Ayşe B. Aksoy Hale Dere Çiftçi

ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE
Duyu-motor oyundan
Ayşe B. Aksoy
OYUN
Kurallı oyuna
Hale Dere Çiftçi
Doç. Dr. Ayşe Belgin Aksoy
Yrd. Doç. Dr. Hale Dere Çiftçi
ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE OYUN
ISBN 978-605-364-857-4
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2014, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Eylül 2014, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu
Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A
Yenimahalle/ANKARA
(0312-394 55 90)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 13987
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet:www.pegem.net
E-ileti: [email protected]
Kızlarımız
Ecem, Cansın ve Naz’a
ÖN SÖZ
‘Oyun denilince aklına ne geliyor?’ diye üç buçuk yaşındaki bir çocuğa sorulduğunda ‘eğlenmek’, ‘eğlenmek denilince aklına ne geliyor?’ sorulduğunda ise
‘arkadaşımla oynamak’ yanıtını vermiştir. Bu yanıtlardan çocuğun oyun oynama
amacının eğlenme, eğlenmenin de arkadaşı ile oyun oynamak olduğu belirgin bir
şekilde anlaşılmaktadır. Filozof J. J. Rousseau ‘çocuk eğitiminde, çalışmalarınıza
onları tanımakla başlayın’ sözüyle çocukları tanımanın önemini anlatmıştır. Çocuğu tanımanın en iyi yolu da onu oyun oynarken izlemektir. Çocuk için oyun,
yapmak zorunda olmadığı, kendiliğinden, içten gelen, eğlenme amacı ile yaptığı
eylemlerden oluşur. Çocuk oyun oynarken, oyunun sonucundan çok oyunun süreci ile ilgilidir. Çocuk nasıl, nerede ve ne ile oynayacağına kendisi karar vermek,
her an her yerde oyun oynamak ister. Çocuk seçimini kendisinin yaptığı oyunun
her dakikasından zevk alır, gelişir ve öğrenir. Oyun, gelişimin ve öğrenmenin tüm
alanlarıyla ilişkilidir. Okul öncesi eğitim programlarında eğitimciler, evde ebeveynler çocuğa serbest oyun oynama fırsatı sağlamalı, çocuğu oyun oynamaya teşvik
etmeli, çocuğun gereksinimi olduğu oyunlarda kolaylaştırıcı rolü üstlenmelidirler.
Erken çocukluk döneminde oyun kitabı: erken çocukluk döneminde oyun
ve oyunun gelişimsel katkıları, oyunun tarihçesi ve oyun kuramları, çocuğun gelişimine bağlı oyun aşamaları ve oyun türleri, oyun alanları, oyuncaklar ve oyun
materyalleri, okul öncesi eğitim programlarında oyun etkinliklerin planlanması,
farklı kültürlerde oyun, özel gereksinimli çocuklar ve oyun ve oyun temelli değerlendirme olmak üzere dokuz bölümden oluşturulmuştur.
Ayrıca kitapta yazar ve konu dizinleri oluşturulmuştur. Hazırlık aşamasının
başlangıcında dizinleme kurallarını, konu uzmanlarının alan yazını bilgilerinden
elde etmiş ve bu bilgiler doğrultusunda dizin oluşturmuş olsak da, gözden kaçırdığımız eksiklerimiz ve hatalarımızın ilk çalışmamız olmasından kaynaklandığını
belirtmek isteriz.
Bu kitap, erken çocukluk gelişimi alanında çalışacak olan öğretmen adayları
ve eğitimcilere oyun konusunda gerekli bilgileri sağlamak amacı ile hazırlanmıştır.
Tüm ilgililere katkıda bulunmasını ve yaşamınızda oyunun var olmasını dileriz.
Doç. Dr. Ayşe Belgin Aksoy
[email protected]
Yrd. Doç. Dr. Hale Dere Çiftçi
[email protected]
1. BÖLÜM
ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE OYUN VE OYUNUN GELİŞİMSEL
KATKILARI
Doç. Dr. Ayşe Belgin AKSOY
ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE OYUN�������������������������������������������������������������������2
Oyunun Tanımı����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������2
Oyunun Özellikleri����������������������������������������������������������������������������������������������������������������3
Oyunun Önemi����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������4
Oyunun Gelişimi��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������6
OYUNUN GELİŞİMSEL KATKILARI�������������������������������������������������������������������������������7
Bilişsel ve Dil Gelişimine Katkıları���������������������������������������������������������������������������������������8
Fiziksel/Hareket Gelişimine Katkıları�������������������������������������������������������������������������������11
Sosyal Gelişime Katkıları�����������������������������������������������������������������������������������������������������12
Duygusal Gelişime Katkıları�����������������������������������������������������������������������������������������������15
KAYNAKLAR�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������17
2. BÖLÜM
OYUNUN TARİHÇESİ VE OYUN KURAMLARI
Doç. Dr. Ayşe Belgin AKSOY
OYUNUN TARİHÇESİ�������������������������������������������������������������������������������������������������������20
OYUNA İLİŞKİN GÖRÜŞLER������������������������������������������������������������������������������������������22
OYUN KURAMLARI����������������������������������������������������������������������������������������������������������24
Klasik Kuramlar��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������25
Fazla Enerji Kuramı- H. Spencer���������������������������������������������������������������������������������25
Rahatlama/Yeniden Yaratma Kuramı- M. Lazarus����������������������������������������������������25
Alıştırma Kuramı- K. Groos�����������������������������������������������������������������������������������������26
Tekrarlama Kuramı- G.S. Hall��������������������������������������������������������������������������������������26
Modern Kuramlar����������������������������������������������������������������������������������������������������������������27
Psikoanalitik Kuramlar��������������������������������������������������������������������������������������������������27
Kişilik Gelişimi Kuramı- S. Freud�������������������������������������������������������������������������27
Psikososyal Gelişim Kuramı- E. Erikson��������������������������������������������������������������28
Bilişsel-Gelişim Kuramları��������������������������������������������������������������������������������������������29
Bilişsel Gelişim Kuramı – J. Piaget�������������������������������������������������������������������������29
Bilişsel ve Dil Gelişimi Kuramı – L. Vygotsky������������������������������������������������������30
Bilişsel Gelişim Kuramı – J. Bruner ����������������������������������������������������������������������31
Uyarılma Kuramı – D. Berlyne������������������������������������������������������������������������������32
KAYNAKLAR�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������33
viii
Erken Çocukluk Döneminde Oyun
3. BÖLÜM
ÇOCUĞUN GELİŞİMİNE BAĞLI OYUN AŞAMALARI VE OYUN
TÜRLERİ
Doç. Dr. Ayşe Belgin AKSOY
ÇOCUĞUN GELİŞİMİNE BAĞLI OYUN AŞAMALARI���������������������������������������������36
Bilişsel Oyun Aşamaları������������������������������������������������������������������������������������������������������36
Piaget’in Oyun Aşamaları���������������������������������������������������������������������������������������������36
Smilansky’in Oyun Aşamaları��������������������������������������������������������������������������������������37
Sosyal Oyun Aşamaları��������������������������������������������������������������������������������������������������������39
OYUN TÜRLERİ�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������42
Fiziksel/Hareket Oyunu�������������������������������������������������������������������������������������������������������43
Nesne Oyunu������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������43
Hayali/-mış gibi Oyun���������������������������������������������������������������������������������������������������������48
Dil Oyunu������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������50
Kurallı Oyun�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������53
KAYNAKLAR-����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������53
4. BÖLÜM
OYUN ALANLARI
Yrd. Doç Dr. Hale DERE ÇİFTÇİ
OYUN ALANLARI��������������������������������������������������������������������������������������������������������������58
Oyun Alanlarının Düzenlenmesi���������������������������������������������������������������������������������������59
İç Mekân��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������59
Dış Mekân�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������77
Açık Hava Oyun Alanlarının Katkıları�����������������������������������������������������������������78
Açık Hava Oyun Alanının Türleri�������������������������������������������������������������������������83
Açık Hava Oyun Alanındaki Donanımın Özellikleri�����������������������������������������89
Açık Hava Oyun Alanının Dizayn Özellikleri�����������������������������������������������������93
Açık Hava Oyun Alanlarının Güvenliği������������������������������������������������������������ 100
KAYNAKLAR�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 104
İçindekiler
ix
5. BÖLÜM
OYUNCAKLAR VE OYUN MATERYALLERİ
Yrd. Doç. Dr. Hale DERE ÇİFTÇİ
OYUNCAKLAR VE OYUN MATERYALLER������������������������������������������������������������ 114
OYUNCAKLARIN TARİHÇESİ������������������������������������������������������������������������������������ 115
Oyuncakların Katkıları����������������������������������������������������������������������������������������������������� 116
Oyuncakların Özellikleri�������������������������������������������������������������������������������������������������� 116
Oyuncak Türleri���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 119
Oyuncak Seçimi����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 131
OYUNCAK, CİNSİYET VE KÜLTÜR��������������������������������������������������������������������������� 135
KAYNAKLAR�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 137
6. BÖLÜM
OKUL ÖNCESİ PROGRAMLARINDA OYUN ETKİNLİKLERİNİN
PLANLANMASI
Yrd. Doç. Dr. Hale DERE ÇİFTÇİ
OYUN VE BİLİM�������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 142
Bilim Çalışmalarının Katkıları ��������������������������������������������������������������������������������������� 143
Bilim ve Oyun ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 145
OYUN VE MATEMATİK������������������������������������������������������������������������������������������������ 148
Matematik Becerilerinin Gelişimi ���������������������������������������������������������������������������������� 149
Matematik Becerileri ve Oyun����������������������������������������������������������������������������������������� 150
OYUN VE OKUMA-YAZMAYA HAZIRLIK ÇALIŞMALARI ��������������������������������� 154
Okuma yazma Becerilerinin Gelişimi���������������������������������������������������������������������������� 155
Okuma yazma Becerileri ve Oyun���������������������������������������������������������������������������������� 156
KAYNAKLAR�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 164
x
Erken Çocukluk Döneminde Oyun
7. BÖLÜM
FARKLI KÜLTÜRLERDE OYUN
Doç. Dr. Ayşe Belgin AKSOY
FARKLI KÜLTÜRLERDE OYUN���������������������������������������������������������������������������������� 172
KÜLTÜREL OYUN ARAŞTIRMALARININ KAYNAĞI������������������������������������������� 172
ÇOCUK GELİŞİMİ VE KÜLTÜR���������������������������������������������������������������������������������� 173
OYUN ÜZERİNDEKİ KÜLTÜREL VE TOPLUMSAL ETKİLER����������������������������� 176
Ebeveynlerin Oyun Üzerindeki Etkileri������������������������������������������������������������������� 176
Grup Oyunlarında Farklılıklar ��������������������������������������������������������������������������������� 181
OYUN, CİNSİYET VE KÜLTÜR����������������������������������������������������������������������������������� 184
KAYNAKLAR�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 188
8. BÖLÜM
ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÇOCUKLAR VE OYUN
Yrd. Doç. Dr. Hale DERE ÇİFTÇİ
Görme Yetersizliği Olan Çocuklar ve Oyun������������������������������������������������������������������ 194
İşitme Yetersizliği Olan Çocuklar ve Oyun�������������������������������������������������������������������� 196
Konuşma, Dil ve İletişim Bozukluğu Olan Çocuklar ve Oyun����������������������������������� 197
Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuklar ve Oyun���������������������������������������������������������������� 199
Otistik Çocuklar ve Oyun������������������������������������������������������������������������������������������������ 201
Bedensel Yetersizliği Olan Çocuklar ve Oyun��������������������������������������������������������������� 204
Özel Gereksinimli Çocuklar İçin Oyun Etkinliklerinin Düzenlenmesi�������������������� 207
KAYNAKLAR�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 210
İçindekiler
xi
9. BÖLÜM
OYUN TEMELLİ DEĞERLENDİRME
Yrd. Doç. Dr. Hale DERE ÇİFTÇİ
Oyun Temelli Değerlendirme������������������������������������������������������������������������������������������ 214
Oyun Temelli Değerlendirmenin Katkıları ������������������������������������������������������������������� 215
Oyun Temelli Değerlendirmenin Türleri����������������������������������������������������������������������� 216
Oyun Temelli Değerlendirmenin Kullanılması ������������������������������������������������������������ 217
Özel Gereksinimli Çocuklarda Oyun Temelli Değerlendirme����������������������������������� 220
KAYNAKLAR�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 222
ÖZ GEÇMİŞLER��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 224
Dizin������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 225
1. BÖLÜM
ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE
OYUN VE OYUNUN GELİŞİMSEL
KATKILARI
ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE OYUN VE OYUNUN GELİŞİMSEL
KATKILARI
ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE OYUN
Oyunun Tanımı
Oyunun Özellikleri
Oyunun Önemi
Oyunun Gelişimi
OYUNUN GELİŞİMSEL KATKILARI
Bilişsel ve Dil Gelişimine Katkıları
Fiziksel/Hareket Gelişimine Katkıları
Sosyal Gelişime Katkıları
Duygusal Gelişime Katkıları
KAYNAKLAR
2
Erken Çocukluk Döneminde Oyun
ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE OYUN
Oyun yaşamın hemen her döneminde, özellikle erken çocukluk döneminde
farklı bir öneme sahiptir. Her yaş grubundaki bireylerin, oynamaktan ya da izleyicisi olmaktan keyif aldığı oyun türleri vardır. Erken çocukluk döneminde çocukların daha çok oyunda etkin rol almaktan hoşlandığı ve her deneyimlerini oyuna
dönüştürmek istedikleri bilinmektedir. Ancak bu dönemde oyunu diğer dönemlerden farklı kılan, çocukların oyunu yaşamı anlama ve anlamlandırma açısından
bir araç olarak kullanmalarıdır.
Oyunun Tanımı
Bu çocuklar oynuyor mu? Uğraşıyor mu? Oyun ve uğraş arasında ne fark vardır? Çocuklar oyun oynamalı mı? Oyuncak olmalı mı? Oyun doğal mı? Çocuklar
oyun oynamayı öğrenebilir mi? Bu soruların cevapları önemlidir. Bu sorular oyun
kelimesinin anlamını bulmaya yardım eder.
Yetişkinler için oyun, pratik uğraşları bittiği zaman yaptıkları bir şeydir.
Oyun bir rahatlama biçimidir. Çocuklar için oyun, tüm gün yaptıkları bir şeydir. Oyun yaşamdır ve yaşam oyundur. Çocuklar için oyun, öğrenme ve uğraş
arasında farklılık yoktur. Çocuklar doğuştan oyuncudur. Oyun oynamaktan zevk
alır ve her zaman oyun oynayabilirler. Onlar için oyun; doğal, kendiliğinden olan,
zevk alınan, sonunda ne olduğuna değil anlamına odaklanmadır (Leland ve Fisher
2006; Mayesky 2006).
“Oyun” kelimesi bazen yanıltıcıdır,
ciddi olmayan, boş zaman etkinlikleri “zaman öldürme” olarak da düşünülür. Oyun
ebeveynlerin çocuklarına gösterebilecekleri somut bir ürün olmadığı gibi, öğretmen güdümlü de değildir. Oyun bir etkinlik, bir harekettir. Bir ürünle sonuçlanması
da gerekli değildir.
Çocuklar oyun oynamaktan keyif alırlar
Oyuna tek bir çocuk veya bir grup çocuk da katılabilir. Oyuncaklarla inşa
edilebilir veya çocuğun hayal gücünden başka hiçbir şey yoktur. Bir oyun birkaç
dakikada sonlanabilir veya günlerce devam edebilir. Oyun, çocuğun bireyselliğini
ifade eder. Oyun bilişsel, dil, fiziksel/hareket, sosyal ve duygusal gelişimin merkezinde yer alır (Eliason ve Jenkins 2003; Leland ve Fisher 2006; Mayesky 2006).
Genel bir tanımla oyun; rahatlama, fazla enerjinin atılması, uygulama yapma,
isteklerin yerine getirilmesi, zevk alma ve bir öğrenme şeklidir. İnsan davranışlarının bütünü dikkate alındığında çocukların oynadıkları oyunların çoğunlukla
Erken Çocukluk Dönemi ṅ de Oyun ve Oyunun Geli ş̇ i m
̇ sel Katkıları
3
yaşam deneyimlerinden oluştuğu görülmektedir. Belki oyun, insanın tüm işlevlerinin bir denge ve bileşimi olarak tanımlanmalıdır (Cook ve Cook 2005; Rogers ve
Sawyer 1992). Belki de oyunu içinde bulunduğumuz şu andaki koşul ve gelecekte
bizi bekleyen koşulları öngörebilme deneyimleri olarak tanımlamalıyız. Tanımı ne
olursa olsun oyun her zaman çocuğun vazgeçilmezleri arasında yer alır.
Oyunun Özellikleri
Bütünü ile oyun tanımı aşağıda sıralanan özellikleri içerir:
Oyun zoraki değildir ve çocuğun yaratılışına göre harekete geçer. Oyun
oynarken, çocuklar davranışlarının içeriğini ve yönünü seçmekte özgürdür. Oyun
dışarıdan gelen beklentilere ve isteklere cevap vermek için oynanmadığından, çoğunlukla oynayanları memnun etmeye yöneliktir. Örneğin; Anaokulunda birlikte
oyun oynamaya karar veren üç çocuk, oyun içindeki rollerinin ne olacağına kendileri karar verir.
Oyun sembolik, anlamlı ve değişime açıktır. Oyun çocukların geçmiş deneyimlerini şu ana bağlamalarına yardımcı olur. Oyun çocuklara farklı durumlara
girip çıktıkça, başkalarının rollerine girebilme kapasitesi verir. Diğerleri gibi davranırken, “…olsam ben ne yapardım” ve “farz edeyim ki … yim” tavrı geliştirirler.
Örneğin; Bir çocuk kendini makarna pişiren bir aşçı olarak hayal ettiğinde, bir
aşçının gerçekte ne yaptığını ve ne söylediğini “aşçı olsam ne yapardım” sorusu ile
hayalinde canlandırır. Aşçı - imiş gibi davranırken, tıpkı bir aşçı gibi yemek pişirdiğini, yemeği karıştırdığını, makarna servisi yaptığını hayal ederek kendisini bir
aşçıya dönüştürür. İşte bu “farz edeyim ki ben bir …..yim” tavrı hayal ve düşünce
gücünü geliştiren bir davranıştır.
Oyuncular oyunda aktif rol alırlar. Oyun esnasında çocuklar insanları, nesneleri, olayları keşfeder, dener, araştırır ve sorgularlar. Örneğin; Yoğurt çorbası
yapan anaokulu çocukları, çorbaya ne miktarda su, un ve yoğurt konulduğunda,
bunların kullanımlarına göre hangisinin çorbanın kıvamını değiştirdiğini ve lapalaştırdığını keşfederler. Aktif oyun deneyimleri, çocukların gözlem ve tanımlama
becerilerini geliştirirken aynı zamanda ne tür materyallerin işe yarayabileceği konusunda farkındalıklarını da artırır.
Oyunun kuralları vardır. Çocuklar oyun esnasında gizli ya da belirlenmiş
kurallarla yönlendirilirler. Oyunda başarısız olma riski yoktur, oyunda neyi nasıl
yapacağına çocuk karar verir. Küçük çocuklar rollerine veya nesne kullanımına
uygun kuralları yaratabilir veya kuralları değiştirebilir, farklı bir şekilde oyuna devam edebilirler. Daha büyük çocuklar ise oyuna yön veren önceden belirlenmiş
kuralları kabul ederler. Örneğin; Anaokulunda çocuklar bloklardan alışveriş merkezi inşa ederken, alanın ve blokların seçimini yapabilir, isterlerse bu seçimlerini
değiştirebilirler.
4
Erken Çocukluk Döneminde Oyun
Oyun zevklidir. Çocuklar oyunu, dışarıdan verilecek bir ödül için değil, beraberinde getirdiği zevk için oynarlar. Yani, çocuklar kendilerine bir şey ifade ettiği için oyun oynamaya devam etmektedirler. Örneğin; Bir çocuk oyun içinde
sessizce merdivenlerden aşağı inerken başlangıçta bir parça korku ve endişe duyabilir. Zamanla oyun içinde tekrar tekrar aşağıya inecek ve korkunun yerini zevk
alacaktır (Brewer 2001; Isenberg ve Jalongo 2006; Johnson, Christie ve Yawkey
1987; Smidt 2006).
Yukarıda verilen beş özellik, oyunun ne olduğunu açıklamaktadır. Oyunun
ne olduğunu anlamak kadar, oyunun ne olmadığını kavramakta önemlidir (Isenberg ve Jalongo 2006). Bu doğrultuda çocuğun olduğu kadar, yetişkinlerinde oyuna yönelik görüş ve tutumları önem kazanır. Yetişkinler, çocuğun seçimini yaptığı,
kurallarını belirlediği, aktif rol aldığı, istediği değişiklikleri yaptığı en önemlisi de
zevk aldığı oyun oynama fırsatları yaratmalıdır.
Oyunun Önemi
Çocuğun oyun oynama hakkı ilk kez 1959’ da Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirgesi’nde 4. İlke olarak yer almıştır. Tüm çocukların oyun gereksinimi
resmi olarak kabul edilmiştir (Curtis 1994). Ancak, Amerika Birleşik Devletlerinde Çocukluk Dönemi Anlaşmasına ilişkin son raporda, birçok anaokulu uygulamalarında köklü değişiklikler olduğu, çocukların zamanlarının çoğunu hayali,
fiziksel oyun ve keşif ile öğrenmeden çok matematik ve okuma becerilerini geliştiren etkinliklerle geçirdikleri belirtilmiştir (Nicolopoulou 2010). Oyun, akademik
etkinliklerin içerisine sıkıştırılmıştır. Günümüz toplumları genellikle oyunu eğitim içerikli bir etkinlik olarak tanımlar. Oyun, öğrenmenin bir habercisi olarak,
çocuğun zamanını üretici bir şekilde geçirmesini sağlayan ya da çocuğa yaşamın
diğer alanlarından farklı bir yön sunan etkinlik olarak görülmektedir. Gürültülü
ve etrafı dağıtıcı olmayan, yetişkinlere fazla işin düşmediği, yapıcı ve üretici olması
tercih edilir ve oyunun gözle görülür sonuçları olmalıdır. Fiziksel ve bilişsel gelişime yardımcı olduğu ve yaratıcı öğeler içerdiği genel kabul görse de, bu sonuçların en iyi şekilde bir yetişkin kontrolündeki oyunlarda gerçekleştiği düşünülür.
Çocuklara, oyunun neler içermesi gerektiği, nasıl şekilleneceği, oyuna ne kadar
zaman harcamaları gerektiği, oyun alanlarını kendileri seçmeleri konularında söz
söyleme hakkı verilmez (Chilton 2002).
Oyun yerel veya evrensel düzeydeki sosyal değişimlerden etkilenir. Çalışma
alanlarındaki değişiklikler, araba sahibi olma, iletişimdeki kolaylıklar vb. yetişkinlere hiç olmadığı kadar özgürlük olanağı sağlamıştır. Yetişkinler farklı eğlence
şekilleri, spor ve sosyal etkinlikleri keşfetme özgürlüğünü elde etmiştir. Özellikle
batılı toplumlarda hızlı ve yarışmalı yaşam tarzı, çocuklarında organize olmuş ve
önceden belirlenmiş etkinliklerle zaman geçirmelerini beklemelerine neden olmaktadır. Bu sonuç ev ve okul etkinliklerine de yansımış, çocukların kendiliğin-
Erken Çocukluk Dönemi ṅ de Oyun ve Oyunun Geli ş̇ i m
̇ sel Katkıları
5
den oyunlarının yerini yapılandırılmış etkinlikler almıştır. Bu duruma boş zaman
süresinin azalması ve oyun alanının yetersiz olması da etki etmektedir. Özellikle
büyük şehirlerde gittikçe artan sosyal kontrol ebeveynlerin güvenliğe daha çok
yatırım yapmasını gerektirmektedir. Şehirlerde açık alanların yapılaşması nedeni
ile oyun alanları yok olmuştur. Çocuklara ayrılan az sayıda park, oyun alanı, spor
alanları yıkıma uğramıştır. Artık çocukların ağaçlık alanları keşfetme ve kendilerine özel yerler bulabilme özgürlükleri kalmamıştır. Büyük şehirlerde trafik yoğunluğundan, çocukların evlerinin önünde arkadaşlarıyla oynadıkları –mış gibi ve top
oyunları geçmişte kalmıştır. Ayrıca birçok günlük görevler nedeniyle çocukların
serbest zamanları da en aza inmiştir (Chilton 2002; Doliopoulou ve Rizou 2012).
Oyunu davranışsal bir süreç değil de performansa dayalı bir etkinlik olarak
görme eğilimi oldukça yaygındır. Bunun sonucunda kişisel gelişim ve kişilik gelişimi engellenmektedir. Sağlıklı gelişimde çok önemli yer tutan kendilerini anlatma, keşfetme, deneyimleme, yenilenme ve yaratma olanakları ret edilmekte
ve engellenmektedir (Chilton 2002). Oyundan yoksun olmanın gelişim üzerine
etkileri araştırmalarla desteklenmektedir (Brown; aktaran, Frost, Wortham ve Reifel 2008). S. Brown, oyun ve oyundan yoksun olma üzerine önemli çalışmalar
yapmıştır. Brown, kötü muameleye maruz kalan ve şiddete eğilimli yetişkinlerin,
çocukluk dönemindeki gelişimlerini incelemek üzere bir çalışma yapmıştır. Çalışma sonunda bu bireylerin babalarından şiddet gördüğü, normal bir çocuk gibi
oyunlar oynamadığı, oyun parklarına gitmediği, evde oyun oynamasına izin verilmediği bulunmuştur.
Diğer taraftan televizyon ve video oyunları çocukların yaşamlarını ele geçirmiştir. Görsel medya son yıllarda etkisini artırmış ve çocukların serbest oyunlarının azalmasına neden olmuştur (Doliopoulou ve Rizou 2012). Johnson ve Christie
(2009), bilgisayar oyunları ve elektronik oyuncakların çocuk oyunları üzerindeki
etkisini incelemişler, bilgisayar programının çocukların problem çözümüne yönelik açık uçlu oyunları içerdiğinde, çocukların yaratıcı oyun oynama ve akranları
ile etkileşime girmeye eğilimli oldukları sonucuna ulaşmışlardır. Elektronik oyuncakların ise oyuna olumlu ve olumsuz etkileri olduğu, ebeveyn ve eğitimcilerin
çocukların oyunlarını teknoloji ile zenginleştirme ve olumsuz etkilerden koruma
sorumlulukları olduğunu belirtmişlerdir.
Oyun çocukların kendi deneyimlerinden yararlanarak dünyayı anlamalarını sağlar ve gelişimlerinin, büyümelerinin ve öğrenmelerinin her evresini önemli
şekilde etkiler. Oyun oynarken çocuklar kendileri için bir şeyler yapma, kontrol
sağlayabilme, becerilerini test edip kullanabilme ve kendilerine güvenebilme gücünü kazanırlar. Oyunun oynandığı çevre ve koşullarda çocukların yeterlilik hissi
geliştirebilmeleri açısından önemlidir (Wassermann; aktaran, Isenberg ve Jalongo
2006). Oyunun önemini anlamak için, çocukların oyun oynarken neler yapabil-
6
Erken Çocukluk Döneminde Oyun
diklerini izlemek yeterlidir. Bu nedenle eğitimciler olarak ebeveynlere ve çocukla
ilgilenen diğer bireylere, bebeklerin ve çocukların gelişimini tüm alanlarda desteklemek için mümkün olduğunca oyun oynama fırsatları yaratmanın önemini
vurgulamak gereklidir. Ancak daha da önemlisi toplum olarak ülkemizin her bir
bölgesinde yaşayan çocukların sağlıklı büyüme ve gelişimini oyun yoluyla desteklemek için neler yapıldığı, nelerin yapılabileceğini gözden geçirmek gereklidir.
Oyunun Gelişimi
Çocukların öğrenme süreçleri, büyüme ve öğrenmeye karşı kendi içlerindeki
itici güç ile yetişkinleri taklit etmelerinin birleşimidir. Bu iki etken çocukluk dönemi boyunca gelişerek devam eder. Oyunlarının temelini bu iki etken oluşturur
fakat bunların dışa vurulması çocuklar geliştikçe değişir. Oyunda önemli bir dönüm noktası-hayali/-mış gibi oyun-iki buçuk ile üç yaşlarında oluşur. Bu yaşlardan önce, çocuklar oyunlarında gerçek dünyaya daha bağımlıdır: kendi bedenleri;
kâseler, tavalar, tahta kaşıklar gibi basit ev aletleri; bebekler, küçük kamyonlar ve
toplar gibi basit oyuncaklarla oynarlar. Yeni yürüyen çocuklar çevrelerinde gördüklerini taklit ederler; oyunlar genellikle yemek yapma, evcilik, araba-kamyon
sürme ve diğer günlük olaylar üzerine kuruludur. Bu oyun temaları üç yaşından
sonra da gelişerek devam eder, fakat çocuklar gerçek nesnelere daha az bağımlıdır
ve herhangi bir şeyden oyun yaratırlar. Hayali/-mış gibi oyun yetenekleri en basit nesneyi bile bir oyun aracına dönüştürmelerine fırsat sağlar. Örneğin; bir kâse
gemiye, bir taş bebeğe, bir çubuk oltaya dönüşebilir. Oyunun hiçbir bölümü sona
ermez, oyun nesnesi her an başka bir nesneye dönüşebilir. Bunun aksine, dört
yaşındaki çocuklar oyunlarında daha durgun ve tek temaya bağlıdırlar. İçinde oynayabilecekleri bir ‘evleri’ olmalarını isterler. Bu bir gemi veya mağaza da olabilir.
Üç yaşındaki çocuklar gibi önlerinde bulunan nesnelerden anlık ilhamlar alırlar.
Beş yaşındaki çocukların hayali oyunu bir konu belirleyip onu devam ettirme
şeklindedir. Beş yaşındaki çocuklar anaokuluna geldiklerinde ne oynamak istediklerini belirtirler. Anneleri bu çocukların hangi oyunu oynayacaklarını belirlemiş şekilde uyandıklarını söylerler. Aynı oyunu günler, haftalar boyunca oynasalar
da, kendi fikirlerine odaklandıkça, başarılı ve zekice değişiklikler yapıp, bunları
detaylı ve eğlenceli bir şekilde uygulamak isterler. Hayali oyunun genellikle altı
yaştan önce gerçekleşmeyen fakat gelişim açısından önemli bir özelliği vardır. Bu
yaşta, oyunlarını artık bir nesneyi kullanmadan oynarlar. Bir ev veya kale inşa
ederler fakat içine oyuncak koymazlar. Hayalleri, artık zihinlerinde rahatça canlanıp görebildiklerinden, içine oturup, oyun boyunca konuşabilirler. Bu yaş yaratıcı
oyun evresi olarak da tanımlanır. Çocukların, ‘büyükannemi istediğim zaman görebiliyorum, gözlerimi kapatmam yeterli’ dedikleri dönem bu evrede gerçekleşir.
Dramatik oyun dönemleri boyunca çocuklar tek başlarına veya başkalarıyla oynar. Ancak başkalarıyla sosyal oyun oynama şekilleri yıllar geçtikçe değişir. İki
yaşındaki çocuklar birbirleri ile tam etkileşim kurmadan, yan yana oyun oynarlar.