok – Onaya) Yayımlar Dairesi Başkanlığı TEBLİĞLER DERGİSİNDE İLAN 12 İade–Düzeltme Onaya Sunma (75–89) puan (90 üstü) Eğitim Araçları İnceleme Enstitüsü Müdürlüğü Talim ve Terbiye Kurulu 1. Red / 2. Düzeltme / 3. Kabul Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı Kabul Edilmişse Bir Öğretim Aracı Olarak Ders Kitabı Milli Eğitim Bakanlığı 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu’nun 53. maddesi kapsamında Ücretsiz Ders Kitapları Dağıtımı Projesi adı altında 2003-2004 eğitimöğretim yılından itibaren ilköğretim öğrencilerinden başlamak üzere günümüzde ortaöğretim, açık ilköğretim öğrencileri ile okuma yazma bilmeyen yetişkinlere ücretsiz olarak ders kitabı ulaştırmaktadır. Aşağıda 2003-2004 yılından 2009-2010 yılına dek ücretsiz olarak dağıtımı yapılan kitap adedi ile yıllara göre yapılan ödemeler tablo halinde sunulmuştur. Yıllar Öğretim Dairesi Kitap Adedi Bedeli (Milyon TL) 2003-2004 İlköğretim 81.834.281 157.523.013 2004-2005 İlköğretim 83.858.320 146.343.470 2005-2006 İlköğretim 106.510.090 174.997.783 2006-2007 2007-2008 2008-2009 2009-2010 İlköğretim 104.892.620 Ortaöğretim 37.414.989 İlköğretim 122.070013 Ortaöğretim 35.062.367 İlköğretim 128.233.848 Ortaöğretim 39.341.906 İlk-Ortaöğretim 182.000.000 185.962.850 919.218.434 1.359.831.660 GENEL TOPLAM (2003-2009) 281.886.775 201.989.667 211.128.102 Proje kapsamında basılan kitapların 5 yıl süreyle kullanılması öngörülürken kitapların öğrenci sayısına bağlı olarak her yıl yeniden basılıyor oluşu ciddi bir maliyet gerektirmektedir. Tablodan da anlaşıldığı üzere yedi yıl içinde toplamda bir milyara yakın kitap basılarak öğretmen ve öğrencilerin hizmetine sunulmuştur. Bütün bu durum kitapların niceliğinin yanında niteliğini de ön plana çıkarmaktadır. Basılan kitapların biçim ve içerik özelliklerinin yetersiz olduğu yönündeki bulgular eğitsel açıdan olduğu gibi ülke ekonomisi açısından da ciddi bir sorun yaratmaktadır. Ders Kitaplarının Türkçe Öğretimindeki Yeri Anadili, Aksan (1975: 427) tarafından “ilk önce anneden, daha sonraları ise aşama aşama ailenin diğer fertleri, yakın çevre ve çocuğun içerisinde bulunduğu ortamda kavradığı; bilinçaltına inen ve bireylerin toplumla en güçlü bağlarını oluşturan dil” olarak tanımlanmaktadır. Anadili, “bireylerin evrene bakış açısını belirlediği gibi onların düşünce çevreninin de hem oluşturucusu hem de değişkenidir” (Özdemir 1983: 21). Bireyin bilişsel ve duyuşsal anlamda kendini gerçekleştirebilmesi, toplumsal yaşamda kendine bir yer edinebilmesi için anadilini en iyi şekilde öğrenmesi gerekir. 13 TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ Anadili öğretimindeki amaç temel dil becerilerinin dizgeli bir şekilde öğretimini sağlayarak bireyin anlam evrenini oluşturmak, geliştirmek ve genişletmektir. Anadili öğretiminde bireyin anlama ve anlatma becerilerini geliştirmek, dilin incelik ve zenginliklerinin farkına vararak bu dili etkili, doğru ve güzel bir şekilde kullanmasını sağlamak esastır. Anlama becerileri okuma ve dinleme becerilerinden oluşurken; anlatma becerileri konuşma ve yazma becerilerinden oluşur. KONUŞMA DİNLEME YAZMA OKUMA VERİCİ (Yaratıcı) ALICI (Kavrayıcı) ANLATMA ANLAMA BİREYİN ANLAM (Bilgi, Duygu, Düşünce vb.) EVRENİ Anadili Öğretiminin Etkinlik Alanları (Sever 2004: 27) Anadili bilinçli bir varlık olan insanoğlunun bilinç edinme ve bu bilincini geliştirme bağlamında bireyin hem bireysel hem de toplumsal yaşantısını düzenleyen bir konumdadır. İnsanlar ait oldukları topluluklarda duygu, düşünce, beklenti ve tasarımlarını anadilleri aracılığı ile paylaşırlar. Bu bağlamda anadili bireyler arasındaki iletişimi anlamlı kılar. Anadilinin sağlıklı bir şekilde kullanılması, geliştirilmesi için anadili öğretiminin de belirli program, yöntem ve araç gereçlerle yapılması gerekir. Her ders için geçerli olduğu gibi, anadili dersleri için de araç ve gereç kullanımı kaçınılmazdır. Araç ve gereçler, öğrenmenin hızına, kalıcılığına ve etkililiğine etki eden önemli ögelerdir. Anadili öğretiminde amaç, kendi kazanımları doğrultusunda öğrenmeyi hızlı, etkin ve doğru bir şekilde gerçekleştirmektir. Bu anlamda, anadili 14 Bir Öğretim Aracı Olarak Ders Kitabı öğretiminde kullanılacak her türden canlı ve cansız araç-gereç, anadili öğretiminin ulaşmak istediği tüm duyuşsal, bilişsel ve devinişsel öğrenmelere kaynaklık edecektir. Anadili öğretiminde canlı ve cansız araç-gereçler kullanılabilir. Bir nesneyi ya da bir durumu uzun uzun anlatmaktansa nesneyi sınıfa taşımak ya da durumu anlatan bir görseli izletmek hem zaman kaybını önleyecek hem de öğrenmenin daha hızlı ve etkin olarak gerçekleşmesini sağlayacaktır. Anadili öğretiminde kullanılan araç ve gereçleri şu şekilde görselleştirebiliriz: Anadili Dersinde Kullanılan Araç ve Gereçler (Abraham, Beisbart, Koβ, Marenbach 1980: 80; aktaran Yıldız 2003: 72) 15 TÜRKÇE DERS KİTABI ÇÖZÜMLEMELERİ Görüldüğü üzere anadili derslerinde kullanılabilecek birçok araç vardır. Bu araçların kullanılma nedenlerinin başında öğrenme hızını ve düzeyini yükseltmek gelir. Ders kitapları bütün bu araçlar içerisinde kullanım sıklığı ile dikkat çeken önemli araçlardan birisidir. Özbay (2000) tarafından yapılan araştırma sonucunda Türkçe öğretmenlerinin en sık kullandıkları (% 94,4) araç olarak ders kitaplarını belirttikleri görülmüştür. Bu durum ders kitapları dışındaki yardımcı araç ve gereçlerden çok düşük bir oranda yararlanıldığını, doğal olarak da öğrenme ortamlarındaki geçirilen zamanın çok büyük oranda ders kitapları tarafından biçimlendirildiğini ortaya çıkarmaktadır. Tüm ders kitaplarında olduğu gibi Türkçe ders kitapları da birçok araştırmacı tarafından farklı açılardan değerlendirilmiştir. Türkçe ders kitaplarının sözcük dağarcığının geliştirilmesi ile olan ilişkisinden (Pehlivan 2003) kitaplara alınan metinlerin tür ve tema bakımından incelenmesine (Çeçen ve Çiftçi 2007) metinlerin türsel ve yazınsal niteliklerine (Kaya 2007); metinlerin okunabilirliğinden (Çiftçi vd. 2007; Zorbaz 2007) kitapların Türkçe öğretim programına uygunluğuna (İşeri 2007) ve kazanımlarla uyumuna (Eren 1994) değin birçok araştırma yapılmıştır. Türkçe öğretimi açısından kullanım sıklığı da düşünüldüğünde, ders kitaplarının niteliği, daha büyük bir önem kazanır. Türkçe ders kitapları, öğrencilere temel dil becerilerini (okuma, dinleme, konuşma, yazma) kazandırmak açısından en önemli öğretim araçlarıdır. Bu anlamda ders kitapları önemli bir işleve sahiptirler. Bu işlev ders kitaplarında yer alan metinlerden kaynaklanmaktadır (Çiftçi, Çeçen, Melanlıoğlu 2007). Türkçe ders kitapları içerisindeki öğretici ve yazınsal nitelikli metinler aracılığıyla temel dil becerilerinin yanında Türkçe dersi öğretim programında yer alan ve öğrencilerin edinmesi gereken temel becerileri gerçekleştirmek amaçlanır. Bu beceriler Türkçe öğretim programında şu şekilde belirtilir: Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma Eleştirel düşünme Yaratıcı düşünme İletişim kurma Problem çözme Araştırma Karar verme Bilgi teknolojilerini kullanma Girişimcilik (MEB 2006). 16
© Copyright 2024 Paperzz
