AZOfbaycan Respublikasr Tehsil Nazirliyi
SumqaYrt Drjvlet
Univert]tt!-
YUSiF ASLANOV
AD AB |YYAT TOD
lt1
.n
x
\)
va
NSi : ANANA
*tti,qsiruix
(Dars vasaifi)
l"')
AzerbaYcan ResPublikasr Tehsil
Nazirliyinin 10.02.201 l -ci il tarixli
218 Nq-ii emri ila tesdiq olunub'
SUitQAYtT r'
DO\n aT r t\:TVFRSTTFTI
XITABXANA
BAKI - 2OI1
?C /,tl
. ;L L"t/
l+'i
i
Elmi
redaktor:
Reygilar:
Soltan Hitseynoflu
eoPU-nun dosenti, pedaqoji elrnlor
uzre telsala doktoru
$amistan Mikayrlov
Respublikasr Tahsil problem_
,.41a.rba1can
ten hstrtutunun professoru, pedaqoji
elmlar
doktoru
Rtfet Hiiseynzade
Azarbaycan Miiellimler instituhrnun
pro
fessoru, pedaqoji elmler doktoru
Awandil Mammadov
jrr1nqly,, Ddvlat Universirerinin dosenti,
filologiya iizre felsafe doktoru
tr'exreddin yusifov
l*b*T Drivlet pedaqoji Universitetinin
oosenu, pedaqoji elmler iizra
felsafe doktoru
Kitabn naSriae g stedivi t ..
'romava gdn cebruv oziz o{tuna
nnnataariginr
Yusif yusubeti dt, 4139, ..Odebilyat
rsdrisi: enane va
miiasirlik".Dors-vasaiti_ Bir,.ADpU
r.S.iyy;;;i;;
tedrisi metodikasrrun at tuur
p.obr".;:i^-
ti;;;t;;'
;;il;,
5#';l:i, ;f3:ry""'.
iii#;:.r#,: jTesinde edabivvat darslerinin rolu
,".id.ii;;;;'i;i;;:'#:li':llH"#,;:lT:frffj,ijHl'; j;:;
i*"i
p,*"ri,
son rrdqiqarlara esaslanmaota. daqiql.idirifi;;,
adabilyat darslarinin tiolari va
fo.m"
y""i'ili i."i"*a"f .*iv"r"_
rrndan istifade, brciimevi-hal
".r,
materiallarrnrn
6yrodilmasi, darsliktarin takmillegdirilmosi, adebi.
i.gii"r".a;r.
.esartarin
kd,mek gd,stermayin imkan
r
va yollan
"ari.iif.
"'*'
miieyyanlagdirilmig,
'"
ders niimunotsrl ver;lmig;;.
Tedqiqat obyekti kimi
ilmie. problemlerin hel I edi
lmasi
nrorogivu rltiirt
miielri.rri r" t"Jf ['"te,i"," ;J,'il;komak
i?si:lrantlar]
.adabivvat
gdstarmekde
;;lii.,:ilirrr,
f
;#;';#:i,::t
ri
da faydahdrr.
@
yusif Aslanov.
201I
On s0z
Tahsil islahatrmn qa$rya qoydufiu ciddi vazifaler
sdabiyyatrn tadrisi metodikasl elmini yeni axtanglar4 helli vacib olan problemlari ara5drrmafa ydnaldilir. indi artrq hamya
melumdur ki, miistaqil dlkamiz tigiln yaradrcr, tegebbilskar
vatandaglann terbiya edilmesi mektebin, iimumiyyetle tehsilda
kdklii deyigikliyin apanlmasrru teleb edir. Bu istiqametde ciddi
addrmlar atllrr. Orta tlrnumtahsil mekleblarinde tadris olunan
fanlarin ham meanunu, hem da dyredilmasi ila baph az miiddatda xeyli i9 gdriilmiigdiir. Maraqhdrr ki, bu istiqametda
apanlan tadqiqatlarda enenevi talimin faydah neticalari diqqatden kanarda qalmrr. Meselan, mi.iasir ddvrde gap olunan
derslik, metodik vesait ve meqalelerde edabiyyatrn tedrisi merodikasrrun aktual problemlarinin aratdrnlmasr enena ila
mi.iasirliyin sintezi iizednde qurulur. Bu aragdrmalarda dtinad6na qeyd olunur ki, yaradrcr qabiliyyatlarin, idrak fealhlrrun
inkigafina miisbet tosir gdstaran metod, iisul ve ig formalanndan istifade olunsun, qargrya qoyulan taleblam uyfiun denlarin
togkili tekmillogdirilsin, edebi esarlerin maktebde dyradilmesi
mtiasir yanagmalar, mdvqelar asasrnda tagkil edilsin.
Pedaqoji ideyalann nazari ve praktik meselalerinin hall
edilmasi miiasir metodlar, idrak faalh[rmn yaradrlmasr esasinda reallagrr, sinif-ders praitinde mOvzunun asan menimsonilmesi yollan axtanlrr, gagirdlarin yalmz yaddagrna deyil, tafekktiriina esaslanma[a iisttinliik verilir. Pedaqoq va metodistleri
diigiindiiran baqhca masele $agirdlarin faalh[rnr tomin edan
telim metodlannrn miieyyenlagdirilmesidir. Miiasir dtinya tecriibesi stibut edir ki, bu istiqametda daim axtanglar apanlmah,
yeni texnologiyalar iglanib hazrrlanmahdrr. Do!rudan da,
"telim metodlannm keyfi yyetca deyi$irilrnasi, onlann gexsiyyato, onun telebatlanna ydnaldilmasi, bilikleri menimsama
zamanl yaradrcr tefekktirdan faal istifade edilmasi seraitinde
talim k yiik semara vere bilar,,l.
Tacriibe de gdstarir ki, har yeniliyi oldu[u kimi mekteba gatirmak, yaxud bir dersda heddindon artrq ig n6vtindan
istifada cehdi istanilen neticeni elde etrneye imkan vermir.
Diizdiir, yeniliyi bezen anenenin inkan, altemativi kimi qabul
edirler. Ancaq bu heg ds o demek deyildir ki, enena bugiinki.i
zamanla seslagmir, tamamile yararsrzdr. Metodika elmi ananenin tecrilbede dzihii dogrultmug naticaleri ila yeni texnologiyalan, yeni talim metdlanru elaqalendirmayi, tetbiq etm+.
yin yollanm miiellimlere dyrcrnelidir.
Sumqayrt Ddvlat Universiletinin Azerbaycan dili va
edebiyyahmn tedrisi metodikasr kafedrasrrun miidiri, pedaqoji
elmler namizadi Yusif Aslanovun "Odebiyyat tadrisi: enone va
miiasirlik" adh ders vasaiti mahz bu ehtiyacr tidemak meqsedi
ils hazrrlanmrgdrr.
iki fesilden ibarat olan bu dars vasaitinda ayn-ayn
baghqlar altrnda ilmumile$irilsn, tadqiq olunan problemlerin
har birinda edebiyyat miiallimlari iiciin faydah meselelara
miinasibet bildirilir, mektob tecriibesi ve dilnya rahsilindeki
yeniliklarin noticelerine nazer sallnr.
"Odebiyyat darslarinin tagkilinin elmi-metodik asaslan,'
adlanan birinci fasilda edebi irsin dyredilmesinde adabiyyat
darslarinin roluna tarixi merhelalar baxrmrndan milnasibet
bildirilir, dersa verilen mtiasir telablar ve tahsilda yeni yanaqmanm baghca istiqamatleri iirnumlegdirilir, elace da edabiyyat
derslarinin tipleri va formalanru milayyenlagdiren meyarlar
verilir, adabiyyat darslarinde yeni talim texnologiyalanndan
istifada yollan makteb tecriibasi zamininda asaslandrnlrr.
Mtiellif belo bir naticeye galir ki dersin tarixi hkigaf
yolunu dyranmeden, maarifgi ziyahlann, filosof ve alimlarin
fikirlerina istinad etmaden adabiyyat darsi haqqrnda daha
t
yeysova
ZFoql/inters*riv t2limMt ulm aeht wsqilB., t)NiSEF., 2007,s2tL8,
4
tekmil elmi-metodik digiincey+inkigafetdirici, gexsiyyetydntimlil, naticeydniimlii igleria apar masma nail ola bilmarik.
MUallif haql olaraq gdstarir ki, darsde idrak faalhgrrun yaradrlmasr, amekrla;llgm inkitaf etdirilmesi enenede u$urlu ns
varsa yagatnatr, yeniliklari diqqatla 0yranib tatbiq etrnayi talab
edir.
Dars vasaitinda esaslandrnlr ki, feaUinteraktiv darsde
idrak faalhlr, tadqiqatgrhq bacanfr formalaqdrnlu, gagirdlare
kimi yanagrlr, esas diqqet onlann maraq ve
talebatlanru, imkan va qabiliyyatlerini, bilik seviyyelarini ilza
gxannaga ydnaldilir, gagirdin subyekt kimi talim prosesinde
igtirakr tamin olunur, o, tadqiqatgr, miiallim baladgi mOvqeyinde grxrg edir. Miiallif A.gaiqin, H.Cavidin mtiallimlik faaliyyetinde bugiinkii sdebiyyat derslerinin tegkilinde faydah
fikirler oldulunu xatrladr, diinya tacriibesindan yararlanaraq
miiasir adebiyyat dersi neca olmahdrr istiqamatinde 6z fikirlarini iimurnla$irir. Bela bir naticeye galir ki, fanni darindan
bilme( pedaqoji prosesin incaliklerina baled olmaq, anenavi
dorslarle feal talimi alaqalendirmek, faal ig formalanndan
istifadeye Usttinlilk vermak, darsin maqsedinin mtiayyenlegdirilmasinda dyredici, terbiyeedici, inkiqafetdirici xitsusiyyetleri diqqet markazinde saxlamaq mflasir adabiyyat dersinin
maraqh kegmesini stimulla5duan amillerdir.
Odebiyyat darslerinin tipleri ve ndvleri ara$drnlanda
pedaqoq ve metodist alimlerin tadqiqatlan tahlil olunur, mliellif
problemla ba$r miibahissli masalalara asaslandrnlmrg miinasrbetini bildirir. Miiallifrn geldiyi qenaste g6re btitiin ders tiplori fennin semarali dyradihnasina imkan yaratrnaldr; m6vzuya uyfun telim iisullanndan istifade olunmahdrr; dersin marhalalar ilzre apanlmasr esas gdtiiriilmelidir; gagirdlerin yag va
bilik, qavrama saviyyesi nezara almmahdr; her bir mrivzu
feaVinteraktiv telimle anenevi flsullann vehdatindan yaradllan
dars modellarinin qurulmasr ve merheloler iizra diizgiin tegkili
asasmda tadris ediknalidir; qavramlmrg biliklerin totbiq edilgaxsiyyat
mesi merhelesinda, yeri geldikco, didaktik oyunlardan istifada
etrnakla qagirdlarda zaruri bacanqlar formalagdrnlmah, psixoloji gerginlik aradan gdtiiLrtilmelidir; her bir dertde problem
mtieyyanlaqdirilmali, gagirdlerin' mdvqeyi stimullaqdrnlmah,
nezeri melumatlar faktlarla asaslandrnlmah ve menimpdilmesi
iigiin elverigli gerait yaradrlmahdrr.
Miiellifrn yeni telim texnologiyalanndan istifade ila
balh hazrrladg metodik tdvsiyeler diqqati daha gox celb edir.
"Beyin hsmlasi", "BiBO", "auksion", "klaster (gaxelandirme)",
"Venn diaqramr" ila elaqadar miixtalif mdvzulara miiraciet
etmasi, tetbiqi imkanlanm agmasr maraqh faktlar kimi
taqdimlayiqdir, miiellimlare faydah metodik kdmekdir.
Ders vasaitinin ikinci feslinda "Tarciimeyihal materiallanmn dyredilmesi yollari' tedqiqat obyekti kimi segilir. Osas
fikirler tarci.imeyi-hal niimunalarinin tedrisinin elmi-metodik
esaslanrun, V-VII vo VllI-IX siniflerda hoyat ve yaradrcthq
materiallanmn tadrisina, X-XI siniflerde torciimeyi-hal materiallanrun dyredilmasi yollannm aragdrnlmasrna, dersliklerde
bu maselalerin nece eksini tapmasma mitnasibetin bildirilmasi
i.izBrinde iiLrnumilagdirilir. Niimune kimi i.Nesimi, $.i.Xetayi,
H.Cavid, S.Vur[un va M.Calahn tarctimeyi-hal va yaradrcrhq
materiallanna esaslamlrr, onlann ssmarali tadrisi iigiin metodik
yollar miieyyanlagdiril ir.
Dars vesaitinin edebiyyat miiallimleri ugiin garekli
olacaErnr kitabrn natics hissesinde apanlan iimumilegmaden ds
Bu flkirlerin nazare almmasr
dersliklerin takmilleqdirilmesine, darslarin teqkiline, terctirneyihal materiallarr ve edebi eserlorin mtasir texnologiyalar
esasrnda dyredilmasina miisbet tasir gdsorecekdir.
aydrn gdrmak mtimkiindiir.
Bilal Muradov
Axarbaycan Ddvlat Pedaqoji Universilelinin dosenli
6
Tdhsil sisteminda islohatlarm asas
maqsadi ondan ibaraldir ki, Azarbaycan
tahsil sisten diinya tahsil sisteminin
stondartlartn a uy! un laSdutls n-
i
Heydar Oliyev
Ax,arbaycanda tahsil sisteminin
tahmillagdirilmasina gox bdyrtk diqqat
gAsbrilit Tahsil bizim galacayimizdin
itham Otiyev
Bu $in
Girig
pedaqoji elmimizin qargrsrnda mtihilm
vezifalarin helli dayanrr. Silratle deyigan, daim yenilagan
diinyamn dark edilmesi yaradlcl, dugilnmayi bacaran- insarunvetanda$n tarbiya edilnresini 6n plana Cekmi+dir. Bu televtiklit
problemin helli yenilikleri, diinya tahsil sisiemindeki faydah
olanlan vaxtmda g6rmeyi, nazari baxrmdan trmumile$irmayi
-Demaii,
elmimizin
baghca
vazifesine
gevirmiqdir.
ledae9ji
fonlerin tadrisi metodikasr, o cilmladan edabiyyatrn tedrisi
metodikasr ham nezeri tatqiqatr, ham de m0allimlera praktik
kdmeyi dzilnde birlagiren faaliyyetini daha da derinlegdirmeli
va geniglendirmalidir. Unudulmamahdrr ki, yeni texnolo_
yeni yanagmalann mahilyetinin agrqlanmasr ve
tatbiqi yollanrun igrqlandrnlmasr gilniimtiziin en vacib meselalerindandir. Dellonlerdan aydrn olur ki, tafekkiirlil, derin_
diiqilncali, hadiselara feal ve gevik miinasibot bildirmeyi bacaran insamn-gagirdlsrin tarbiys olunmasr )Oil esrin qlobal prob_
lemlerinin hallinda igtirakrn temin olunmasr Laxrmindan
<inemlidir.
Telime yeni baxrg, ferqli yanaSmalann genig vilsat
aldr[r, mahiyyet va mezmunund4 strukturunda asash doyigit<-
g{{*o,
liklar apanldr$r iimumtahsil mektablarinda intellekt seviyyesi
y0ksek olan, qazandr$r bilikleri tecrubeda tetbiq etrneyi bacaran, ya$ma uy[un heyati problemlerden baq grxaran gexsiyyetin, esil vetanda;n formalagdrnlmasmrn vacib olmasr etiraf
edilir va <in plana gekilir.
Bu prosesde miisbat naticslarin elda edilmesi pedaqoji
tedqiqatlann naticelerine, yaradrct miiellimlarin i9 tecriibelerine
esaslarur. Apanlan tedqiqatlarda milasir talim texnologiyalanndan, iq formalanndan istifade edilmekle gagirdlerin idrak
fealhfrnur stimullagdrnlmasr, ferdi xiisusiyyetleri nezere alnmaqla gexsiyyetin formalagdrnlmasr, dziiniiinki$afin temin
edilmesi yollan milayyenlagdirilir.
Odabiyyatrn tadrisi metodikasr sahasindeki zangin irs
edebiyyat fenninin tiyreditnesini yenilegdirmalq mitasirle$dirmek va Azerbaycan tehsilini davamh inkigaf etdirmak
baxrmrndan m6taber menbadir. O.Qarabafh, C.Ohmedov,
$.Mikayrlov, B.Muradov, A.Hactyev ve ba5qalannm tedqiqatlan bugiinkU baxrg miistavisinde da ehemiyyetli sayrlr,
mekab tecr0basinda genig istifada olunur. Pedaqodanmrzrn M.Mehdizade, M.Muradxanov, H.Ohmedov, B.Ohmedov,
N.Kazrmov, O.A[ayev ve ba$qalandn tedqiqatlan bu giin
qa$lya grxan problemlorin hell edilmesi baxrmrndan ehemiyyetlidir. Tecrtlba g6starir ki, pedaqoq ve metodistlarin enanalerini 6yrenmekle ve bu zaminde dilnya tahsil sistemina inteqrasiya olunmaqla miiasir metodikaru yaratrnaq, orijinal ders
modellari qurmaq milmkiindilr.
Bu giln mektablarimizda, qeyd olundu[u kimi, maraqh
i9 tocrilbalari formalagmaqdadr. Yaradrcr m0ellimlerin yenilik
axtanglan, internet resurslanndan istifade etmak sahesindeki
semersli ig iisullan diqqati calb edir. Bu istiqametde atrlan her
bir
addun, milsbat naticalarin elda olunmas adabiyyat
derslerini miiasir telebler seviyyesinde qurmala imkan yaradrr.
Etiraf edilmalidir ki, g6rillasi iglor hele goxdur. Yeni
texnologiyalann meydana glxmasr ve tatbiqi darsin maanunt!
strukturu ilzerinde ciddi diiEiinmoyi telab edir' Telim meqsadlerinin diizgiin miieyyenlagdirilmesi, dars prosesinde elaqelendirilmesi ve realla$drnlmasr bu istiqametda ara;drrmalann
apanlmasrx zeruri edir. Elece de miixtelif texnologiyalann,
metod ve priyomlann segilmesi, maqsaddan asrh olaraq tatbiqi
va s. meselalarin aydrnla$rrlmasr hellini giizleyir. Hemginin
mektab tacr0basi tesdiq edir ki, bir gox hallarda gagirdlarin
adebi tahsil saviyyasi ile onlann heyati bacanqlan arastnda
alaqe yaradrlmr, onlatdan birino tistiLrliik verilir, digari isa
unudulur. Bu ndqsanlan dofuran sebabler miiellimin darse
verilan miiasir telablari qadarince bilmemesi, pedaqoq, metodist ve psixoloqlann tadqiqatlanrun naticelerini istanilsn seviyyede dyrenmamesi, adebiyyatdan samarali dars modellarini
qura bilmemesi ile ba[ltdr.
Dan vesaitinds butfin bunlar nazara atnmtg, problemi
hall etmeye, qisman de olsa, ktimek meqsedi izlenilmigdir'
Birinci fesilde "Odabiyyat derslerinin elmi-metodik ssaslan"
anlayrgrrun mahiyyeti, miixtelif tarixi ddnemlorde ona miinasibot meseleleri aydrnla$rnlmrg, baghca diqqat yeni texnologiyalan, yanaSmalan dziinde ehtiva eden miiasir adebiyyat
aersinin tegkili yollanmn igrqlandrrlmasrna y<inelmigdir. Bels
derslerin taqkili metodikasr ikinci fesilde ('Terciimeyi-hal materiallanmn dyredilmesi yollan") aqrqlanmrqdrr. Bu niimuneleri
miikammel dyrenen miiallim menimsediklarini yeni talim
materiallanna esaslanmaqla ratbiq eda bilscakdir.
Vasait haqqrnda irad ve tdvsiyelarini bildiracak
oxuculara beri bagdan minnatdarh$mr bildiriram.
9
l. aDaBiyyAT
DaRsLaRiNix
rasriliMr
er,ui-rrBrooix esasllrir
l.
Odabi inin 1ynililmasinda adabiyyat danlarinin rolu
va in*$at marhalalari
Dersin mahiyyati, meznunu hansr prinsipler esasrnda
tehlil edilmigdir, qadim ve orL asrlerde deis soz
senstinin 6yradilmasinde hansr rolu oynamrgdr, daha sonrakt
ddwlorda dersin rekmillegmasi hansr 6leblo; esaslnda realla$drnlmrgdrr? Bu kimi suallar adebiyyat tadrisi metodikasrnrn
xtisusi tadqiqat teleb eden aktual problemlerindendir. Helli
vacib hesab edilen meselelare aydinhq getirilmaden dersin
mahiyyeti, moznunu, strukturu, marhelsleri, tiplari, ona verilon
m;iesir taleblar haqqrnda asaslandrnlmrg etmi Akir soylamek
qeyri-mllmkilndtlr.
Tadqiqat zamaru miiayyen olundu ki, ders tarixi zaruret.
den yaransa da, zaman 6z sdzilnfl hemige demig, gerait,
miihit
miihiim rol oynamrg, maarifgi ziyal:./ranrq filosof ve dlmlerin
t.oi:
gtrqr sintez editmigdir. ..Telimin tegkili
95*:,
f"yp.
tbrmalan sosial sabablerla ve didaktik sistem.lerin inkisafr
ile
rlaq3dar olaraq meydana gslmig va tekmilla9mi9dir,,,.
S*u
gdre da zaman, d6vr, tarix deyigdikce, yenilikler,
kegfler ortaya
grxdrqca dars haqqrnda daha takmil elmi_meiodik
diisiinca
formalagmrg, tclimin tegkili formasr kimi ders yeni
mahiyyet kasb edarak tarbiye ve inkigafetiirici,-rr.*,
gaxsiy_
yetyontknlu, neticeydnitmlii talablere uy[un qurulmugdur.
. . . ledaqoji tadqiqatlard4 talim praktikasrnda edebiyyat
tadrisinin tagkilinin mitxtelif formalan miieyyanlagdirilmig,
strukturu, metodik asaslan iglanmigdir. Darsin
luruluro, ,ipi,
merhaleleri, ona verilan milasir telablar, vaxt bUdcasi proqramm tolebi vo s. bu problema yenidan qaytrnaq ,en
.atini
_
agrqlanmrg va
I
Poyyev A., Rlstanov F. pcda4ogika. 8.,
l0
"eoSo!tu.,
201)2, seh.23 L
dofurur. Didaktik va metodik adabiyyatda elmi
asaslan
miiayyenlegdirilmiq talimin teqkili formalan-"fardi, ferdi-qrup,
kollektiv, sinif ve sinifdenkanar, maktab ve mektebdankanar
igler"r adebiyyat tedrisiode genig yer tutmutdur. Son ddvrlerde
darsin idrak fealilyetinin feallaqdrnlmasr, emekdaghfrn inkigaf
etdirilmesi istiqamatinda tegkili yeni dars modellerinin
yaradrlmasr zeruEtini ortaya qoymu$dur.
Odabiyyat tedrisi tarixine nezer salsaq gdrerik ki,
"adebi irsin dyrenilmesinda fardi mektablar, gaxsi tehsil, saray
adabi mektebleri, mollaxana va madreselerda gdrillan igler, rustatar ve "tisuli-cedid" maktablari, seminariya ve gimnaAyalarda ahnan bilikler hemin forma elvanhlrrdan xeber
u".if'.
Odebi bililq bacanq va vardiglarin formalagmasrnda
xi.lsusi mdvqeyi olan bu istiqametlarin her biri mi.iayyen bir
ddwiin, tarixi inkigafin talabine uygun ynanmrg, bdyilk inkigaf
yolu kegmig, miiasir marhalada feaVinteraktiv tal imle
yenilegdirilmigdir.
Odebiyyat dersi 6z meznunr! dyredilen problemlerin
asan dark edilmasi yollannrn helli baxrmrndan eweller indiki
seviyyade olmamrqdu.
Odabiyyatrn Oyradilmasinin
miiallimi xalq
"6yredan^
de
onun (xalqrnolmu9dur, demali,
de, Oyrenan
Y.Y.Aslanov) 6zii olmugdur"s. Bundan sonra daha 9ox iisttinliik fordi mekteblera verilrni$ir. Saray edabi mektablerinde,
gexsi tahsilde, mollaxarn va madrasalarde da edabiyyatrn
dyredilmesina xiisusi diqqat yetirilirdi. Xetib Tebrizinin,
N.Gencavinin, O.Xaqaninin fardi mektablende tehsil almasr
elm alemina goxdan malumdur. M.Ftlzulinin "Leyli ve
Macnun" asarinda qedim va orta asrlarda maktabin miivcud
ilk
1
1
t
Alqev
O.,
Havnoe A. Pcda$gt*a. 8.,'Noslr' n tduor,, 2007, szit 220.
yusilov F.Adabiwdan t,drtst t tdodikstlB.ADPll-nan matba.sl,20l0,seh 3E-39,
YcN orudq, salr- 10.
ll
oknasm4 orada oflanlarla berabar qrzlann da tehsil almasrna
agrq-agkar i gara vardrr:
Mektabda onunla oldu hemdem,
Bir nege malakmisal qz hem,
Bir sef qrz otwdu, bir saf oflan,
Cem oldu behigte huri! qrlman.l
Pedaqoji fikir tarixindan mslumdur ki, digar fanler
kimi, edebiyyatrn da darinden dyradilmasi bilavasita sinif-ders
prosesi ile bathdrr. Pedaqogika tarixinda bela fikir tssdiqini
tapmr$rr ki, sinif-ders sistemi XVII asrin b6yiik gex pedaqoqu
Y.A.IGmenskiya mexsusdur. Sinif-dan sisteminin nazari ve
praktik ssaslanm Y.A.Kamenski hazrrlasa da, onun layihasini
alman pedaqoqu l.$turm vermigdir. Buna baxmayaraq, bundan
erwal $srqde bu sahade mta)yen nailiyyatler elde edilmigdir,
"Min iller boyu yagayan, bdyilk bfu silret va vilsetle artan,
yayrlan adabiyyaumrz tedris olunmadan, dyradilmaden bele
inkigaf ede bilmezdi"2.
M.Fiiaulidan iqtibas gatirdiyimiz ntmune, Nizaminin
esarlarindaki bazi meqamlar bir daha tasdiq edir ki, makteb,
tahsil, dars tarixan gox qedim d6wlarla balh olmugdur. Bu da
haqiqetdir ki, lap qadim ddwlardan insanlar daim Oyreffnaye,
qargrya grxan getinliyi birge hell etmaya hamiSe bdytlk ehtiyac
duymuglar. Problemin birga helli miixtalif yerlerde-maktebde,
evlarda, mahallalarda apanhrdr. Bu baxtmdan pedaqoji elmler
doktoru, professor Riifet Hiiseynzadanin galdiyi naticelar
maraqhdrr. Miiallif yazrr ki, cami va mescidlerdan kanar tagkil
olunan talim ve tadris yerlarine "Kuttab" ve ya "Mekteb"
deyilirdi. Suffede oxuyan, mescid va camilarde telim alan,
kuuablarda tehsilini davam etdiren, Xanegah, Tekye, Zaviya va
' Mahamnad
2
Flutl
"Lqlt w Macnun', 8., 1977' s.ll
20.
Qoruhgh o. Aorboycoa adabiyrqr,run ,zdriri metodikast 8,, 'Maadf,
$dh. 19.
t2
196E,
Dergahlarda apanlan igler zamam edab-erkan gdzlonilir,
"Teriqet terefdarlan, Takya, Zaviye, Dergah ahli va ya ilmumiyyatle elm heveskarlan tariqat baggrsr $eyxin dztiniln va
ailesinin yaqadrlr Xanegaha toplafar, onun tehsillendirici,
tarbiyaedici, dyredici, miidrik sdhbetlerini dinleyer, m0vafiq
vaxtlarda telim, tedris megfelalarine davam eder, milxtelif elm
sahelarine dair sistemli biliklar alardrlar. Bu maglelalar
ilahiyyal, fiqh, mantiq, falsefa, hedis elmlerini de ehata
edirdi".l
Qeyd olunan tahsil ocaqlannda dini elmlarle yanaqr,
diinyevi elmlerin dyredilmesina da xiisusi diqqat yetirilirdi.
$iibhesiz, hem dini, ham da dilnyavi tehsil sisteminde adabiyyatrn dyradilmesina daha gox Ustiinlnk verilirdi. Biza bela
gelir ki, edebiyyat hayatr, insam dsrk etnayin, onlan haqqa"
adaleta qovugdurma$n agandr. Buna g6ra de hem dini tehsilda, hem da diinyevi tehsilda adebiyyatl dyranmeden milsbat
natice elda etrnek olmazdr. "Mescidlar, eslinda, miisalmanlann
ilk maarif ocaqlan idi'2. Eyni zamanda ..mescid ham ibadat
yeri, ham bilik ahnan yer (ders kegilen yer-y.y.Aslanov), hem
miisafirxana, ham da bir qorargah idi"r.
Mescid ve camilerda talabalar miiellimin anafinda
toplaqardr. Bu yere "Helqs" deyardilar. ,.Tadris ilsuluna da
"Halqeyi-tadris" deyilirdi'{. Her halqoda 20 nefar adam olurdu.
"Cami ve mescidlerde Quran, Hadis, Fiqh kimi dini elmler
t Hlsaynzcd2 R-Qzdtm
w crk n orto asdadz
Aorboycond4 l2rblya,
bhfl
va
tolitftlafib, t odaniy!.ti,
lahsll
w
t HLscynzodz R.Qadlm va .r*.n
orta .sdard" Aorfu)rcqada to?bllz, tahsll
n
pcdoqoll
2
liLit
8., "Nu oa",2007, s.h I11.
Yaqaw A. Segilntg asarlad Aurbaycatda
pedalol likb tarLrl 8.,'Ntulon ,
pcdoqol
t
Yena
2005, sat,- 62.
lilda 8., aNadan", 2N7, $tL tot.
orqd4 sal. lLt.
13
dyredilmekla baraber sosial heyatla bafh elmlar de 6yredilirdi'r.
Mtiasir tehsil sisteminin k6klari kuttablarda aparrlan
iglerla srx balhdrr. O vaxtlar burada ders deyanlera miiellim
deyerdiler. Tedris prosesi, dars miiollim-gagird, <iyreden
dyrenen terefler asasrnda qurulurdu. Yazr ldvhasinden, silgiden
istifade edilirdi. Fenni esasen bir miiollim aparardr. Ehtiyac
duyulduqda yax$r oxuyan talebelar iigiin kbmekgi miiallimler
de devet olunurdu. Mtjallimlar amak haqqr alrr, dersler cadvel
esasrnda apanhr, talim zamam fasilalar olurdu. Bu makteblerde
ancaq l8 yagrna qeder oxrmurq olurdu. "Kuttablar esasen iki
ntivda ola bilirdi. Ugaqlara yalruz oxuma ye yazma iiyreden
kuttablar ve Quranr, dini ht kmlari dyredan kuttablar. Oxumayazma kuttablarr miistrqil olaraq gahgrrdr. B61tk salyah ibn
Batuta gdre, yazr miiallimi Quran mtiellimlarinden ferqli idi.
Yazr miiellimi Qurana hdrmetinden ireli gelerak yazr materiallannr Quran ayelerinden deyil, mtixtelif geirlarden istifade
edirdi. Uqaqlar Quranr gifahi qeki lde dyrendiyi kuttabdan
aynlaraq yazr mtiallimlerinden de yaz bacarrq ve vardiglari
dyrenirdiler. Yazr dyredilen kuttablarda sonrakr d6wlerde yazr
verdiglerinden bagqa, srab dili, qrammatika, peziyu stilistika,
kolleqrafiy4 areb va fars tarixi, riyaziyyat da 6yrodilirdi. Bela
kuttablann bezilari pullu oldulundan hamrnr ahate eda
bilmirdi. Oxuma-yazma iigiin istifado^edilan kuttablar gox vaxt
miiellimlarin evlarinda tapkil edilirdi"'.
Tarixi faktlar mekteblerin mescidlorin nezdinde
agrldl$m, burada ders deyanlara "Molla" va ya "Mirza" laqabi
verildiyini siibut edir. "Mollaxana" adlandrnlmrg makteblerda
de bu meqsad esas gtitiiriilmiig, genclera elm, bilik verilmiqdir.
"Mollaxana" adr ila iglanmig ve hemige de haqq-nahaq tenqid
obyektine gevrilm.ig bu mektablar atalet, gerilik, savadsrzhq
t
2
Yene
oradq. sah.
tLl.
HLselnzodd RQodim va erkan orta as.la.da Aoftayconda t2rbiya, tahsil va
pe.laqojl ttut. 8., "Nudan", 2007, sil,. 103.
l4
markezleri kimi qalama verilrnls ve bir gox hallarda haqiqati
oldu[u kimi eks etdirmamigdir"' . "Mollaxana va madrasalarda
mollalar ereb ve fars dillerinde olan dini kitablar esasrnda
miirtece gdriigler tebli! etsaler da, xalqrn tarixine yoldaqhq
edan badii adebilyatrn tesirine, bu ve ya digsr gekilde todris
oh.rnmaslna tarn manegilik tiirede bilmemi gler"2.
Madreselerde de dersler tegkil olunur, mektsb va maarifrn inkigafr aglq-aydln hiss olunurdu. "Ders 6yrenilen yer" menasrm veran "Madresa" sdziiniin etimologiyasr "Darasa" s6zilnden emala galmigdir. "Medresalar IX-XIII esrlarda ehalisinin goxu miisalman olan iilkolerde genig yayrlmrgd:.r. Azar
baycanda medrasaler XI asrda yaranmrgdrr. Medreselerda dini
va diinyevi elmlar (arab va fars dilleri, geri^et, edebiyyat,
falsafa, mentiq, psixologiya va s.) tadris edilirdi"r.
Madraselerin inkigafi Azerbaycan madeniyyatine,
elmina mtisbet tesir gtistarirdi. Bunun naticasidir ki, Obiiliila
Gancavi, Faleki $irvani, Xaqani $irvani, Mahseti Gencavi,
Nizami Gancavi kimi
kiyilk
gaxsilyotlsr mehz madrasede
tahsil almr9, 96hrat qazanmrglar.
Modrase tahsilindo de derslarin teqkili, ugaqlann ferdi
xiisusiyyetlarinin nazer, ahnmasr asas diqqet merkezinde saxlamlrrdr. Bu haqda qabul edilmiq farmanda yazrlrrdr: "Talabalerin tebieti, istedadr ve bilik darecesi miixtelif oldu[undan,
miiderris (miiellim-Y.Y.Aslanov) har bir talebenin fardi
xiisusiyryetlerini nozara alaraq ona fenn teyin etmeli vo onun
gaxsi xiisusiyyatlarina gdra miivafiq dars vermelidir'/.
tYen2oruda,soh.
2
Samadov
105,
A. A^ftalcan ,rokl?blrrlnda adabiyal taddsinin
in
iaf prublentdri,
Gaacz, 201N, sair,. 13.
t
Tahboy
y.
Sodlqov F., Qvlbcv S. Ag?bsycanda ,rokt"b ua palaqoJl
fl*b tadt
8., "tt,Ltiyy?t" 2000, satl,. 12.
t ltllsq,rud? R-Q.dim w etk?n orta ?srlarb A2rboycardl t2tbiya, ,ahsi! ee
pedqoJl fiHr. 8., "Nu an",2007, sah. 139.
l5
Odebiryat dersi iigiln de vacib sayrlan fermandakr bazi
miidd.alar O,Hiiseynzadsnin da diqqatini gekmig ve bunlann
nezere ahnmasrru ehemiyyetli saymr$u:
l. Mtitellimler (talim alanlar) Fermanda gtistarilan vazifaleri
oldu[u kimi hayata kegiran miidarrisleri digerlorinden
Ustiin tutnah va onlara valida mehabbeti baslemalidirler;
2. Elm tehsil etmek istayen har bir gagird tanballik ve
sehlenkarllqdan, laqeydlikdan uzaq olmah va ona verilmig
dersleri tekrar ederek dyranmakdan usanmamahdrr;
3. Dars zamam fikrini yayrndrrmamah va miidarrise, onun
dediklarine diqqetls qulaq asmahdr. Dinleyerken ala
bilmadifl, baqa dUgmadiyi, anlamadr[r masalalara dair
m0darrisa sual vermekdan gakinmemelidir;
4. Telabalar kegan dersi ba;a diigmedan, manimssmeden
yeni dersa baqlamamahdrr;
5. Talebeler yalnz elm tahsili ila kifayatlanmeyib, eynt zamanda exlaq tamizliyine ve doSugulu[a diqqat vermalidirlar'.
Odebiyyat tedrisi tarixindan malumdur ki, edabiyyatrn
iiyradilmasindo fordi mektoblerin rolu biiyiik olmuqdur. Odebiyyata maraf,r olanlar, adabiyyat tarixi va edobiyyat nazeriyyasini derinden 6yranmek istayanlar tanmmr$ alimlarden
hikmat dersi almg, poeziyarun qaydaqanunlanru dyrenmiglar.
Ofzeleddin Xaqaninin amisi Kafiyyaddin Omer ibn Osmandan,
Xatib Tebrizi, Qeran Tsbrizi ddwiiniin meghur alimlarinden,
Behmenyar ibn Sinadan, ObUl Abbas vo Levkeri Bahmenyardan fardi tohsil almrqlar. Bu alimler bdyiik niifrz qazarrmrg,
m0xtrlif tedris miiassisolorinda ders demig, elm, tohsil
sahasinde u[urlu neticalar alda ehniglar.
Bu faktlar bir daha tasdiq edir ki, gdrkemli alimler,
filosoflar, gairlar hemip ders demeyi <izlarinin vacib igi
saymrg, edebiyyatrn dyrenilmasine bdyilk ehemiyyat vermig,
t Haselnuda A. Tddrls rariin2
dait nadlrlarmon 8., Ganclih 196t, sstl- 16.
t6
ifadeli oxuya, hikmet xezinesinin sirrlori esasmda tarbiyanin
qunrlmasrna xiisusi diqqet yetirmi$i ler.
Orta asrlerda de edebiyyat miistaqil bir fann kimi tadris
olunmamrgdu. Osaserl edebiyyat sinifders $eraitinde 6yrenilmaye XIX esrden baglarumgdr. Bunun da sababi onula ba$ltdr ki, darse verilen telebler bu d6wla daha 9ox seslegir.
A.Bakrxanov, M. g.Vaze[ S.O. girvani, R.Ofsndiyev, M.Mah-
^
J1
t
R
"X'
mudbeyov, S.M.Qeni"ada, N.Nerimanov, F.A[azada, A.$aiq,
H.Cavid va bagqalanrun ders demesi unudulmaz bir xatiraye
gewilmigdir. Qarizm tarefindan xiisusi makteblarin agrlmasr,
fenlarin tedris proqranuna uylun kegilmasi, cedvel ita-a
derslarin tadrisina icaza verilmesi darsin asas xiisusiyyatlarine
gewilir.
Umumiyyatla, talimin tagkili formasr kimi darsin stabil
forma almasrna sabab na olmu5dur? Bu suala pedaqoji
adabiyyatlarda konkret cavab tapmaq mOrnkiind0r. Pedaqogika
dersliklerinda darsin asas xiisusiyyetlari bele i.imumilegdirilir:
Birinci xilsusi.Wt. Ders miiryyan sinifle elaqadar tagkil
edilir. Sinif deyenda sinif otagr nezerda tutulmur. Sinif otagr
ya;h va sabit terkibli gagirdlarin qrupunda tegkil edilir.
"yni Ders mafhumu sinif mefhumundan
aynlmazdt. Odur
bi, eyni yash va tadris ili arzinda sabit tarkibli Sagirdlar
qrupuna sinif deyilir.
lkinci x susiwt Dars tadris proqramr ile alaqedar
kegirilir. Tedris proqramrnm miiryyan mdvzusu ve ya
mdvzunun bir hissesi dsrsda dyradilir.
Uciincil xiisttsiwL Dars tasdiq olunmug cadval iizra
tagkil edilir. Dars cadvali iizre kegirilen megpela dars hesab
edilir.
Ddrdijncij xiisusi-vuat Darsde vaxta ciddi emel edilir;
ders zangla baglayr vo zangla qurtanr; adatan, 45 doqiqe
davam edir.
SUMOAYTT
rrr.rt
KITABXANA
DO14 aT I rNqrFDc
__*_-+7__-
Demeli, tasdiq edilmis cadval zra miizryn vaxt
arzinda mtivafiq sinifda tadris proqramma uygun ta$kil edilan
maS{alaya dars deyilir' .
Prof. A.Hasanov, prof. O.Alayev dersin xiisusilyetlerini izah ederkan agaprdakt maselelarin nazere ahnmastru maqsadauy[un hesab edirlar:
l. Dars-talim prosesinin miieyyan zaman fasilesi ila mehdudlaSan bitkin bir hissesidir;
2. Darsin gediginds tahsillenmanin ve tarbiyeetmanin
konkret vazifalari yerina yetirilir;
3. Her bir ders cedvela daxil edilir, hem vaxt, ham de
tadris materiallanmn hecmi baxlmrndan tenzimlanir;
4. Dersda gagirdlor miintezem olaraq bilik, bacanq ve
verdiglera yiyelenir va tsrbiye olunurlar;
5. Darsde texminan eym ya$ va hazrhq saviyyesine malik
olan gagirdlsr igtirak edirlsr;
6. Dersda mtiallim va gagirdlarin birga faaliyyeti tamin
olunur;
7. Dars mtiallimin rehbarliyi ila
8. Dars biltiln gagirdler Ugiin zaruridil.
Digar bir dersiikda ders nadir suahna bela cavab verilir:
Ders miiallimin rehberliyi altrnda kegirilir;
2. Sabit cadval iizre tegkil edilir;
3. Butiin sinif gagirdlarinin igtirakr ila kegilen mecburi
meg[eladir;
4. Dais sinif geraitinda kegirilif.
Akademik M.N.Skatkine g6ra: "Dars pedaqoji prosesin
bu ve ya diger doreceda bitmiq bir pargast, yaxud "hticey-
keqirilir;
l.
t
Kqzlrrov N, M?krab p?naqogthotl 8., "Catoglu",2005'
' Alayev
r
O., Hasanov A, Pedaqoglt o.
Qotmova
L,
eh 2ll.
8., "Nastt' agrtyyalt, 2007,
sal,. 227-22&
Mohmudovo R' Pefuqogiko Mahodn kunt," B,' 'Cotrogla",2lNJ,
salu 305.
18
\
residir". Akademik M.Mehdizade ise bele hesab edirdi ki,
"Ders pedaqoji prosesin hiiceyresi deyil, onun dzeyidir, onun
halledici hissesidir". V.P.Smirnov dersi kompleks pedaqoji
hadise, "Pedaqoji ensiklopediya"da (M., 1968) isa "Dersi
mallebda talimin esas tegkili formasr, sinif-ders sistemi vahidi
kimi" qiymatlendirirlar. Prof. M.Muradxanov 63 "pgdaqogika"
(1964) dersliyinda mtlellimin rahbarliyi, sabit
Sagird
kontingenti, sinfin olmasr, cedval [zra kegirilen kolle]fiv
maqfalani ders adlandrnr. Gdrkemli pedaqoqlar prof. B.Ohmadolun, M.Maxmutovun, A. Budamrn darsa verdiyi terifda de
diqqeti calb edan cahatlar daha goxdur.
Dersa miixtalif priznalardan yana5rlsa da bir-birindan
farqli teriflar verilsa da, yene de maqsed birdir: ders sinif
$aratinde, mileyyen vaxt mtiddetinda mttollim ve qagirdin birga
fealiyyetine, sabit cedvele, proqramn talebine uy$un qurulan
telimin tagkili formasrdrr.
Bu fikirlere istinad etsek, dersin agalrdakr xilsusiyyatlerini giistara bilarik:
Ders miieyyen tarixi merhelede yaramb tehsil va
l.
maariflendirmaya zamin yaradan dflsiinca trrzinin
neticesidir;
2. MUellim ve
gagird mtinasibatlerinin, emekdagh[rn
yaranmasr dersin esas dzeyidir;
3. Ders gagirdin tadqiqatgr, milellimin isa
4.
5.
6.
7.
beladgi
(fasilator) mdvqeyinda 9rxr9 etmasini stimullagdrnr;
Ders tadrisin ve idrak fealiyyetinin teqkili ve idare
olunmasma genig imkan yaradrr;
Ders tasdiq edilmig proqramln mdvzulanrun
riyredilmesine, daqiq cadvala esaslanrr;
Dars biitiin gagirdler tarefinden icrasr nezarde tutulan
mecburi mo$geledir;
Sinif-dars geraiti, vaxt miiddotinin nezere ahnmasr den
iigiln vacib sayrlr.
l9
ki,
darsin sadalanan xiisusiyyetlarinin
Maraqldr
ekseriyyetine medrssade apanlan telim iglerinda de genig yer
verilirdi. Bele ki, tehsil alan telabelar iigiin mileyyan sinif
aynltdr. Telebelerin sayr 20-dan arttq ola bilmazdi. Heftade 4
gtin ders kegilirdi, hsr gtin 5 saat dersin dinlenilmesi nezerde
tuhrlurdu. Burada humanitar va deqiq elmler iiyredilirdi.
Derslar siibh namazrndaa sonra baglayrb giinortaya qeder davam edirdi. "Tarix, mantiq, dilgilik, adabiyyatgitunashq, odsbiyyat tarixi, ritorika riyaziyyat, astronomiya kimi dilnyevi
elmler, "Quran", "Tofsir" (Quranm agrqlanmasr), "Hedis",
(Peyfemberin (s.a.s) sdzleri va onunla baSlt hekaye ve revayetler), "Tecvid" (Quranm dilzgrin oxunmasr), "Toftil" (Quran
menasrrun ba5a dilsUlmesi), fiqh, ilahiyyat elmleri dpedilirdi.
Medraselerdo dars kitabr kimi "Quran" va hedis kitablanndan
bagqa en gox istifade edilen kitablar Biruniniru ibn Sinanrn, ibn
Ril$diln, Ferabinin, Sedi $irazinin, $ihabeddin Silhraverdinin,
daha sonralar Ruminin "Masnavi"si, Ftzulinin "Divan'1 kimi
asarlari, "Kelile ve Dimne", "Qabusname" kimi axlaqi-menevi
deyerli esarlari olmugdur"l.
Umumiyyetls, "Azcrbaycan dili ve edebiyyat derslerini
tadris etrnak (6yretmak-Y.Y.Aslanov) messlesi Abbasqulu a[a
Bakrxanov va Miue $efi Vazeh tarofindan ortaya atrldr" I .
"Rus-milselman" mekteblerinda Azarbaycan edebiyyatr tadris
olunma[a baqladr. Qeyd etrnak laamdu ki, sovet dOnaminda
edabiyyat bir fann kimi tedris olunsa da, o ancaq 1923-cii ilden
sonra proqramda eksini tapdr. Azarbaycailn miistaqillik
qazanmasr tarixinden baglayaraq edebiyyat darslarinin 6yredil-
mesinde yeni istiqamat formala,pdr. Odabiyyat dersi yeni
yanagma asasmda tagkil olunmala baqladr.
LQadim w crk2n nta 2sr! b Aorfulcords t tbi'., lahit n
petuqoltlian h, "Nu?bn", 2007, sah. u5.
t Haoycv A. AorMycan 2d2liylatrn n ,2dtlEl ,trldthasL h,
'Takit' n4dntu,
t EAsq,aztdz
2N3, stl,-
li.
20
Odabiyyatm dyrediknesi istiqamatlarini, ders haqqrnda
fikirlari ttmumilesdirerak bele bir naticaye gelmak olar ki,
marksist-leningi metodologiyamn inkafl pedaqoji-metodik fikri
da yeni a:<tanglara sdvq edir. Demali, tahsil tarixine de mil"sir
baxrg miistavisinden yanaqmaq, ananede u$urlu na varsa
ya$atmaq, yeniliklari diqqetla yoxlayb tatbiq etmek lazrmdrr.
"innovasiyalardan, yeni metodlardan istifada heg de ananevi
metodlardan tamamile imtina etrneya esas vermir"l
t K?rlrr.ov y.8.
Talim
nctdlzrt"
B-,
2(N7, sal,. I L
2r
2. Dana verilan miiosir labblar va yeni yanasmantn bashct
istiqamatldti
$exsiyyetin formaiagmasrnda, iimumiyyatla insan
heyatrnda edebiyyatrn dnemli rolu ister filoloji, isterse ds
pedaqoji aragdrrmalarda dtine-ddne qeyd edilmi$ir. Eleca de
bir fann kimi adebiyyatrn tedrisi ile ba$r ders vesaitleri, metodik meqaleler gap olunmugdur. Biit(ln bunlar tesdiq edir ki, siiz
senetirin nadir incileri insanlann dtinyagtiril;iinii formalagdrrmaqd4 estetik hiss ve duylulannr oyatmaqda, maddi ve
msnavi diinyann bedii-estetik derkinda, gdzellik alamina qovugmaqd4 hayatda bag veren hadisalere feal va yaradrcr mtlnasibet bildirmekda en tesirli vasitedir. Buna gdre de edabi
niimuneler asasrnda genclerde miisteqil fikir sdylamak bacanlrm formalaqdrrmaq adabilyat miiallimlarini daim duqiindiiren
ciddi problemlerdir.
Onenevi talimi, bedii edebiyyatrn incaliklerini derinden
qabaqcrl
bilen
edebiyyat mtlellimlari, metodistler diinya
tehsilindeki yenilikleri 0z iq tecriibeleri ile elaqalandirarak
maraqh ders modelleri yaradrrlar. Bu darslerde idrak faalltft,
tadqiqatgrhq bacanf, r formalagdrnlr, gagirdlere gaxsiyyat kimi
yanagrlrr, fardi keyfiyyatlor dyranilir, esas diqqat onlann maraq
ve telabatlan, imkan ve qabiliyyeflari, bilik savilyelarini iiza
grxarma[a yiineldilir, gagirdin subyekt kimi talim prosesinde
igtirakr tomin olunur, gagird tadqiqatgt, miiallim fasilitator
miivqeyinde grxrq edir.
Odabiyyatrn dorinden tiyronilmosi, diinya tacriibasindeki yeniliklarla tohsilimizin alaqalendirilmasi, dyranmayi
dyratrnak, miistaqil bilik elda etmak, informasiya toplamala
ve fikirlarini esaslandrrmafa qadir olan gagirdlsrin terbiye
edilmasi, yeni texnologiyalardan, ideyalardan samereli istifade
edabiyyat tedrisi metodikasmrn yeni problemlarini ortaya
qoymu$, bu sahade ciddi tedqiqatlafln apanlmastru aktuallaSdrrmr$rr.
22
Metodik tadqiqatlarda gdsterilir ki, 'tehsil
sahesinde
qargrya qoyulan esas maqsad makteblerde telimin keyfiyyatini
yiikseltmekle gencleri lazrmi biliklerle silatrlandrrmaq, onlann
hertarafli inkigaf etrnig vetandag kimi formalaqmalanna nail
olmaqdrr"l. $iibhesiz, bu prosesda edebiyyat dersleri bityiik rol
oynayr, gencleri "hayatda miiphida edilen proseslari, cemiyyatde bag veran hadiseleri btittin milrrkkebliyi ila"2 derk etneye istiqametlendirir, "yaranmrg geraitden vaxtrnda vs tez bag
glxarmag, diizgtin qerar qebul etmeyi bacarmaq iigiin mi.istaqil,
yaradrcr diigi.ince"ni' formalaqdrnr. Odebiyyat proqramrnda
do$u olaraq, edabi tehsilin vezifalari tarbiye va inkiqaf
vazifeleri ile srx elaqeda gdtiirtlliir, asas diqqat "tadrisin ve
idrak faaliyyatinin tegkili va idara olunmast metodlanmn meca
musu" olan fealinterakiv telima yOnaldilir. Miiasir tahsilin
talablarine uypun olaraq edabiyyat derslerinde gagirdlarin
"sarbast dtgilnmak, asaslandrnlmrq fikir sdylemak, netice
grxarmaq bacanqlanna yiyalenmeleri") istiqamatinda apanlan
iglare iistitu:rlilk verilir.
Miiasir talim prinsiplerine istinad olunmasr va fenlerin
tadrisi zamam bunlann nezara ahnmast edebiyyat darslerinin
tegkilina yenidan baxmaq, orijinal dars modellari hazrrlamaq
vezifasini giindema gatirir. Makteb tecriibesi, apanlan miigahida va sorfiulann naticosi tesdiq edir ki, adabiyyat danlarinda
(icmal mtivzulanrun, terciimeyi-hal materiallannrn, lirik, epik
ve dramatik asarlerin tadrisi prosesinde) mantiqi tafekkiiLriin,
t Mtholtlov
$ w b. V-Xl sln@dn
?.bb@ot denbrtnda blim texnologbolo-
nNlon lomplcks pflkla ilttilada, 8., 2UN,
2
Hlscyaoglu
S
elr
3.
Ad2btwal d2tsbdnd. yenl ,exnologtyolar: leal/irterq*tlv t?lirrl
8., 2M9, s?h &
t
Yena
orudq
4 y.ysovo
t
szh. 9.
Z F2atAttenwv t.ltnl
M02 lrnlzr hcan wsall 8.,
llas?nll B. D( stnfd2 ?d2btyfal bdnsl 8., 2006 sat-
23
1.
2@l
s2h I l.
idrak fealh$ruu tedqiqatgrhq bacan[mm formalagdrnlmasr
istiqametinda ig apanlrr. Bu, gaxsiyyets ydnelmig telim prinsipi, feal idrak prinsipi, inkigafetdirici telim prinsipi, "qabaqlayrcr telim" prinsipi, talim+arbiya sisteminin gevikliyi prinsipi, amakdaghq prinsipi, dialoji talim prinsipi esasrnda hayata
kegirilir.
indi baghca vezifa bunun kiitlevi hal almasma, daha
genig tatbiqine nail olmaqdrr. Bunun iigiin yuxanda qeyd edildiyi kimi 6nca "mtiasir dars ve ona verilan teleblar hansrlardrr?", "pedaqoji ve metodik menbelerde bu masalalere nece
aydrnhq getirilir?" suallan etrafrnda di.igiinmek, frkir mtbadilesi aparmaq olduqca vacibdir. Etiraf edilmelidir ki, bu giin
adeb.iyyat derslerinde daha gox hecmde bilik vermaye cehd
edilmasi hallan az deyildir. Br:, teassiif ki, inkiiafetdirici telimin ufurla realla;drnlmasrna mane olur. Unudulmamahdrr ki,
dars diigiindildicii, yaradrcrhq taleb eden gergin amayin neticesinda yaramr, tekce edabi biliklarin darindan <iyrenilmesini
deyil, gagirdlarda milstsqil d0giinceni, taqabbiiskarhfr, yaradrcr
faaliyyati sitimullaSdrnr. Yaxgr edabiyyat miiallimi ham pedaqoq, hem metodist, hem psixoloq, ham fizioloq, estetik olmahdrr. Ustad miiellimin sinfe daxil olmasr gagirdlerds sevinc,
fereh hissi oyatdr& kimi, talim prosesinin miivaffeqiyyeti de
onun semarali iiLnsiyyati, pedaqoji mehareti, tegkilatgrhpr asasrnda tenzimlanir, $agirdin subyekt kimi grxrq etrnesina gerait
yaratrnasr va istiqamet vermesi iizerinde qurulur. Darsda psixoloji garginliyin emosional ehval-ruhiyya ila evez edilmasi,
dersin msrhalalar ilzra tegkili, yeni telim texnologiyalanndan
istifada, diigllnmeye, tadqiqat aparmala ytinaltma dersin samereleliyini tamin edan baghca gartlardir. Bu prosesda yaradrcr
fealiyysti stimullaqduan ig formalanndan, iisul va vasitslerden,
miiqayissdan, ewistik miisahibadon, didaktik oyunlardan istifadeye 0stiinliik verilmesi ehemiyyatli sayrlrr.
Bela dorslerda hiss edirson ki, gagirdin qargrsrnda takca
tedris etdiyi fenni derinden bilan adabiyyat mtallimi, s6z
24
sorafi yox, gdzel pedaqoq, psixoloq, metodist dayamb,
milxtalifuoniiLrn.lii amakdagh[r temin edar; qargrhqh hdrmet ve
etibar qazanmafa qadir olan veondaq, hassas, qaylr]eg bir insan dayan-rb. Aydm nitqi, colbedici damgrfir, insani keyfiyyatleri dzilnda ehtiva edan bele muallimlar gagirdlera g6zel hiss
ve duygular a5rlamafir da bacanrlar. Gdrkemli yazrgr Mehdi
Hiiseynin AMulla gaiq haqqrnda siiylediyi fikir sanki bu
milallimlerin de tiLnvaruna sdylenmigdir: "Abdulla $aiq...daxili
bir atag ve ilharnla bilhin
ola alrdr. Ders saatrrun tez
qurtarmag bizim hamumzda taess0f hissi oyadrdr. O, b"ynimizs geir ve senatin g0zal n0munelari ile istirahat verirdi"r.
Professor Panah Xalilov da Abdulla gaiq kimi miiallimlarini
xatrlayarken yaznr$r: "Miiallimlarimiz malekdirlar, yer iiziiniin melaklaridir"'.
sffi
Maraqhdrr ki, yazrgrhqla baraber miiallimlik eden
ziyahlanmrzrn pedaqoji faaliyyetinda bu giin iigtin de 6mek ola
bilmek meqamr goxalrr. Merhum emekdar mifellim, filologiya
elmlari namizadi Letif Hiiseynzade gagirdi olduSu Hiiseyn
Cavidin milallinrlik faaliyyatinda m0gahide etdiklerindon
danrqarkan yaardt "Zahimn gox sakit ve miilayim tebiatli",
"hemiga dallrn va fikirli", "9ox damgmayan", "heg vaxt sinif<le
hirslanmeyen", "gagirdlari giildiiren, 6zii de menah-menah
giiliimseyen" miiallimimiz suallan ila bizi dilSiinmaye sdvq
ederdi'. Buna gdro da H.Cavidin adabiyyat tarixinde mdvqeyi
esarlerinin sanbah, ideyalanrun milli ve bagari olmasr, felsafi
derinliyi
ila
dlgiilduyu kimi, pedaqoji
fikir
sahasindeki
faaliyyeti da insanlara sonsuz mahabbetin, sevgi ve inamrn yaradrlmasr, onlann milstaqil dilg{lncaye, yaradrcrhla istiqamatlendirilmosi baxrmrndan deyerlendirilir.
I Ahnydon
C.
A.bbfud
t2dttsl
,flddlkatt 8,, 2dD, eh
1
91.
Yazt7 n utun Mh Ccbhn lN lhk yubllcylna hasr olumut dni lonlruaan
,ndqlallon L, 2lN& eL JZ
t Aslarl,ov Y ELseln Covidin stz d nlosL 8.,21N7, sah.51.
25
Bu biiyiik sanetkar badii eserlarinde ("Qrz maktabinde"
geiri buna parlaq niimunadir) hayatrn menaslru servatde,
qrzrld4 dag-qagda gdrmayin yanlrg oldu[unu maraqh bedii
detallarla agrr, ins"nlarda biliyi, pakhlr baghca keyfiyyst kimi
qiymetlendirir, heyatda nece ya$ama$, kimleri sevmsyi
obrazlanrun dilindan vermakle m6vqeyini agrqlayrr:
- Quzum, yavmm! Adrn nedir?
- Giilbahar.
- Peki, senin anan, baban varmr?
- Var.
- Nasrl, zenginmidir baban?
- Ovat zengin, beyzada...
- Oyle isa, geydiyin geyim nigin bdyle sada?
Yoqmu sanin incilarin, altm bilorziklerin?
S6yle yavnrm! Hig srqrlma...
- Var efandim, var... lakin
Mtiallimem her giin sdyler, onlann yoq qiymati,
Bir qrzrn ancaq bilgidir, temizlikdir ziynati.
- Pek do!ru s62... Bu diinyada senin en goq sevdiyin
- Kimdir, quzum, sdylermisin?
- On gox sevdiyim ilkin
yeri-gdyU,
O Allah ki,
insanlan xalq eyler.
- Sonra kimlar?
- Sonra onun gdndardiyi elgiler.
- Ba$qa sevdiklerin nasrl, yoxmu?
-
- Var...
Kimdir onlar?
Anam, babam, mi.iallimem, bir de bUtiln insanlar...
Bu faktlar bir daha tesdiq edir ki, edsbiyyat darslari
iigiin vaxtile vacib sayrlan agafrdak meqarnlar bugiinkii
fikirlerla seslegir, gilndamdadir ve aktualdrr.
l. Odabiyyat fenninin mahiyyetinden dofan estetik talablar gdzlenilmali, talim sistemi maraq iizerinda qurul-
26
.\
mah, gagirdlerin fardi qabiliyyetlari inkigaf etdiril-
2.
melidir.
$agirdlerde hafizeni, mentiqi, tanqidi
tefakkiirii inkigaf etdiran
i9
va
yaradrct
iisullanndan istifada
edilmeli, onlara hassashqla yanaqrlmah, aralannda ferq
qoyulmamah, iinsiyyet bacanqlan formalagdrnlmahdr.
ve gagird milnasibatlerinde hdrmat ve ehtiramln, amakdaghlrn, samimi m[nasibatin yafturmasma
nail olunmahdrr.
Nasr aserlerinden segilmig pargalann, geirlerin ifadeli
3. Miiellim
4.
oxusunun tagkilina, azbor oyEnilmesino iistilnliik
verilmalidir.
$agirdlerin fealhq va miistaqilliyine gerait yaradtlmah,
onlarda axtanqltq, faktlan iimumilagdirmek va tahlil
etmek, natica gxarmaq bacanpr formalagdrnlmahdrr.
6. Oyanilikdan istifada edilmali, sinifda psixoloji garginliya yol verilmamalidir.
Bela maraqh maqamlara XIX esrda, XX yiizilliyin
ewellarinde ferdi maktablarde dars deyan, metodik mekteb
yaradan miiellimlerin fealiyyatinda, seminariya ve gimnaziyada
iglayan pedaqoq va metodislarin, ziyahlann ig tecriibesinde
genig yer verilirdi. Mirze $efi Vazeh, Abbasqulu ala Bakxanov, Mirza Feteli Axundzada, Soltan Macid Qanizade, Seyid
Ozim $irvani, Firudin bay Ki\arli, Regid bay Ofandiyev,
5.
Ferhad Alazade va diger trnrnmrg ziyahlann pedaqoji
faaliyyatinde yer vermif maraqh ig iisullan sonrakt ddwlarda
faaliyyet g6storen mokteblarin ig tacriibasinde ehemiyyetli yer
tutmugdur.
talim prosesine ferqli
baxrglar, mtixtalif yanagmalar yarandr. Bu baxrglar, mtivqeler
agalrdakr formalarda miiLayyanlagdi va darslar da bunlara
XX esrin ortalanndan
baglayaraq
asasan tagkil edilmaya bagladr:
l.
2.
Problemli talim;
Proqramla.gdrnlmrg talim;
27
3.
4.
Alqoriunlsqdirilmig teliml
Differensial taliml.
Sonrakr ddwlarda ferdilegdirilmig telim, interaktiv telim
tin plana gekilir, adabiyyat darslerinin tagkilina de bu baxrmdan yanagrlrr. Hatta bazi elmi menbalarde interaktiv talime
telimin ndvii kimi qiymet verilir. N.Kazrmov interaktiv telimi
telimin n6vti kimi yox, terz kimi qabul edir2. Diger bir dars
vesaitinda ise "intera}Iiv telim dersde yamnan, meydana gxan
qagirdlerarasr Oymnme itrsiyyati ve amekdaghfr, miiellimgagird birliyi nezerde tutur. interaktiv metodlar ise talim
prosesinda Olranme ve anlaSmaya, bacanq ve keyfiyyetlers
gagirdlarin lyalanmesini heyata kegiran iisullar, terzlar, igler,
yanagmalar, vasitalardir"'.
S.Htiseynollu mUallimler iigiin 9ap etdirdiyi vesaitda
yeni texnologiyamn "feaVinteraktiv" geklinds adlandrnlmasrna
milnasibat bildirmigdir. O yazr: "Bu qogahfia ("faaVinteralftiv"
qogah[rna) sebsb nadir? "Feal talim", "interaktiv telim"
anlayrglanru qo$a i;letmek ne Ugitn lazrmdrr?
"Feal" sdziiniin manasr aydrndr, "interalciv" ise "birge", "qarqrhqh", "emekda$hq $araitinda faaliyyat" anlamrndadr. Bu anlayrglann qo$a (sinonim anlayrglar kimi) iglenmesi
onlann arasrndakr oxgarhlm gox olmaslndan irali galir. Amma
burada bagqa bir incelik de var; mesala burasrndadr ki, fealhq
telab eden telimi tapgrnlr gagirdler emakdaghq (interaktivlik)
olmadan da yerina yetira bilirler. Yaxud amekdaghq garaitinde
yerine yetirilen bir srra talimi tapgrnqlar (faktlann toplanmasr,
mezmunun yada sahnmasr, miixtalif informasiya manbalerindan segimlerin edilmesi vo s.) fealhq olmadan da hayata
kegirile bilar. Hsmin anlayrglann bir srra hallarda "feaVinterak-
t
A[tyev
2
Kaztnuv N. Ma*ab pedsqql*osL 8., 2(N5, s?h 96.
O., Hesanor A.
t ASoyer
O., Hasanov
Pda4ogtko. 8., 2(N7, sah. 129.
A. Pedo4ogl*o- 8., 2MZ slh. 252.
28
tiv"
geklinde yazrlmasr (bu, onlann nisbi miisteqilliyina
i9aredn) mehz buradan qaynaqlaflr'.
Fikrimizca, mesolanin bu gakilde gerhi moqsadouyfiundur. Yeni texnologiyamn bu iki qanadrmn milstaqilliyi,
dogudan d4 yalnz nisbi ola biler. Bir dars saatrnda miixtelif
telim metodlan qar$rhqh elaqede tatbiq edildiyi kimi,
tapgrnqlar da farqli mazrnunda (fealltq talab eedn, yaxud
amakdaghla istiqamstlendiren, elece de hem fealh[r, hem da
amakdaqhfir dziinda ehtiva eden) tsqdim edilo bilar. Unudulmamahdr ki, bu sapkids olan tapgrnqlar bir ders milddatinda
svazlenir, qargrhqh olaqeya girir. Tokrar da ols4 qeyd edirik
ki, yeni texnologiyalardan birinin mahz "feaVinteraktiv"
gaklinda yazrlmasr bu nisbi miistaqilliya igaredir ve mentiqlidir.
Qargrya qoyulan vezifeler adebiyyat derslerinin tagkilina )O(I esrin qlobal tafakkiir dilgtncssindan grxrg etsnakle
yanagma$r, gagirdlara $axsiyyet kimi baxma$, onlann fardi
qabiliyyatlorini iize grxarmatr, yalruz yaddaglanmn gilctl ilo
deyil, eyni zamanda 6z tafakktrlarinin giicii ila (Q.Vrqotski)
bilik elda etrnayin yollanm mileyyerile$irmeyi talab edir.
Deyilanlardan bir daha aydrn olur ki, edabiyyat darsi mtiallimin
pedaqoji prosesi darindon bilmasi, yaradrcr taxeyyiiliinii ige faal
qogmasr noticasinde yaranmahdr. Biitiin derslari eyni qaydada,
iisulla kegmak tacriibade dzilnu dotsultmur. Dars ft,ngaft,ng
olrnal, bir-birini takrar etrnemalidir. "Odabiyyat darsi iigiin
standart bir qurulug vermak, yeknessk bir forma segmak olrnaz
ve bu yolla talimde mitvaffeqiyyet qazanmaq mitunkiin deyildir.
Yaddan grxarmaq olmaz ki, siniftlarL m0vzunun hecmindan,
sade va miirektebliyindan, edebi materiahn xaraherindan,
bedii aserin jannndan, konkret bir dorsin (nozerdo tutulan
dersin) meqsed va vazifasinden asth olaraq adabiyyat dersini
t
Eascyno*ltr S" Atb$wd tbtslrrl,tb
8.,
2009,
s2,-
lul
12.
29
lquologwar: I2auhkrqHie lzlirrt
miixtelif gekilds qurmaq taleb olunur"l. Deyilenlarden bir daha
aydrn olur ki, enenevi darsin miisbet neticeleri dersa verilen
miiasir telablerle sintez edilmeli, yeni texnologiyalann
imkanlanndan istifada edilmeklo tolim prosesi yenilagdirilmeli,
dersin tagkilinde feal i9 formalanna ilstiinliik verilmalidir.
Odebiyyat denlerine verilen ba$hca tslebler, onun
mahiyyeti, strukturu va s. barade metodik adabiyyatrmrzda
zaman-zaman danrgrlrmgdrr. Masalan, prof. $emistan Mikayrlovun edebiyyat darslerina verilan telobler bareda hele xeyli
eweller sdyledil fikirlar bu glin 09iin de ehemiyyatlidir. O,
edabiyyat darsi iigtin a;aflrdak talableri 6n plana gekir:
LEhnilik; 2.ldeyahhq; 3.Odabiyyat derslerinin intensivliyi;
4.Emosionalhq; S.Odebiyyat derslarinde texniki vasaitlerden
istifada; 6.Odabiyyatrn bagqa telim fenleri ile alaqelendirilmesi; 7.$agirdlerin mustaqillil; S.Odebiyyat darslsrindo
problem situasiyarun yaradrlmasl; 9. Odabiyyat derslerinde eks
alaqe2.
Odebiyyat darslarinin tagkilinde agalrdakr iki maselanin
de diqqet merkezinde saxlanmasm: da miiollif vacib sayrr: a)
sinfin bilik va anlaq saviyyesi; b) edebi-bedii materiahn
xarakteri3.
$.Mikaylown adabiyyat darslarina verilen mflasir
talablari faktlar esasrnda izah etrnesinin ehamiyyati damlmazdrr. Ancaq unutrnaq olmaz ki, bu elmi fikirler XX esrin 80-ci
illerindeki elmi tedqiqatlann neticelarine asaslanmlgdrr. Mitasir
dOvdlmtzda talim prosesine yeni yanaqmalann meydana
gelmesi, dersin tapkiline mtinasibatin dayigmasi, gagirdlarin
ders zamam tedqiqatgr kimi formalagdtnlmasr va bu kimi digar
' tfiktytlov 5 nmi-maoAl* as*bdzn
2
ancylou g. Elnl-aaod* asatbdan
t
tfihryrlov $., B?kttow
ad.Wortl Ldritt
segmalcr. 8., 2N19, sah- 73.
scamzlzr.
A. drnurrohs
mdodlhost- 8., 2lNE, sa& 61.
30
L,
201D, slh. 3676'
rr0H2btlrlntn y-XI stn{l"ti,,da
maseleler edebiyyat darslerina verilan toleblari bir daha daqiqlagdirmeyi zeruri edir. Morhum Aydrn Hacryev de dsbiyyat
darslarina verilen teleblarden damgarkan $.Mikaylovun
frkirlerini takrarlamaqla probleme miinasibatini bildirmig ve
aga[rdakr naticaya gelmigdir: l.Elmilik; 2.ideyahhq; 3. Darsin
intensivlagdirilmesi; 4. Emosionalhq; 5. Darsde TTV-den
istifada; 6. Dersda fendaxili va yaxrn fenlarla alaqer.
Odebiyyat tadrisi metodikasr sahesinde 6z dast-xetti ile
tarunm$ C.Ohmadovun'Nilmunavi darsin hansr xtsusiyyetlari
olmahdu?" sualrru esaslandrmata gahgmasr, pedaqoqlann
tadqiqatlanna istinad etmasi maraqh naticslar alda etrnesina
imkan yaratrnrqdrr. O, yaxgr dersin xiisusiyyetlarini aqaSrdakr
pkilds i.lmumilagdirmi$ir:
Yaxgr darsin asas elametlarinden biri qargrya qol,ulan
meqseda gatrnaq tigiln deqiqlik ve meqsed aydrnlsr
olub, gagirdlerin yai ve bilik saviyyelarine miivafiq
imkanlardan ssmerali istifada etnakdir.
2. Darsin dzilnden ow3lki va sonmkr maggelolerlo
l.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
alaqesi.
Yaxgr darsin baghca xiisusiyyatlerinden biri da dersde
talimle terbiyanin vahdatidir.
Darsin biitiin marhalalerinde gagirdlarin faalh$rnr
tamin etrnek edabiyyat tadrisindo yaxgr dars ugun asas
gertdir.
$agirdlerin emek intizamrnrn temin olunmasr da yaxgr
darsi seciyyelandiren xilsusiyyetlerdendir.
Yaxgr darsin bir xiisusiyyati da darsde vaxtdan
maksimum darecede istifada etrnekden ibaretdir.
Yaxgr dars ham da zanri vasaitla tamin olunmahdrr.
Yaxgr ders faydah yekunlarla naticelanir, gagirdlorda
emeli verditlor, miikemmel bilik yaradrl.
t
Hauyev A, Aafioycan ?d.Wafirun t?drht mdodtktst 8,,2003, sa,. &
2
Ohrn2dou
C Ad2bfual tdtltt ,tslottth&tl 8.,
31
2(X)9, szL I
t
&
Unutmaq olmaz
ki,
edabiyyat derslerinin tegkilinds
ancaq metodik tedqiqatlann neticeleri ila kifayetlenma[ istenilen neticani vera bilmez. Umumpedaqoji teleblerin milkemmel
dyrsnilmesi va onlardan yararlanmaq faydahdrr. Son illerde
apanlmrg tadqiqat darsla balh didaktikada maraqh ve yeni
fikirlsrin meydana gelmasina sebeb olmu$dur. Bunlardan
birinda enonevi vo miiasir yana$maya a$a&dakl mllstevida
baxrlrmgdrr:
Darsa verilan ananavi talablar:
her bir dars mentiqi va psixoloji cahatdan tam olmahdrr;
2) dersde gagirdlerin fealhf,r tamin olunmahdrr;
3) dersde miixtalif tisul
vasitalerdan istifade
olunmahdrr;
4) darsde kollektiv iq fardi iqla udaqdrnlmahdr;
Darsa verilan mfrosir talablar:
dersde yiiksek tehsil ve terbiye sameresi alda edil-
\
L
l)
ve
2.
l)
malidir;
2) dersda asas didaktik vazifa hayata kegirilmalidir;
3) darsin qurulugu aydrn olmahdrr;
4) talimin tahsilverici, tarbiyaedici va inkigafetdirici
olun-
vezifelerinin vahdatde heyata kegirilmasine nail
mahdtr;
5) dersde qargrhqh aks alaqenin ardrcrlh[r temin edilmalidir;
6) dersde gagird fealh[rmn, giiurlulu[unun temin edilmesi
zeruri sayrlmahdrr:
7) darsde eyani vo texniki vasitelerdan istifada olunmahdrr;
8) dsrsda humanizm olmahdrrl.
Biiti.ln bunlar darsler iigitur vacib olan maselelerdir.
Ancaq her bir ders iigUn ehemiyyatli sayrlan komponentlerin
t gasmovo
L,
Mdhanmova R" pe.taqoglka. Mahazln marnlarl 8., 200j,
306
5Z
sah,
\
mi.ivaffeqiyyetli halli birbaga pedaqoji iinsiyystin duzgiin
qurulmasr ila ba$rdrr. Pedaqoji prosesin tegkili da miiallimgagird faalh$nrn qarqrhqh miinasibeti esasmda quruldupundan
"pedaqoji ilnsiyyat miiellim ve gagirdler arasrnda onlann
mflgterek faaliyyatinin meqsad ve mezmununda tezahtir edan
kommunikasiyaru, qaqrhqh anlagmam, qargrhqh alaqani tegkil
edir"l. Peddaqoji iinsiyyetin ufurla reallagdrntmasr edebi biliklerin semareliliyine tasir etmakla mehdudlaqmrr, hem de gagirdlerda zeruri bacanqlann formalagmasrna, psixi proseslarin
cilalanmasrna sebeb olur.
Bu da unudulmamahdrr ki, edebiyyat darslerinin togkili
heg de asan ba5a galmir. Bu getinlik fannin mahiyyetinden irali
galir, edebiyyat darsi emosional-estetik ve elmi-nazeri miiste-
vide reallaqdrnlrr ki, bu da darsin yilksak ssviyyada, ciddi
hazrrhq zamininda teskilini zaruri edir.
Qabaqcrl edebiyyat miiellimlarinin ig tacriibslerinin
6yrenilmesi g6stsrir ki, adsbiyyat darsleri iig formada qurulur:
enenevi derslar; Tanqidi Tefakkiiriin inkigafinda Miitalie va
Yazr (TTMY) darsleri; feaVinteraktiv talim esasrnda qurulan
darslor. Bu derslerda igin merhelalar ilaa tagkilina nozer salaq.
I. Onanavi danda: l. Sinfin tagkili: 2. Kegmig m6vzunun
sor[usu va yekunla.gdrnlmasr: 3. Kegmig mdvzu ile yeni mOvzu
arasrnda alaqe; 4. Yeni mdvzunun izahr; 5. Yeni mdvzunun
mtihkamlendirilrnasi: 6.Ev tapgrnqlanmn verilmesi. 2.TTMY
texnologiyasr ila apanlan danlarda: l. Di$tinmaya ydnaltme:
2. Derketme: .3. DtlgiLuna. 3. Faal/inleraktiv talim frzn
danlarda: L Motivasiya: 2. Tadqiqatrn apanlmast: 3.Malumat
miibadilesi: 4.Melumatrn miizakiresi ve tegkili: 5.Neticelarin
glxanlmasl: 6. Yaradrct tetbiqetrns: 7. Qiymetlendirma va ya
refleksiya (yeri sarbastdir, bttiin marhelelsrda apanla biler)
merhelolari hayata
kegirilil.
t
Agayet O., Hasanov A. Pedoqoglkt 8., 2007, sdh. 3213.
2
Ytstlov F. Odzbiyyor,n
t
ddsi tErodllssl
33
L, 2010'
salL 53-61.
GdriindflyU kimi, her iig yana$maya mexsus darslarin
marhalalerinds ox$ar vo ferqli cahatler vardrr. Onenavi talimde
daha gox illiistrativ-izahedici iisullara, yaddaga esaslarulrr,
miiellimin faal olmasr, gagirdlarin hazrr biliklari menimsamesi,
bir qisminin faal, diger qisminin ise passiv mdvqede qalmasr,
imkanlannr lazmrnca gergeklagdira bilmemelari iisttinliik
tsgkil edir.
TTMY texnologiyasr ile apanlan derslarda isa iig
marhale -diigtinmeya yi,neltma, derketma ve diiLgilnme tizrs igin
tegkili hayata kegirilir. FaaVinteraktiv telimde dialoji telimmiiallim va qagird 366ftda$h!r, miiallimin beledgi, gagirdin ise
todqiqatgr mdvqeyinda olmasr va bununla da telim prosesinin
feal igtirakgrsina gevrilmesi 6n plara gekilir, iggiizar, didaktik
oyunlar vasitesile bilik, bacanq va vardigler formalagdrnlrr.
Bir faktr inkar etmak olmaz ki, enanevi telimda de
gagirdlarin bir-birine hdrmet etmesine, qargrhqh miiLnasibetin
gdzlenilmesina, miistaqil i glerin tegkl ina, qazarulmrg biliklarin
esasrnda bacanqlann yaradrlmasrna diqqet yetirilmig, miixtelif
vasitalerden istifade etmekla gatin derk olunan maselelarin
hallins sey gdsterilmigdir. Lakin etiraf edilmalidir ki, "butUn
bunlar epizodik gekilda, sistemsi4 baShcasr isa maqsad va
netice unudulmaqla hayata kegirilib"l
Onanevi telimin bir sra komponentlari faallinteraktiv
telimda xiisusi mdvqeye malikdir. Indi bu imkanlar nezare
ahnmaqla dersin formasrnda ciddi deyigiklik edilmigdir. Telim
prosesi qagirdlerin faalhlrna nail olunmasr, informasiia elda
edilmesi, tadqiqata ahgdrm4 "miiellim-qrup-9agird" miinasibetlerine kegilmesi, miixtalif fikirlere ddziimliili.i keyfiyyetinin formalagdrrmasr esasrnda qurulur. Bagqa sdzlo "tehsilin
tagkili formalan, maznunu, telimin metod va vasiteleri,
qiymetlendirme, pedaqoji prosesi idareetrne ve diger mesalelere elmi va praktik olaraq yenidsn baxrlrr, milli ve diinya
t
S.H seynogta. abbfat da4ladnda yent tanologiyalar: !?onnkraktle tallnl
8,,
201D, sah. 11.
34
tacriibosi dayarlori nazardon kegirilib, inteqrativ nsticelore
galinit''r.
Pedaqoji adebilyatda diger bir talimi yanagmadan Tenqidi Tafekkiiriin inkiqafrnda Miitalia va Yazr (TTMY)
damgrlmrg, niimuneler verilmigdir. Ona mexsus dersin merhelaleri feallinteraktiv telimin ders marhelelarindan ferqlensa
da, mahiyyatlarinda ciddi aynhq yoxdur. Har iki texnologiyada
gagirdlerin eqli faalh[rmn, miistaqil diigiincelarinin inkigaf
etdirilmasi 6n plana geklir. Bize ele gelir ki, artrq haqqrnda
xeyli yazr gap edilan, xiisusi tedqiqat apanlan faaVinteraktiv
talim diqqat markezina gskilmelidir. Respublikamrzda bu
sahade problemin upurlu halli iigih har ciir imkamn yaradrlmasr sevindirici haldr. Tahsil Naziri canab Misir Merdanonur
grxrglanrun birinde sdylsdiyi Iikirlar bizi inandrnr ki,
faaUinteraktiv talim yeni ilsullarla, yanaqmalarla zanginlegacak,
bu sahe qabaqcrl edebiyyat miiellimlerinin fealh[r, internet
imkanlanndan istifade etmak bacanfr ila daha da derinlegecekdir: "Tehsilin informasiyala5drnlmasr sahesinda ehamiyyatli u$urlar elde edilmigdir. Ddvlet Proqramlan gsrgivasinde
dlkanin iimumtehsil mektablari iKT ile tamin edilmig, har 20
gagirda bir kompyuter nisbeti tamin olunmu$ur"2. $i.ibhesiz,
bele bir teminat get-geda artrnlmasa, "feal/interaktiv talim"
istanilan neticeni vers bilmaz.
Qap olunmug yaz ann akseriyyatinda faaVinteraktiv
darsin mehralaleri Z.Veysovamn teklif etdiyi agalrdakr marhalelardan ferqlenmir: l. Motivasiy4 problemin qoyulmasr; 2.
Tedqiqatrn apanlmasr; 3. lnformasiya miibadilasi; 4. infor-
I
A(oyev O,, Hasaaov A. Pcdaqogika 8.,2tN7, sa,'. 251.
1
Hcydlt Otiyev naklablllarin gozl
ila.
8., 2010, wh.
35
10.
masiyarun milzakirasi ve regkili; 5. Netico vo iimumilagdirma;
6. Yaradrcr tetbiqetrna; 7. Qiymatlendirrra ve ya refleksiyar.
Bu morhaleler osaslnda apanlan dersda miiellimlar teztez bele bir sual qargrsrnda qalrrdrlar ki, eva verilan tapgrnqlar
hansr merhalada yoxlamlsrn, darse neca baglanrlsrn" bu
prosesda gagirdlerin feal igtirakr neca temin edilsin. Bu
meselaye aydrnhq getirmek vo iimumiyyetla edabiyyat derslarinde faal/interaktiv talimin tetbiqi ile elaqadar S.Hilseyno!lunun miiellimler iigiin gap etdirdiyi vssaitin rolu bdyiikdiir.
Miiallifin darsin marholelarine ferqli yana$masrru dolru hesab
edirik: sinfin tagkili; kegmig mdvzunun sorugulmasr; motivasiya, problemin qoyulugu; tedqiqatrn apanlmasr; informasiya
miibadilesi; informasiyanm miizakirasi ve tagkili; netice;
iimumila$dirme; yaradrcr tetbigetms; qiymetlandirmo ve refl eksiya; ev tapglnErrun verilmesi'. Darsin bu merhalalar iizre tr$kili malteb tecriibesindan irali galir.
Yaxgr ders deqiq maqsad aydrnhfir teleb edir. Bela
dsrslarde apanlan iglar orbiya va inkigaf vezifelerini dzitnde
ehtiva etnalidir. Bu mdvqedan iki dersin planlagdrnlmasrnrn
bazi msqamlanna baxaq:
Birinci nilmanl
W sinif. Q.Zakirin "Sadaqatli dosllar haqqmda" tamsill
Mdvzu: Q.Zakirin "Sedaqetli dostlar
haqqrnda"
tamsilinin tehlili .
Maqsad: $agirdlere manevi safllq, dostluqda sedaqet
hisslerinin aqrlanmasr. $agirdlarin esar barada serbest fikir sdy-
t
Veysova
Z
Fea!/lnterutdv ,.ltm:
MLzn bt
' Hasqnofllu S. Ad2bityo, d26l2dnd2
tcii
OCaB
wsail 8., 2tM7,
sah 1E-22.
l.5r,,ologtyatoE leolnn cra*riv
Ba*r, 2009, selL 15.
I
Patslev A., Calzrow
danlairub. R., 2lX)t,
E lnterohiv
tallm Aorfuyun dilt w
sah. 301.
36
.tbtrtyd
t lim
lamek, mantiqi mtihakime yfiriltmak, h6kmlarini esaslandrrmaq
bacangmn inkigaf etdirilmosi.
tlszJ.' interaktiv telim lisullan: C0tlar ve qruplar,
iggiizar ses-ktiy, s<iz assosiasiyasr, aqli hilcum, oyunlar.
Tachizar: VI sinfn "Odabiyyat" dersliyi. Q.Zakirin
esarleri, kartogkalar, Zakirin portreti, mdvzuya aid tertib
edilmig testlar, krossvord va sxemler.
ikinci n nunat :
WII sinif. O.Haqverdiyevin "Mirza Sefar" hekayasl
M6vzu: A.Haqverdiyevin "Mirza Safar" hekayasinin
mezrnunu iizerinde ig.
Maqsad: - Hekayenin meznununun manimsenilmasi;
-
gagirdlerin "dostluq",
"esil dost neca olmahdr"
anlayrglan baradeki tasewiirlarinin zanginlagdirilmasi;
mantiqi va yaradrcr tefekkiiri:n inkigaf etdirilmasi;
kollektivda iglemak bacan[rnrn formalagdrnlmasr.
ig formon: kigik qruplarla i9.
nlivlail: miiollimin izalu,
Metod., priyom ua
miigahida, aqli h0cum, ziqzaq.
Tachizat: - Odebiyyat. VIII sinif ilgiin darslik (miialliflar: N.Coferov, N.Arash, S.Hilseynof,lu). B., 2005, sah. 192-
-
$
204;
-
gap materiallan (K.Mammadov. O.Haqverdiyev, B.,
1970, seh. 87-88, 179-180; T.Miltellimov. Obdiirrehim
bey Haqverdiyevin poetikasr. B., 1988, sah. 165, 168| 69, t7 7 -t7 9, 192- tgt, 219 -220);
ig vereqlari.
Bu niimunelarin mtiellifleri edabiyyahn tedrisi
metodikasr sahasinda zangin tecriibesi olan metodist alinrlardir. Faktlardan gdrtindiiyu kimi, her iki niimuneda meseleye yaradrct
yana$maya say g6starilmigdir.
I
Etlscynollt S, Adabwat danla nda yeal lextologlyolar:
fosuhbruHlv telbrl 8., 2N9, sah. 102.
37
Muqahidalar giisterir ki, iimumtehsil mektablerinde
derslerini miiasir taleblsre uy[un qurma[a gaftgan dil-edabiyyat
miiallimlari az deyildir. Bu mtallimlerden biri de Qubadh
rayon Mahmudlu kend orta mektebinin muellimi A.Allahverdiyevadrr. Hem dlke daxilindeki yenilikleri, hem de bir srra
xarici rilkelerin tecriibosini etraflr dyranmesi ona yaradtcr
iglemek imkanr vermildir. Onun i9 tacrilbesindan bir ntirnunenin [X sinifde "$ah ismayrl Xetayinin heyatr" miivzusunun)
seciyysvi maqamlanna nazar salaq:
Mdvzu : $ah ismayrl Xetayinin heyatr
Maqsad .' - $ah ismayrl Xetayinin mtibarizelerla dolu
zengin hayatrru, vahid Azarbaycan ddvlati yaratmaq siyasetini,
Azarbaycan dilini ddvlat dili seviyyasine qaldrrmasrm, ana
dilinda yaranan geirin inkigafina bdyflk 6nem vermasini, gifahi
xalq edabiyyatr niimunalerini klassik yaztlt adebiyyata gatirmasini dyratmak;
- gagirdlere vetanpervarlik hisslsrini agrlamaq, onlan
kegmigimiz, bu giiniimiiz va galacsyimiz u$unda caundan
kegsn qahremanlann, qahidlerin ni.imunasinda tarbiye eftnek;
- gagirdlerda mtlsteqil fikir s0ylameyi, tarixi hadisalarg
bu giiniin realhqlafl baxrmrndan qiymat vermayi manimsatmek
iigiin montiqi ve yaradrcr tefekkilrtl inkigaf etdirmek;
- emakdaghq, birga iglemok bacanfrru formalagdumaq.
ig formast: Kigik qruplarla iq
ig ilsulu: Oqli hiicum, B186, diskussiya
Internel resurslan: httpL/ az wikipedia.org /wiki/ $ah
ismayrl Xetai, paylama materiah, rengli kafrzlar, markerlar
Tachizal: Nizami Ceferov, Teymur Kerimli, Zaman
Osgerli, Afat Bakrxanova. Odebiyyat. Umumtahsil mekteL
larinin 10-cu sinfi iigiin derslik. "Qaqro[Iu", 2009; Farman
Kerimzade "Xudaferin kdrpiisii". B., 1982; Ferman Kerimzade
"Qaldran ddyiigii". B., 1987; Mahanam Qasrmh "$ah ismayrl
Xatayinin poeziyasi'. 8.,2002; "Azerbaycan tarixi. Orta esrler
II hisso. $ah Ismayrl Xetayi" diski. "Qagroflu",2006.
38
Dors anonevi telimden ferqli mszmunda
quruldu.
Mtixtelif rangli kagzlardan istifada olunaraq ii9 qrup yaradrldr
(sinifde 15 nafer gagird igtirak edirdi). Qruplann adlan
ewolcedan miieyyanlagdirilmigdir; birinci qrup .,Xaqani,,,
ikinci qrup "Nizami", iigiincii qrup isa 'l.{esimi" adlandrnldr.
Her tlg gairin hayat ve yaradrcrhlr ssasrnda hazrrlanmrg suallar
qruplara paylandr. Miiellimin bu suallar asasrnda tertib etdiyi
krossvord yeni mdvannun miiayyenle$irilmasi {igiin vasita
oldu. Krossvord slaydla niimayiq etdirildi.
Suallann cavablan bog xanalara yazrldr. $agirdlar iigiin
gddanilmez bir natice ahndr: *fail hnayil Xatayi. gagirdlera
aydrn oldu ki, onlann bu gtn dyrenscaklari m6vzu $ah ismayrl
Xatayinin hayatrdrr.
Bu meqamda $ah Ismayrl Xetayinin rengli geklinin ve
onun yaratdr$ Safavilar ddvlatinin xaritasinin slaydla
niimayg etdirilmasi sinifda canlanmay4 xo$ ovqatrn
yaranmasrna sabeb oldu.
39
Gdrkanli siyasi xadiln, vahid Aorbaycan ddilati
yaradan, Az2rbaycan lirkcesini ddvlel dili saviyyesina
yfiksaldan, heca vaoini klassik yauh adabiyyala gatiran
bdy * AorbaYcan Sairi
'r
)r.liz
' ,:'',
.,:.
r
- t, 'li,
.lr"
S alavila r
ri
,.r
dA v la t in i n xa r ila s
40
i
$ah ismayl Xetayinin heyatrn4 miibarizasine xeyli
bedii asarin hesr edildiyini qeyd eden m0allim onu da gagirdlarin nazerine gatdudr ki, A";rq Qurbani $ah lsmayrh "Miirgiidikamilim, $eyx oflu 9ahim" adlandrrmrgdrr'
Sonri gagirdler tedqiqat sualmrn miieyyanlegdirilmesina
celb edildi. Mii,elimin igtirakr va yardrmgr suallar esastnda
formalagdrnlan tadqiqat suah ldvhsde yazrldr'
iadqiqA suaft.' $ah Ismayrl Xatayinin milbarizalerla
giin iigiin dmak sayrla bilar?
dolu heyatrndakr
'Belelikle,hansr dayarler bu
tedqiqat igi baSlandr. $agirdlarin a5apt
siniflarda Xetayi haqqlnda xeyli malumat qazandtqlanm nezsre
alan m0ellim BiBO i9 iisulundan istifade etdi' Tertib olunmug
cadvalin birinci qrafasrrun doldurulmasr gagirdlarden xahi;
olundu. Qruplarm hamin qrafada yazdrqlanm aqalrdakr gakilda
[mumilagdirmak olar:
I. $ah ismayrl Xetayi 1478-ci il iyun ayrrun 23-da
5rdebilda meghur bir Azarbaycan ailesinde do[ulmugdur.
2. Onun atast $e1x Heyder, babasr $eyx Ciineyd uzun
milddat Ordabil hakimi olmu$dur'
3. Anasr Alamqah hayim Alqoyunlu hdkmdan Uzun
Hasanin qra idi.
1. 1499-ctt ilin avqustunda 70 naferlik bir desta ile miibarizaye baqlayrr ve sonda qildratti Azerbaycan ddvlati
yaradrr.
s. iSOt-ci ilde Tabrizda tiziiLnii 9ah elan edir'
Milellim sinfa m0raciat edir: Xatayi haqqrnd4 onun
istermiibarizalela dolu olan hayatr bareda daha neleri bilmek
dintz?
BIBO cadvelinin ikinci
$agirdlar miiallimin taklifi ila
qrafada yazrl'
orafasrm (-"bilmak istayirik") doldururlar' Hamin
olar:
mrg suallan a5a[rdakr gakilda iimumilegdirmak
4l
1. "Xetayi" texellUsilnfi
2.
neye gtire qebul edib?
ismayrl
Xetal
herbi
yiiriiElar apanb, bezi erazileri
$ah
birlegdirib. Bu, Sefavi ddvlat baSgrsrnrn niiflrzuna xelel
getirmayib?
3. Qaldrran ddyil$iin nece qiymetlendirmek olar _
Xetayinin qelebasi, yoxsa meflubiyyeti?
4. Xetayi obrazr bedii edebiyyatda
tiz eksini nece
tapmrgdrr, kimler onun haqqrnda qiymatli esarlar yaz_
mrgdrr?
5. Xetayi esgarlerinin qrzrlbaglar adlandrnlmasrrun sabebi
ne idi?
Bu suallann aragdrnlmasr maqsedi ile tedqiqata baglandr-. Miiallim gah ismayl Xatayinin hayatr haqqrnia-hazrrladrf,r
telim materiallanm qruplara payladr. Bu materiallarla tanrg
olmalann4 intemet resurslanndan, tadqiqat materiallanndan,
derslikden, bedii esarlardan isifadsye imkan yaratdr. Sonra
gagirdlarin diqqetini "Qa;ro!lu" tarefinden buraxrlan gah
Ismayrl haqqrndakr diske ytinoltdi.
Diskda Xatayinin valideynleri, babasr haqqrnda malumatlar, onun ailesi ila birlikdo $iraz yaxnllrndakr istexr qalasrnda dustaq saxlarulmasr sebebleri, vahid Azsrbaycan ddvl+
tini Safavilar ddvletini yaratmasl, Azerbaycan tiirk dilina,
folklorun4 edabiyyat ve incasanetina bdyiik qay[r gdstermasi,
Sultan Selimle apardr$ miiharibonin sebeblari, asgJrlerinin ne
iigtin qralbaq adlandrnlmasrm tasdiq edan fikirlarin agrqlanmasr va s. aksini tapmasr gagirdlerde bdyilk maraq dogurdu.
Onlara teqdim olunmug materiallan milkammel manim_
seyan gagirdlar ilgiincti qrafam ("6pendik',) doldurmaqda
.
gstinlik gakmediler.
-
42
Qaurubru,S
b
ili*larin
mfrh
aditasl
Milallim gagirdlarin tadqiqat aparmalarr,
fakt
qrup
verdi.
Har
toplamalan iigtin istiqamatlendirici suallar da
tapsmgrn naticesini bildirdi, qruplar bir-birina suallar verdiler,
fikir mEbadilesi apararaq, mtiayyan alavalar etdilar. Maraqldr
ki, gox vaxt eyni bir qrupun daxilinda de miixtelif fikirler
ortaya grxr, ferqli mdvqelar miigahida edilir, cadvalin dyrzzdim qrafasrna malumatlar yazrlr. Olda edilen yeni melumatlar
iigiincii qrafada qeyd olunur. Bezan bir qrupun niimayendesi o
biri qnrpun gagirdlarina sual verenda egar suala verilen cavab
onu qane etmime, o <izti cavabr izah edir, daqiqlagdirir.
Qazan mq biliklarin milztkinsi va tormalasdtrulmast
Qruplann teqdimatlannr dinlameyo, yol verilmig
ndqsanlan, qiisurlan deqiqlaqdirmaya, miibahise ve
diskussiyalar aparmala genig garait yaradtldr. Miizakire
prosesinda cavablann bir-birile miiqayisesi apanldr, hansr
qrupun cavablaruun ferqlendiyi miiayyenla$irildi. Milzakireye
grxanlan iki suahn cavabmrn daqiqle$irilmasi sinifda ciddi
miibahiseya sabab oldu:
ismayrhn anasl ve qardaglan ile istoxr qalasrnda
ddrd ay yanrn habsde qalmasrnrn sababini nede
gdrilrsiiniiz?
$ah ismayrl Xetayinin Qaldrran ddytlgiinda ma[lub
olmasrna sebeb na olmu5dur?
Birinci sualm cauaDr daqiqla$irildi ve slaydla ntlmayi9 etdirildi: Atqoyunlular Sefevilerle qohurn oldular - AEqoyunlu hdkmdar Uzun Hasan qrznr, Sultan Yaqubun bactst
Alamgah beyimi $eyx Heydere verdi. Az bir mflddet erzinde
-
-
Sofevilarin nilfuzg mdvqeyi guclandi, onlann qtiwetlanmesi
ve qtdretinin artmasr Alqoyunlularda qrsqanchq hissi oyatdt.
t Pzal/lucrablv danln ,ierhal2l lnir. ht l2Hkb dloa&nlrus S.Hatctaoghr
l2nltrrd2a t kltldt nnurt.lut (Bax: S.Hlss!,.o9fu" Ad?bwot dadbrindz ycni
lgr{/,ologlyolar: laaunlemfuiv blin 8., 2 Un)
43
Buna gdre de $eyx Heyder xeyanetla dldiiriilrtiir oflanlan va
hayat yoldaqrru hebsa saldrlar ki, dvladlan MyUyUb hakimiy_
yete gele bilmasinler. Sultan Yaqubun dliirniindan sonra
Alqoyunlular arasrnda hakimiyyat ugunda m barize giiclendi.
Riistam Mirze Sefevilerin etimadrm qaz:rrtmaq iigtin
$eyx
Heyderin dvladlanru hobsden azad etdi. Gilan xan-r Hesan
xamn himayesi altrnda Lela Hiiseyn bey ismayrhn tarbiyesi ils
m3$gul olur, cesur, qorxmiv, igid, hessas diigiinceli bir gaxsiyyet kimi onu kiyiidiirdii. O, gdrkemli alim gemssddin Lahicisrab, fars dillerini va Quram oxumagr 6yrenir. gah ismayrl
{11
1499-cu ildan hakimiyyeti ela almaq, qiidretli Azarbaycan
d6vleti yaratmaq u[runda miibarizeya baqlayrr va buna da nail
olur.
ikinci saohn cavafu: $ah ismayrlda ddnmezlik, qtirur
hissi gUcliidiir, meSurdur, s6zU qetidir. O, heddindan artrq
giiclii olmasrna inamrdr, d6yll$e ciddi hazrrlagmamrgdr, iiztinii
ma[lubedilmez bir hdkmdar hesab edirdi. He9 kimin mes_
lehatins qulaq asmayrb ddyigii gece yox g0ndiiz baglamala
emr vermesi, taktiki sahvlari n tez-tez buraxrlmasr, ddyiig
baglanan zaman bildirgin ovuna getrnesi, Osmanh asgarlerin
sayca gox olmasr, onlann dtiytig toplanndan istifade etmasi da
Xatayiye ddyU$de u[ur gstirmedi.
Naticonin grxtnlmosq mumilaSdirmanin apanlmtst
iglari
iiLrnumilagdirildi, ylcam yekun s6zii ila gagirdlar son neticelare
istiqamelandirildi: $ah ismayrl Xatalnin apardr[r miibarizaler,
miiharibelar Sizda hansr teessiiratlar ovatdr?
insan heyata bir defa ialir va o ele yaSamahdlr
,ki, Cavab.'
-timrti
sonra heyatda bir iz qoysun. Xatayi
boyu
_dzrindan
miitarizalarle dolu bir hayat yagadr. Bdyiik Azerbaycan qairi
M.Fiizuli "Bengii Bade" aserinde Qaldrran ddyii$tinii onun
mallubilyeti yox, qalabesi hesab etdi. Qiinki bu driytiq onun
mtiharibalor aparmasrna son qoydu .
lvly-{<ire baSu gatdrqdan sonra qrup
44
$ah ismayrl Xetayiye hasr edilmig elmi ve bedii
eserlerin niimayig etdirilmasi, miieyyen epizodlara gagirdlarin
diqqstinin ydneldilmasi ve miiellifleri haqqrnda qrsa molumat
verilmesi da bdyiik maraq do[urdu.
Qiymatlandirma
cedveline asasen
Darsda faal igtirak
edir, sual
verir,
suallarr cavablandmr
OmekdaqLq
edir:orta,yaxqr, ala
Miisbat cavablar '+', diizgtn oknayan neticelar ise "-"
igara ila qeyd olunur, sonda "+" vo "-" hesablarur, be$ balla
qiymatlandirilir.
Yarudtu lotbiqet na
Ev tapgnpr:
f. "Gdrkemli ddvlet xadimini nece tesewtir ediram"
mdvzusunda esse yazmaq.
2. "Miidriklar ve qahremanlar abadilagir, tarixa yazrlrr"
mdvzusunda ingayzmaq.
$agirdlar nazarda tutulmuq tapgrnqlardan birini yerina
yetirirler.
Umumiyyatla, edebiyyat darslari digar fanlar iizra tagkil
olunan derslerden goxcehotlilil, emosional-estetik mezrnunu
45
ile farqlenir. Fonni dorindon bilmek, pedaqoji prosesin incoliklerina belad olmaq, anenevi darslarle feal telimi elaqelendirmek, fsal ig formalanndan istifadaye tist{lnltlk vermsk, maqsedin mteyyanlegdirilmesinde dyredici, tarbiyeedici, inkigafet
dirici xitsusiyyetleri diqqet merkezinda saxlamaq miiasir
edebiyyat darsinin maraqh kegmesini stimullaqdrran amillerdir.
46
3. Odabiyyat darslarinin tiplari
va
lormalart
Ara$drrmalardan melum oldu ki, darsa milxtelif
mdvqelerdan qiymet verilse da, ayn-ayn komponentleri tedqiq
olunsa da, miibahisa dofiuran, deqiqlegdirilmesina ehtiyai
duyulan problem.ler hela de mdvcuddur. Bu deyilanlari ders
tiplari haqqrndakr fikirlera da aid etmek olar. Istar pedaqoqlar,
istarse da metodistler ders tiplarinin tasnifine mUxtalif
aspelrtlardan yanagdrqlanna g6ra bu faryli baxrglar, mdvqeler
todqiqat obyektina gevri Imigdir.
Pedaqogika darsliklerinda ders tiplsri, esasen, telimin
merhalelerina uy[un gelmasine, dyredilmasi ifsuluna, didaktik
telablerin nezere ahnmasrna g6re tasnif edilir, Darsin meqseda
gdra tesnifi miiasir pedaqogika darsliklarinda de aragdinlrr,
tadqiqat obyektina gevrilir.
Pedaqogika darsliklarinda dars tipleri, asasen, a5alrdakr
kimi tasnif edilir:
1. S.V.ivanova gtirs: girig dars.leri-ilk tanrghq dersleri,
mdhkamletme, tetbiqetrne, yoxlama, yekun darsleri;
2. i.N.Kazantsevin fikrinca: milhazira darsi, kino darsi,
ekskursiya dersi, laborator va praktik magfiale dersi;
3. Ir{.Muradxanolun nezerinca: yeni bilik dyredan ders,
4.
5.
takrarlama dersi, gahgma darsi, yoxlama darsi;
N.Kazrmov ve O.Haqrmovun tadqiqatlannda: yeni
tedris materiahmn qavramlmasrna xidmat eden
darsler; bilik va bacanqlann baga diigiilmasine xidmat
eden denlar; bilik, bacanq ve verdiglerin m6hlamlendirilmasi ve tatbiqine xidmet eden dersler; bilik va
bacanqlara nazarat, onlann yoxlanrlmasr ve tatbiqina
xidmot edan dersler; birlegmig darslar;
P.i.Pidkasistiya gtire: yeni materiahn dyredilmasi
darsleri, bilik, bacanq ve vardiglarin tekmillagdirilmasi deni; yeni biliklerin ilrnumilegdirilmasi va
47
sistemlegdirilmesi dsrsi; nezarct ve teshih edilmesi
darsil.
Darsin tiplarinin didaktik teleblere uy[un miiayyon
legdirilrnesi sahasinda da bdlgiiniin verilmasi pedaqoqlar
terafindan miisbet qiymetlendirilmigdir. Bu saheda daha gox
B.P.Yesipovun bdlgiisii maraq doturur: yeni biliyi menimseden ders; bacanq va vardigleri fomralagdrran va takmillagdiren
ders; biliklerin tekran ve mrihkemlandirilmosi darsi; nazaretyoxlama darsi; birlagmig ders.
Akademik M.Mehdizade da ders tiplerini miieyyenlegdirenda B.P.Yesipovun bdlgilsiine esaslarur.
Yeni bilik haqqrnda melumat veren darsler;
2. Yeni bacanq ve verdiglari yaradan ve monimsadan
derslar;
3. Bilik, bacanq va verdiglerin mdhkemlandirilmesini,
tatbiqini, derinlegdirilmasini va sistemlegdirilmasini
tamin edan darslar;
4. Yoxlama derslari;
5. Miirakkab (qanlQ darslel.
A.V.Tekugevin apardrgr bdlg[ da diqqeti celb edir. O,
ders tiplarini iig qrupda birlegdirir:
1. Yeni bilik veren derslar;
2. Mdhkamlandirandarsler;
3. Yoxlama dorsleri3.
i.N.Kazantsev dors tiplerinin mtieyyen olunmasrnda
meunun va kegirilma qaydalanmn (flsuluna gtire) nozaro
ahnmasrna iistilnliik verirdi. O.X.Pagayev, F.A.Riistamov
maznuna vo gagirdlerin idrak faaliyyotinin xarakterine gdre
l.
' Qawuva L,
2
Itlehnudovt R. Pedoqoglka- MlihszJn karsu. 8,, 2003, sah 307.
Mehdiuda M. 1nantahsil ooktablarinda Llin
lollaru E, 19E3.
t Tetgtec A.B. Memodur<a
-ta iya itinln takmiltatdlilna"i
nlccr<o?o rz..Ko c cpedflsz wKone
48
M,, t9E0, s"h, I
ll,
\
'
a$a$dakr dars tiplerinin miieyyanla$irildiyini gdstarir ve
Kazantsevin fi kirlerini iimumile$irirlar:
l)
girig dsrsi;
2) tedris materiah ile ilkin tarughq darsi;
3) biliklari manimsema dersi;
4) bilikleri praktikada tatbiq etma dersi;
5) verdigleri formalagdrran ders;
6) bilikleri mdhkamlandirme, takrarlama ve iimumilaqdirma dersi;
7) nszaret darsi;
8) qangrq ve ya kombineedilmig darsr.
Miiellifler hazrda deqiqlagirilan ve daha gox istifade
olunan dars tiplerinin aqalrda gdsterilsnler oldulu qenaetine
galirler:
kombinaedilmig (qarrqrq) ders;
2) yeni bilikleri dyranma darsi;
3) yeni bacanqlan formalagdrrna darsi;
4) dyranilsn materiah iimumilagdirma va sistemlsgdirma
darsi;
5) bilik, bacanqlara nazarat ve koneksiya darsi;
6) bilik, bacanqlann praktiki olaraq tatbiqi darsi2.
Son ddwlerden baglayaraq gagirdlarde telima miinasibati dayigmek, mag[elalara mara$ artrrmaq maqsadila miixtalif
formalardan, yollardan istifade edilir. $iibhasiz, bunlar aynayn fenlerin darinden dyrenilmasine genig imkan yaradrr,
gagirdlarin idrak fealhg va mentiqi diigiinca rerzinin formalagmasma miisbet bsir gdstarir. Buna gdre de pedaqogika dorslikIerinde qey'i-standart derslor haqqrnda da milbahisa doSuran
meqamlar ortaya 9rxr. Yeni pedaqoji odabiyyatda qeyri-srandart ders tiplarinin sayrrun 36-ya qedar oldufu qeyd olunur.
Bunlann bezilarine miinasibat bildirmok, qeyri-standart dars-
l)
.-
I
2
Patoya O., Rlst?rrrlt F. Palaqogi*u 8., 2002, sah. 2ic'.
Y.nz oruda, s?h 236237.
49
larin ders tipi olub-olmamasrm aydrnlagdrrmaq isterdik. Bu
qeyri-standart ders tiplerinin a5a[rdakrlar oldufu esaslandrnlma[a gahg tr:
I
)
dersler-iSgiizar oyunlar;
2) dersler-metbuat konfransr;
3) yanS derslori;
4) meslehet derslari;
5) kompyuter darsleri;
6) qargrhqh telim dersleri;
7) yaradrcrhq darsleri;
8) meqbul dersleri;
9) fantaziya dsrsleri;
l0) dersler-oyunlar;
I l) heqiqati tapma darslari;
1
2) darslar-konsertlar;
l3) dialoq dersleri;
I 4) darslar-rollu oyunlar;
I 5) dersler-konfranslar;
darslar-seminarlar;
I 7) darsler-ekskursiyalar;
18) mshkema darslarir.
I 6)
Olbatta, bunlan talimin tagkili formasr olan derslarla
eynilegdirmek do$ru olmazdr. Birincisi, bu qeyri-standart derslerde dersin stukturu esas gdtiiriiLlmtu. ikincisi, iggtizar oyunlar, yanglar, kompyuterdan istifade, yaradrcrhq ve fantaziyant
inkigaf etdirmsk, rollu oyunlar va s. dersin maraqh kegmesini
stimullagdrran vasite ve imkanlardrr, feal\interaktiv telimin esas
istiqametlerinden bezileridir. Ugtinc0sil, qeyri-standart derslari
ders tipi kimi gdtiirmek haqqrnda di\iinmek yox, bu imkanlann konkret sinif-ders prosesinde reallagdrnlmasr, fenlerin
derindan dyranilmasine garait yaradan vasitalarin agkara
grxanlmasr, gagirdlero zeruri bacanqlann formalaqdrnlmasr
I
Posoyev O.,
M*mov
F. Pedoqogika. 8., 2M2, sah, 239-210.
50
yollan n
aydrnlaqdrnlmasr barade fikirlegmak faydah olardr.
D0rdiinctisti, qeyri-standart dars tipi kimi sadalananlar telimin
tegkilinin kilmakgi vasitelori kimi dayerlandirilarse dofru olar.
N.Kazrmovun tedqiqatlannd4 do$u olaraq, giisterilir
ki, har bir dars tipinde digar ders tiplerinin miiayyen cehatleri,
xiisusiyyatleri tazahiir edir. Real talim zamam, masalan, yalntz
yeni biliyi manimsedan dars, yaxud yalmz bacanq ve vardiqleri
formalagdrran ders olmur. Bu va diger tipa aid olan dersde bir
negc didalrik vazife yerine yetirile bilirt.
Mekteb tecrubasinden malumdur ki, talimin teikili
formalan ancaq darsla mahdudlalmrr. Elmi adabiyyatda
dernokler, tecriibi mag$aleler, seminarlar, kon-franslar, maslehatlar, faktiltativ ve alava maglelalar, ekskursiyalar va s. talimin tagkilinin kdmekgi formalan kimi qiymatlandirilir. $iibhasiz, biitiin bunlann hamrsr proqramur talebinin, didaktik
vezifelerin yerine yetirilmesine xidmat edir, ders tiplarinin
miieyyenleqdirilmasinda, talimin semereli tegkilinde m[hiim
rol oynayrr.
Gdriinduyu kimi, pedaqogika dersliklerinde ders tiplarinin tesnifi mdvcud fikirlar asasrnda apanlr. Odebiyyatrn tadrisi
metodikasr da bu tsdqiqatlann naticalarini vacib meyar kimi
nezara alu, proqrariln tolebi, fannin spesifik xiisusiyyatlari,
mdvzunun mahiyyeti, maqsadi, Oyradilmosinin tlsul, vasita va
terzlarini nezera alrr, dars tiplarini mtayyenlagdirir.
Odabiyyat tedrisi metodikasl sahasinda tamnmrg alim,
dosent Bilal Muradov esarin maktebda dyredilmesi merhalalerindan dantgarken ilk pilleni esarin segilib proqrama daxil
edilmasini hesab edir. Miiallif ikinci pilleni isa eserin mektabde
dyradilmesini sayu. Metodist alimlarin fikirlerine asaslanan
miiallif aserin maktaMe dyradilmasinin iig maselani ahate etdiyini gdstarir:
1.
t
Oserin maktabda dyradilmesinin spesifik cehetleri;
Koatwv N,
Metoab
petu4ogl*tst E, 2N5,
5l
s2l,- 2 16
2. Oserin mektebd?
6yredilmesinin ydniirniari, mahraleleri;
3. Osarin dyradilmasi yollanr.
Bu metodik fikirden bela bir neticsye gelirik ki, bedii
asarlerin xilsusiyystlerinin agrlmasrn4 talim prosesinin merhalalar ilzro diizgiin qurulmasrna, mezmun ve tahlil tizra igin
tegkiline (didaktik vazifalarin yerine yetirilmesina) miisbat tasir
gtisteren ders tiplerinden istifade d6vriin, zarnanln talabidir,
adebi bilik, bacanq ve vardiglarin sistema sahnmasrnda vacib
meselelerdandir. Bu baxundan adebiyyat derslerinin tiplarinin
milayyenlsgdirilmasi hamige vacib vazifaierdan sayrlmrgdrr.
Metodik edabiyyatrmrzda bu barede az damgrlmamrgdrr. Bu
masala
ba[h C.Ohmsdov, A.Hacryev, $.Mikayrlov,
B.Muradov, F.Yusifov vo b. darslik ve metodik vesaitlerinda
ila
verilsn malumatlar diqqeti calb edir. Rus metodist alimi
V.V.Qolubkov edabiyyatdan ders tiplorini qargrya qoyulan
maqsada, materiahn xiisusiyyetine gdrs tasnif etmigdir.
V.V.Qolubkov tesnifinde girig magfielasi, oxu dersi, bedii
aserin tahlili, takrar darslor, N.i.Kudryagev bdlgiisilnde isa
badii aserin dyranilmasi darslari, ad;biyyat tarixi ve edebilyat
nazeriyyesi materiallaruu dyraden derslar, nitq inkigafi darsleri
haqqrnda metodik fi kirlerini itmumile$irmigdir.
Odabiyyatdan ders tiplarinin miieyyanlagdirilmesinda
C,Ohmadown fikirlari maraq do[urur: "Darsin semerali
tagkiiinda onun tiplarini nezare almaq gox vacibdir. Qiinki her
bir dsrs tipinin Oziinamaxsus meznunu, formasr va miiayyen
vezifeleri olur. Darsin tiplsri miixtelif va rsngarsng olur"2.
Professor maseleni diizgiin qoyur: ders
tiplari
nazare
ahnmahdrr, darsda konkret vezifalar qolulmahdrr, dars tiplari
telim materiallanmn meznununa uylun segilmeli, miixtalif
formalardan istifada edilmelidir. Teassiif ki, tadqiqatgr dars
' Murodov B. Orta Doktabdd adabl asa arln dlndllna$t 8., 1992,
2
Ahnadov C. Od?biryal l.drlst ndodikast 8., 21N9, sah. I t &
52
sdh. g-10.
tiplerini qruplagdtrnu, esas diqqeti dars tiplarinin pedaqoji
-
tsraflarina yoneldir.
A.Hacryev de "Odabiyyat derslarinin tiplsri va formalan" anlayrglanrun farqlendirilmasini vacib sayrr O, "badii
material miixtelif tipli dars formalannda gagirdlara gatdrnlrr"l
fikrinda tamamila haqhdr. Ancaq miiallifin har bir adebiyyat
ders tiphda n6v axtarmasr meqsadauylun deyildir.
F.Yusifovun mitayyanlagdirdiyi dars tiplerina aqalrdaklar daxildir:
1. Badii asarlerin iiyradilmasina hasr olunan darslar;
2. Tarixi-odebi materiallarrn (icmallann) dyredilmesine
hesr olunan darslar;
3. Heyat va yaradrcrhq materiallanmn dyrenilmasine
hesr
olunan derslar;
4. Odabiyyat nezeriyyasi materiallanrun iiyradilmasino
5.
hesr olunan dersler;
Nitq inkigafr darsleri2.
Miiallif har bir dars tipinin bir
nega ndva
bttlihdifytnii
da gdsterir:
.
L
-
2.
'
'
-
:
3.
Badii asarlarin dyndilmasi danlarinin ndvlari:
aserin maznrunun dyrenilmasi derslari;
eserin tehlilina aid darslar.
Tarixi-adabi mderiallann (icmallann) dyndihnasi
ddrshrinin ndvlari:
ddvriin ictimai-siyasi hadisalsrinin 6yrsdilmasi;
ddwtin madani-adabi hadiselarinin dyradilmasi;
yaz lgllar haqqlnda melumatlann Oyrodilmesi.
Hayat va yarudrc rq materiallartrun
darslarinin ndvlari:
yazr grmn heyatrmn Oyradilmesi ;
t
2
A.Hqayd "Aotbolcan ed.biyydtun l?dtlsl t .ddlkqst'. 8., 2tN3, s?L
Yuslfuv F. Adzwofin t2dttst nelodlkasl E, 21N8, sah. 19.
53
51.
4.
-
Odabiyyal nazariryasi maleriallanntn dyranilmasina
hasr olunan darclerin ndvleri:
nezeri anlayrglann izahr;
nazari biliklerin konkret materiallara tetbiqi;
nezei biliklarin iimumilegdirilib sisteme saltnmasr.
5. Nilq ink$afi darslarinin n6vlori:
eserin mezmununun sdylenmesi;
badii siiz yaradrcrh[rnrn inkigaf etdirilmssi;
eserin azber sdylanmesi;
aserin maznununa sual vermsk va suallara cavab
vermak bacanqlannrn yaradrlmasu
ifade yazt;
inga yazr;
ezber yaz1'
resenziya, grxrg va maruze hazrrlamaq ve s.1
Bizca, bunlan hsr bir ders tipinde hall edilen vazifalar
kimi izah etmek daha maqsedeuyflun olardr. Meselen, IX
sinifda Ohmad Cavadrn "Gdy giil" qeirinin tadrisina aynlan iki
saat vaxtrn bir saatr mezmun tizarinde igin tegkiline, ikinci saat
ise tehlile hesr edilir. Miiellim meznunu manimsatmek iigiih
metodik menbadan2 istifada edir va aqaf,rdakr maselalarin ahata
olunmasma gahgrr:
1. Oser haqqrnda iimumi malumat verir;
2. Metnin ifadeli oxusunu aparrr;
3. Qetin sdz va ifadalari izah edir;
4. Mezmunun plammn tutulmasrna nail olur;
5. Mozmuna dair sual-cavab apanr;
6. Mezmun nafri edilir;
7. Matndan mUa)ryen hissenin azbarlenmasini moslehat
-
-
bilir.
t
2
Yusi/ov F. Odabbyahn ta.lrhi ndodi*ost- 8., 2ME, sah. 19-50.
Mtrodov B. Orla nakt?bdd adabi asarlaria dyndilnosi, 8.,
54
1992,
sah. 15,
Odabi eserlarin tehlili dersleri ise, metodik edebiyyatda
giisterildiyi kimi, iig istiqametda-miiallif arxasrnca (stijet giidmekle), obrazlar iizrs ve problem mdvzuya gdrs apanla biler.
Buradan da giiriindiiyii kimi, bu komponenetler badii aserlarin
maznununun <iyranilmesine va tahlilinin apanlmasrna istiqamat veren metodik isiqamatler, ig formalan, telim vazifalaridir. Belalikla, F.Yusifovun tesnifatrm bir qeder konkretlegdirmekle esash sayrnq:
I . Girig-edebiyyatm Oyredilmasine istiqamet veron darslar;
2. Icmal md,vzulannr dlrsdan darslar;
3. Tarctimeyi-hal ve yaradrcrhft dyraden darslar;
4. Bodii aserlerin mezmununu dyradan darslar;
5. Badii aserlerin tehlilini dyradan dersler;
6. Odabi yaz;J.ann apanlmasl ve teshihine hesr olunan
derslar;
7. Sinifdanxaric oxu materiallanmn dyredilmesine hasr
edilan derslar,
Har bir dars tipi maqsedine gdre bir-birinden farqlsndiyi
kimi, tagkili baxrmrndan da biri digerindan segilir. Bunlan
birlaqdiran vacib xiisusiyyefl eri bela i.imumilagdirmak olar:
Biitiin dars tipleri adabiyyatrn samarali dyradilmasina
imkan yaratrnahdu; mdvzuya uyfun telim iisullanndan istifade
olunmahdrr; darsin marholalar iizra apanlmasr esas gdtiir0lmelidir; gagirdlerin ya$ vo bilih qawama saviyyasi nazare ahnmahdrr; har bir mdvzu faal\interaktiv telimla anenevi iisullann
vehdatinden yaradllan ders modellarinin qurulmasr ve merheleler ilzra diizgiln tagkili esasrnda tadris edilmelidir; qazamlmrg
biliklerin tatbiq edilrnasi marhalesinde, yeri geldikca, didaktik
oyunlardan istifade etmekle gagirdlorde de zeruri bacarrqlar
formalaSdmlmah, psixoloji garginlik aradan gdtiirtilmalidir;
her bir dersde problem miiayyanlegdirilmeli, gagirdlerin tadqiqatgr mdvqeyi stimullagdrnlmah, adabi biliklarin dyrenilmasi,
faktlar esasrnda esaslandrnlmasr ve manimsenilmesi iigiin
elveriqli gerait yaradrlmahdrr.
55
1. Odabiyyat darsbrinda yeni talim l*nologiyalartndan
istifada
Odebiyyat derslerinin samareli tegkilinde, bedii esarin
maanununun ehateli menimsedilmesinda, tahlilinin yiiksak
seviyyede apanlmasrnda, ferqli talimi situasiyalardan grxrg yollan taprlmasrnda, miistaqil dilgiincenin, eqli fealhlrn inkigafrnda yeni texnologiyalann rolu damlmazdrr. Bunu uzunmiiddetli eksperiment asasrnda apanlmrg tadqiqatdakr niirnuneler va
grxanlmrg netice da tasdiq edirl.
Yeni pedoqoji edebiyyatda yenilikler innovasiya adr
altrnda izah edilir. irurovasiya (ingilisce innovation sdziinden
gdtiirtlliib, yenilik anlammdadrr) dedikde genig manada talim,
tohsil-tarbiye prosesinin gedigini va neticalerini yax$lla$drmaq
maqsedila pedaqoji sistemda heyata kegirilen yenilik baga
dii$iiliir'. Tabii olaraq sual yararur ki, edabiyyat talimina
innovasiyalar nece daxil olur ve hansr problemlerin helline
istiqamatlanir. Bunu aga[rdakr kimi tirnumilegdinnek olar:
Tehsil Qanununun prinsiplerine esaslanmaqla adebiyyat
taliminin tagkili.
l.
2. Sdz sanetinin milli va
3.
4.
5.
begeri dayerlarin menimsanilmasi, gergskliyin baga diigillmesi, insamn <iziini.i
derk eunesi, estetik-bedii zdvqiln formalagdrnlmasr
tigiin agar olmasr.
Dersin biltiin merhelalerinde fikri faalhga iistiinliik
verilmasi, motivasiya yaratrnaqla telima, iimumiyyatla
dyrenmeya, hayatr dark erneye maralrn artrnlmasr.
Az vaxt mtiddatinda genig informasiya toplamaq iigiin
IKT-nin imkanlanndan istifada yollanmn dyredilmesi.
Darsin marholalerinin yeni teloblam uyfun qurulmast
ve va<tdan maksimum semarali istifade olunmasr.
' SH^seynogtu. U2btftot .b6bnnd2 ycnt ,aaoltgllolar: leol/inte?akrlv blirrt
8., 20N.
Pafcyev O., R0starrrov F. Pedaqoglko. 8., 2002, seh l t9.
'
56
6. Yeni telim
texnologiyalanrun edebiyyat derslarindo
sistemli tetbiqi yollann-rn mtleyyenlegdirilmesi.
7. Mtlxtelif edebi ndvde olan eserlerin esasrnda heyati
hadisalerin badii hallina qiymet verilmesi, bunun
miixtelif formalarda (gifahi ve yazrh) ifade edilmesine
nail olunmast.
Artrq inamla demek olar ki, innovasiyalann-yeniliklerin
genig tetbiqi baxrmrndan feal/interaktiv talim genig imkanlara
malikdir. Onun miintozam tstbiqi gagirdlerda aga[rdakr bacanqlann formala$masrna sabab olur:
biliklare miistrqil yiyalenmek ve yenilerini alda etmek,
bu bilikleri yaradrcrhqla iglamak;
onlardan heyatda maqsedlarina gatrnaq Ugiln istifada
etrnsk;
-
- 6z yoldaglan ile problemlerin hallinda amekdaghq
etnek;
- 6z qabiliyyetini
gergaklagdirmek iigiiLn
yollar
ax-
tarmaql.
Demali, faal/interaktiv talimin ba.ghca maqsedi
gagirdleri faallaSdrmaq, biliklarin qa?emlmasrnda onlann
maksimum mustaqillik gdstarmalarini tamin etrnekdir. Ela
buna gdra da idrak faaliyyetini $iclandirmek, emekdaghq
praitini yarafinaq, intemetdan istifada qaydalanm iiyratmek
feal dersin esas vezifelarina gevrilir, intuisiya esasrnda deyil,
pedaqoji qanunlara esaslanmrg texnologiyalar vasitesile pedaqoji faaliyyetin tagkili asas gtitiir0liir. Bunlar heg de o demak
deyildir ki, innovasiyalar-yeniliklar klassik pedaqoj i nezariyyenin, metodikanrn nailiyyetlerinin inkan iizerinde qurulur.
Obyektiv fikir budur ki, enanavi telimdaki ulurlu neticaler
mtiasir baxrg miistevisinde yenilagdirilarak maktaba getirilsin,
yeni talim texnologiyalan ils uzlagdrnlsrn. Unutnaq olmaz ki,
edebiyyat fenninde, (elece da diger fanlarda) ela mtivzular var
'
Yeysow
Z
F?ofiln eruhtlv ,"llm: nlaulm acln v?tal,. B.' 2007'
57
E?h. 1.
ki, onlann tadrisinde fsaUinteraktiv telimin tstbiqi xeyirden gox
zerer verpr. Meselan, adabiyyatrmrzrn klassik ddwiiniln tadrisinde onenevi telime daha tez-tez miiraciet olunmasrna ehtiyac
yaranu. Bu, ele galecskde de, milellimlerimiz feaUinteraktiv
talimls slaqedar metodik adabiyyatla tachiz olunanda da bele
olacaqdrr. Demali, telim texnologiyalanmn heg birini fetiglag_
dirmck, heg birinin rolunu ti9irtnek dofiu deyildir. Osas vazila
danda (darsin har bir marhalasinda) haw texnologiyantn
(va hansr t*nologiyolann qargiltqh elaqada) tatbiqinin' daha
laydah oldu[unu m ayyanlagdirma*dir,n
Pedaqoji edabilyatda yeni telim texnologiyalan ile
baEh maraqh fikirlara rast gelirik. Bu baxrmdan g-N,{ikayrlov,
S.Hiiseynoplu, B.Hesenli, F.yusifov, A.pagayev u" b.Cefarova, X.Qedimova ve bagqalannrn darslik, metodik vesait ve
maqalalerinda faydah metodik t6vsiyelar irali silriilmi\, dars
niimunelari verilmigdir. Ancaq yaztlanlar, eslinda, gOriilmali
olan bdyilk igin tameli kimi dayerlendirilmelidir. yeni texnolo-
giyalarrn mahiyyeti, tetbiqi
ils balh
geniplendirilmalidir.
tadqiqatlar, ;ilbhasiz,
FeaVinteralliv talimla alaqadar bir gox anlayrglann
me?mlnu chateli agrqlanmah, termin dolaqrqhgr ortadan
qadrnlmahdrr. Problemle ba[h bir nege vasaitin .ti"llifi
ol*
Z.Veysovanrn sonuncu ve miikammol kitabrnda da termin
dolagrqhgna yol verilmigdil.
O, feaUinteraktiv telimin metod ve texnikalanm
a9alrdakr gekilda qruptaqdrmrgdrr:3
uBqtin hambsi,
metodunun tsni*alan: aqli h cum,
.
..
BiB0, auksion; klaster($axelondirma), suallar, *[y;il;*-
nlmasr, sOz assosiasiyalan; sinektika.
' SUntOao*ta. Uabtyf d d2rsladi.t y.ni
t ttm terologirotqn: laatlrnlerahtt
szh, l9&ID,
'-Zl/eysovo. Faol/tnrc?a*tle
lln- ,nl.Uiml lghn r,,s1,lr 8,, 2007,
t
ZV-cysova ,,kxnl*an
Ariyon odarrr* gtaaiz
tuno ehhvoc
yoxna4 ptlyom sdzl pedqoJi adzblgatnauto goxdon
ollm 8., 200,9,
t
sAzl
ni,
"rtfit stt
58
Mfrzakira metodunun texnikabn: disskusiya, debatlar
(garpaz miizakire), milzakira xeritalari, klassik dialoq (Sokrat
dialoqu),
Rollu oyunlar melodunun tetnikalan: rollu oyun
(rollu dialoq), modellaqdirme, sehnelegdirme.
Prezentasba metodunun kxnikalan: teqdimat (prezentasiya), esse.
TedqiqaUn apanlmost metodunun texnikalan: problemin halli, kublagdrm4 konkret hadisanin ara$drnlmasr
(situativ praktikum), Venn diaqramr, layihelarin hazrrlanmasr;
sorlu voreqleri ve miisahiba; qerarlar afacr; ideyalar xahsr;
refleksiya.
Nedanso tadqiqatgr "mentiqi tofakki.lr proseslarinin
inkigafina yiinaldilmig texnikalar",'tanqidi tefekkiir proseslarinin inkiEafina ydnelmig texnikalar", "yaradrcrhla ydneldilmig texnikalar" bdlmasinda metod admr iglstnir, ancaq texnikalan vermakle igini mahdudlaqdrnr.
Manliqi taJakk r proseslarinin ink$afina yiinaldilmiS
letnikalar: "alqoritmin gD(anlmasr anali2d31 sinteza", "an
miihiimU", "tapgrnqlar qrupu i.igiiLn sUjet osaslnln yaradrlmasr",
qaydalara esasan oyunlar, olrn
yang,
tapmaca, oyun
alqoritrn tizra tasvir (zancirler).
-
-
-
Tanqidi tatakkftr proseshrinin inkgafina ydnaldilmg
lexnikalar : meyar iizra qiymatlandirma, arnbivalent qiymetlandirme, cisim va hadiselera mi.ixtalif niiqteyi-nezerden baxrlmasl.
Yara&ul$a yiinaldilm$ texnikalar: yaradrcr eserlarin
yaradrlmasr, agyalann qepi-adi istifadasi, proqnozlagdrrma,
atalar sdzlari iizra ig, fantaziyamn binomu, sarbast prefiks (6n
gakilgi), fantaziyamn polinomlan, fokal obyektlerin metodu,
morfoloj i analiz (morfoloji qutu).
Miiellifrn sonrakr fikirlari asasan ziddiyyatlidir. Belo ki,
bazi brJlgiilarda metod, bezilorinda ise texnikalar verilir.
TaSkilati metodlar: ziqzaq ve ya mozaika, kamsel.
59
Qruplara bdlfinma texikalan: "say", "ad giinleri
srrasr iizra say", "iimumi xilsusiyyet", "pilgkatma", "mozaika",
"sisiometrik metod", "mahru axtangrnda'.
Faallogdtrma texnikalan: sarbestlagdirma (buz eridan)
oyunlar, feallagdrrma oyunlan.
Olbetta, gdsterilan metod va texnikalar d6vr, zaman
deyigdikce yenile;ecek. Digar tarafden gdsterilan metod ve
texnikalann hamrsrndan eyni bir fannirl masalsn, adabiyyatrn
tadrisinda istifade etmek miimkitn deyildir ve buna heg ehtiyac
da duyulmur. FaaVintraktiv talime maxsus metod va priyomlann edebiyyat derslarinde tetbiqi imkanlanmn aragdtnlmasrru
zaruri hesab edirik. Bu, mektob tacr0bosine, giibhesiz, ahamiyyetli tasir gdsterir.
Feal/interaktiv telima mexsus "Beyin hemlesi" metodu
makteb tecriibesinda genig tetbiq olunur. Pedaqoji adebiyyatda
"aqli htcum", "fikirlerin hiicumu" kimi de adlandrnlan bu
metdun iizerilde bir qadar atraflr dayanmalr maqsadeuy[un
sayrnq. Bu metodun trtbiqi prosesinde esas fikir problemin
helli, miioyyan situasiyalarda grxrg yollanmn taprlmasr, fak!
lann tehlili, miiqayisa edilmasi iizorinda cemlenir. Pedaqoji
edebiyyatda bu metoddan en gox motivasiya marhalasinde
istifade edildiyindan damgrlr, lakin tacriibe gristerir ki, ondan
dersin biitiln merhalelerinde istifade miimkiin ve faydahdrr.
Odabiyyat manaviyyatrn agan, milnaqigelerin, ziddiyyetlerin bcdii hellinin ifadesidir. Onun mafizinin, mahiyyetinin
ba5a diigiilmasi asan deyil ve oxucudan gargin zahmot talob
edir. Oxucu gagird bedii aserda aksini tapmrg meselalorin
heyat hadisaleri ila neca sesle$diyini aydrnlagdrrma[a gahgrr.
Eleca da adebi qehramanlann xarakter ve amallarine qiymat
vermeyin, yazrgr niyyatinin agkara gxarrlmasrnrn iizarinde
ciddi diigiintir. "Beyin hamlesi", elaca de feaVinteraktiv telimin
digar metodlan heg de asan olmayan bu meselelerin esash
hallinde ehamiyyatli rol oynayrr.
-
60
"Beyin hemlasi" metodunun tetbiqi prosesindo ele
qarait yaraur ki, gagird fealiyyete qogula bilir, milsteqil fikir
sdyleyir. Talim prosesinda, adaten, fealhq g6stermeyen, suallara cavab vermekdan gskinen gagirdlere bu metodun tetbiqinde serbestlik verilir, onlarda dzlarins inam yaradrlrr, miisteqil
diigiince terzi formalaSdrnlrr, mantiqi tafakkllr inkigaf etdirilir.
Deyilanlarin praltik tesdiqi meqsedile A.Sehhatin "Yay
seheri" geirinin 6yrsdilmasinin saciyyevi meqamlanna nezer
salaq.
,iF
Proqramda bu geirin tadrisina I saat vaxt aynlu.
$agirdlerin yag va bilik seviyyelari, darketrne qabiliyyatleri
nazara ahnaraq Abbas Sehhet haqqrnda qrsa malumatm
verilmesi (6nce darsin mdvzusr:, msqsedi, istifade olunacaq
metodlar, tetbiq edilacek ig formalan, zeruri tachizat mibyyonlegdirilmalidt), "Yay sehari" geirinin mezxnun ve tehlili
ilzerinde igin apanlmasr baqhca istiqamat kimi g6tiiriilmiigdiir.
Darsin gediginde aSagldakl mesolaler diqqat markezinde
saxlamldr: a) gagirdleri problemin hellina celb etrnek, fikirlarini
ferziyys qisminde riyrerunak, cavablan miiqayise etmak,
ditzgiln naticalari qiymatlandirrnak; b)gagirdlarin serbast danr$malanna, milsteqil fikir sdylemelerine garait yaratmaq; c)
gagirdlarda mentiqi va yaradrcl tafakkiiriin inkigaflnr stimulla.gdrmaq; 9) gagirdlarin amekda$hq praitinda fealiyyat giistarilmesine, miixalif fikirlere hdrmatle yanagmalanna nail olmaq.
Beyin hemlesi metodunun tatbiqi ila apanlan darslerdo
apancr "ideyalann generatoru" adlarur. O, ewelca problemla
balh gagirdlardan ideyalan toplayrr, qeydlar apanr, cavablann
diizgrln olub-olmamasrna miinasibet bildirilrnir. Sonra ig btiyiik
va ya kigik qruplarda davam etdirilir. Qruplan farqlendirmak
iigiin simvollardan istifade edilir. Problemin helli ile bafih har
qrup cavablanru esas monitora dtiiriir. Apancr verilan cavablan
daqiqlegdirir.
Tacrilba gdstarir ki, yeni mdvzunun adrrun gizli saxlarulmasr gagirdlerin dzlerinin mdvzunun mahiyyetina dogu
6l
istiqametlenmelerine, darsda hansl masalalarin iiyranileceyi
qanaatina gelmalerina garait yaradu. Sumqayrt qeher 25 sayh
mekobin miiellimi S.Hesanova yeni mtivzuya kegmezden 6nce
iig qagirdi yaa taxtasrna devet etdi. Birinci gagird Agrq
Olesgsrin "Daplar" qogmasrndan, ikinci gagird aqrf,rn ..yaylaq';
geirindan bir bendi azber siiyledi, iigiincii gagird ise dan yerinin
stiktilmasini, giinagin dolrnasrnr ve tonqal bagrnda dayamb
gemanlikde otlayan siirtisiiLne baxan gobamn tesvirini veran
rasm eserini niknayig etdirdi.
Birinci gagird:
Bahar fesli, yaz aylan gslende,
Siisanli, siinbilllii, lalah dallar.
Yoxsulu, erbabr, gahr, gadam,
Tutrnaz bir-birindan arah dallar.
ikinci gagird:
Kakotu, qrn<bu[um, qaymaqgigayi,
Ben0v;e, qanteper qlzlar drpeyi,
Qoyun malagmasi, goban ttitayi,
Aakir uzaqlara xayah, yaylaq !
Ugfrncii gagird iiffiqden boylanan giinagi, tonqal baqrnda dayanan gobaru ve gemanliya yayrlmrg qoyun siirilsiinii
aks etdiran gakli niimayig etdirir.
Mfrallim sinla m ruciat etdi:
Dinladiyimiz geir pargalan, baxdr[rmrz gekil sizin
tesewtirtiLniizde miieyyan bir manzera canlandrrdr.
Olbette, ferqli gakilda. Kim tasewriLr.iinde canlandrdrfr
manzareni sdzla tasvir edar?
Bir nege gagird dinlanildi. Onlar farqli mazrnunda oisa
da, tebietin tasvirini ehate eden grxrglan ila mijellimi razr
saldrlar.
..
-
62
Mfrallim yenidan sinJa m racbt etdi:
Har faslin dz gdz:,lliyt var. Sizin gxrglanmzda, dinlediyiniz geirlards, baxdrfrmrz gakilde ilin yay fasli xatrrladrlr.
Bes giinagin dolmasrnr mii$ahide etmisinizni? Bu
monzeft, ilin hansr feslinde daha g6zel gtiritniir?
$agiil: Bu gdzalliyi yay faslinda hem sahar tezdan,
-
ham de axgam gi.ineg batanda gtirmii$em.
$agirdler bele bir neticeye geldiler ki, onlann 6yranecayi esar yay feslino aiddir. Miiallim geirin "Yay saheri', oldufunu dedi, geirin miiallifinin kim oldugu soruguldu. Cavab
neticesiz qaldr. Bu zaman Abbas Sehhatin "Veten', geirinden
bir beyt proyektor vasitasila gdsterildi:
Vateni sevmeyen insan olmaz,
Olsa ol gexsda vicdan olmaz.
hamrsr
misralann Abbas Sahhetin *Votan',
$agirdlerin
geirinden oldufunu, I sinifrls dyrendik.lerini, musiqisini dinladiklarini s6yledilor. Bu zaman ikinci bir suala - Vaten ne tigiin
milqeddesdir? verilan cavablann neticeleri dyranildi:
Olbotta, bu suahn qoyulugu "Yay saheri" geirinin de
esas ideyasr, badii miindericasi ila saslsgir.
Abbas Sahhat haqqrnda hansr malumatrnrz var? Bu
suala da ehateli cavab ahnmadr. $agirdler intemetden, darslikden alda etdiklari malumatlara asaslanaraq a;alrdakr faktlan
xatrlatdllar:
Abbas Sahhat 1874-cti ilda $amaxrda ruhani ailasinda
l9l8-ci ilin l1 iyununda Ganceda vefat etmigdir. $air, dramaturq va tarctirnagi kimi faaliyyst gdstermigdir.
Iramn Xorasan geherinde madrasa tehsili, Meghed ve Tehran
gaharlerinda iss tibb tahsili almrgdrr. l90l-ci ilde vatonine $amaxrya qaytmrgdr. Amma o, hskim iglamemig, fealiyyetini
yeni tipli Azarbaycan mektablerinde miiallim kimi davam
etdirmigdir.
anadan olmug,
63
l9l2-ci ilde "Srmq saz", "Qerb giinagi" geirler kitabrnr
9ap etdirmipdir. "Ohmadin gUcaati" poemasr, "Kasrbhq eyib
deyil" komediyast va ba;qa eserlerin miiellifidir.
tamizqalbli, veteni sevan romantik bir senetkar kimi edabiyyat
tarixinde yer tutur.
Bu mazrnunda bioqrafik melumat verildikden sonra
yeni mdvzu - "Yay seheri" geirinin meznun ve tahlilini ehata
edsn problem segildi: "Yay seheri" no iigUn insanlann diqqetini
celb edir?
Qruplar miiayyenlagdirildi:"Vatan", "Gi.inag", "Tebiet",
"Yaylaq", "Duman".
$eir hecmce kigik oldulundan milallim onu biitiivliikde
ifadali oxudu. $eirda hansr masolelerin shata edildiyi
gagirdlarin diqqatine gatdrnldr. Bundan sonra mtayyan edilmig
tadqiqat suallan yazrlmrq ig varaqaleri qruplara paylandr:
"Vatan" qrupu: $ai Vetena mahabbet hissini nece
ifada edir, bu fikir qeirin hansr misralannda daha qabanq ifada
olunmugdur?
oGlinaS' qrzpz: Rassam, yaxud gair olsaydrmz,
gilnagin do[rnaslnl, tabieti igrqlandrrmasrru neca tesvir
ederdiniz? Taassiiratrrua yazrn.
"Tabial" qrupu: Tsbiatin qoynunda tasvir olunan goban
gdranda ne diiqitniirsilniiz? Dagn da yaraqrfirm bu manzere ils
ballamaq olarmr?
"Yaylaq" qrupu: "Yaylaq" ve "Qrglaq" anlayrElan
arasrnda ox$ar ve ferqli cahetler varnrr, gair yaylaq deyende
gdzellil neca qiymatlendirir?
'Dumann qrupu: Dapr sevdiran, giizalliyine min bir
yam$rq vefirn tesvirlar hansrlardrr? Duman, gen, bulud
sdzlarinin menalanru nece izah
Har qrupun naticalari miizakira edilir, lider qrup
miiayyenlagdirilir, qiymatlandirma apanlrr, peiri azber dyrenmek, nesra gevirmek ev tap$ln$ kimi verilir.
istedadh,
edarsiniz?
64
:
\
Gdrilnd[yU kimi, dersin biitiin merhelesinde eqli hiicum, ideyalann toplanmasr, a$l ve di$iincenin her hansr masalenin helline ydneldilmasi, faal axtanga isiqamatin verilmasi
esas maqsede gewilir. Bele derslerin nece baglanmasl, no vaxt
qurtarmasl hiss edilmir, hafiza deyil, axtang, yaradrcrhq 6n
plana kegir.
Odebiyyat taliminde daha 9ox tetbiq olunan, gagirdleri
maraqlandraq onlann eqli qabiliyyetinin formalagmastna
miisbat tesir gdstaron BIBO Usulundan genig isifada olunur.
Bu, klassik ped"qogikamn sadeden miirekkebe, asandan
getina, melumdan mechula qaydasma esaslanlr, neyi 6yrenmigik, bilirik, neyi dyranmek, bilmek isteyirik, neyi dyrandik
meqsedini heyata kegirmek Ugiin b6yllk, elace de kigik
qruplard4 ciltlerle ig apanlrr. Onun tetbiqina, adatan, 10-15 daqiqa vaxt aynlu. Yeni mdvzunun izatu, kegmig bilik va tacriiba
ile yeni bilik va anlayrglar arasmda elaqanin yaradrlmasrnda,
ilmumilegdirici derslerda bu ilsulun tetbiqi milsbat netice verir.
Maktab tacriibesinde, metodik menbalerda igin ardrcrlhg a;aSrdakr $ekildo 6ziinU gdsrlrir:
l. "Taklif olunan mtivzuya dair neleri bilirik?" suahnrn
cavablan yazrlrr, ciitlara oxunur, miizakire edilir va
ldvhade "Bilirik"siitununun altmda qeyd olunur.
2. Oyrenilmasi nszerda tutulan suallar "Bilmak istayirik,,
qrafasrnda qeyd olunur
3. Teklif
olunan m6vzuya dair telim materiah gagirdlera
taqdim olunur. $agirdlar onu oxuyur ve oxu bitdikdan
sonra "6yrendik" qrafasrnda qeydler apanlrr.
Milallimlara metodik kdmak gdstarmak Ugiin X sinifde
tedrisi nezsrde tutulmu$ (proqramda 4 saat vaxt aynkruSr)
" Azarbaycur gifahi xalq edebiyyah" icmal mdvzusunun
tadrisinin seciyyevi maqamlanm nezarden kegirak. Proqramrn
ve dersliyin
telabine uypun olaraq bu milddat arzinda
$agirdlorin folklorun ntiv va janrlan, poetik strukturu, tarixi
tekamiil ve inkigafi, aqrq yaradrcrhlr ve dastanlar haqqrnda
65
Olrandikleri sisteme salrnmal4 Azerbaycan gifahi xalq edebiyyatrnur hikmat xazinesinin agan oldu[u manimsanilmelidir.
Lirik folklor niimunalarinden bayatr ila baflr biliklerin
dyradilmesi Ugtin BiBO-ntin tetbiqi qaydasrnr izlayak. ilk
nSvbede aga[rdakr cadval yazr taxtasrnda aks olundu:
Bilirik
hayiri*
6ynndik
$agirdlera teklil edildi ki, bayatr haqqrnda a5a!r
siniflerde tiyrandiklari biliklari xafirlasrnlar. Ciitlare fikir
miibadilasi aparmaq tigiin vaxt verildi. Sonra gagirdlar cedvelin
birinci qrafasrnda qeydlar apardrlar. Bagqa sdzle, bayatr bareda
bildiklerini hemin qrafada yazdrlar. Bunu gagirdlar fardi
qaydada (har kas 6z deftarinda yazmaqla) icra etdiler.
$agirdlara yazdrqlannr oxumaq imkam yaradrldl. BUtiin
gagirdlerin razrhfr ile seciyyevi hesab edilan cavablar yazr
taxtasrndakl cadvelin l-ci qrafasrnda eks olundu. Sonra
mtiellim gagirdlerin diqqetini cedvalin 2-ci qrafasrna ytineltdi.
$agirdler bayatr ila elaqadar iiyrenmak istadiklarini siiyladiler.
Bir-birini tekmr eden fikirler nazare ahnmadr, vacib hesab
olunanlar yazr taxtasrndakr codvolin 2-ci qrafasrnda eks olundu.
Hemin qrafada aks olunmuf suallar aga$rdakrlardrr:
1. "Bayah" sdziiniin manasl ndir?
2. Ne ilgiin bayatrlar daha gox "ezizim" ,,ezizitam,,,
'man a;iq" sddari ilo ba;lamr?
3. Yazrh edabiyyatda bayatr yaradrlrrmr?
Mehz bundan sonra gagirdlera bayatr barede melumatn
eks olundu$u metn paylandr. $agirdlere bu metni ve drslikdeki
melumatr oxumaq iigiin vaxt verilir. Vaxt tamamlandtqdan
,
66
:
fikir miibadilesi aparmaq imkam yaradrldr. Sonra
biitiin sinfin razrhlr ila cedvolin 3-cii qrafasl doldurulur.
Melum olur ki, gagirdlsr hem 2-ci qarfadak 3 suala cavab
sonra ciitlere
iiltenmig, hem da elava malumatlar qazanmrglar.
Olbetta, proqramln telebi, mdvzuntur mahitryati ile
baSh suallar 'BIBO" iisulunda ilstiinliik tagkil etmalidir. Bu da
oqli hiicumun yaranmasma ideyalann ortaya glxmaslna mUsbot
tesir gdsteren gartlardan biridir.
"Beyin hemlasi" metodu esasmda tegkil olunmug
derslerde istifade edilon texnikalardan biri de "auksion"dur.
Bu, mtleyyen bir nezari anlayrgrn, hadisclerin, obrazlann
xiisusiyyatlerini agmaga, daha gox fsrqli cahetlerini ortaya
grxarmaga imkan yaradrr. "Auksion"dan istifada ig formasr
dinlama medenilyrti taleb edir, emekda$hq geraitinde tatbiq
olunur, ig prosesi 5-7 daqiqe miiddetinde yekunlagrr. B6ytik
qruplarda ig aparmaq, yeni bilik veren vo iimumilegdirici ders
tiplarinda tetbiq etrnek meslohat bilinh. Onun totbiqi
prosesinde obyektin xiisusiyyetlari ardrcrl sadalanrr, sonuncu
fikri sdylayen qalib sayrlrr. Maselan, X sinifde "Giriq"
mdvzusunun tadrisindo stiz[geden ig formasrndan aqa[rdakr
kimi istifada etmak mi.imktindiir:
Mfrallim: "Odabiyyat" stizilntn menasrm, xiisusiyyetlorini sadalaym.
$agr'rd: "Odobiyyat" anbce adeb sdziindandir.
- adebiyyat adab, mrrifet, nezaket, incalik, bilik ve elm
manaslnda ba$a diiqiilmuqdi.ir;
- adabiyyat bizde daha gox sdz senati anlamrnda ifade baqa
diiqiikntqdiiLr;
-
adabiyyatrn iki qolu-gifahi xalq adabiyyatr ve yaz r
odobiyyat vardrr;
- edebiyyat miistaqil fennin esasrnda dayamr;
- edebiyyat manaviyyatdrr, kdnill pencorssine agrlan
yoldur;
67
- adabiyyatrn qanunauypunluqlan, spesifik xiisusilyetlari
adebiyyagiinashfirn gdbalari-sdebiyyat tarixi, edebi tenqid
ve edebiyyat nazeriyyasi terafindan aragdrnlu;
- edebiyyat heyah badii ldvhalarla, obrazh sdzlerle eks
etdirir;
- adebiyyat insanlan giizallik alemine qovugdurur, bize
ya$ama$ va ya$atmagr 6yradir.
Miiellim sonuncu cavabr bir nege defe tekrarlayr. Yeni
cavablar olmadr$rna giira igi dayandrnr, sonuncu cavabr veran
qalib sayrlu.
Dersin miiayyan marhalalerinde bu citr ig formalanndan
istifada ehval-ruhiyyoni yiik$ldir, tolima mara[r adrnr, biliklarin aktivlagmasina, Oyrenilenlarin yada salnmasrn4 mtixtelif
ideyalann milr,?en bir mesele etrafinda toplarub anlayrglann
agrlmasrna, qavrarulmasrna genig imkan yaradu.
Bdylik va kigik qruplarda, hemginin ciitlarle ve ferdlarle
apanlan ma$gelelarde istifada olunan texnikalardan biri da
klaster (goxalandirma) adlatr. Bu zaman har hansr bir sanatkar, anlayrg, yaxud termin, adebi ndv vejanr, obraz, epizod, siijet xetti, kompozisiy4 sanetkarhq masalalari ile balh cehetleri,
xiisusiyyotlari agmaq iigtin Sagirdlerin lii$at ehtiyatrmn
zenginle$irilmesi xiisusi ehemiyyat kesb edir. Owelki biliklere istinad etmeklo yeni biliyin verilmasi, milxtelif variantlar
sdylemekle anlayrglann ehate dairasinin geniglandirilmasi va
miieyyen sistem yaradrlmasr bu iisulun mahiyyeti ile bafh
komponentlardir. igin icrasrna 5-7 dsqiqa vaxt ayrrmaq maqbul
sayrlrr. Bu ig formasrn iki merhslada-motivasiya va tadqiqatrn
naticelarinin iiLrnumilagdirilmasi, miizakiranin yekunlagdrnlmasr zamanr tetbiq etnok gagirdlerin idrak fealhfr, miistaqil
miihakime aparmaq bacanlrm inkigaf etdirir.
Metodik manbalerda klasterdan istifadenin iki yolu
miieyyanlagdirilir. Birinci m6vqe bununla balhdrr ki, asas
anlayg, hadisa, obraz va s. adlar veroqin orta hissesindeki daire
igerisinde yazrhr. $agirdlorden alman cavablar dairadon bir
68
qadar arall mesafada gOsterilir ve ox xetti ile dairaya
birle$irilir.
V sinifda Olia[a Kilrgayhnrn "Gel, bahanm, gel" geiri
bu texnikann tetbiqi iigiin alveriglidir. dyrudilmesina bir saat
aynlmrg bu geirin meanunu manimsedildikden sonra klaster
texnikasr tatbiq
edilir va natice a;a[rdakr
qekilde
ayanilegirilir:
Yumurta
boyanrr
Semani
s6yerdilir f
Kosa-kosa
^)
Tonqal qalan
oynanrlrr
;".-,\
adatleri
Qur;aq sallar
oaoao atrlu
bangrr
I
Tamizlik apanlrr, taz:
paltar geyilir
1
Xonga
haarlanr
Kiisiiliiler
Qulaq fahna
erxrlrr
lkinci mdvqe de birinci ila iist-iista diigtu. Ancaq ferq
ki, markazi daira va atrafdakr xanalerdsn biri-ikisi
bundadrr
bog saxlamlrr. $urade nsyin yazrlmah olduf,unu $agirdler
milayyanlagdirilar. Cavablar taloa hazrr olandan sonra markazdaki dairede yazrlmah olan aydrnlagdrnhr va qeyd edilir.
Fikrimizi XI sinifda dyradilan "Mir Calal" movzusu ilzxa
itnumile$irak. Proqramda mdvzunun tadrisine 6 saat vaxt
aynlrr. Milallim sxemi gdrkernli senetkann heyatr, yaradrcrhpr,
hekayalari, romanlan, elmi faaliyyatinin vacib maqamlannr
ahate eden suallar esasrnda hazdarnahdlr.
69
Biitiin cavablar gdrkamli yaztgl ve adabiyyatgiinas alim
Mir Celal Pagayevin timi.ir yolu, hayat ve yaradrcrhlrrun bezi
maqamlanm ehata edir. Bog xanalarda "Bir gancin manifesti',,
"Orik a[acr" hekayasi ve yiia illik yubileyi sdzleri yazrlmah,
merkezda Mir Calahn adr gdstarilmelidir.
Umumiyyatle, klaster (gaxalandirme) konkret mdvzular,
bu haqda gagirdlerin awalki siniflarda dyrandikleri, mUstaqil
alda etdiklari biliklara asaslandrqda daha effektli olur, maraqla
qargrlamr.
Venn ditqrammda edobi fakt ve hadisalorin oxgar va
ferqli cehetleri eks olunur. "Odabilvat darslsrinda mUayyen
alamallerine gtira bir-birine yaxrn olan, lakin eyniyyet tagkil
etrneyan anlayrglann tiyredilmesi prosesinde alman neticani
70
diaqram (Ve n n diaq ramt nazerda tuhrlur-Y. Y. Aslanov) vasitesila gdstarmak yaddaqalmaru asanla$drnr"'.
Venn diaqramrnda iki daira gakilir, dairelarin bir-birina
birlagen hissesinda bog saha saxlarulr. Bir-birine mtieyyan
xrizusiyyatlarina gdra oxgayan ve ferqli cahetlari olan iki-iig
hadise, yaxud anlayrg miiqayise obyekti kimi segilir. Ogar iki
anlayq miiqayise obyelti kimi giitiiriiLliirse, birinci anlayrprn
xiisusiyyatleri birinci dairade, ikinci anlayrgrn elametlari ise
ikinci dairade yazrlrr. Bu dairalarin birlegen hissasinde isa
oxgar xilsusiyyetlari miiayyenlegdirmek nazerda tutulur. Bu
iisuldan a$afrdakr hallarda istifada etrnek miimkilndiir:
Ayn-ayn yazrgrlann hansr adabi maktab ve careyanlara
mansub olmasr, onlann yaradrclhq xiisusiyyetlerini
birlagdiren iimumi ve farqli tereflarinin miieyyenlagdirilmasi;
2. Ayn-ayn oserler arasrnda oxgar va ferqli meqamlann
a5kar edilmasi;
3. Obrazlann mtlqayissli dyredilmesi, xarakter, davramE,
herakatlerinda oxgar va farqli xiisusiyyatlorin agrlmasr;
4. Nazari anlayrglann bir-biri
oxgar ve ferqli
tarafl arinin qavramlmasr, derk etdirilmesi;
5. Yaztgr miivqeyi ila real heyatdakr hadisalerin oxgar ve
farqli teraflerinin iize grxanlmasr.
Qeyd etdiyimiz kimi, terci.imeyi-hal materiallanmn
tadrisinda, badii asarlarin mennun va tehlili ilzra iqin tagkilinda, nazari anlalrglann dyredilmasinda Venn diaqramrrun
tetbiqi faydahdr. Odabiyyat nazariyyasi anlayrglanrun 6yredilmesi timsalmda bir nilmuneye nozer salaq. M0gahidler gdstarir
k, gagirdler qogma ile tacnisin oxgar va farqli xiisusiyyatlerini
aydmla;drmaqda getinlik gakirler. Venn diaqramrndan istifade
bu sahaya aid bilik, bacanq va vardiglarin mdhkomlan-
l.
ila
t Mihrylov $,
B?kimva
A.
0numr.hslt noHcbbdntn
?d2wrnntn lzdrisi ,ndodikotl 8.,
201)E,
s.h 7 l.
7t
y)
strrtll2druto
dirilrnasinin yaddaga ayani verilmasi ve qavramlmasr imkaru
kimi qiymetlendirilmelidir. Bu maqamda Venn diaqramrndan
istifade aqatrdakr gekilda olacaq:
@rr
l. Uct r bdddar
oo
T*dr
iki e{'q Firi ocnn
llrnurni olflr
ib6Et olur.
2. BirirEi b.odir bintrci,
l.Qafipsi
x05usi,Tatl.r.
kimidL.
0fild.0 rDirr.lrr €rtcd,
dO 0[ctr mi$8.
iglanan geir
t r b.de
lir
bir
qafirbnn. lLinci
lh ni$asr bir,
sonEcu mi$a birinci
brdin
son
nisasr ila
qsfiysLnn
J. Son berd. mohor bcfldi
deyiln.
a.
H ! rif.ti.
I Jq,$rq
ysrsdrc rgrnds
formalandrr.
2. Hr. iki t€ir 090n
musiqi, ritrl shmt
as8.sdlI.
3.
H.r ikijanr&
hetalann say eynidir.
aorl bir
qo$madakr
hecalr olur.
4.Qafiyal.nmasi oinas
s6dar-omonimlordan
,,ar8nlI.
S.Otuzs yaxln novo
vardr.
6.H.r Eq
bu
Jairda
$eir yazs bilrhcz.
h.m d.
yaat .d.biyyald! irl.rIl.
3. Btttu aflql bujaffdr Fn
FaEF
bac8rntldrlar.
Bezan bedii oserlerin tahlili zamam 0g-dtird obraan
xarakGr xiisusiyyatlerini a$kara grxarmaqda, fsrqlerini
miieyyenlegdirmskde de Venn diaqramr an elverigli ig formasrdr. Bunun ahemiyyetini Soltan Hi.iseynofilumrn metodik vasaitinda I verilmig niimuneden da aydrn gore bil".ik. Stthbat
S.Rehimovun "Qara torpaq va san qral" hekayasinin tahlili
zamaru hazrrlanmrg Venn diaqramrndan gedir:
t
Hlseynoglu S. Adablyyor darstzinda yeni tanologlyatar: laol,/interafiiv l"lirrl
8., 2009, sah.
73.
72
Sahmomm.d
- sertdir;
- uzaqgdren
deyil;
- alcaq 620
haqqmda
dtt(hl0r.
H.r
09
!Euel
qardq 0C0Il
olao
- mosteqil
fiki
Bavmrmmed
- ehtiyarhdrr;
tadbirlidir;
bu gon u90n
.mcyi savmidoa;
qetilyatlidir.
ald&nrn
qniyyatsizdir.
qiym.tland irmirler.
Odabiyyat darslarinda *arzsel iisulundan istifade de
maraqh neticalerla milgahide olunur. Bu ig formasrmn iisti.inl0yii ondadrr ki, biitiln $agirdler talim prosesine faal qogulur,
her bir qrupa fikirlerini sdylemeya garait yaradrhr. Diger terefden, segilmig problemin, tapgrnqlann ayn-ayn qrup daxilinde
birga tahlil edilmasi, miixtalif maselelar haqqrnda iimumi rsyin
formalagdrnlmasr asanhqla hellini tapa bilir.
Karusel iisulundan istifada mexanizrni beledir: $agirdlar 4-5 qrupa bdlilnilr. Her bir qrupa 5 daqiqe miiddatinde
movzuya aid hazrrlanmrg bir suala cavab vermek tapgrnlrr. Biitiin qrup cavablar haqqrnda fikirlerini iirnumila$irir. Bundan
soma birinci qrup yazdrfir ig varaqini saat eqrabi istiqametinda
diger qrupa 6tiirtiLr. Bu qrup da dilgtiLndilklerini alave edib digar
qrupa verir. Belelikla, alaveler edilmekle ig vereqi yenidan
birinci qrupa gatdnlr. Miiallim nazaret etmalidir ki, eyni
cavablar takrarlanmasm, ferqlendirilmak iigiin miixtelif rangli
qelomlerdan istifade olursun. Proses bata gatdrqdan sonra her
qrupun lideri taqdimatlnl apanr, naticalar miizakire olunur ve
qiymatlendirilir. "Bu iq tisulunun faydasr orasrndadrr ki, her
73
hansr mesele barasindo biliklor kollektiv miizakiro ve iimumi
ray esasrnda ortaya grxanlrr"l.
Har sual g6storilon xiisusiyyotlerin ortaya g masma,
tehlil bacanqlanrun inkigaf etdirilmasina sebeb ola bilmir.
Badii esarla balh sual va tapgrnqlann hansr mazrnunda olmasr
$.Mikaylovun tedqiqatrnda ehateli veritnigdir:
- sual va tapqrnq gagirdleri bedii matn (aser) iizerinda
dflgiinmaye y<inaldir;
- sual va tapgrnq badii aserdeki informasiya goxlu[undan
lazrm olanlanru segmoye istiqamatlendirir;
- sual ve tapgrnq gagirdlari badii esar haqqrnda m0steqil
diigilnmeya, serbast milnasibet bildirmaya y6neldir;
- sual va tapgrnq bedii eserda haqqrnda damgrlan suretlar
(insan sureti, egya sureti, tabiet sureti) arasrnda olan
elaqeni dyrenmeya, miiqayisalar aparmag4
onlar
arasrndakr ox;ar ve farqli cehetlsri miiayyenlegdirmaye
ydnaldir;
sual ve tapgrrrq bedii eserda tesvir olunan hadiseni
heyatla alaqelendirmeye istiqametlendirir;
-
-
srral
ve
tapgrnq gagirdlori oxunmug badii asardan
miiayyen tarbiyevi natice grxarmala tehrik edir;
- sual va tapgrnq bodii aserin xtisusiyyatine, mazmuna,
formasrn4 obrazlann seviyyesina dair bilikleri m6hkam_
landirmeya xidmet edir va s.2
Demali, sual ve tapgrnqlar elmi-metodik, pedaqoji
- -_
telablara cavab vermoli, mentiqi, ronqidi, yaradlcr qabiliyyetlari
inkigaf etdirmaye, m6vzu ve ideyamn qavranrlmasi, dark
olunmast yolunu mileyyenlegdimreyo isiqametlanmelidir. Sual
ele tortib olunmahdrr ki, disskusiya yaratsrn, ferqli baxrg ve
t Yuttloy F. Ad.bfuonn r.dttsl
,rdodkatl B, 2010, ca,- 103.
2 Mlkay ou g, B.hitow
A. hrnurrt"hstt nefuebbrlntn lz-)(I
2d2btyyortn
r.drd
mdodi*4Atl. 8., 200t, sa,- SL
74
sinlb
nda
mdvqelrrin ortaya grxmasr tamin olunsurL hadisalarin analiz ve
sintez edilmesi, digtlndiirmok bacanfir formalagdrrlsrn.
Fikrimizi asaslandrmaq tigiin XI sinifrle dyradilen
"Htiseyn Cavid" mdvzusuna miiraciet edak. Proqramda mdvzunun tedrisine 5 saat aynlr. Mektab tecrtlbesinda I saat yazrgrrun heyatma, I saat yaradrcrh$n4 3 saat isa "Iblis" faciesinin
maznun ve tehlili ilzarinda iqe hesr edilir. Bu mdvzunun tedrisi
mitrallimlardan ciddi, dilgiindildlcli, hem da asan dark olunan,
maraq oyadan suallar hazrlamaq, maselalerin nece hall
edildiyini agmaq yollanm Oyretmayi talab edir:
L H0seyn Cavidin hayafi ila ba*h m zakinya
guanlan sualltr:
1. Yazrgrrun kegdiyi heyat yolunda 6mek ola bilecak
masalalar hansrlardr?
2. Cavid r€pressiya qurbam oldu, bunun g nahkarlan
kimlerdir?
3. Cavid tekca Azcrbaycana yox, bagariyyete lazrm olan
Myiik edib idi. Bu haqda na dtiqitntirsiiniiz? Fikrinizi
osaslandmn.
4. Ulu
6nder Heydar Oliyevin bir fikrini yada salaq:
"Hiiseyn Cavid Azarbaycan xalquu, onun medaniyyatini, adebiyyatrnr, elmini yilksaklara qaldrran bdyi.ik
gexsiyyetlarden biridir". Siz bu fikri tesdiq edan hansr
fahlan niimuna gatire bilarsiniz?
il. Yaradrcfutt ila balh mfru*iraya gtxanlacaq
s uallar:
l. Cavide 96hrat gatira4 onu ya$adar derin manah geirlari, poemasr, dram aserlari, b0yilk hikmat xazinosi var.
2.
Sizce, bu girinliye, felsefi darinliya sabab nedir?
Cavidin her bir misrasr derin falsefedir. Siz "Obedi siilh
iimidi haqqr bof,ar" misrasrndakr falsefi menanrn Qaraba! probleminin hallinin aqan oldugu qanaatina gala
bilarsinizmi?
75
III.
"iblis" laciasi ila bagh mfrzakinya guanlan
suallar:
1 . Kamil insanda hansr xilsusiyyatlar birlegir?
2. insan na vaxt iblisin qurbaruna - nafsinin belasrna,
heqiqetin diigmenina gewilir?
3. Iblisin iig yerda-gdyda, ictimai milhitda ve insanrn ig
ditnyasrnda axtanlmasr fikri sizi qane edirmi?
4. Iblis qer qilwalerin temsilgisidir. Sizce, iblisde musbet
xilsusiyyetlar axtarmaq fikri heqiqata ne qadar
uylundur?
Bu mezmunda tartib olunmug suallann miizakiresini
aparmaq derin bilik, tedqiqatgr serigtesi, intemetin imkanlanndan istifade etmak bacanpr talab edir.
Odebiyyat derslerinda tatbiqi imkanlanm ara$drrdr[rmz metod va texnikalann 0yranma va Oyretme sisteminin
yenilegdirilmasinde, pedaqoji prosesin miiasir taleblere uyEun
qurulmasrnda, gagirdo serbest va milstaqil fikir stiylemeyi dark
etdirmekde, qarqrhqh emakdaqhfrn mdhkamlandirilmasinde,
tedqiqat aparmaq, miiaakiralere feal qogulmaqd4 neticelerin
olda edilmesi ve qiymetlandirilmosindo rolu inkaredilmozdir.
Onu da qeyd edak ki, burada mtiasir telim texnologiyalannrn
biitiin metod vo texnikalan n tetbiqi yollannl vermak imkan
xaricindadir. Her bir m0allim pedaqogika ve metodikaya aid
derslik, ders vasaiti ve metodik tdvsiyelerden istifade etrnakle
bu iqin mahiyyatini darindan dyrenmeli, ig tecriibesinda tatbiqine daha 9ox fikir vermalidir.
Vacib bir masala da gagirdlarin qruplara biiltnmasi ile
balhdtr. Metodik adebilyatlarda "Say"dan (l-6-ya kimi sayrlan bUtiin birler bir, ikiler bir va s. qrup te$kil edir), ..Ad giinleri
srrasr ilzre say"dan (doEuldugu tarixlan, aylara g6ra uFqlar
segilir va yena "say" qrupunda oldugu kimi birler bir, ikilar bir
ve s. qrup yaradrlrr)", "Umumi xiisusiyyat"a g6re (biircleri,
dopuldulu illsri, aylan nazare almmaqla qruplar tegkil otunur),
"pigkatma" (ugaqlann adlarr veraqlarda yazlJr, zarfe qoyulub
76
qan$drnhr, miiallim, yaxud gagirdin biri adlan grxanb gagirdlarin sayna gdra masamn iistiine qolu, adlar oxunur), "Mozarka" (ayn-ayn rangli kartogkalar hisselere aynlrr, ranglere g<ire
qrup yaradrlr), "sosiometrik metod" (Qruplann sayrna g6re
gagtrdler gafinlrr, her bir gagird yenidsn diger gagirdi galrnr ve
qrup yaradrlana qeder iS davam etdirilir), "Mahnr axtangrnda"
(4-5 mahru yazrlmrg kigik vsreq gagirdlara paylamr, hera <iz
mahmsrru ztirnziime etnokle terafdagrru taprb qrup diiaeldir).
Olbatte, qruplara biiliinma texnikalan iigiln teklif
olunenlann ekseriyyeti sinifde sss-kiiyiin yaranmasrn4 gagirdler arasrnda milnasibatin pozulmasln4 vaxt itkisina gatirib
grxanr. Bize bela galfu ki, qrup tagkil edildikde nezrrde tutmaq
lazrmdr ki, biitiln yaxgr oxuyanlar, yaxud pis oxuyanlar eyni
qrupda carnlegmasin. Yaxud qruplann tagkilini gagirdlera tapgrrmaq onlar arasrndakr miinasibatlere g6re bdliinmeya getirib
glxaracaqdrr.
Miigahideler gtistarir ki, tesadiifi, yaxud gUliig dofuran
menfi tiplerin adlannr qrupa ad segmek olmaz. Yaxgr olar ki,
riyradilen asarin matnindan segilmig adlarla qrup adlandrnlsm.
Maselen, "Kitabi-Dada Qorqud" dastamndan "Basatrn Tapegdzii 6ldiirdtiyii boy"u V sinifda tadris edan milallimin qruplara
*OEuz", "Aruz", "Bayandur Xan",
"Qoban"
"Dada Qorqud",
adlanru vermasi maslehet bilinir. Tepegriz sdztinti qrupa ad
segmek $agirdlerda giiliig dolurur, digar tereftlen hamin qrupun
iizvlari hemiga "Tepegiiz" adr ila gaglr.
Bu fakflar bir daha tesdiq edir ki, interaktiv telim
d6wiin, zamamn telabinden irali galan talimi yana$ma olub
gagirdlerda tadqiqatgrhq qabiliyyetinin formalagmasrn4 fealhlrn yaradrlmasrna, miisteqil fikirlarin sdylanmasina, neticelerin
grxanlmasr ve qiymatlendirilmesina imkan yaradan metod,
iisul, vasita, priyom asasrnda qurulur.
77
II
Tarcilmeyi-hal materiallannm dyradilmasi yollart
1. Tarcfrmeyi-hal n munalorinin adrisinin elmi- metodik
asalart
Umumtahsil makteblerinde esas telim fenlerindon biri
da dabiyyatdrr. Badii yaradrcrhq sahasi olan bu incesanet
ndviinde iki tarafin-sdz seneti vo terbiyenin qanunauy[unluqlanrun nszep ahnmasr hem bedii-senetkarhq baxrmrndaq hem
de terbiye ndqteyi-nezerinden y0ksek senet aserlerinin yazrlmasrna imkan yaratmrgdrr. Bu eserlerin gagirdlarin bedii ve
exlaq tarbiyasine gdsterdiyi tasirin miqyasr daha genig, goxistiqametlidir. Ancaq gagirdlerin akseriyyatinin bedii asarleri
oxumamasl, gair va yazrgrlar haqqrnda besit malumatlan olmasr
onlann edabi tahsilina, tarbiyasina de menfi tesir gdstarir. Apanlan tedqiqat ve tecrilbeler gdsterir ki, sanetkann tsrciimeyihahm 6yrenmayan, bodii esarlerin estetikasrru duymayan, tesvir olunan hadiselarle yaEamayan, hiss ve duy[ulara ortaq
olmayan gagirdin dtlgiincesi dayaz, menaviyyatr kasrb olur.
Elmi-nezeri fikirlarde esaslandrnlrr ki, adebiyyat heyatr,
gergekliyin milrekkabliyini hertarefli ifada edir, varhla estetik
miinasibet oyadrr, hiss va duy[uya, herekat ve milnasibete tasir
g0starir, .z6vqtl geniglondirir, inamr, daxili qiirruru ve farehi
artrnr' . Umumilegdirilan nezari dti$iincade adabiyyatrn tarbiyavi ahamiyyati daha gox estetiklikda, yeni ideyalann yaranmasrnda, exlaq ve meneviyyata gtisterdiyi tasirde, adet va
ensnaleri ya$atmasmd4 insamn ahangdar inkigafim tamin eden
amillerde, haqq4 adalate, heqiqate gatrnaqda axtanlrr.
Biitiin bunara nail olunmasr takca bedii eserleri deyil,
onlan erseye gatiran sanetkarlann gexsiyyatini, 6mak olmala
layiq heyatlannr da mtikemmal menimsameyi teleb edir.
' Hatyzv A. Od.bu,4,lnast,,grn
asa(,tqn
8,,
78
2 n,
satl27.
Badii sdz na qeder qiymetli va manah 6lsa da, sanatkann omtir yolunun sahifelarini veraqlamak, ibretamiz hadis+.
lari, faktlan dyrenmak va bunlann esasrnda gagirdlari terbiye
etrnak ikiqat dayarlidir. "Yazrgrlann miihiti, edabi alame galigi,
fikir ve duyfular alaminin formala,gdrtr zamin, dilnyagdriigleri
gagirdlera miisbat axlaqi-menavi keyfiyyetler agrlayrr"'.
Sumqaylt geher mektablsrinde tarcilmeyi-hal materiallannm tedrisi ila bafh enano iizarinde qurulmug maraqh iq
tacriibelarinden, eleca de yeni texnologiyalardan istifada olunur. Bunu Tabiat Elmleri Tamaytlli.i Gimnaziyanrn miiallimi
F.Ellazorun pedaqoji fealiyyetinda da milgahide etrnak miimktiurdiir. Fazil miiallim 2009-cu ilda respublika uaa kegirilmig
"On yaxgr miiallim" miisabiqasinin qaliblarindan biri ohnugdur. 33 sayh maktebin mtlallimi F.Abbasovamn da ig tacriibssinda de bela faktlara tez-tez rast galmek miimktindiir.
Derslerin zengin faktlar tlzarinde qurulmasr, eyani
vesaitlerdan istifade olunmasr, monoqrafik menbelardan sitatlar
getirilmesi diqqati celb edir. Onlann faaliyyatinda nazera alrrur
ki, dtinya edebiyyah korifeylari arasrnda xiisusi yeri olan
Nizami Gencavinin hikmat xezinesi, aforiznrleri, esarlarinin
elmi-falsefi darinliyi, hdkmdarlann davatini qabul edib saraylara getrnemasi, aserlarinda humanist ideyalann tebli[i insanm
dziint derk etmesinds, gexsiyyst kimi formalagmasmda bdyiik
bir torbiye mektabidir. imadaddin Nasiminin geirini oxuyaraq
iiziinii tehliika qarqrsrnda qoymug genc bir hiirufini gairin 6ltimdan qurtarmasr, diri{iri darisinin soyulmasr zamam malnu
dayanmasr, efilrnezliyi, aqidesindan ddnmadiyi, "adebiyyat
iifiiqlarinda do[an egq giinegi olmasi'ru siibut €tnesi mtlbariz
senetkan ganclare sevdirir. Samed Vur[unu Qazax Miiallimlar
Seminariyasrna qebul etrnek istamayan Firudin bay Kdgarliya
gair: "Ay Firudin bay, birca bilsaydin ki, burada, bu tirakda
naler var..." demasi, londonlu bir gair qadmtn "saglanmz
t Yusipv F. Odablyyatrn ladrlsl
metodi*os,- 8,, 2010,
79
s.ll
139.
vaxtmdan tez aganb" sdzlorina "uca dallann baqr hamigs qarh
olur, cavabrru vermasi, yaxud, 1923-cii ilde Samad Vurlunun
iki ath qagaqla etdiyi sdhbet de incesenate, musiqiye olan
mehebbotin ifadesidir:
- Sen Yusif a$amn oflusan?
- Bali.
Kandleri gozib saz gala-gala, komsomolguluq eden
-
sensen?
- Bali.
- Yaxgr, onda bir hava gal giiriim.
- Bagqa heg neya razr olmazdrm. Ancaq sa.a h6rms1
olaraq ne istasaniz galaraml.
Iqtibas etdiymiz niimuneler hem tehsil, ham da tarbiye
baxrmdan ahamiyyetli sayrlrr. Proqramda nezerda tutulmug
digar senatkarlann heyat va yaradrcrh[rnrn dyredilmasi zamam
da bele faktlardan istifade etmak milmktlndiir, dersliklarin
yazrlmasrnda da bu maselelarin nazera ahnmasr vacibdir.
Goriimdtiyii kimi, terctimeyi-hal materiallannda miieyyan tarixi
ddwiin, bu prosesdaki edebi mtihitin, ictimai-siyasi hadisalerin
tesirini duymamaq miimkiin deyildir. Digar tarefden adebiyyat
nezariyyasi problemlsrinin darinden iiyranilmesi, nezari fikirlerin ayn-ayn eserlerin yaztlmasrnda esas gdttiriilmesi, enenenin tamali iizarinde novatorlugun yaradrlmasr senetkann
b6yiikliiyiiniin, edebiyyat tarixina gatirdiyi yeniliyin nsticasi
kimi qiymetlidir. Buna gdre de adebiyyatgi.inash[rn bdlmalarini
- edebiyyat tarixi, edabiyyat nezariyyesi, adebi tenqidi darindan
dyranmaden sanetkann hayat ve yaradrcrh[rna qiymat vermak
miimkiin deyildir.
Bioqrafik materiallardan, monoqrafik menbelerden,
xatirelarden dyrenilmig materiallm esasrnda sanetkann heyat ve
yaraftcrhlrna igrq sahnmasa, derslikda verilmig faktlar zengint Ellar Vurganu
Yurhun
6ni
nzHublatda Tarrib eadn yazg
$aodsan Nay' L B., 1996, $ah 19.
80
-
jurnallsl
laqdirilmasa dersi yiiksok savilyada qurmaq m0mkiin deyildir.
Brma g6re de heyat ve yaradtcrhq materiallan da adebiyyatgilnashq elminin son nailiyyetleri asasmda dyradilir, elrni
esasr bunun iizarinde qurulw.
Talim materialrmn moznunu, gagirdlerin ya5 xtsusiyyatlari, sinfin seviyyesi da nezara ahnmadan heyat ve yaradrcrhq materiallan ssmerali dyredile bilmoz. Mii,allim sanatkann heyatlndan hansr hadiseni niimune gatireceyini, s6ylenmig fikirleri gagirdlerin nazarine gatdrracafrm, eserlerin mazmun va ideyasrm nece manimsedacayini ewalcedan planlag-
drmahdrr.
Demeli, bir srra ciddi talablar nazare ahnmadan sanatkann heyatr ve yaradrcrlrtr ile bafh materiallan ahatali dyraf
mak mtimkttn deyildir.
Hikmet xezinesinin agan olan slizlerle, hem da gexsi
nttnune ile baqqa bir insarun heyatrrun dayigmesina, tirayinda
necib amellerin megel kimi alovlanmasrn4 heyat egqi, yagayrbyaratmaq azrninin gergekle$irilmasine tasir daha gox gair va
yazrgrlann 6miir yolundan kegir. Ulu Ondsr Heyder Oliyevin
dediyi miidrik fikir adabiyyata verdiyi en dayarli qiymatlarden
biri kimi tarixa yazrlmrgdr: "Qoxesrlik tariximizde xalqrmzr
yaqadaq qoruyan ve bugiinkii gilnlare getirib grxaran amillerin
biri, ola bilar ki, en asasr, bizim madaniyyetimiz, adabiyyat:u z, demoli, gairlerimiz, yazrgllanmrzdr"'. Sanetkar sdzilniin q[dreti, Vetane ve xalqa iradasinin ifadesi, azadlrta galrng
ideyalan, eqidssi yolunda ddnmadiyi bdyiik bir ordunun
giicilndan, tabii falaketlar t6reden en dahgetli hadiselarden da
tasirli va terbiyaedici vasitadir. $anfli 6miir yolu ham tarix,
hem manaviyyat, hem da ucahq zirvasi, tarbiya maktabidir.
Dahi Nizaminin "$eyx", "$eyx Nizami", "Hekim Nizami",
t
N2blyct' 8.,
204,
thdrnlt
T.
Aorbolqa arl2won tu iiyl citufa. I cild. 8", "Etm",
s2lL 1.
8l
Mehsmmed Fiizulinin "Mdvlana Fiizuli", Vaqifin "Molla
Vaqif' adlandrnlmasr da bunu tesdiq edir.
G0rkemli Fxsiyyetlarin trrcilmeyi-hahm Oyretmek
onlann fikir va ideyalan, esarlari qadar deyerli, ganclarin
tarbiye olunmasrnda zengin bir mexezdir. V.Q.Belirskinin
"g6rkemli adamlann heyatr tiaerinde mtrgatride en g6zel
tama;adrr" fikri de tarcitmeyi-hal materiallannrn dyradilmesinin ne qadar ehemiyyatli olmasrrun bariz niimunasidh.
$.Mikayrlovun "bdyitnakde olan naslin terbiyasi iizerinde
gdrkemli gair ve yazlgrlann heyat yolu en g6zal niiununedir''l
mtivqeyinden grxr$ etmesi da gdsterilan masalelarin aktual
oldufiunu bir daha tesdiq edir. Yazrgrnrn adebiyyat tarixinde
yeri ve mtivqeyi, anenelare sadiqliyi, novatorlupu, dztlndan
Panah
kimi mesalaler gagirdlars
takcs adebi-tarixi biliklar vermir, ham da onlann milli qiirur,
layaqet ve iftixar hissinin formalaSmasrnda faal rol oynayrr 2.
Sdztgedan problemle baf,h tamnmg metodist alimler,
pedaqoqlar maraqh tedqiqatlar apanml, derslik, ders vasaiti,
meqalrler gap etdirmig, qabaqcrl ig tocriibelerini 0yrenib
miixtelif yollarla miiallimlare gatdtrmlglar. C.Ohmadovun
1954-cii ilda "Orta mektebde Cefer Cabbarhmn heyat va
yaradrcrhfrnm oyradilmasi osullan", B.Bafirrovun I 966-cr ilda
"Orta maktabda xalq gairi Samed Vur[unun hayat va
yaradrcrlrtrmn 6yradilmasi", M.Mahmudorun 1970-ci ilda
"Orta moktobde Nizami Gencevinin hayat ve yaradrcrhlmrn
Oyredilmasi", A.Babayevin 1962-ci ilda "Orta maltebde
M.F.Axundovun heyat ve yaradrcrhFnrn Oyredilmesi", S.Zeynalovamn l97l -ci ilda "Sabirin hayat va yaradlcrhlrmn
sonra galen edebi nesillere tasiri va s.
t Mlkoyrlov
$. va b. tmamahsll ntawabt?rl
|dtisl ndodlkosl 8.,2ME, sah
n Vi
stnlfurtnth adabwatt,t
11.
' Haayev A., Yus{ov F. Maktzbdc ulabllyat donlaintn tatlitlt (netodth gl,st2rl .
8., 2003, szlL 12.
82
dyradilmasi" mdvzusunda miidafie etdikleri namizedlik iglerin-
da ve diger tedqiqatlarda terciiLrneyi-hal materiallannrn
dyradilmasi yollan aragdrntnr$u. Rus metodist alimlarindenl
V.Q.Maransrnan, T.V.Qirkovskaya, i.E. Kaplan ve T.F.Kurdyumovarun problemle balh gap etdirdiklari metodik vesaitler de
zangin menbalerdir.
Son dtiwlerda tarcilmefl-hal nilmunelerinin dyredilmesi
ile balh yeni yanagmalar ortaya gtxmrf, feaVinterakiv talim
metod va texnikalanmn telim prosesine' tatbiqi ile elaqadar
tacriibe miibadilasi, disskusiyalar apanlmrg, metodik vasaitlar
gap edilmigdir. $.Mikayrlovun, S.Hiiseynollunun, F.Yusifovun
metodik vesaitlerinda, "Azarbaycan dili ve edebiyyat tadrisi"
jumahnd4 "Azarbaycan miirllimi" qazetinds bu problemin
ara$drntnasrna geni$ yer verilmesi bir daha tosdiq edir ki,
heyat va yaradrcrhq yolunun dyradilmasi bu giin da aktualdrr
ve buna bdyllk ehtiyac duyulur.
Mektab tecriibasinda bu problemle ba[h bir srra
n6qsanlara da yer verilir. Bazi mUellimler tarciimeyi-hal
materiallan adr altmda ancaq tesvirgiliye yol verir, reqamleri
sadalayaraq edabiyyat darsini tarix darsino gevirirler. Odibin
heyatrnda miihiim rol oynayan, yaradrcrhlrna miisbet tasir
gdsteran fakt va hadiselera genig yer verilmemasi tesssiif do[unr, tadris prosesine manfi tesir gdsterir. Onlar dii;i.iniirler ki,
yazlglnm heyatlndan gox yaradrcrhBrru dyretmeye iistiinliik
verilmolidir. Bu, tacrtibado dziinii doSultrnur. Vaxtile O.Qaraballm da bu mesala dii5iindtiriirdu: "Bezi metodistlar edibin
t
runcpamlw M' l9E5; gupxoccku T.B, Odux at
npucrto, uryrsut auotpaout ,racanau r, yll &rocce M., 1959; Koatun H,E
Memoluxa npcnodaatut
lltytcnuc 6uozp$uu Ncat azt a cnry,t!.x ,et@cox M.; 1961; Kyptoxoa
T.@.
,hyaque duozpa$uu rucomau. - B. C6.: Ilpcnodoatae ramqaDqpu
crroputx
//Jtaccox M,, 1961.
83
a
heyatrm xtisusi tiyrenmeyi artrq hesab edirler. Onlann fikrinca,
bize yazqnn hayatr yox, yaradrcrhlt, aserlari lazrmdrr', l.
Professor bu fikri esassrz sayamq bu giln de ehemiyyetli ve
allual hesab edilen mdvqeyini bildirmigdir: ..yazrgmrn
yaradrcrhlrm yaxgr baSa diigmek iigiin onun heyatrnt, miihitini,
y_+a{F ve yaratdrlr ictimai-siyasi garaiti yaxgr bilmayin
ehemiyyeti vardrr"'.
Miiqahidalar g0sterir ki, gagirdlarde ya gtya mehabbetin yaranmasr milellimin taqdimatlndan, sdziiniin giiciindan 9ox
asrhdrr. Odebiyyat proqramlmn taleblarina uy[un olaraq
terctmeyi-hal materiallanmn iiyrodilmesi ii9 formada heyata
kegirilir:
1
V-VII siniflerda tarciimeyi-hal materiallanrun 6yradilmasine ayrrca dars saatr verilmir. Son illerde derslik_
lerda apanlmr$ deyigiklik zamam terciiimeyi_hal
materiallan ile bagh ylgcam molumatlann verilmasi
m0sbat qiymatlendirilmalidir. MUallimin girig sdztinde
bu malumatlann 6yredilmasi son derece vaciMir.
2. VIII-X siniflerde ise senetkann torcilmeyi_hah ile
yaradrcrh[r vahdatde dyradilir vs tadrisina bir saat vaxt
aynlrr.
3. X-XI siniflerde ise terciimeyi-hal materiallan aynca
tsdris olunur ve bunun iigiin bir saat nazerde tutr.rlur.
Mdvcud proqramm asasrn& hazrlanmrg dersliklarde
(20o912010-cu tadris
iigiin yazrlrrug derslikler nazerde
tutulur) farqli hacmda ve mazrnunda olsa da, brciimeyi-hal
materiallanna yer verilir. Bu miivqenin ewalki illerden ferqli
olaraq V-VII siniflarin edabiyyat darsliklerinda de nezara
ahnmasr miiallimler iigiin faydaldu. yuxanda da qeyd etdik ki,
tarciimeyi-hal materiallanmn indiki gekilde d)redilmesino
etiraz edanlar de var. S.Hiiseynofilu terciimeyi-hal material-
.
ili
t
goruUgl a, ,lareaycan .ddbtyyofinn radrisi ,rdodt*osL 8.,
2
Yena orudo.
saL 5t.
84
196E, satl Sg.
laniln miisteqil miitalie yolu ila Oyredilmesini meqsedeuylun
sayr. Onun fikrince, V-XI sinif gagirdlarine derslikda tadqiqat
xarakerli suallar taqdim etmekle kifayetlenmak lazrmdlr. Her
sinfin seviyyesine uytun milayyanlegdirilmig suallara cavab
axtaran gagirdlar miixtelif manbelere - kompyutera, intemeta,
xatiralere, elmi ve bedii esarlara, qezet va jumallara va s.
mtiu:aciet etnali, topladrqlan materiallan sisteme sahb
laqdimatlar hazrrlarnahdrr. Bu taqdimatlann dinlenilmesi vs
miizakirasini kegirmakle kifayetlanmak olar. Miiallif bunun
0giin X-XI siniflorde her senetkara bir saat aynlmasuu
meqsedeuygun sayr. V-VII va VIII-IX siniflerda indiki
veziyyetin qalmasrru arzulayan tadqiqatgr hemin siniflerde
oxuyan gagidlarin da miixtelif manbalara miiraciat ederak
material toplamalanll, meruzaler, teqdimatlar ve s.hazrlamalannr faydah sayrl.
Ancaq biz moseleye ferqli yanagaraq hesab edirik ki,
derslikde tercilmeyi-hal materiallan genig igrqlandrnlmahdu.
Bele olduqda hem mi.iallimlerin, ham de Eagirdlarin edobi bilik
dyrenme imkanlan asanla;ar. Qitnki har kasin internetdan
istifada etnra bacanfr tarn formalagmamtg, ham da biitiin
maktablerda bu garait yaradrlmamrg, kompyuterla temin edilmesi baSa gatdnlmarrxgdr. Ao"aq buna baxmayaraq, gagirdlerin kompyuter va intemetden istifada bacan[rrun dpedilmesi
vacib mesele kimi giindamdad ir.
Milallimlari diigi.iLndii,ren meselelarden biri da budur ki,
tarciirneyi-hal materiallanrun dyradilmesina neden, hansr meseladan baqlayaq ki, hayat ve yaradrcrhq da aserlar kimi ham
tasirli olsun, ham de maraq dairasina gewilsin. Miipahideler
tasdiq edir ki, nacib insani keyfiryetleri 6ziinda birlegdiren
senat adamlanmn taleyi, heyatr, aile iizvlari ile tamghq gagirdlarin diqqatini daha gox celb edir. Mekteblilarin maraqla,
sebirsidikle ttyrodilan senatkam eserlerindon 9ox heyatrndakl
faktlan, hadisalari 6ymnmek istameleri de buna siibutdur.
t
Bax: 'Azafiolcon dJlt v? ad?bwol r?drlsl", 8., 20(N,
85
Nl.
Ham de onlar sevdikleri yazrqlya oxi.Imaq, eserlerindeki ideyalarla meneviyyatlanm zenginlagdirmak isteyirler, obrazlannr
dzlarine prototip segirlor. "Terci.irneyi-hal derslarinde yaagrun
hayaunda gagirdlarin diizgiln mafl<uravi istiqamat almasrna k6mak edacek, onun gdziinii agacaq, elma, biliya, mUtalieye
maraglm artrracaq cehetleri, xilsusila gdza garpdrrmaq lazrmdrr. Yazrgrlann hoyatrnda bele cahatler gox olur, bunlardan
semarali gakilde istifada etmsyi bacarmaq esas $ertdir"r.
Terciimeyi-hal materiallanrun dyredilmasi miiellimden
ciddi hazrrhq, adabiyyat tarixini, monoqrafik asarlari oxumafr
telab edir. Sena&ara diizgrin qiymat vermek, onun hansr
.miihitda yagadrfrnr, edebi fealiyy etinin nece davam etdiyini,
terciimeyi-halnrn yaradrcrhfma, esarlerine gdstardiyi tasiri
gagirdlara menimsehnek tigiin agalrdakl telablerin diqqet
markozinda saxlanmasr vaciMir:
Sonetkar dmrii miieyyen bir tarixi ddvriin canh selnamesidir, ictimai-siyasi durumun dyranilmesi ii90n
m6teber menbedir. Ddvriin ictimai-siyasi vaziyyetini
6yranmadan sanatkann ideah, aml va istakleri, adabiyyat tarixindoki rolu haqqrnda dollun tasewilr qazanmaq mi,imktin deyil.
2. Dirvriin adebi-medeni miihitinin sanatkann heyat ve
yaradrcrh[rna gdsterdiyi tesir ohatali gakilde aydrn.laSdrnlmahdrr.
3. Tarci.irneyi-hal materiallanmn dyredilmasina hesr edilon darslarin ayanilegdirilmasi, bu darslarda emosional
ahval-nrhilryanin yaradrlmasr miiveffaqiyyatin elda
edilmesina ahemiyyetli tesir edir.
Tarciimeyi-hal materiallanmn tadrisina hasr olunan
derslarde eyani vesaitler, diyarqiinashq materiallan, texniki
vasitalar, kompyuter ve intemet, sinxronik cadvellor, xarita va
sxemlor, monoqrafik monbaler, xatira ve memuarlardan istifade
L
' Qorob{h
O. Azarboycan
adrbDyat,n r. radrlsi ,ndodikasl 8., !968, sal- 61,
86
mdvzunun asan qawanrlmasma, dersin maraqll
ve
canh
kegmesina mi.isbat tasir gdsterir.
Mdvcud metodik edebiyyatda tarciimeyi-hal materiallannm dyrsdilmasinin talim ve terbiyavi ehamiyyati xiisusi
qeyd olunur: "Yazrgrnrn dtiwii ve hayatr haqqrnda molumat
bsdii oserin tohlili ilgiin zemin yaradrr, onun diizgiin vo yiiksak
seviyyede tadrisini asanlagdrnr" | ; "tarcilmeyi-hal dersleri
gagirdleri dyrnilecak asare yaxrnlagdrnr" 2 ; '1erci.tuneyi-hal
materiallan ham da canlr tariximizi, adabi aserlerin yarandr$r
ddwfl gagirdlarimiza gatdrnr"3.
Senetkann hayat ve yaradlcrhlrrun dyredilmesina
mtlsbet tesir gdstaren bazi maqamlan da ilmumileqdirmayi
vacib bilirik:
1 . Miiellim yiiksek nazeri hazrrlfir, metodik ustahfir ils
farqlenmeli, tagkilatgrhq bacan[r ile kollekivin sevimlisi olmafir bacarmahdu. Ancaq ona bu igde mektab
rehberliyi, diger adabiyyat milallimlarinin kiimeyi da
vacib ve miitleqdir. Bu baxrmdan Sumqayrt gahar 23,
39 ve l8 sayll mektrblerinda maraqh tedbirlerin kegirilmasi, edabi-medani miihit yaradrlmasr diqqetelayiqdir.
Miixtelif gair ve yazrgrlarla gdriiglarin kegirilmesi, aynayn badii esarlarin mtizakirasinin tegkili, sanetkarlann
heyat ve fealiyyetini, eserlerinin sehne tecessiimiinii,
adib haqqrnda siiylenmig qiymotli sdzleri aks etdiran
lOvhelarin hazrrlanmasr maktaMe edabiyyata, s6ze ve
senete kiyiik ahemiyyat verildiyini tasdiq eden fakt' Ohmadov C, Olandiuda O. V-YlIl stailleda ..lab@ol ,adrlsi (mtodik
8., 1961, sah. 63.
'
Boboya'
A. T2rclficll-hol netqiqllqdnln bdrisl
tadrlsl I hits.. 8., 1976, s2lr" 12&
t Haayet A., yusiloy F. M2Lbbd, adaWol dznbrinin
8., 2003, seh 9-12.
87
vasait).
Orlo t pktabd2 2d.biyfal
qAA hdodik
g,,sL,tt).
lardrr. $iibhasiz, bele bir mektabin gagirdlarinda
ssnet_
kartrn hayat va yaradrcrhlrru Oyranmaya mamq getgeda artacaq, milsbet naticeler elda edilecekdir.
2. Ayn-ayn senatkarlann gekillerini mektebde, yaxud
edebiyyat kabinetinda asmaqla kifayetlenmek olmaz.
Nizami, Fi.izuli, Nasimi, Vaqif, H. - Cavid, O.Cavad,
M. gahriyar, X.R.Ulutiirk, B.Vahabzada kimi
senatkarlann hayat va yaradrcrhlrm eks etdiren euselarin
pekteMa olmasr faydahdrr. $agirdler mUntezair olaraq
bu gugani gdrtir, sana*ann hikmetli sdzlorini 6y.enir,
doluldu[u yerin, ailasinirl dostlannrn, onun haqqrnda
sdylenmig deyerli sdzlarin tesiri altrnda yuquyrr, .drUiyyat tarixindaki mdvqeyini 6yronir.
3. Vaxtile g0rkemli sanatkarlann hayat
ve yaradrcrhlrnr
eks etdiran albomlar, gekillor, -asarlarina gakilmig
illiistasiyalar gap olunmugdur. Bu sahada genijtecrtiba
de toplanmrgdrr. yaxgr olardr ki, gagirJlerin telim_
tarbiyasinda ehamiyyetini nazare ahb bu sahede miiey_
yan iglerin gdrtlmasi ddvlet seviyyasinda hell edilsin.
4. Odebiyyat darsliklarinde senetkarla balh g0rkamli
gexsiyyetlerin fikirlerinin verilmesi
-eqsadleuvirna*.
5. $agirdlarin senetkarlann ev muzeylarino
ffihn*r,
onlar haqqrnda gakilmig filme baxmalan da unudulmaz
teessllrat yaradr.
- Umumiyyetle, har bir adebiyyat miiellimi sdz xridan
olmah, gair va yazrgllann hayat ve yaradrcrhp barade
zengin
faktlar slde etmalidir. Taassiiflar olsun ki, beze-n mtiellimier
her
senetkann hayatrnda miigahida olrrr* ."oii-*uru_
B*,
-bil
siyyetleri gagirdlare daha qabanq gatdrrmala gahlrrlar..
Sair va
yazrgmtn edebiyyat tarixina gatirdiyi y"niliila.i"rr,
novator_
lugundan, eneneye sadiqliyindan, bagqa insanlara gtiri"rOiyi
qay[rdan, vetani, xalqr va millati sevmasinden
u, iu votaa
eqida milcahidi olmasrndan dangmaq meqsada
9.u.itrjlai..
Nasiminin haqq yolunda qatla yetirilmesi,^ C"rijin
.tiriioa*
88
diinmamesi, vaten, xalq u$unda mticahid olmasr, O.Cavadrn
mehv edilmesi, X.R.Ulutiirkiin, B.Vahabzadenin ddvletgilik,
kdka bafihhq, rus ikiiizlii siyasatini qrrmaclayan s6zlari gagirdlerin hayatrnda unudulmaz bir xatiraya gevrilir, terbiyelarinde
ehemiyyatli rol oynayr.
89
2.
V-WI sinifurda bioqruJik malumatlann iiyradilmasi
Milli tehsil qurucululu strategiyasrmn u[urla
davam
etdirilmasinde edabi tehsilin ehemiyyeti, ehata dairasi va istiqamatleri daha genigdir. Bu maqsadin reallaqmasr, elmi hellini
tapmasr, Insan amilinin ahangdar inkigafrna ydnaldilmasi
bilavasite edabiyyatl4 s6z senati ile bafhdrr. Mtivcud edebiyyat proqramrnda da edebi tehsilin iki merheleda - VJX va XXI siniflarde apanlmasr nazerda tuhrlur. V-D( sinifleri ehate
eden pillanin 6zii da iki yera aynlr: V-VII ve VIIIIX siniflar.
200912010-cu tedris ili iigiin yaalmrq darsliklarde da bu bdlgii
osas gdtilrtllmii$, adabiyyatdan verilecek biliyin hacmi
daqiqlegdirilmig, fakt ve hadiselere, anlayrglara yeni baxrg
mdvqeyinden yanaqrlmrgdrr.
M6vcud edobiyyat proqram ve darsliklari asas verir ki,
giistarilen merhalelarde Azerbaycan va diinya edabiyyatrndan
segma eserlar, icmal mdvzular, heyat va yaradrcrhq materiallan, edabiyyat nezerilyasi maselelari, sinifdenxaric oxu niimunelari, fanlararasr alaqe-inteqrasiya ilgiin segilen mrlvzular
asasrnda odabi tehsil inkiqaf etdirilsin ve adebiyyat haqqrnda
sisemli bililq anlayrglar yaradrlsrn.
Gdrilndiiyu kimi, ham edabi tehsilin inkigafinda, hem de
gagirdlarin terbiyasinda esas yer tutan mdvzulardan biri de
terciimeyi-hal materiallandrr. Bu sahede hansr iglerin apanlmasrna aydrnlq g.tirmek iigiln proqrama nazar salaq. Proqramda terciimeyi-hal materiallanrun 09 istiqamstda dyradilrnasi
vacib sayrlrr: 1. V-VI siniflarde tarcilrneyi-hal materiallanrun
dyredilmasine saat nazerda tutulmur. 2. VIII-IX siniflarde isa
senetkann heyat ve yaradrcrhlrmn, konkret bir esarin mezmun
ve tehlilinin apanlmasrna 24 saat vaxt aynlr. Bir saatrn
senatkann heyat ve yaradrcrhfrna, digar saatlan isa nazarde
tuhrlmug asarin tiyredilmasins ayrmaq mekteb tecrilbesinde de
dziinii do!ruldur. 3. Proqramrn tolobina gtire X-XI siniflardo
odebiyyat tadrisi maqsad ve vezifolorine gdre forqlonir. Bu
90
marhelede agagl siniflarden forqli olaraq icmal mtivanlar
proqnrma daxil edilir ve adabiyyat tarixinin yaranmasr, inki$afr
ve formalaqma marheleleri kurs geklinda dyradilir. Ayn-ayn
icmal m6vzular daxilinde senetkann heyatr, yaradrcrh$ va
tadrisi nazarde tutulan asari genig tahlil va izah etmak asas
maqsede gewilir. Bir saat senetkann hayatm4 bir saat yaradrcrh$n4 digar saatlar iss esarin dyradilmesine aynhr. Yuxan
siniflerda icmal mdvzulann Oyradilmasine en azr 4 saat aynlmasr senattann hayat va yaradrcrhlr, eserlerinin ideya-estetik
deyeri, idraki+arbiyevi ehemilyeti, emosional tasir giicii,
qalramlmasr vo tehlilhi dyrenmaye imkan yaradrr. Agafr siniflerden fsrqli olaraq X-XI siniflerde apanlan igin hacminin genig olrnasr, mtivzulann ahateli dyradilmesinin nazarde tutulmasr niiellimdan edabiyyatr derindan bilmak, zangin fakt
toplamaq ve darsi maraqh tegkil etmek bacantr talab edir.
Son illara kimi V-V[ siniflarin adabiyyat darsliklerinda
tarciimeyi-hal materiallanmn verilmamasi da m0allimlerin
narazrhlrna sabab olurdu. Qibki derslik hem milellim, ham de
gagirdler iigiin ardtctl va sistemli bilik veran, onlann edabi
tahsilinin inkigafrna k6mak edan asas vasitedir. "Dan na qeder
yax$r ta$kil edilirse edilsin, gagirdlarin elinda yararh darslik
olmadan talimin keyfi yyatindan dafl $maq olmaz"r.
Buna g6re de hazrrda istifada edilen V-VII sinif dersliklerinde tercilmeyi-hal materiallan ila balh melumatlann verilmasi miiallimlarin bu sahade olan ehtiyaclanm Odeye bilmi$ir.
Tecriiba g6sterir ki, iagirdlerda yazryrya mahabbat,
inam yaradrlmasa eseri dyrenmeye mara$ istonilen seviyyede
qurmaq milmkiin deflldir. ikinci bir terefden $agirdlerin "Bu
aserin miiollifi kimdir?", "Onun asarlarini 6yranmak biza na
verir?", "Uqaqh[r, gancliyi, dmrihiiLn son illari neca kegib?",
"Sanatkar kimi formalagmasrna imkan yaradan sebab ne
t
Mlhay
ov $, B2*lrow A. 0rurrd2hstt ,tektlbbiatn y-XI
?dabiyyaun ladrisl ,rutodikasl 8,, 200E, sah, 52.
91
siailddnda
olmuSur?" va s. suallan qar$lsmda miiollim gxrlmaz voziyyetda qah. Ancaq darslikde mfieyyen malumat verildikda
mtiellim bunlan Oyranmaye va elave faktlarla zsnginlagdirmeye mecburdur.
V-VII siniflarda terciimeyi-hal
materiallanmn dyradilmasi ile ba$r m0xtelif fikirler mdvcuddur. Bezi metodist
alimlarin fikrince bu merheleda tercfuneyi-hal materiallanru
yox, anca{l miiellifin esarini dyretmek vaciMir. Diger metodist
alimlar ise tarctimeyi-hal materiallannr dyreuneden mtiellifin
aserini gagirda dyreda bilmarik mdvqeyinda dayarurlar.
Ugilncii fikrin tsrefdarlan bu meselanin asan yolunu miiellimin
girig s0ziinde verdiyi toqdimatda axtanrlar. B0t[n bu mdvqeler,
yanaqmalar V-VII siniflarde terciiLrneyi-hal materiallanrun
dyredilmesi vezifelerini miieyysnlegdirmek, qarqrya qoyulan
telebleri iimumilegdirmek baxrmdan faydahdrr.
Biittin bu fikirlaro aydrn.hq gatirmak Ugi.in V-V[
siniflerin edabiyyat dersliklerinda hansr senatkarlann esarleri
ve
_tercilmeyi-hahmn dyrsdilmasinin nezara aftndrlrna diqqat
yetirek. V sinif adebiyyat dersliyindar Nizami Genclvi, Ohmad
Cavad, Abdulla gaiq, Qabil, Baxtiyar Vahabzade, Oli Tuda,
Memmedhiiseyn $ahriyar, Mikayrl Rzaquluzada, Onvar
Mammadxanh, Hiiseyn Arif, Siileyman Sani Axundov. Calil
Memmedquluzada, Viktor HUqo, Mark Tven, yunis Omre,
Seyid Ozim girvani, Xelil Rza Ulutiirk, Siileyman Riistem,
Mehdi Hiiseyn, imran Qasrmov, Hasan Seyidbayli, Mixail
$oloxov, Silleyman Rahimov, Mir Celal pagayev, Abbas
Sehhet ve Samad Vurlunun terciimeyi-hal materialian verilir.
Xaqani $irvani, Abbas Sohhat, Fikret eoc4 Semad
Y*j*, Baxtiyar Vahabzada, Nizami Gancavi, easrm bey
Zakir, Calil Memmedquluzade, Siileyman Sani Axundov,
Mammedhi.iseyn $ehriyar, Onver Mammedxanh. Samed
t Hlsetnobtu
5",
Quliya O-
Hasaali
B, Adabtyyot umarrrtahsit
slnlt OgCn d24liL 8., -Cattogtu., 2006
92
n
aklablaialn
y
Behrengi, ismayl $rxl, Maqsud lbrahimbayov, Mikayl Rzaquluzada, Memmad Aslan, Namiq Abdullayev, Mikayrl Miiq-
fiq, Ilyas Ofendiyev, Daniel Defo va Qingiz I.Aytrnatovun
tsrciimeyi-hah haqqrncla VI sinif dersliyinde malumatrn
verilmesi nezara alnmrgch. VII sinif edobiyyat dersliyinde iss2
(3) Bextiyar Vahabzado, Mammedali Mehzun, ilyas Ofandiyev, Xaqani $irvani, Nizami Gencevi, Obdtirrehim bay Haq-
verdiyev, Stileyman Sani Axundov, Osman Sanvalli, Oli
Karinu Mirze ibrahimov, Farman Ksrimzada, Yusif Vezir
Qamenzeminli, Mammed Araz, Siileyman Rahimov, Qurbani,
Agrq Olesgar, Ssmad Vur[un, Yunis Omre va Ceyms Fenimor
Kuperin tarciimeyi-hah bareda melumat vermek osas meqsed
kimi gdttiriilih. Bu siniflerda sinifdeuaric oxu materiallan
kimi verilmig esarlerin miielliflari nezere altnmamaqla beqinci
sinifde 28, altrncr sinifda 21, yeddinci sinifda 19 (cemi:68)
sonatkann tercituneyi-hah barade malumat vermak vacib bilinir.
Nezerda saxlamaq lazrmdr ki, bu yag ddwiinda olan
ugaqlar "etraf alemde bag veren, mektebda dyrenilan, kitablarda
oxunulan hsr geyi 6z gaxsiyyati ile. fikir. hiss-va hayacanlanmn
r
daxili alemi ile miiqayise etrneya gahgrr" . Buna gdra de
darsliklerda verilen tarcllmeyi-hal materiallanmn maraqlt
hadiselar, daqiq faktlar, xatirelarden miiayyan anlann segilmesi, ssnatlar haqqrnda sdylanmig qiymatli sdzler esasmda
zenginla$irilmasi dersliyi en yru(gr telim-tarbiye vasitasine
gevirir. Digar tarafdan yeni naqr edilmig edabiyyat darsliklarindo verilmig tarciimeyi-hal materiallannda gagirdlerin bilik
ve yag seviyyesina uy[un olaraq qair, yaztqt ve dramaturq
0nantchsil maktabladnia YI
' HapnU &, Quliycv O., Hlscyno[la S Ad?btwd.
slnli agn .la,rltlL 8,, gaYoEtu"' 20N
y.ltyew M. QuAyeva A. U2btBd- 0ruoazhstl ttokobbdnln vll
' Abdutla 8,,
shJi
r
a(h
dznllle
B.
, "Cq$ogla", 200i
Afayev O., Easenov A, Pedaqogika. 8.,
"Nafi"
93
nagtiyyolt, 2lN7' sah 87'
haqqrnda melumatlann derinlegdirilmasine sey g6starilmigdir.
Olbotte, derslikda genig melumat vermek imkan xaricindedir.
Ona g6re de elave edebiyyatdan istifade eknekle milellim 6zii
bu prosesda niimune olmah, maraqh dars modeli qurmafir
bacarmahdr. Dersliklere tutulan bele bir iradla da razrlagmaq
olmaz ki, V-VII sinif dersliklerinde terciimeyi-hal materiallan
ils ba$r verilsn melumatlar yrlcamdrr. Messleyo aydrnhq
getirrrak if90n V sinif darsliyinde verilmig bir niimunaya diqqet
yetirek:
Calil Mamnadq ul uuda (I E 66- I 93 2)
Agafr siniftta
kigik hekaya
yadrruzdadrrmr? Xeste xalasr ilgiln buz alan o$lan-rn baEr
dalagmafa qangdrlrndan buzu eve gatdrra bilmir...
Hemin hekayaden kigik pargaru dyrenmigdiniz. indi ise
onu biitdvltlkde oyreneceksiniz. Ilk ndvbede ise hekaysnin
miiallifi ila - Celil Memmadquluzade ile taru9 olmahsrmz.
Naxgrvan gshsrinde anadan olan, awel molla yanrnda,
sonra gahar maktabinda oxuyan Celil Mammedqul"zade Qori
Mii:rllimler Seminariyasrnda tahsilini davam etdirmi$ir.
Buram u[urla bitirmig, on il m0ellim iglemigdir. Sonralar Tiflis
gaharina k6gen Celil Mammedqul""ado qezetde gahgmrg,
1906-cr ildan msghur "Molla Nesraddin" jurnahm gap etdirmeya gahgmr$u. O hem yazrgr, ham da jurnalist kimi uzun
illar xalqrna, vetenins xidmet etmigdir.
O, nsden yazrdt? Xalqrru dilangi, vatanini xaraba qoyan rus agah$n ifqa edirdi, insanlann avam, gdzilba$r qalmasma gah9an yalangr, ikiiizlil ruhanilari tonqid edirdi, elme,
tehsile qiymet vermayib, onlardan "qagaq digenlere g'riliidll..."
Onun "Buz", "lki alma", "Pogt qutusu", "Qurbaneli
bey" ve s. hekayeleri ugaqlann maraqla oxuduqlan eserlardandir.
6yrandilmiz
94
Otrafh dyranacey'tmiz "Buz" hekayasinde uyqlann
torbiyasindaki qilsurlardan, bunlann acl neticelerinden dam$r-
lrl.
Bu yanagma m6vqeyi VI sinif dersliyinda da saxlamlu,
sanatkarlann bioqrafiyasr haqqrnda malumat verilmekla davam
etdirilir.
Nizami Gancavi ( I I 1 I -1 2 09)
O$lum Mahamnoda nnihat
("Leyli va Macnun"du)
Mdv zunun dyr anilma s ine hoz trl
q
Nizami Gencevi haqqrnda bilikleriniz bu sinifda daha
da zanginlagecek. Bilininiz ki, lt4l-ci ilde qadim Azarbaycan
gahari Gancede anadan olan Nizami Gancavi timrii boyu 6z
dogna gaherinda yagam$r.
$airin adr ilyasar. Nizami onun texellfls0ditr, manasr
nezrne gaken, $eir yazan demekdir. Nizami 6z d6wiinfln en
savadl adamlanndan olmu.g, bir nege dil bilmig, zemanesinin
elmlarini derinden dyranmigdir.
O, edabiyyat tarixinda g6zel geirler, poemalar milallifi
kimi darin iz qoymu$ur. ilk ntivbade isa "Xemsa"si ile
maghurlagmtgdr. "Xemsa"ya beg poema daxildir: "sirler xazina"si, "Xosrov va $irin", "Leyli ve Macnun", "Yeddi gd,zel" va
"iskendemama".
O, hessas bir ata kimi oflu Mahammedin gelecak
taleyini dligiinerek nesihetler yazmrgdrr. Iakin bu nesihetleri
gair tekca dz otluna deyil, biitiin ganclera itnvanlamrgdrr.
t
Hu$elnolta S, Qulyct A., Hapnlt B. Adabttyol
slntl ACln da$llL 8., 'CatoEb",
2
N,
s.ll
95
,ntntahstl ttoHzblzdnia
135-136
V
$airin "Oglum Mahemmada nasihat" geiri diller azberidir. Oseri oxuyarken bunun sebebini aydurlagdrrmala Nizaminin bir ata kimi hansr hisslerle yagadrf,rm duymapa gahqrnr.
V-VI sinif dorsliklarinde vacib meyar kimi gtitiiriilen
istiqamet VII sinif dersliyinde da asas maqsada gevrilir.
Konkret bir niiLmuna - Oli Kerimin tarctlmeyi-hah ila ba[h
derslikde verilmig materiallar fikrimize aydrrlrq getirmek iigiin
kifayatdir.
Oli Karim (1931-1969)
Siz heg bilirsinizrni cami otuz sekkiz il yagamrg cavan
bir gairin 6milr na[melarinda onun hissi, heyacam, insanlara,
torpagq Vatene sevgisi, mahebbeti neca iilvidir, samimidir?
$airin sonsuz duy[u, dilqilncesinin bedii ifadesi olan bu geirlsr
ela hayatrn dziidiir? Axr bir nega ildan sonra siz de teleba
olacaqstmz. "Qaytar ana borcunu"geirini diqqetla oxuyun,
6yrenin, yadlnlzda saxlayrn.
Ele etmeyin ki, qeirdaki talabe kimi yad edilasiniz.
Istedadh Azarbaycan gairi Oli Paga ollu Karimov (Oli
Kerim) 193 1 -ci il martrn 22-de Gdygay goharinda anadan
olmugdur.
Oli Kerim geir yazmafa hala orta mektebde oxudugu
illerden ba5lamrgdrr. Onun 1948-ci ilda ilk negr olunan geiri
"Teze miiellim" adlanrr. Bundan soffa Oli Karimin gerilori teztez gap olunmala baglayrr.
Oli Kerimin "ilk simfoniya" poemasr 1957-ci ilda
ganclerin va telobalerin Moskvada kegirilen VI Umumdilnya
festivahnda miikafata layiq gdrtiliib.
Oli Karim az cimtir yatamastna baxmayaraq, goxlu
geirlar ve telabelerin heyatrndan bahs eden "Pillaler" romarunl
yazrnr$rr.
t
Hasanll 8., Qullyev O., H^seynolfu S. Adablfyal 0numt"hsil maklablattnfu
sinli L?ln d26lilt 8,, "QoSto[Iu", 20N, sa,-
96
7E.
yI
Oli Kerim 1969-cu il iyunun 30Ja vefat etmi$ va
do[uldugu Gdygay gsharinda dafrr edilrnigdirr.
Iqtibas etdiyimiz nitununelerin tehlili g<isterir ki, V-V[
siniflerde tarciimeyi-hal materiallanrun verilmasi zamanr aqalrdakr teleblar esas giitiir0lmiiqdilr:
1, Owelki bilikler asasrnda yeni informasiyalann Oyrenil_
masi yollanmn miioyyanle$irilmasi, telim
2.
zamam
inteqrasiyarun imkanlanndan genig istifada olunmasr;
Senatkann heyat ve yaradrcrhlrnda esas yer tutan ide-
yalann gagirdlsrin gexsiyyet kimi
formalagmasrna
gdstardiyi tasirin agrlmasr;
J, Hayat ve yaradrcrhq materiallanm izah etmekle 6yredilacsk esarle elaqanin yaradrlmasr.
V-VII sinif darsliklerinda verilmiq tarciimeyi-hal materiallanrun ilmumilegdirilmesi, sisteme salnmasr diqqstalaflqdir. Miisbet maziyyeflari ile yanagr V-VII siniflarda bu sahe ila
bafh bszi tekliflarin de nezere ahnmasrru shemiyyetli hesab
edirik:
1. Senetkann bt WklUynnii, xeyin<ah insan olmasrru tasdiq
edan dahi insanlann fikirlerinden va 0z sdzlerinden
niimunalar veriLnasi; V-VII sinif derslikleri bu baxrmdan diqqati calb edir. Ancaq VI sinif dersliyinda bu
meselo unudulmugdur.
2. Ancaq bir sinifde dyradilen senetkann heyat va yaradrcrlgr haqqrnda bir qadar geniE melumatrn verilmesi;
Olbette, bu fikirlarin srrasrru artrrmaq da miimkilnd{lr.
Ancaq bu masalalera dars prosesinda bir qadar de darindan
fikir versak, gagirdlarda sanetkann 6miir yolu va yaradrcrh[m,
aserlerini dyrenmaya daha gilclil maraq yarada bilarik. Bu
baxrmdan Sumqayt gaher Hezi Aslanov adrna 22 ndmreli
maktabin dil-edabiyyat miiallimi g.Oliyevanrn mamqh
t
Abdulla 8., y?ltyeta M., Qaliyara A. Ad2blfyal hrrurrdahst! ,rpkt bl2ttnta
intl lild
d.r,!]lth 8., "Co.iagla", 2003,
t
tL
97
It&
ig
yII
tecriibesi diqqati celb edir. O, ders dediyi siniflerde poeziya
niimunelarindan tez-tez isifada edir. Senetkar4 sdze, seneta
mehebbet hissi yaradr. Mesalan, miiellime Memmad Arazrn
hayatrndan darugarken Sairin istedadrnn giiciini.i, maraqh gaxsiyyet olmasrnr stbut etmek ilgiin Xalq gairi Zalimxan Yaqubun bir bend geirini sdyleyerek senotkan iiraklare, qelblare,
yaddaslara hekk edir, gagirdlarde qiirur ve fereh hissi oyadrr:
Vurdulu range bax, agdt$ ize,
$6hreti zamanr getirh dize.
Allah! Bu vetani gox gdrme bizo,
Vetan torpaprnda Mammad Araz varl.
Yaxud, VII sinif edebiyyat darsliyinda verilmig iki
misran sinifda soslandirende poeziyamn, Memmed Araz
poetikasrnrn giiciindan kenarda qalmaq miimkiindiirmii?
Vaten mane o[ul desa ne dardim,
Mamrr olub qayasrnda biterdim.
Bagqa bir fakta nazar salaq. Masalan, V sinif edebiyyat
darsliyinde Xalil Rza Ulutiirk haqqtnda gagirdlarin agalr
sinifda dyrandiklari bir geirdan istifade edenda gair haqqrnda
dollun fikir yaratmaq milrnkiindiir:
Qrxdm $uqa yayla[rna,
Qegmalerde gdzilrn qaldr.
Endim isa bulafrn4
Crlrrlarda izim qaldr.
Bu fikirlar gairin qalbindan gelen seslerdir, iirek
grrprntrlandrr.
Darsliyin bu istiqamatlera uy[un qurulmasr tarciimeyihal materiallanrun dyrenilmesini asanlagdrnr, emosional ehval-ruhiyya yaradr, mdvzunun darindan dyrenilmesini sitimullagdrnr.
t
Xatitov O. Mammd Amz
dlhau 8., 'Aorbalcon tlnlvc,rit.7l", 2N2, s?tl
98
199.
Moallirn asas faaliyyetini girig siiz{tnde camlegdinnelidir. Bu zaman miiallim esasen agalrdakt mesalolerin ehate
olunmasrna nail olmahdu:
Sanatkan sevdirmeye, onun aserlerini oxuma$a maraq
yaratmagl bacarmahdrr;
2. TerciiLrneyi-hahn esas maqamlan nazare galdrnlmahdr;
Oyranilecek esero yanalma istiqameti milayysnlegdiril-
/.
J.
melidir;
V-VII siniflerda tarcilmefi-hal materiallanrun iiyradilmasinde miihazira metodundan istifada dzilnU dof,rultrnur. Bu,
gagirdlari yorur, onlann bilik va bacanqlannrn inkigaf etdirilmesina manfi tasir g6stsrir. Burada klaster tisulundaq Venn
diaqramrndan, aqli hiicumdan, BIBO-dan istifade etrnek talim
materiahrun derindan dyanilmasina imkan yarada bilir.
Biz gahgmahyrq ki, en kamil, boyuk gexsiyyatlerin
esarlari ila gancliyimizi tarbiya edek, tarciimeyi-halndakr
miisbet xiisusiyyetlari gagirdlara 6yradek. "Azarbaycan edebiyyatr tarixinda mdhkam yer tutan stiz sanetkarlanmn yaradrcrhfrna ntfuz etmak 09[n gagirdlar miitlaq onlann yaqadtlt
ddvriin saciyyesi, hayatr haqqrnda miiayyan biliya malik
olmahdu"l.
t
l+{i*atnlou
$,
Ba,{iruw
A. thuntahsil
ad2wqrtn bdrisl mdo.ltk4t\ 8., 2Nt,
sah.
99
,nafu?N.dnia Y-)
I 32.
n^ilbnda
3. WILIX sinitlarda
va yaradrc tq materhllanrun
ladrisi
hayat
Odebi tehsilin inkigafinda VIII-IX siniflar aynca bir
merhela tagkil edir. Burada apanlan igler arvelki merhalede _
V-VII siniflerde tiyrenilmig biliklerin darinleqdirilmasi va X-XI
siniflarda 6yradilacek sistemli edebiyyat tarixi kununun
tamelinin qoyulmasr iizerinde qurulur. Buna grira da ..Orta
maktabda yazlgtmn hayatr haqqrnda verilan malumat V-VII
siniflerda verilen melumatdan gox farqli olmahdrr"r.
Farqli cehetler milxtelif mszmun va formada mligahida
olunur. Bunlar proqramm talebinde, edebi aserlerin 6yradilmasinds, metod, iisul vo vasitalar segiminde, biliyin hecminde,
informasiyanur qebul edilmasinde dziinii giisterdiyi kimi,
hayal va yaradrclhq materiallanmn tadrisinda, gagirdlarla iglemayin yollannrn mi.ieyyanlegdirilmasinda da eiash gakilda
deyigiklik edilmasini talab edir.
Bu baxrmdan VIII-IX siniflerdo heyat va yaradrcrhq
materiallannrn dyredilmasinin xiisusiyyetlarinin farqlendirilmasi vacibdir:
l. V-VII sinif dersliklarinde terciimeyi-hal
haqqmda
yrlcam malumat verilirsa va bu ig badii aserlarin
dl,redilmesine aynlan vaxt miiddetinda apanlrrsa, VIII-
IX siniflerde isa mdvzunun dyradilmesi Ugitur proq_
ramda nazerda tutulmug vaxtln bir saatr heyat ve
yaradrcrhq materiallanrun tadrisine, qalan saatlar isa
aserin mezmun ve tahlilina, ifadeli oxusuna serf
olunur.
2. Bu
merhalslar apanlan igin hacmine ve dyradilen
materiahn meznununa grira farqlenir. Birinci pillede _
V-VII siniflerda daha gox tarciimeyi-hal material_
lanndan miiey,van faktlann, eserlerinden bir negesi
t
QarubqEh A,
Aorfulcon ?d"bilyatn,n
tadrlsl
100
mdodiketL 8.,
196E, sah 237.
3.
haqqrnda melumatrn verilmasi nazarde tutulurs4 VIIIIX siniflarda isa sanetkann hayat ve yaradrcrh$ bir
qeder genig dyradilir.
V-VII siniflarda senetkann hayatrndan, yaxud esar-
lerindan miiayyen bir hadisenin, epizodtur 6yredilmesine daha gox ttstiinlitk verilirse, ancaq ikinci
marhalede heyat ve yaradrcrhq materiallanrun sistemli
gskilda tiyredilmesi optimal variant kimi segilir. Bu
merheleda yazrgrxn d6vm, edebi miihiti, ailesi, tahsil
illari, igi, yaradrcrhlrrun ilk merhalasi, miihiim esarlerinin ideya istiqameti, adobiyyat tarixinda mtivqeyi,
haqqrnda sdylenmig fikirlar va s. barede melumat
vermak ehamiyyetli sayrlrr.
Odebiyyat proqmml va bu esasda yazllmrg dersliklerin
I
talabina g6ra sekkizinci sinifde on ddrd (Nizami Gancevi,
imadeddin Nesimi, $ah ismayrl Xatai, Mahemmed FUzuli,
Molla Panah Vaqif, Qasm bay Zakir, Mirza Fetali Axundzade,
Agrq Olasgar, Seyid Ozim $irvani, Calil Mammadquluzade,
Mirza Olekber Sabir, Obdtirrahim bey Haqverdiyev,
Mehammad Hadi, Mahmet Akif), doqquzuncu sinifde' ise
iyirmi dOrd (Cefar Cabbarh, Semad Vur[un, Almaz ildrnm,
Ohmed Cavad, Hiiseyn Cavid, Mikayl Mi\fiq, Siileyman
RUstom, Silleyman Rehimov, Mir Calal, Rasul Rza, Mirze
ibrdrimor, Sehand, Ilyas Ofendiyev, isa Hiiseynov, Baxtiyar
Vahabzade, Xalil Rza Ulutiirh Anar, Memmad Araz, Okram
Oylisli, Elgin, Cabir Novnra Lev Tolstoy, Orxan $aiq, Qingiz
Aytmatov) sanetkann heyat ve yaradrcrh[rmn dyradilmasi
t C.htov N., Aroslt N., HLseyno(fu S. Adabiyyd. qIII slnf
kAD d.ratlh 8,,
"Xazrt" n?tiyyot , 2lN9
2 Hatanli 8., Neelov N. Adabiryqt
Mfdyyal,, 2009
101
lX
sinif
Ailn d?r;tlk 8., "X?ui"
vacib sayrh. Har iki sinifda csmi 38 senatkann heyat ve
yara&c r$rrun iiyredilmesi nazerda tutulur.
Adlan gekilan senatkarlann skseriyyeti haqqrnda
gagirdlar ibtidai ve V-VII siniflerda m{ioyyen malumat dyrenmigdilar. Ona gdre da VIII-IX siniflarde dyredilan mesaleler
varisilik ve enana iizerinda qurulmah ve yeni adabi bilikler
asasrnda geniglandirilmelidir. Dersliklerda da bu meyar esas
gdtiirOlarek heyat ve yaradrcrhq materiallanrun dyredilmasi
istiqamatlari miiayyanlagdirilrniqdir. Dersliklarde verilmig
suallar da qargrya qoyulan maqsedin helli ugiin vacib ve
ehemiyyatli hesab edilir.
VIII-IX siniflerda heyat va yaradtcrhq materiallanrun
tadrisi ile alaqedar mekteb tacrtibesindo miiayyan ndqsanlara
yol verilir. Bu, daha gox tarctimeyi-hal materiallanmn yaradrcrhq niimuneleri ilo srx elaqasinin yaradrla bilinmemasinda
dziinU gdstorir. M[allimlorin eksariyyeti ancaq senetkann
heyatrndakr en miihiim hadisalari, reqrmlari gagirdlarin nazarina gatdrnr, asarlerinin adlanm sadalamaqla kifayetlanir. Oserlarin m6vzu ve ideyasrrun izah edilmemasi, yaradrcrhq yolunun
hansr marhalalari olmasr, "lnsan" amilinin formala9masma
gdsterdiyi tasirin miiayyanle$dirilmamesi teassiif hissi dofiurmaya bilmaz.
Bu merhaledo heyat ve yaradlclllqla bafh meselalerin
biitiin istiqarnetlerini darslikda vermak imkan xaricindedir ve
bunlann genig <iyredilmasina ehtiyac yoxdur. Metodik vssaitlarin birinde bu marhaledo gOriilacak igin mszmununa diizgiin
mtinasibet bildirilir: "Bu siniflarde heyat va yaradrcrhq
materiallan yrgcam olmah, telim-terbiyavi xarakter dagrmah ve
edebiyyat tariximizin dlrenilmasi baxrmrndan . )uxarr siniflar
Ugiin bir hazrrhq merhalasi kimi grxrg etmalidir"'.
t Yusfoy F. A.bbtyyotln tadrlsl
mdodikasl 8., ADPU-tun ,iatbaasl,
r
50.
r02
2010,
satl
M6vcud VIII-IX siniflarin edabiyyat proqramrnda bu
masalalarin nece qoyuldu[unu, adabi tahsila aid biliklar
sisteminin hansr istiqametda verildiyini, hecmini miieyysnlegdirmak Ugiln bir nege fakta nazar salaq:
VIII sind proqramtnda
imadaddin Nasimi "Mdvsimi-novruzfr nEgan..] (3
saat)
Heyat ve yaradrcrlfr haqq-da malumat. "MdvsiminolTuz neysan..." qazalinde Novnrz bayramrmn geligi ile
tabiatda bag veren oyanmarun teranniimfl.
Odabiyyat nazeriyyasi.. Oruz vazni. Qezelr.
Miro Fetali Axundzada nHact Qaru', (1 saal)
Heyat ve yaradrcrhlr haqqrnda melumat. ,.Hacr eara,,
komediyasrnda xssisliyin dopurduflu eybecarliya gtlilg. Hacr
Qara obrazr. Qazanc iimidi ila xasis tacira mdhtac qalmrg
bayliyin aciz vaziyyetinden dogan giiliiq. Arazrn o tayrndan bu
tayrna mal gatirmeyo qada$a qoyan qUwelara m0nasibet.
Odabiyyat . ndoriryesi: Dramatik n6v. Komediya
haqqrnda malumat'.
N sinif proqranunda
Samad Vur(un uMan lalasmiram" (3 saat)
Hayat va yaradrcrhflr haqqrnda melumat. "Man
telasmirem" geirinda hayata ba$ilrq, insarun yagamaq egqinin
ttikenmazliyi ideyasrmn ifadesi. "Men talesmiram" takrirlerinin
mana tutumu.
t Al2mv N,, AtLtlt
")bd'
2
N,
nqrlwan, 208,
Hascyno$la S. Od2flyrat
,ratiyydfr,2N9'
slnt!
a n drQltk
8.,
sah- 215.
C{aruv N., Aruh N., Hlstyno
\bui"
yIIl
eh
t S Od2b,lytol VIII sinll qaa d
216217.
103
a0k A,
Sinifdanxaric oxu frClln: Semed Vurlun "Kiirptniin
hesreti"r.
Xdlil Rza Ulutilrh "Manim dilim" (3 saat)
Hayah va yara&clhgr haqqrnda molumat. Osarde ana
dilinin qiidretinin terenniimi.i. $airin ana diline mitnasibati,
dilimizin abadiliyi barada drquncelari. $eirin dilinin obrazhh[r,
stizlarin ustahqla segilmesi'.
Bu talebler, istiqamatlar proqramda nezarda tutulmug
diger senetkarlann heyat ve yaradrcrhqlanrun dyredilmesi iigtin
da eynidir, sistemlilik va ardrcrlhq prinsipina uy[undur. Burada
eyni zamanda gagirdlerin estetik hisslarinin, edebi tahsilinin
inkigaf etdirilmesi yollan da gdsterilir, gdrUlacek igin msznun
va istiqamati verilir,
Derslikler de tadris proqramlrun talebleri esasrnda yazrln, elmilik, ardrcrlhq ve deqiqliyin g6zlenilmasi, yag xiisusiyyetlarine uylun materiallann segilmasi, tsdqiqata istiqamat
veren suallann hazrrlanmasr asas meyar kimi gtittiriiliir.
Odebiyyat proqramrm talebine uylun yazrlm4 VIII-IX
siniflerin darsliklerinda hayat ve yaradrcrlq materiallannrn
nece verildiyi barede tesewilr yaratuiaq Ugiin iki niimuneye
mzar salaq:
WII sinifin danliyindan
lmailaddin Nasimi ( I 3 69-t 1 I 7)
Bize XIII asrda ana dilimizde yaranan g6zal esarlar
gelib gatmr$r. Bu niimunelerin bedii cehetden mUkammel
olmasr bele bir fikir sOylameye esas verir ki, do[ma dilimizde
asarlarin yarzrnmasl tarixi daha qdimdir. XIV esrdo iss ana
dilimiz qudratli sanet dili seviyyesine yllksalir. Bu, hemin
ddvriln bdyiik gairi Nssiminin xidmsti sayesinde milmktin olur.
'H.sanli 8., Naelov N.
Od2biryor.
IX slrrf
21n9, s2h 235.
2
Y.n2 onda, Eeh. 237,
104
AeAn
d.dtik B,
")btl"
nag yfan,
Miiasirlari, elece da sonrakr ddvrlerde yaSayan tarixgilar,
edebiyyat bilicilari onu "cesur gair" adlandrrmrglar.
Vetenimizin geir-senet ocaqlanndan biri olan $amaxrda
ditnyaya gdz aqan Nesimi tabsilini de bu geherda almr$ir.
Orab va fars dillerini mi.ikemmal dyranmesi $arq edabiyyatr ila
yaxrndan tamg olmasrna imkan yaratrm$r.
$ifahi edebiyyatrmrzdakr hikmeti derinden menimsayen, iiziiLnden errvalki senetkarlann asarlerini ddne-ddne oxuyan Nosimini Nizaminin insana sonsuz mshebbeti, humanizmi
heyran etmigdir.
Bu ferasatli, aglqg6zlii genc yalmz adabiyyatr 6yrenmekle kifayetlenmemig, d6wiiniin elmlarini, $erq felsafesini de
hartarafli manimsamigdir. Onun biliyi artrqc4 hsyata baxrgr da
derinlaqirdi.
Nssimi vataninda, iimuman Yaxrn $erqde bag veran
miihiim siyasi hadiselari, insanlann veziyyatini diqqatle 6yranirdi. Do$na veteninin tez-tez tapdaq altmda qalmasr, var-dovlatinin zaman-zaman talan edilmasi, xiisusan insanlann gatla
yetirilmasi ganc, hessas gaire a[rr derd olmu$du. O, insana
amansr4 qeyri-humanist miinasibatla heg ciira banga bilmirdi.
Bfltiin bunlar onu di4iinmeye, yollar amnaga tehrik edirdi.
Ganc Aair hemin dOvrde mdvcud olan tariqetlerla ciddi
maraqla$r, nehayat, hiimfiliyin ilzarinde dayanrr. O, hamin
tariqetin asasr qoyan Neiminin gdriiglsrini qebul edir. Odebi
texolliistinu de milelliminin adrna uylun segir va geirlerini
'Nosimi"taxalliisil ila yazmaSa baglayr.
Hilrufilik qairi niye celb etdi?
Htirufilar insam yaranmrglann an gereflisi hesab edir,
onu Allatun zerrasi sayrr, Allahla insanrn eyniliyini tebliE
edirdilar. Bu, insana mehabbetden ireli gelirdi, ziilma, istismara
maruz qalan insam mtldafia etrnek istayindon do[urdu. Bu,
Nasiminin iireyinca idi; ganc gair da ele bir elmi'felsefi dayaq
axtanrdr ki. onun kdmeyi ila 6z adrmn vs mtivqeyinin gox uca
oldu[unu anlama$ dYrotsin.
105
Nesimi kiytik ehtirasl4 cogfi.unluqla hiirufi ideva]anru
y^a!m:84 tabli! etmsya baqladr. Belalikle, edabiyyalmrzda
felsafi geirin g6zel niimunaleri yarandr. Bu geirtarA" in"*rrn
eqli va manevi bdyiikltyii, ezameti terenntim edilirdi. Allaha
aid edilen ne varsa, onu insanda g6ren gair bununla insamn
toxunulmazhfrm temin efinek, en deyerli varhq oldu$unu
siibut etmak isteflrdi. insamn seadetine, menevi' azadhfina
qargr duranlar bu geirlerds nifretla redd edilirdi, pislenirdi.
Htirufilerin m<ivqef ister hakim dairelerin, isterse ds
.din xadimlarinin
ciddi narazthlrna sebeb olurdu. n, tr.qrtin
taroftlarlan taqib olunur, edam edi.lirdilar. Hiirufi ideyalanru
casaratla, qorxmadan ve daha u[urla tabli[ edan
Nesimi 1+lZci ilde Haleb geharinde a[rr iqgencelerL edam olunur. Bu
faciali <iliim gairi daha da meghurlagdrnr, eserlerine maraq
arff.
Nasimi
yaradrcrhB
bizim
Ugiin
giire
bir
qivmet_
de
ona
..
lidir ki, bu q0dretli senatkar yalnrz hilrufi ideyianni iebli!
etrnakla maghurla;mamll, dilnyevi $eirler da yazrnrgdrr. yani
insamn mehebbgt duylulanru, zerif, inca hisslerirri, orrzangin manevi alamini de qalama almrg, bu mdvzuda ytizlerls
gtizal senot eseri yaratnt$dtr.
$air dolma tebietimiza de bigana olmamrgdrr. Oxucuya
nikbin ruh agrlayan bela geirlsrinde heyatrn qjrini bilmeya,
onu menah yagamafa gafrng gox gtcliidiir.
S aallara cava b h a4rlay m
Nasiminin tatrsili barede ne dyrendiniz, o nece tehsil
l.
almrEdrr?
2. Ganc Aairin narazrhlrna sebab ne idi?
3. Hirufrlerin telimini qebul etrnesine sebeb ne idi?
4. Onun felsafi geirlerinde, baShca olaraq,- nadan damgrlrr?
5. $airin diinyevi geirlarinde aksini tapan maseleler
hansrlardrr?
106
6.
Onun teqib olunmasrrun ve edam edilmesinin sebebi ne
idi?r
Mfrslaqil $ ilgiin
Nasiminin faciali dliimii ile alaqedar $arqda genig yayrlmry ravayati 6yranin. $airin 6z eqidesine hamiga sadiq qalmasr,
casur, qorxrnz olmasr bareda miixtelif menbelarde. deyilenlarin ravayatda dz eksini neca tapmasrna diqqet yetirin'.
IX sinil danliyindan
Samad Yurpun (1 90G I 9 56)
Semad Vurfun kegen asrde adabilyatrmrzrn inkigafinda
b6yiik xidmatleri olan qiidratli gair va dramaturqdur.
$airin "Azerbaycan" geiri, "Yadrma dt4du", "Ceyran",
"Daflar" qogmalan, qazallari adabiyyatrmrzrn kamil nilmunelaridir.
Maghur "Komsomol poemasr", "Mutan", "Aygiin" poemalan gairin yara&crhlrnda milhiim yer tutur. O, edebiyyatnuzt 'Yaqif', *Farhad va $irin", "insan" manzum dramlan
ile zenginlegdirmigdir.
Diinya adabiryatrndan terciimelari S.Vurlunun adabiyyatruz qarq$mda miihiim xidmetlerindendir.
Semad Vurf,un Qazax rayonunun Qrraq Salahh kandinda anadan olrnugdur. O, el agrqlanrun sazrna, nefmelerine,
sdylediklari nalrl va efsanalara maftun idi, balaca vaxttndan
musiqini, nagneni darhal duyub qavraytrdr.
Semad Vur$un Salahh kendindaki mellabde oxumugdur. Maghur maarifgi Firudin bey Ktigerlinin tagkil etdiyi
Qazax M0ellimlar Seminariyasrna qebul olunanlar srrasrnda
Semed de var idi.
Finrdin bay xeste uga$ bu mektaba qebul etrnak
istemirdi. O, uga$n nanasina - Ayigeya miiraciet edarak: "Bu
t C2laruv N., Arlth N., Hasqno
'Xzzri" nayiWolr, 20@, sah
2
vSAbUtyoL y I sinillfln d dtf- A,
i6iE.
Yen? orodo, slh, 12.
107
ugaq oxuya bilmez", - deye radd edirdi. Yazrq nona isa: "Firudin bey, mene yazrlrn gelsin, bu ugaq manim nevemdir, anadan
yetim qaldrf,rna gdre bu giine diigiib", - deya yalvanrdr. Nenenin yalvanglan ne isa Firudin beya tesir etmirdi. Birden: "Oh!
A Firudin bey, san ne bilirsen bu ilrekde ne var?" - deya bir
ugaq sesi galdi. Firidun bay cald ddnd0. Nenesinin elindan
tutub dayanan "xesta ugaq" onun ilziins baxrrdr. Bu ses onun
sasi idi. Firudin bey fikra getdi. Semedin ciireti Firudin boyi
heyran etdi. Semed imtahan verdikden sonra seminariyaya
qabul edildi.
Samad Vurlun 6z yaradrcrhlr ila hamrmn diqqetini celb
'etneya baqladr. Onun
"$airin andl' vc "f,'anar' adh ilk geir
kitablan biiyiik rotbetla qarylandr.
Bdyiik Vsten miiharibesinin
ilk
gitu:lerindsn gair
qelamini silaha gevirdi:
Bilsin ana torpaq, egitsin veten,
Miisellah esgerem men de bu giindan.
Cabhelarden aldrlr goxlu mekmblar oxucularda Semad
Vurluna olan sonsuz mehebbetin parlaq ifadesidir. Mektublann birinda gristerilir ki, 6lan bir asgar cerraha milraciat
ederek el saxlamalr xahif etmig, son nafesde bu misralan
demigdi:
El bilir ki, srn manimsen,
Yurdum, yuvam maskenimsan.
Anam, do$ma vatanimsen !
Aynlarmr kdniil candan?
Azarbaycan I Azarbaycan
!
Vurlun tez-tez ova gedir - Mulanda, Milda,
Qarabapda, Samur, Qazax, Zaqatala ve Nuxa megelerinda
giinlarle qalrrdr. $airin apardlEr miigahideler naticesinda
Samad
meghur "Mufan' poemasr yaratrdt. O, bir dafa ovda ceyran
vuranda yarah ceyrarun yazq-yaztq baxrb alladr[rnl gdrmiit
va gox miitaassir olmugdu. Bu hadisadan sonra Semed Vurfiun
artrq ceyran oluna getmedi ve "Ceyran" geirini yazdr:
108
Ovgu, insaf ela, keqme bu diiadon!
O eller qram ayrma bizden!
Qoyma aln kege iiLreyimizdan,
Qryma 6z qamna boyana ceyran,
Na g<izel yaragr mufana ceyran!
Vurlun lstisuda mlialicede olan zaman agrq
gdylere ve Tarter gaymm gurultulu axrnrna baxa_baxn
Sziiniin sMcni' radifli maghur geirini yazdr:
Semed
Baxt mani bu yera qonaq gdnderdi,
Gedirem, yamandr aynhq dardi,
Dema Samad Vur[wr galdi-gedardi,
Unutrnaz bu ob4 bu mahal menil
Beli, xalq 6z bilyiik gairini unutmaz. Dolma Bakrd4
Qazaxda va baSqa gaherlarde onun heykeli ),iiksalmekdadir.
Samed Vur[unun eserleri adsbiyyatrq medeniyyatin an saglam
niimunaleri kimi milyonlann qalbinde yagayrr va yagayacaqdrr.
(Mehdimn Yakilov)
1.
2.
3.
/.
5.
Surllara cavab hazrrlayn
Semad Vurf,un harda tehsil almrgdrr?
O, Qazax Miiallimler Seminariyasrna neca daxil
olmugdur?
Sanetkann ilk $eir kitablan neco adlanlr?
$airin hansr poemalan ve dram aserleri vardrr?
"Mani" redifli geirinde hansr fikirlar dz eksini taprb?
Tapgrnqlar
siniflerda S. Vurtunun asarlari iizra qazandr[rmz bilikleri xatdayln. "Komsomol poemasr" asasmda gekilmig "Yeddi olul istarem" filmini yadrmza
sahn. Dersdeki cavablannrzda hamin biliklerdan istifa-
1. Owelki
da edin.
109
2. $airin heyat ve yar_adlclhglru plan tizra, ardrcrlhqla
na$l etmeyi dyreninr.
Bu metnlsrin segilmesi ve tortibi prinsipina uygun
darslikda diger mtivzulann da aksini tapmasr VIII-IX siniflarde
heyat ve yaradlclhq materiallanmn 0yradilmesina geniq imkan
yaradrr. Darslikde verilen sual ve tapgrnqlar da mdvzunun
mahiyyetini agmaq, tadqiqat aparmaq, mOhakime yiiriitrnak,
dUgiinmek ve natica grxarmaq baxrmmdan da miisbet qiymatlandirilmalidir. Materiallann segimi. anlaSrqh, elmi ve sade
dilde yazrlmasr, inforrnasiyamn miiraciet formasrnda gagirdlera
gatdmlmasr, ibtidai va V-VII siniflarde 0yranilmig nuteriallar
arasrnda alaqanin - varisiliyin gdzlenilmosi bioqrafrk melumatlann da darindan manimsanilmesinda zaruri gartlerdir.
Derslikda sual va tapgrnqlann verilmesi zamam pedaqoq ve metodistlarin fikirlarinin kompleks gakilde nazers ahnmasr gargin ameyin, bdyiik zehmetin naticesi kimi qiyrnetlidir:
- sual va tapgrnq gagirdlari bedii matn (eser) iizarinde
diigiinmeya ydnaldir;
- sual va tapgurq badii eserdaki informasiya goxlu$undan
lazm olanmr segmeye istiqamstlendirir;
- sual va tapgrnq bedii aser haqqrnda mustaqil dtgtinmaya, sarbest miinasibet bildirmaye yiinaldir;
- sual ve tapgrnq bedii asarde haqqrnda damgrlan suretler
(insan sureti, egya sureti, t biet suati) arasrnda olan
alaqeni tiyrenmeye miiqayisalar aparma!4 onlar arasrndakr oxgar ve farqli cahstlari miieyyanlegdirmaya y6nal-
-
1
dir;
sual
va tapgrnq bedii aserda tasvir olunan hadiseni
heyatla elaqelendirmeye istiqametlendirir;
sual ve tapgrnq gagirdlari oxunmug bedii asarden mtieyyan tarbiyevi nstice grxarmala tahrik edir;
Hcvnll 8.,
Na@Iot)
N. Adzblfyal IX i f tgtn &,r;lik 8., "Xzrl"
naSriyyolr, 2009, seh. 12-11,
ll0
-
sual va tapslnq bedii eserin xiisusilyetine: mezmunun4 formasm4 obrazlann saciyyasina dair bilikleri
mdhkemlendirmeye xidmat edir vs s.l
Bizce, VIII-IX sinif darsliklerinda hayat va yaradrcrhq
materiallanmn verilmasinda bezi masalalerin de nozere ahnmasr hem edebi tahsil, ham de tarbiya baxrmdan ahemilyatli
sayrlar, mdvzunun uzun milddst yaddagda qalmasrru, gagirdin
manavi alaminin zenginlegmasine tasirini stimulla5drrar:
I. VIII-X sinif dorsliklarinda heyat va yaradrcrhqla bafh
metnler hazlrlananda awelce $netkar barede gdrkemli
Saxsiyyetlardan birinin fikri epiqraf kimi verilsin. Masalan,
IX sinifda Ssmad Vur[un tlgiin Nazim Hikmatin siizilnti
segmek tagirdlare miisbet tasir gdsterer, onlar ilgtin maraqh
fakt olar:
"Oger Azerbaycan xalqrrun Samed Vur[una besladiyi
mahabbatin yansr qadar tiirk xalqr mena mehabbat beslasaydi, rahat 6lardim".
Nazim Hikmat
2. Biitiin senatkarlann heyat ve yaradrcrh$nda ela ibratamiz
hadiselar olur ki, bunlan qagirdlor dyrenande hemin
sanetkarlar onlann yadrndan gxmrr, heyatlannda dsrin iz
buraxrr. Bu baxrmdan VIII-IX siniflarde heyat va yaradrcrhq materiallanrun dyrsdilmesinda bu msqamlara genig yer
verilmelidir. Darslikdo bu mdvqenin gdzlenilmasi u[urlu bir
addrmdr. Mualliflarin hazrlqlan bioqrafik metnlards, hem
de tapgrnqlarda bu maselenin aksini tapmasrna yer verilmasi
bu problema onlann na qedor mesuliyyatla yanagdrqlanm
bir daha tasdiq edir. Ancaq bir faktr da inkar etmak olmaz
ki, elave tapflnq iigiin segilan mdvzulara neinki gagirdlar,
hetta bezi miiellimlar de bigana yanaglrlar. Bizo bela gelir
ki, X-XI siniflerde bioqrafik melumatlann genig tiyredilt Mihay ot
$,
B2arova
A
o,'r'J,,rrd2htdt
m2*t2blnlnin V-XI sintlarinde
?d2biyydtn l2driti metodlkarL D., "Naskano", 20N, salu 37.
lll
mesini nazero ahb VIIIJX siniflardo heyat va yaradrcrhq
haqqlnda malumat verilande daha gox maraq do[uran
xatiralardon, srnetkann heyatrnda bag vermig alamstdar
hadisalardan niimunelar da vermak lazrmdrr. Tdvsiysmiz
esasrnda Sumqayrt gaher Tefekkiir litseyinin milallimi
O.Miizefferova Nesiminin terciimeyi-hahna aid materiallan
dyradende bu imkandan istifade etdi. M6vzu maraqla dinlanildi, gagirdler fealhq gdstardilar, Nasimi ile ba[h miix_
lplif srellaa cavab axtanldr. Fikrimizcs, VIII sinifde tedris
olunan imadeddin Nesimi haqqrnda ewelce agalrda gdster_
diyimiz ravayatin verilmesi, soffa ise boytk klassikin ide_
yalarmrn agrlmasr, esorlerinin bezilarinin tehlilinin yr[cam
verilmasi mdvzunun derinden ve maraqla dyrediimesina
m0sbet tasir gOstara biler:
Bir giin Helab geherinds ganc bir hiirufi Nasiminin bir
geirini uca scsle oxuy4muq. Genci hebse ahrlar. O, geiri
dztiniln yazdrf,rm stiyleyir. Ruhanilorin fitvasr ila onu dar
a$acrndan asrlmala mehkum edirler. Hadisadan xebar tutan
Nssimi dziinil ceza meydamna yetirib, geirin mUellifi
olduf,unu bildirir. Ruhanilar onun hi.irufi mUrgUdU oldulunu
6ymnib, diri-diri soyulmasrna fitva verirlor. Derisi .oyul*ken qan itiren gairin saraldr$ru g6ran ruhanilar istehza jle
sorugurlar:
San ki hoqsen, bes niye rengin sandrr?
Nesimi:
Marr ebediyyet Uftiqlerinds dofan egq gtinagiyem, giinaE
batanda saralar, - deye cavab verir
Bu revayetde bele bir qeyd de var ki, guya
Eairin dliimiina
fitva veren ruhani demigdir:
Bu o qader melundur ki, onun qanrndan hara diigsa kasib
afinaq lazrmdrr.
-
-
-
Tesadiifan gairin qamndan bir damcr hamin nrhaninin
barma[rna slgraylr... Camaat ondan barmafrrun kesilmesini
teleb edir. O ise:
l2
-
Msn s6zgaligi demigam, - cavabtnt verir. Bu zaman al
qan iginde olan gair:
J.
Zahidin bir barmagrn kessen dtiniib hoqden qagar,
Giir bu gergak agiqi ssrpa soyarlar a[nmaz - deyerek tiltirr.
Xatiralerden segilmig materiallardan niimunaler iqtibas
edilande daha gox diqqati calb edan, sanetkann heyat ve
yaradrcrhfir haqqrnda dol[un melumat veren faktlann dersliklerde verilmasina iistilnliik vermak nazerde tutulmahdrr.
Bu baxrmdan [X sinif derslik m0alliflerinin bu sahade
Myiik zehmati oldu[unu qeyd etsnemek olmaz. Samad Vur$unun hayat va yaradrcrhg ila bath hazrrlanan matnda de
bunu agrq-aydrn gdre bilarik. Milellifler Samad Vurpunun
Qazax Milallimler Seminariyasrna qabul edilande Firudin
hey Kiigerli ile etdiyi stihbeti dersliya daxil etmigdilar. Bu
fakt Semad Vurf,un haqqrnda bezi melumatlar verse da,
gairin heyat va yaradrcrhf,'rnda ela hadiseler var ki, bunu
dyranmek daha vacibdir, tutarhdn, sanatkann bdyiiklUyiinii
tesdiq etmakda yetarli niimunadir. Sumqayrt gahar 3 ndmrali
maktabin miirollimi R.iskenderovamn dars dediyi [X sinifde
bu ctiLr niimunelarin miizakiresinin apanlmasrnrn ne qeder
ahamiyyatli olduSunu bir daha mil$ahida etdik. R.iskandarova gagirdlera gatdrdr ki, 1947-ci ilde sovet niimayande
heyati London tayyara meydarundan Vetane yola di.igenda
londonlu bir paire qadrn Samed Vur$undan tavalltidilnii
sorugur. $air 1906-cr ilda do[uldu[unu deyir.
Qadrn:
-
Gdrtiniir, gox azab-aziyyet gekmisiniz, - deyir, yaxud
heddinden artrq igleyirsiniz. Qiinki saglanmz vaxtrndan tez
alanb.
Samad VurSun darhal cavab verir:
' lnud.dtttn N?stml S.gtlmb zodatt II
clldda.
szh.67.
ll3
I clld. "Lidcr' h"trtytatL 8., 2
y,
-
Xarum, tavazdkarlrqdan kenar olsa d4 deyim ki, uca
dallann bapr hemige qarh olurr.
Darslikde bu mazmunda niimunalarin verilmasinin ham
tahsil, ham de tarbiya baxrmrndan ahamiryeti btiy0kdrir.
r'. Metnde heyat va yaradrcrhqla balh xatirelardan nilmunelar
verildikden sonra mUeyyan baghqlar altrnda hayat va
yaradrcrhlrn asas maqamlan gdstarilsin, faktlar verilsin: a)
senatkann edebiyyat tarixinde mdvqeyi; b) tehsili; c)
igladiyi yerlar; d) yaradrcrhlrmn ilk illari; e) an meghur
asarlarinin xiilasasi va s.
Umumilegirilmig frkirlar bir daha tesdiq edir ki, derslik
yarnaq, edabiyyatm 6yredilmesine diizgiin istiqamatin
yaradrlmasr hem gerefli, hem da gatin, masuliyyet taleb eden
iqdir- Mdvcud darslik miiallifleri bu sahada xeyli ig gdrmiig,
zsngin mektab tecrfibesi ve edebiyyatgtinashgrn son yeniliklarina asaslanmrglar. Verdiyimiz takliflarin darsliklerda
nezere almmasr VIII-IX siniflarde heyat ve yaradrcrhq materiallanrun maraqla va elmi esaslar iizarinde dyrsnilmesine
miisbat tasir gristere biler.
t E at Vurgun* Vurtun bnrl ,naHabta..lo. Taflib
$amklsa N?zitli 8.,
1998, sah. 18.
tt4
edan yougt
-
jurnalist
1. X-XI sinifuila tarc meyi-hal materiallannm Ayndilmasi
yollan
X-Xl siniflerda terciimeyi-hal materiallannrn 6yredil-
VIX
siniflarde apanlan iglerden mezmun va hecmina
g6re farqlenir. Fsnn kurikulumlannn ha"'1141r{lsl, proqramm
telabi, mdvcud darsliklarin yazrlmasr, adebiyyaun sistemli kurs
kimi tiyredilmesi, telim materiallanmn gagirdlerin yag, bilik ve
ar aq seviyyelerine uylun verilmasi prinsipinin nazera alnmasr terciimeyi-hal ntimunelerinin tadrisine de yeni yanaqma
mdvqeyini ortaya qoyur. Buna gdra da "hamin siniflarin darsliklerinda har bir senetkann heyah haqqmda ehatali melumatrn
verilmasi z:nri olmugduf' l.
Proqrama uypun olaraq X-XI siniflarde sanatkann
heyatrrun dyredilmesina I saat vaxt aynlrr, eleca de yaradrcrhfrrun tedrisine aynca saat verilir. Demeli, miiollim igini iki
saat miiddatinda planlafdmr ve telim materiallanm dyradir.
Telim prosesinde senatkann heyat ve yaradrcrhlrnrn 6yredilmasi gagirdlerin adabi biliklerinin, tarbiyesinin, inkigafetdirici
xiisusiyyatlarinin miieyyon edilmesinde miihiirn rol oynadrlr
kimi, hem da "intellektual hazrhSa malik olan, qazandr[r
biliklsrden heyatm mi.ixtalif sahalarinda istifade etmoyi bacaran, dilnyagdrii$ii herierefli inkigaf etmig, milli ve itmumbegari
menevi keyfiyyetlere yiyolanmig, miiseqil, varhfa giiurlu
milnasibet besleyen, yoradrcr gsxsiyyetin, esil vatendagrn yetigdirilmasindan ibaratdir"z.
Proqramda bu istiqametlerda gdrfllacek igin hacminin
de nezere ahnmasr miisbat qiymotlendirilmelidir. Bu mosoloys
proqramda aydrnhq getirilir: "$agirdlor sdabiyyatrmrzrn yaradrcrlanrun hor birine ferdi yanagma[r bacarmah, onlan sev-
mesi
I
Hlset\o,lu
g
Uebiryot d2nbrind. yenl texaologtyolat: laannkruttb t"llm
8., ADPU togtlyyot, 21N9,
2
salt,. 17.
Karinov Y. T?lim rrutodtorl 8., rR.S Potiqruf, 2007,
115
sah. 3.
meli, onlann diinyagdriig[, ideya yenilikeri
ilo
yanagr,
gatirdiklari yenilikleri da bilmalidir"'.
Bu giin ds tarciimeyi-hal materiallanrun dyradilmasi ile
balh zsngin tacriibe toplanrr, metodik vesaitlar, meqaleler 9ap
olunur, yeni texnologiyalann imkanlanndan istifada etmakle
iisul, vasita va yollar miisyyenls$irilir, diskussiyalar apanhr.
Terciimeyi-hal materiallannrn elmi-nezeri ve metodik asaslanru izah edukan bu vesaitlarin ehamiyyeti agrqlanmrg, fikir
mitbadilesi apanlmr$rr. Bununla yanagr, "Azerbaycan dili ve
edabiyyat todrisi" jurnahnda bu saha ila ba[h gap edilmig
meqaleler de bugilnkii tehsilin qargrsrnda qoyulmug telablarla
saslagir. B.ibadovanm "Tarctimeyi-hal materiallanmn 6yrsdilmesinde yeni texnologiyalardan istifade" (8., 2006, Nl4),
A.Siileymanovamn "Terciimeyi-hal materiallannln tadrisinda
iKT-den istifade" (8., 2008, No3) ve Y.Aslanovun "Terciimeyihal materiallanmn tedrisi" (8., 2008, No4) meqalaleri miiallimler tigiin faydahdr.
Mtiallim terciimeyi-hal derslerini ele tagkil etmelidir ki,
gagird sanatkann diiwii, adebi miihiti, tehsil illeri, xidmefleri
ila yana$r, onlann aserlarinda tebli[ etdiklari ideyalarla yagama[r bacarsm, amal ve dtigiincelerini cizlarinin hayat yolu
segsin: "Sanatkann yaradrcrh[rnda olan detallara, faktlara
miiraciet ederek, onun heyatL d6vrii, mtihiti ile alaqedar daha
doffu netice grxarmaq metodik baxrmdan diizgi.in istiqamat
sayrla bitaC'2.
Terctlmeyi-hal materiallan iizarinda i9 apararken ssnetkann gcirkemli gexsiyyat olmasrm tesdiq eden faktlann niimayig etdirilmesi, lent yazrlanrun sinifda seslendirilmosi,
t untrtahsll ttpktcbladnln y-Xl sln(l?tt llgln atbbwal proqrsnl
8.,
2Ni,
szh. 1.
2 Mlktytlov
g,
B?kbovo
.1. unantahsll naHcblainin V-XI
.d.btytottn ,?ddsl ,nelodlkosl 8,, Nalsuona, 2NE,
lt6
s
L 13&
slatlarinda
hayatrndala vacib anlann dyredilmosi, lirik, epik, ya(ud dramatik eserlerden segilmig pargalann gagirdlerin nazerine gatdrnlmasr y.vlglrun 6miir yolunu derinden 6yrenmaye miisbet
tasir gdstere bilir. "Odabi pxsiyyatlarin bioqrafiyasr ele taqdim
edilmalidir ,H, Fgirdler hemin materialdan iidori iigiin netica
grxarsrrlar"'.
Bir meseleni de unutmaq olmaz ki, her bir insamn
heyatrnda u$urlu anlarla yanagr, taesstf hissi doluran maqamlara da tasadiif etmak miirnktindtir. Miivaffeqiyyatleri unudub, ndqsanlan gtindame getirib senatkann 6miir yoluna kdlge
salmaq olmaz. Biza sanetkann hayat yolunu, essrlerindeki milli
ve iimumhagari dayarlari dyrenmak daha dnamlidir.
Terciimeyi-hal va yaradrcrhq materiallannrn dyredilmasinde narahatgrhq do[uran masslelerden biri da tarixi
miivzularda yazrlmrg bazi esarlarin miiasir baxr$ miistevisinde
diiagiin qiymetlendirilmamasi, d6wiln, zamarun talebi ils
seslosmeyen aser oldu[u Ugiin tedris edilmamasi fikrinin ortaya
qolulmasrdrr. Oslinda bele asarlarin dyradilmamesi, proqramdan grxanlmasr bdyiik bir tarixi danmaq anlamrndadrr.
$agirdlaro bu asorlari 6yratrnesek rus ikiiizlii siyasetini, "qrrmrzl terror"un qurbanlanna gewilmi$ gltnahstz insanlann
qatillerini, Azarbaycan torpaqlanru z:bt etnek istayen makli
siyasetgilerin, 20 Yanvar faciasini t6redan qanigenlari, Xocalrru
yerllyeksan etrnig ermeni vahgiliyini, onlann havadarlanru,
iblis xislatli insanlann amallarini tanrda bilmarik. Bu masalelar
bioqrafik materiallann tadrisi zamam nezrdo tutulan va
unudulmayan tarixin yaddagr, bu giiniin real heqiqetlaridir.
$agirdlara riyretmel iyik ki :
$ehidlar bu torpa[a, xa.lqa sacda qrldrlar,
Haqsrzhfrn iistiinden haqqa ktirpii saldrlar.
1
Ycnz
orad4
sah. 72.
1t7
Vetoni sevmek iistdo giinahsrz saytldllar.
Veteni sevmek niya gtinah olmug, ay Allah?r
Yaxud:
Arazrn
Bu tayr Vetenim
O tayr Vetanim
Veteni giirmaye a.manlm yox manim2
talebina
uylun olaraq X sinifda 9 (N.Gen.Proqrarnrn
cavi, I.Nesimi, g.i.Xetayi, M.Fi,zuli, M.P.Vaqif, e.Zakir,
M.F.Axundzade, S.O.girvani, A.Olesger), XI sinifde ise 10
(C.Memmadquluzade, M.O.Sabir, H.Cavid, C.Cabbarh,
S.Vurgun, M. gehriyar, R.Rza, i.Ofandiyev, I. grxh, B.Vahab.
zada) senetkann hayat ve yaradrcrhlr dpadilir. Bu sanatkarlar
haqqrnda melumatlann <iyredilmasi enenevi derslarda miiellimin miihaziresi, feal telimde isa, esasen, motivasiya yaradtlmasr, problemin qoyulugu, ferziyyanin irali siir lmesi, tadqiqatrn apanlmasr, informasiya miibadilasinin alda edilmesi va
naticanin mi.lzakirasi zamam yerine yetirilir.
Sanetkar haqqrnda melumat verilanda ,.ayani vasitelerdan, alave adebiyyatlardan, fotogakillerdan, xatiralerden, xronikal filmlerdan (fraqmentler), rasmi senadlardan, tarixdiyart[nashq ve ev muzeylerinin imkanlanndan, lent yazrlanndan,
video gekiliglerinden, slaydlardan, intemet sahifelerindeki
melumatlardan ve s. istifade olunmatdrr"3.
Onenevi derslarda igi, esasen, mUellim apanr, gagirdler
onu dinlayir, suallara cavab verir, bir-biri ile az alaqade olurlar.
Bu zaman gagirdlarin bir hissasi darsde ,.igtirak edir", digarlari
ise talim prosesina qogulmur, diqqatden kenarda qalrr,
lassiv
mdvqe tuturlar, yeni biliyin m6hkemlondiritmesi zama da
t
B.yahobzad.. Selitrnit .saflort II citddl.
' B.yohabuda. Selttmii asarta
t Yuitov
II
cttd.
8.,20N, sah. 275.
ll c d.da. I c d. 8., 2Wt, sal- 6
F. adobiyyattn tadrisi ,r4todlkqsl 8., ADpu n,,rniyat, 20t 0, saL l i7.
118
zeif 9rxr9 edirlar. Bu derslerda tarctimeyi-hal
agalrdakr merhelelar tizra dyredilir:
1. Sinfin tegkili
2. Ev tapgrnfirrun
yoxlanmasr ve frontal sor[u
3. Kegmig dersin sor$usu va
yekunlaqdrnlmasr
KegmiE mdvzu ile yeni mdvzu
arasrnda elaqanin yaradrlmasr
5. Yeni mrivzunun izahr
6. Yeni mdvzunun mdhkamlendirilmesi
7. Ev tApgmgtnrn verilmasi
materiallan
2
deg,.
3 daq.
15 doq.
/.
----
3 daq.
15 dsq.
5 dsq.
2 daq.
Cemi: 45 deq.
FaaVintertaktiv telim asasrnda tagkil olunan darslarda
ise tarcrlmeyi-hal niimunelerinin dyredilmasi merhelelsri
aSagrdakr istiqamatda qurulur:
.I. Motivasiya.
2. Tedqiqatrnapanlmasr.
J. Melumat m[badilesi.
y'. Melumatrn miizakircsi ve tagkili.
5. Naticelarin grxanlmasr.
6.
Yaradrcr tetbiqetma.
7.
Qiymatlandirrna ve ya refleksiya, ev tapgrnqlanmn
verilmesi.
Burada bir masaleyo aydmhq getimek vacib bilinir. Bu
da kogmig mdvzunun sorf,usu va yekunlagdrnlmasrnrn burada
eksini tapmamasr ila ba[hdrr.
Tadqiqatgrlar haqhdrrlu: "Onanavi telimi bir kanara
atmaq, tamamile garaksiz saymaq qeyri-miimktindiir. enenavi
telimde bu giin, eleca da sabah 09i.in faydah gox gey var; bunlan, sadace olaraq, ya$atma[r, yeni telimi yanagmalarla uzlaqdrrmafr bacarmaq lazrmdrr. Xilsusan, ananavi telim metodlan,
u9
bszilari anlaya bilmese de, feaVinteraktiv telimle,
necs
deyarlar, yana$r, giyin-giyina yagayr, faaliyyet gdstsrir"r
Ona giire de ananevi derslerde diqqeti celb eden cehetlar saf-gtirtik edilmali, faaVinteraktiv telimle birlegdirilerek
yeni ders modeli qurulmahdr. Bu derslarin merhelelarini va
vaxt bdlgiistinil agafrdakr ardrcrlhqla aparmaq meslehet bilinir:
,1. Sinfin tegkili
2 deq.
2. Kegmig darsin sorfiusu ve
yekunlagdrnlmasr
12 daq.
3. Motivasiya
4 deq.
r'. Tedqiqatrnapanlmasl
7 deq.
5. Malumat miibadilesi
7 daq.
6. Malumatrn milzakiresi ve tagkili --------- 4 daq.
7. Naticelerin
-3 daq.
8. Produktiv/yaradrcr tatbiqetma
4 deq.
9. Qiymetlendirme, refleksiya ve ev
tapgrnlrmn verilmasi
2 deq.
grxanlmasr
--------
Cami:45 daq.
Btitiin yazrgrlann tercifuneyihahm dyredande nezara
ahnacaq iimumi maselaler diqqetdan kanarda qala bilmaz.
Bunlan agafrdakr kimi sistemlegdirmak olar:
1. Ditwiin ictimai-siyasi veziyystinin agrqlanmasr.
2. Odebi-medeni milhitin senetkann yaradrcrhlrna gdstordiyi tesir.
J. Badii yaradrcrhq niimunalari ile bioqrafik melumatlann
elaqeli tiyredilrnesi.
y'. Senetkann hayatrn4 fealiyyetina ve yaradrcrhlma verilen qiymat.
5. $agirdlarin tefakkiirti, mentiqi ve yaradrcr qabiliyyetlerinin inkiqaf etdirilmasi.
t
StlAvynogtu.
Nawar .t?6tztittt
yeni tuiolottlatar:
8., 2lNl9, sahj0.
t20
laol/l
eroktie t?lim
6, Dersin ayanilegdirilmasi, emosional ehval-ruhiyyanin
yaradrlmasr, intemetin, kompluterin imkanlanndan
istifade olunmasr.
Senetkann heyat yolunun zanginliyi teleb edir ki,
miiallim yalmz dersliklarde verilen faktlarla kifayetlsnmasin,
son elmi melumatlarla gagirdlarin edebi tahsilini, heyati bilik
vs bacanqlanm zenginlagdirsin: "Talim yalmz dyredan terafinden tehsil seviyyesinin yiikseldilmesila mahdudlapdrnlmrr, hem
da gsxsiyyatin formalaSdmlmasrnda miihiim rol oynayrr"l. Bu
baxrmdan da miidafre edilmig doktorluq va namizadlik
dissertasiyalannln neticalarine, monoqrafik tedqiqatlar4 son
elmi aragdrrmalara feaVintera}:tiv talim asasrnda darslarin
apanlmasrna, yeni talim texnologiyalanndan istifade sahesinde
miiayyen ugurlann alda edilmasina esaslanmaqla Hiiseyn Cavidin terciimeyi-halrrun Syradilmesi ile bafk miisllimlara
metodik kdmeyin g6starilmesini zeruri sayrnq. Toklif etdiyimiz
metodik tdvsiya diger ssnetkarlann bioqrafiyasrrun 6yradilmasinda de tatbiq oluna biler. Nazarde ruturuq ki, ganclerimiz
Hiiseyn Cavid iradesi, manrliyi ile tarbiye olunsun, onun cildcild kitablara srgmayan mtdrik fikirlarini, kegdiyi 6miir yolunu
iiLraklerda yagada-yaqada kamillegsin, casaratli va miibariz
olma[r dzlarinin hayat yolu segsinlar.
Hiiseyn Cavidin 6milr yolu haqqrnda genig tasawi.ir
yaratmaq iigiin awelca ssnatkann heyatrndakr hadiselara nazer
salmapr, bezi faktlan deqiqlagdirmayi vacib sayrnq ki, bu da
miiellimlar iigiin sanetkar barada zengin malumat alde etmek
baxrmrndan faydahCrr. Bir az da daqiqlegdirsak, ilk 6nca odabiyyatgiinashfirn son yenilikleri m0ellimlerin nazarine gatdrnlmah, sonra bu zeminde mdvzunun tadrisi yollan agrqlanmahdrr. Bu, miiallimo 6z igini semereli qurmaqda kdmek eder.
Hiiseyn Cavidin dmilr yolu ila ba[h ham filoloji, hem
da metodik menbelarda zangin faktlar vardrr. Buna baxmay.
' Karimou Talim nalodlan- 8., "R.5. Poliqmf,2tM7, sah. 19.
t2l
yaraq, bu problemin bezi meqamlan hela de 6z tedqiqini
gddayir ve firndamental tadqiqat talab edir.
Metodik maqalslerin birindel oxuyuruq: ,.Hitseyn Ca.
vid Hacr Molla Abdulla oflu Rasizade 24 oktyabr lgg2_ci ilde
Irevan qubemiyasr, Naxgrvan uyezdi, $axtaxt kendinda anadan
olmu$dur". Bu fikirda iki faktrn daqiqlegirilmesina ehtiyac
olmugdur?
9ryut*. Birincisi, Hiiseyn Cavid harada anadan..Haqiqetsrg
Ikincisi, kandin adr $axtaxtl, yoxsa $ahtaxtrdrr.
Hiiseyn Cavidin hem ata, hem de ana terafinden babalan-$ah_
taxtr tandinda ya$amrg ve hsmiga ekingilikla meglul olmug_
ay'l '_, 'Adr dillenda _dolaqan, haqqrnda revayetlar qo$ulan
AMulla hamkendlisi lJmmi L"eyla ile evlanir. Ummi' Levla
Abdullaya ii9 qrz - Fatime, Xurgud, Ommi Salime, 0E oEul _
Mehemmad, Olirza Hilseyn bagrglayrr. Rasizadeler so,,rbela
baglay,rr"'. Ancaq bu aila 1877+i ilde $ahtaxtrdan Naxgrvana
k69tir", "Hilseyn Molla AMulla oglu Rasizade 24 oktyabr
1882-ci ilda Naxgrvanda anadan otur"s. $ahtaxh kandinin adr
monbalarde iki variantda verilse da ancaq bu kandin heqiqi adr
gahtaxtt kimi yazrlrr ve
_bu ad da gahtaxtr kimi- ;debi
ictimaiyyata gatdrn lmahdrr 6.
Htiseyn Cavid elme ve dini t hsilo b6ytk ehemiyyar
veren,
mugamah, geiri sevan bir aieldo bd$yiirdU.
_musiqini,
Arusr Ummi Leyla xamm da gifahi xalq edebiyyahna vurgun
bir ana kimi melaharli sesi ila maclislerdo bayatriar, marsiyalar,
t OrueA
L H.Coidl Wttdl2tirrno nee ,oardq. //Auborcat dilt
t"dsl iaruoll E, 2lNN, lbl, t2L 2&36
2
t
Alzr Mamrod. H^seln Caid. 8., rlornqr, 1960, eh
Easctnov R. Yadaa uco. 8,, .lttq,, t9t7, sel- 2l.S.
' C.!.t Memrrod.
IIOscyn Cavid.
B.,,lzzraaif.,
t Ntzant
Calamv, isa E.btbb2flt, Nudtna
OnundThst! t oW"bladntn
t
tl4
1960, s?h,
ua
ebbiyror
2g,
lt.
Aildc, A!?,
Ba*rxanoea. Ad2btJyal
st,rlt ACAI .t"rrttk 8., "Qayo$u,, 20t0, sah Sj.
Azzrtaycoa S9*. lnzlbotl Tszl tubas,,, 8.,
t22
Azrnzy,
1979,
stL
210.
alrlar oxuyurdu. Bu milhit H0seyn Cavidin bedii yaradrcrlErnq diinyagttrtbtine ciddi tesir gdsterirdi.
Migkinaz xarumrn xatirelerinde oxuyuruq: "Cavid
kdrpalikdan inadcrl idi", "ilk miiallimi atasr olmu9du", "atasrrun melahatli sesi onu valeh etmi$i", "mehellenin butiln uSaqIan ona bdyiik kimi baxudrlar, hdrmet edirdilar", "adalatli idi"r.
Cavid ilk tehsilini evda almrg, sonra 1891-1896-cr
illerde mollaxan"da davam etdirmi$ir. O, bu tehsil illerinda
arab va fars dillerini 6yrenmi9, klassik Azanbaycan va $erq
adabiyyatr niimunelari ila tanrg olmu;, "Giilgin" imzasr ile
mersiyeler yazrm$lr.
Hiiseyn Cavidin diinyagdrilgilnlin, heyata baxrgrmn
formalaSmasrnda gdrkemli maariftorver ziyah Mammedtalr
Sidqinin bityilk rolu olmuqdru. O, 1894-cU ilde Naxgrvanda
dtird sinifli bir maktab agrr'. 2010-cu ilda gap edilmig adabiyyat de-rsliyinde de bu mektebin "Tarbiye" maktebi oldupu
g6sterili/. l.Orucelinin adrm gekdiyimiz maqalasinde bu fat<r
1896<r il kimi verilir (bax: seh.29). Mammadta$ Sidqi bu
maktabda awalca mudir, sonra 1903-cti ile kimi miiellim
iglayir: "Sidqinin *Terbiye" maktabi istar maktabin qurulugu,
daxili qaydalan, isterss da talimin meanunu va tlsullan,
hamginin gagirdlarin goxlu[u ila diger maktablarden fsrqlenirdi"a. Bu mektaMa ana dili, nrs, fars va arab dilleri, urix,
colrafiya, hesab kimi fenler tadris olunurdu. Cavid ata-anasrmn xebari olmadan mollaxanadan qagrb 14 yagrnda "Mak-
t
2
Covtd
M. Caytdi xttulqr*.n (T?ntb cdznl T/l[4t Ccttd). 8., "lpq", 1976'
Ab&l!&yev A. Aztrtoycoa
d
nln ,2drlsl tarllnd2rl
&, "Murlf,
vh
1966,
&
s.h
12&
t Nluml Calarov, lsa Hcbtbbyll, Nudua Aurew, Aln Ba*txanovo- Odlbbyot
firurrlllttl natctabbinin I 14 slnli leln danhL 8., "Ca*o{lu", 2010, sah 5i.
'
Ohmzdov H,
XIX
esr
Aorhycea noHabl 8., "Moorif , 20O0,
t23
sah. I 2&
tabi-terbiye"ya daxil olurr. O.eemkilsar, O.$eri! M.S. Ordubadi, M.H.Tehmasib, R.Necefov, M.O.Sidqi bu maktabin
yetirmalaridir.
Vaildel.nlari ewelce Hiiseynin Seferov Memmedtalr
Sidqinin "Mektebi-tarbiye"sinda oxumasrna razrhq vermirler.
Memmedtalr Sidqi ve Megadi eurbaneli garifonrn xahigi
natic€sinde ata-ana razl
sallnll.
Odebiyyata b6ytik heves vo maraq yaradan Memmedtapr Sidqi Hiiseyn Cavidin heyatrnda d6nU9 yaradrr, satirik
istedadrm gdriib onunla ferdi magpul olur ve ..Salik',, *Arif,
taxallilsii ile geirler yazmastna k<imek edir. Buna g6re de
Cavidin atasr Sidqini "mtiellimler miiallimi" adlandrnrdr.
Hiiseyn Cavidin gdzlerinin a[nmasr atasr kimi miiallimini de narahat edirdi. Atasr Cavidi giiderini miialice etmek
iigiin Tebrize - btiyrik qardagr Mohammed Rasizadenin yaruna
g<indarir. O, Tebrizda hem giizlarini miialice etdirir, ham de
"Talibilye" madresasinda tehsil ahr (1899-1903), qezet vo
jumallara abuna yazrlrr. O, sevimli m ellimi Ala Magedi Ta[r
Sidqini unutmur va mektubunu alanda b0yuk hdrmatle yada
sahr, "igrqsrz gtizilmo nur va kaderli kOnltirna giirur geldi,'3
deyir:
$agirdinam man her zaman dilayiram,
O gen dodaqlanndan bir tabasstim dyrenima
Bu mektubu Htiseyn Rasizade hicri tarixila l3l5-ci il
safar ayrnm 10-da yazdrlrnr bildirir. Ancaq miiallifin segilmig
aserlarinin son cildi gap edi.lenda bu reqemin sehv olaraq
miladi tarixla 1897-ci il yox, 1893-cU il oldupu gdserilirs.
t Ciat M?mmad.
Hfr$eya Cavid. 8., AzamaSr, 1960, sah. 21.
2
Haseyn Cavld: hayot va sarct yolu (Biblloqmllk gdst,icl). Tarlib edan: Nurona
Asddulh)evo ve b. B, "Elrn", 2005, s?h 2,
r HLseln
Cavld. Asarlart 5 clldda, l/ clld. 8,, "Ltder" naSrlylalt, 2005, sd,- 21j.
I
Elseyn Cavid. Asartdi 5 citdda. V cild" D,,'Ltder" ncidnol,, 2(N5, etl 210.
t Hlseyn
Cavid. Asarlati 5 ctldda, y ci!.t B,,.Lidef n rriryof,,2005, sah. 217.
124
Cavid Tebrizdeki heyatrm "itkin ve qerib dtigmtlg"
adlandrnr, alr hayat garaitindan gileylenir, "Omsile", "$erhiAmil", "Sarfi-Miri", "Tesrif ' kitablannr oxuyur, dini ve
diinyavi biliklarini darinlagdirir:
Tox gdrak qayfirsrru bilmez bela,
Ac yavan giirak yeyer heveslel
Tebrizdan Naxgrvana qayrdan Cavid burada
9ox
qalmah olmur. O, Unniyaya gedir. Bu yer - Urmiya Cavidds
xog xatirelar yaradrr. O, sevimli miiallimine yazudr: "Urmiyays gatdrqda ytlksak daracsda sevinc, gadhq ve ferah mene ilz
verdi, iirayim agrldr. $aher 6zii safah, comaati saf iirekli,
sadaltivh, hamrsr sanaye ve kend teserriifatr iglerinde meharet
sahibi, kosbkarhqda, ticaretde qabiliyyatli olaraq, tilksnin ve
madeniyyatin inkigafrnda re[bat gdstarendirler"2.
Cavid dz halal zohmeti ila dolanmaga gahgrr, heg kima
mtihtac olmaq istamirdi. A[r zahma! xalga-palaz satmaq onun
qismetine yazrlmrgdr. Iran isriMadr, rus ve ingilislarin a!,ahq
siyaseti Cavidin gdzleri dniinde ba; verirdi.
Cavib Urmiyada olarkan miiellimi Sidqinin zaharlendirilank dldiiriildi.iy[nfl egidir. Bu itki Hiiseyn Cavidi bark
sarsrdr. O, Urmiyadan "$erqi-Rus" qazetine ("Odsbiyyat"
serldvheli geir ve maqala) nekroloq gdndarir:
Oz cshan refi-Sidqi
Sed hezaran dri[, sad efsus!
Tarciimssi:
Hozroti Sidqi diinYadan getdi
Yilz minlorlo hayrt yiiz efsus!
Cavid Cenubi Azarbaycanda 1898-ci ildan 1903+ii ilin
may alum qadar qalmrgdrf. igOl-"u ilde ali tehsil almaq iigtin
istanbula gedir, a[rr xastlendiyine g6ra tehsilini davam etdire
t Htls.tn
S dud2. Y cild. 8., "Lldu" ncgiyyet, 21N5, sah. 2'16
As.d2n 5 cihrd.. y ciht 8., "Lider" n tritl.olt, 21N5, seL 219.
' Celar Manaod. Hlseyn Catid 8., Azam2y, 1 0, sah. 27.
Caid. As.d2ri
2 Hltsctn Cavid-
125
bilmir, Naxgrvana qayrdrr. 1904-cU ilde Gilrciistamn Kaxetiya
bdlgasine gedir. Burada gosse yolu goken idareds podratgr
iglayir, topladrlr sarmayeni Kaxetiyada bir girkote qoyr:r, ancaq
bu girketden uzaqla5r. Sonra Cavid Bakrya gelir, Abdulla
$aiqla tarug olur.
Cavidin heyatr
- 1905-ci ilin may ayrnda
Istanbulla ballamr. Onun tehsilini davam etdirmesine maddi
imkam gatrmrdr. Msgadi Qurbaneli Cavidin bu fikrini bilanden
sorua ona Istanbulda tehsilini artrmaq iigiin menevi dayaq oldu
ve sonralar da maddi yardrm gdsterdi. 1906-190g-ci illerde
lstanUut Universitetinin adebiyyat gdbesinda tehsil alan Hiiseyn
Cavid tilrkguliik ve islamgrhq ideyalan, Osmanh ttirkcosi, ttkk
sdebiyyatr vs medaniyyeti ile darinden tarug olur, ictimai-siyasi
hadiselarin canh $ahidine gewilir. "Molla Nesraddin', ve ,.Filyuzat" jumallan ile alaqo saxlayaraq "Tiirklegmak, islamlagmaq ve avropalagmaq" nezeriyyesinin tosiri altrnda formalagrr.
Rza Tofiq, Tofiq Fikret, OMitlhaqq Hamid kimi gairlerin
eserlerinden faydalamr. "1 903-cii ilden "$erqi-Rus" qezetinde
ara-sra meqalelerle grxr$ eden Cavidin istanbulda tsleba iken
"lrgad" qezetinda 'Ndvba", 'Fiiyuzat" dergisinde ise ..Bir ahimezlumana" adh geirleri gap olunmugdur" I . gei. miisabiqelarinin birinde "Varamli gz" qeiri mitkafata layiq gdAllmiigtir.
Ditnya ve $erq adebiyyatr niimunalarini, turkgulitk
ideyalanru darindan dyrenmek Cavidin heyat amah idi. Ancaq
maddi durumunun olmamasr ona Istanbulda qalmala imkan
vermirdi. O, mektublanrun birinda yazrdr: ..Man hambalhfr,
xidmetkarh[r gox ziyade sevirem. Faqat bele bir ddwi-hiiriyyet
ve zamani-seadete manliyimi satmaq, esir olmaq istamirem,
asir oldutum bir gey varsa o da haqiqat va mahabbatdir"?.
.
ikinci dafe
t
Nluni Celtetov, lsa Hablbbq,L Narlarra AU!.eo, Af.l Bah$alovo AdoWoL
0muatsll ttotottzinin lI-ci slnli ACA| daqtlL 8., aeostoght., 2010, sa,- SJ.
1
Hlsclr,
Covld. Osadad 1 cthlda
tV clkt N.,
126
"yaq', l9t[, sah. 26j.
..
Cavid heyata bangrnda heg vaxt sehva yol vermemi$di.
texelliis segende de Cavid dtinyasrnm bttyiiklUy0nU bir
daha tesdiq etdi. "Hiiseyn Cavid axtaran qairdir. B6yiik talanta
malik olaraq o, har yeni aseri ile yeni, iimumbo$eri va beynelmilel xasiyyet da$ryan suretlar yarad["r. Cavid abadi, hemigeyagar senetkar drDriiniin ebadilik negnesi, milli-menevi vs
iimumbageri ideyalanmn zirva noqtssidir. O, 1909-cu ile kimi
Huseyn Rasizade imzasr ile tarunmrgdrr. Cavid 23 gubat-fevral
1909-cu il tarixda garifzada Qurbaneliya yazdrlr maknrbun
sonunda Htlseyn Cavid Rasizade imzasr iglatrni$ir. 10 mart
1909-cu ilda yene gerifzada Qurbanoliya yazdrg baSqa bir
mektubunda iss Rasi""de H0seyn Cavid Naxgivani imzasrm
Oziture
vermi$ir.
Cavid Naxgrvanda az bir miiddetde miiellim iqledikdan
sonra Bakrya gelir, A.$aiqle yeniden gdrtlqtir. A.$aiq bu giiriigii
"Deyarli bir xatire" kimi qelema almrgdr.
i9 tapmaqda getinlik gakdiyini goren Cavid Gancaya
qaydrr. AMulla Tofiqle (Surla) gddigllr ve onun kdmekliyi
neticesinda 1912-ci ilde Gence ruhani idarasinds ige diizelir.
Genco demiryolunda miihendislik edir. Bir terefden polis
taqibi, diger terefdan AMulla Surun dliimii Cavidi hark
sarsrdu. Buna gdre de Tiflisa qayltma$ daha meqsedauygun
hesab edir. Giirksmli edabiyyatgi.inas alim, tarunmrg pedaqoq
Firudin bey Kdgerlinin kdmeyi neticesinda fars dili mtellimi
kimi faaliyyeta baglayr, "ittifaq" mekebinde igleyir.
Tiflis hayatr, adabi-medeni miihiti Cavidin heyatrnda
bir ddniig niiqtasi, tadqiqe ehtiyac duyulan sahedir. O, 19121914-cu illsrde "geyx Sanan" faciesini yazrr, 1910-cu ilda
yazdrgr "Ana" manzum pyesini 191 3-cti ilda "GiiLrcii girkati"
metbeasinde 9ap etdirir, hamin ilda "$arq" matbaasinda "Kegmig giinler" kitabrmn negrine nail olur. "Zavalh qadrn" faci+.
sini "Maral" adr altrnda yenidon i$leyir.
t
$zrtf O. Kewit gan!"tdan B., 1977,
salL 217.
127
Birinci diinya miiharibasinin baglanmasr Giirctistanda
da ictimai-siyasi veziyyeti gorginlogdirir. Bela bir
zamanda
Htlseyn Cavid Giirciistanda qala bilmezdi. O, Naxgrvana qayrdrr, az bir milddatden sonra Bakrya d6niir. *$efa" mektebinda
iga dilzelir, "Odabiyyat komissiyasr"na i.fzv segilir. A.$aiq ve
S.Hiiseynla tamghlr ona m0ellim pegasinin sirlerini 6yranmaye
imkan yaradrr. M.O.Resulzada ile tamghq Cavidin hayatrnda
s.ilinmez iz buraxrr.
I 91 5-l 9 16-cr illerde "gafa" mekbbinde Azerbaycan
dili miiellimi iglamesi, "geyx Sanan", "Bahar gebnemleri",
"Maral" eserlerini hisse-hisse gap etdirmasi, "$eyda" pyesini tamamlamasr, "Ugurum" faciasini yurzmasl, "Yagtl qelemlar" camiyyatina iizv segilmesi Hiiseyn Cavid diihasrrun
ulurlan, nailiyyetlari idi.
1918-ci ilin martrnda ermeni quldur desteleri
Azarbaycanrn ayn-ayn trilgalerinda oldulu kimi Bakrda da
mart quFm tdratdi, soyqrrrm siyasatini hoyata kegirmaye,
qatllera bagladr. A.gaiqin xariralsrinden 6yrenirik ki, bu
zaman Hiiseyn Cavid Bakrdakr k6hne Nikoloyevski kiigesindeki "Tebriz" mehmanxanasmda yagayrdr. Bir deste
dapnaq esgari mehmanxanamn qaplsl srndrnb 60 naferi
asir gdtiiriir. Her tinbagr asirleri g$llolayirler. Tasadtfan iki
nafer sa! qahr: Hiiseyn Sadiq va I{tseyn Cavid r . Hemin
xatiraden yene dyranirik ki, Hiiseyn Cavid Hiiseyn Sadiq ila
Onzeliye qagmaga qarar verir. Cavid oradan Tebrize,
Tabrizden isa Naxgrvana getmigdi2.
O, lgl8-ci ilde Naxgrvanda "Riigiyye" mektebinde
mtiallim igleyir. G6rkamli xalq miiollimi, filologiya elmleri
namizedi Letif Hiiseynzade Hiiseyn Cavidin miiellimlik
faaliyyetindaki ulurlan gdsterirdi: "zahirsn gox sakit ve miilayim tobiatli", "homiga dalgn va fikirli, "gox danr9mayan,,,
"heg vaxt sinifda hirslanmayen", "gagirdlsri giildtirar, 6zti de
t
Abdulto $dq. Asartart
Iy
citdda,
8.,
'2,lbataa6oiq, Osa dri Iy cildda.8.,
1976, sah. 205.
1976,
t?h, Z0S.
t28
metrah-mrnah giiltmsar", "derse cavab vermeyen gagirde o,
manah giiliigla "6yrenarsen!" deyar", "ders flsulu... ixemlar
haarlayudr" (16).
Hiiseyn Cavid miiellim igladiyi ddvrde -1918-ci ilin
avqust ayrnda Migkinaz xamrnla aila heyatr qurur. ..Orto!rul, ailanin ilk ugalr 1919-cu il oktyabnn 224e anadin
oldu.
1921-ci il avqustun
_
Orto$ulun ilk bacrst
23-da Tumnu dofuldu.
ela k6rpeyken vafat etdi.
Turamn do[um tarixi 1923-cii ilin 2 oktyabrrdu', r.
Bir negs aydan sonra Cavidi maarif idaresindan Bakya iga
devet edirler. Bu ilde "iblis" faciesini yazr, .,Maral,' faciesi
Knmda tamagaya qoyulur.
Azarbaycan Demokratik Respublikasr qurulduqdan
sonra Cavidin heyatr Bah ile baflanu. Owelca l9l9-cu ilda
hazrlg kursunda adabiyyatdan dars deyir, bir miiddat qrz
mektebinde Friet mtiollimi iglayir, Abdulla gaiqle birge
"Odabiyyat dersleri" kitabrm negr etdirir. l9l9-cu ilin
mayrnda Miiellimler ittifaqrnrn iclasrnda idare heyetinin
iizv[, hamin ilin iyulunda ise Azerbaycan mfij[imlar
konfransmda Telifat Heyetine segilmifldir2.
"Ugurum" va "iblis" eserlerinin hisse-hisss gap
olunmasr, "iblis" eserinin Agqabadda D6vlet teatnnda
tama$aya qoyulmasr Hiiseyn Cavidin 1920-ci iller yara-
drcrhlrnda elametdar hadiselor kimi qiymatlidir
1920<i ilda qumra ordunun Bakrm igfal etmesi ve
Milli hdkumati devirmasi Hiiseyn Cavidin an kiderli gtinlari
idi. O, bu qurulugun "yeniliyini', qabul etmir, Oz estetikideahm bu siyaseta qargr qoyurdu: ,.Manim tannm
g6zellikdir, sevgidir", "hazz etmem firqsden, siyasatden', deyirdi.
t
2
llLselnov
R
Vondan aco.
A, "Ittq", tg|7, $al'-
HQscyn Covid: hayu ua san"t
As1druoyew
ua
201.
lola (BlUioqrullk g/,srticl). T?rtib
A B, "Eha", 2005, s?h 12.
t29
edarr:
Nurqa"
Cavidin 1921-ci ilde "Tenqid-tab1iE" teatrrmn repertuar komissiyasrna iizv segilmssi, "$eyx Senan" eserinin ilk
defe D6vlat Teatrrnda sehnoyo qoyulmasl, "Afet" eserinin
hisse-hissa gap edilmesi ona teatr alaminda ds 96hrat getirdi,
ad-san qazandrdr.
Abdulla gaiqin yazdrlr "Milli qiraat" kitabrrun 22522.7 -ci sahifalarinde Hiiseyn Cavidin qrsa tarciimeyi-hah ve
"Oksiiz Onver" geirini qap etdirmesi de 1922-ci illerin
miihiim hadislerinden biri kimi qiymetlandirilmslidir. Bu
ilda N.Nerimanovun te$ebbiisii ila "Cavid geccsi"nin kegirilmasi, "Peyiember" menzum dramrrun yazrlrnast, "Afet",
i'Ugurum" ve "$eyda" eserlerinin teatr tamagalanmn
verilmesi H.Cavidi lokal miihitdan gxarrb qlobal miihite
daxil edirdi. Oqidesindan ddnmemesi, prinsipialh[r, tiirkgiiLliik ve islamgrhq ideyalarrru davam etdirmesi onun heyatt
iigtin tehliike yaradlrdr, dehgetli antn illerini yaxtnla$drrdl.
"Hela tarix Hiiseyn Cavide el wrmaybdr. $airimiz bir
tarafde sakit oturub eserlerini yazr. Tarix iso qulaq asu ve
gdzlayir" t Hiiseyn Cavid ise pill+.pilla y0kselir, ad-san
qazanr: 1923-cii ilin avqust ayrnda "Azerbaycan edib vo
gairler darneyi" na iizv qebul edilir, "Pey[embar', asari
gapdan gxrr, 1924-cii ildo Bakrdakr II daracoli 16-cr iinas
gura mektabins H.Cavidin adr verilir, "lblis" faciesi kitab
gsklinda nagr olunur, 1925-ci ilde "Topal Teymur', tarixi
dramr yaalu, 1926-cr il fevral ayrnda Bakrda kegirilan I
Tiirkoloji qurultaya niimayanda segilir.
Sovet rejimi Hiiseyn Cavide qalib gale bilmirdi.
M.C.Ba[rrov gtxrglanmn birindo ona xeberdarhq edirdi ki,
miisavat mefkuresi ve miisavat iinsiirleri ile miibariza
apararaq <iziinii yeniden qursun. Lakin o, sqidesinden
ddnmsdi, qurulugun eybocer simasrn agdr, bizi bize
tamtdudr.
t
M?rnmadli Q. Cot'id
dnrl
boyu: halol
va
yarudtahq salnamas| 8,, 19E2, s,l3g.
130
Hiiseyn Cavidin g6darinin alnsr getdikco giddatlenirdi. O, miialice olunmaq iigfln Xalq Maarif Komissarh$na ariza ile miiraciat edir. XM komissarr M.Quliyevin
sadrliyi ila kegan iclasrn protokolunda qeyd olunur ki, gair
Hiiseyn Cavid miialice olunmaq flgiin xarice g6nderilsin ve
mfivafiq vesaitlo tamin edilsin. Xalq Maarif Komissarrnrn
miiavini Calil Memmadzadenin imzaladrfr phadatnameda
yazrlr ki, 1926-cr ilin aprel ayrrun l0dan oktyabrrn birina
qeder Berlin va Parise g6ndarilir. Bu sefer teassiiratlan
"Azar" poemasl ve "Knyaz" pyesinin yaranmasrna sebeb
olur.
Bir ildan
-ci ildo Xalq
Komissarlar
$urasrnrn g6sterigi ile Hiiseyn Cavids tsqaiid verilmesi
haqqmda qarar qabul edilir. "Yeni yol" qazetinin 6 noyabr
1927 <i n saymda giistarilir ki, 120 manat msbla$nda
taqaiid verilmasi qerara ahndr.
1928-ci ilda "$eyx Sanan" eserinin ilk defa Tabrizda
tamataya qoyulmasl, "Krlyaz" mauum faciosinin yazrlmasr, Bakr Sovetinin plenumunda, Yeni elifba imla konfransrnda, Giirciistan va Azsrbaycan yazrgrlarrrun birgs
kegirdikleri tedbirlerde igtirak etmasi va tagkilat komissiyasrna iizv segilrnesi, 1930-cu ilda Ttrk Badaye Teatnnda
"Knyaz" pyesinin tama$aya qoyulmasr Cavidin faaliyyatinda miihfim hadisaler kimi qiymatlidir.
l93t-1936-cr iller Cavid yaradrcrhlrnda xiisusi yer
tutur. O, l93l-32-ci illerda Cenubi Azarbaycan hayatrndan
bahs edan "Telli saz" aserini, 1932-ci ilde Firdovsinin 1000
illik yubileyina hesr etdiyi "Soyawg" faciasini, 19341935.ci
illardo "Xayyam" va "$shla", 1936-cr ilde "Iblisin intiqarnr"
esarlerini yaar. 1933-cii ildo Azarbaycan SSR Yazrgrlar
Camiyyatinin Tegkilat komitasinin I plenumunda igtirakr,
1934-c0 ilin iyun ayrnda Azarbaycan Yazgtlartntn I qurultaylnda gxlgr, miixtalif konfrans va tadbirlarda, Moskva,
Leninqrad ve Minskde kegirilsn Azarbaycan poeziya vo
sonra-1927
l3l
dram g nlerinde qeti s6z demesi miihiim adabi-madani
hadiselardir.
Miiellimlik faaliyyati Cavidin hayatrnda xiisusi
marheledir. O, 1920-1937-ci illar arzinda ali va orta ixtisas
mektablerinde, Dariilmiiallimin -Bakr Miiellimlsr Semina-
riyasrnda mfiollim igleyir, teatr texnikumunda, maarif
idaresinin tagkil etdiyi edabiyyat kurslannda miihaziraler
oxuyur. 1932<i ilda Azxbaycan Dil, Odabiyyat va Senet
Institutuna birinci dorecoli maslehetgi teyin edilir. O, klassik
@aqoqlann anenelerina sadiq qalaraq miiellimlik faaliyyetinda xflsusi istedad, edebiyyah derindan bilan ve
sevdirmayi bacaran metodist qabiliyyatini bir daha tesdiq
edirdi. Taessiif ki, b6yiik gaxsiyyetin, adabiyyah seven ve
sevdirmeyi bacaran, azsrbaycangrhq missiyasrm qorumaq
isteyan bir p€daqoq, dramaturq, gair ve filosofun haqq
sasini kesmek iigiin planlar cralr, siyasi repressiyamn
ndvbeti qurbanr deqiqlagirilirdi.
1936-cr ilin dekabrrnda Xalq Daxili lglar Komissarh$nda Cavida gizli ig agrlu. 1937-ci il 3 iyunda
Azarbaycan K (b) P-nin l3-cii qurultayrnda Cavida "Gidi
milletgi aksinqilabi togkilat" da igtirakrna g6ra h6km ireli
siiriliir. Onu qatl mtsavatgl olmasrna, genclari bu ruhda
terbiya etmasina, gizli pantiirkist eksinqilabi tegkilatda
igtirakrna g6ra ittiham edirler. 1937-ci il iyunun iigiinden
d6rdiine kegan geca onun evinde axtang aparrhr, gtnahsrz
yera hebs edilir, zindana sahnr ve 12 iyun 1937-ci ilda
"Xalq diigmani" adlandrnlaraq Yazrgrlar ittifaqrndan xaric
edilir. 1937-ci il 9 iyunda Cavidin 8 il miiddetina Sibira
siirgiin olunmasr barede qerar verilir.
Cavid 1937-1939-cu illarda owelce Baktda XDIKnrn daxili hsbsxanasrnda, sonralar Kegle va Bayrl zindarunda saxlan r. Ailesi ila g6riige icaza verilmir. Igi Moskvay_a gdnderilir. Cavida 8 il i9 kasilmasi qaran tosdiq olunur.
O, 1939<u ilin yayrnda Maqadana siirgiin edilir. Siiretindan
qabaq ailasi ile son g6riigii olur. Yiik qatanndatdrdly yol
132
getdikden sonra payEda Maqadana gatrr, alillar zonasma
gatdrnhr. Cavid burada hamyerlisi Qasrm Vahabzade ilo
g6rii$iir. O, yundan toxunmul canhlrm eyninden grxanb
Cavide geyindirir:
. -Ne qeder ocaq bagrnda oturmugam, camm qzmayrb.
Amma senin ananm toxudufu bu canhq carumr qrzdrrdl deye qair ona minnetdarLlrm bildirir.
Cavid iki ila yaxrn Maqadanda saxlan r. Staline
eriza yazArqdan sotrra o, 1941-ci ilin yaymda Maqadandan
Qerb mahbuslar diigergesina kogiiriiliir. lrkutsk vilayati,
Tayget rayonu, gevgenko kandina gatan kimi onu 2l iayh
aliller xestexanasrna qoyurlar. Onun ayaqlannrn altim
soyuq aparmr$ va sepsis amale galmigi. 5 dekabr l94l-ci
ilda Cavid bu xastolikdan vafat edir. Onu dekabnn 7da
gevgenko qabiristanh[rnda 59 sayl-r mezarda dafn edirler.
1948-ci il 3l martda Cavidin 6liim gehadarnamesi
ailasina g6ndarilmig, 6 mart 1956-cr ilda Azarbaycan SSR
AIi Mahkamasinin h6kmii ila ona baraet verilmigdir. 1962-ci
ilda Cavidin 80 illik yubileyi qeyd olunur, 1982<i t 2l
iyulda ise Azarbaycan KP MK 100 illiyi ile bafih qarar
qebul etsa de ancaq bu tedbir 1984-cii il 8 iyundi heyata
kegirilrnigir.
l9E2-ci ilde Hamid Caforov Cavid haqqrnda olan
arxiv senodlerini elde edir va oktyabr aytnda Telman Oliyev
va Zaki Nesirovla lrkutskya gedib' Cavidin cenazaiini
Bakrya gotirirlsr. Owolce Bakrda, sonra Naxgrvanda matom gilnlari kegilir, Cavid yad edilir. O, noyabrrn 3-da
vaxtile anasrrun d6ydiiyu zaman qagrb gxdl$ tut alacrmn
altrnda defn edilir.
Cavidin 1993-cii il 27 mayda Bakrda abidosi, 1996-cr
il 29 oktyabrda Naxgrvanda maqberosi ucaldrlrr. 1995rci il
l0 iyulda Respublika Nazirlar Kabinetinin 160 sayh qararr
ile Hi,iseyn Cavidin ev muzeyi Ddvlat Olyazmalar Inititutunun III martabesine k6giirtiliir. 2002-ci 11 24 oktyabrd,a
Hfiseyn Cavidin dolum guniinde Bakrda ev muzeyi agrlrr.
133
2005-ci
ilda
Respublika Prezidenti
ilham
Oliyevin
sarencamlarr esasrnda H.Cavidin asorlarinin tam kiilliyatt 5
cildda gap olunur, 2007-ci
ilin
oktyabnnda 125 illik
yubileyinin yiiksek saviyyada kegirilmosina g6sterig verilir.
Marhum prezidentimiz Heydar Oliyevin qay[r va
diqqati sayasinda Cavidin adrrun ebadileqdirilmesi, onun
yaradrcrhlrmn darindan 6yrenilmasina layiqli qiymet
verilmesi va tadqiq olunmasr Cavid senetina mohebbetin
ifadesidir. Olka prezidenti llham Oliyevin 17 aprel 2007-ci il
tarixli sarencamrndakr "62 qayna$m milli madeniyyatin an
derin qatlarrndan alan Hiiseyn Cavid yaradtcrhlr $arqin
estetik fikir tarixi va diinya romantizm ananaleri ila srx ba[h
olmugdur" deyarli hkri H.Cavid yaradrc tfirna yeni edabiestetik baxrgrn istiqametinin meyan vo 6lgiistidtir'
G6riindiiyii kimi, H.Cavidin 6miir
yolundal<r
gaxsiyyatin
dahiliyini
tesdiq
yenilmaz
hadisaler b6yiik ustad,
eden faktlardrr. Bi.itiin insanlarrn M.Miiqfrqin dediyi kimi
xazina"den-Hiiseyn Cavid
"Agan qeyb olan
ideyalarrndan bahrelenmasi b6yuk xoqbaxtlikdir, kamilliya
gedan yolun sirlerini agmaq iigiin bir mayakdr. Miiellimin
y0ksak elmi-ne za:ii hanrltlt ilo pedaqoji-metodik ustah$mn
bir
sintezi zemininde bu ucahq, zirva dark oluna bilar, feth
ediler.
Miiellimlare kdmak maqsedile Htiseyn Cavidin hayat
ve yaradrcrh[rnr ehata eden sinxronik cedval hazlrlanmrgdrr.
Faktlar "Htlseyn Cavidin hayat va sanet yolu" (B.,2005),
Yusif Aslanovun "Cavidin sdz dilnyasr" (B., 2007) va son
tadqiqatlardan gdtiiriilmilqdiir:
ruhani aiiasinde anadan
aldrqdan sonra
l89l -1896
mollaxanada
t34
3
189G1898
Mahammad
Talr
Sidqinin-Mektrbi-tar
biya"sinda tahsil alrr.
4
1899- 1903
5
1904
6
190G1m9
Tebrizin "Talibiyya" madEsasinEJ mtidavirn olmugdur.
Glrc,flstamn Kaxetiya a;zisina;;os€ yolu
gaken idarsda podratclhq edir.
rstar:bul Universitctinin Odibiyyii-poF
sinda ali tahsil almrsdrr.
"Cavid"EEllEEnE qabul etmi"air
7
1909
8
9
l9l0
t9l2
t0
1912-1914
Gancada ruhani
maktabdSEil
ii-
ffi
Tiflisde yapayrr, awalca fahla,
sonra
F.K6gerlinin k6mayi i.le "lttifaq', makta
ll
l9l5- i9l6
t2
t9t7
binda miiallim islayir.
Bakrda "gafa" maktebindJ
mGiii -E
9ah$r.
Bakrda "Odabiyyat" komissiyasrna [zv
se9ilmitdir.
t3
19l8
l4
1919
l5
l9l9
t6
192Gt937
17
l92G,ci
Ermeni quldur dstalarinE alinden qurtanb ewalca Tabriza, oradan Naxgrvina
gedir, hanin ilin avqust ayrnda Migkinaz
xanr-la aile heyatl qurur, "Rnqdiyya,'
maktabinda m[ellim islayir.
Bakrya kdqnr, qz maklabinAJ gariai?ani
deyir.
may iyun
il
l5 rnart
Mrlallimlar lttifaqrmn iclisrnda idare
heyatinin flzvii, Azarbaycan M[allimtar
kgnfransrnda Talifat heyatino secilmisdir.
Bakr Mr[allimlar Seninariyasrmn-Oamtmiialimin mfiallimi olmugdur.
"Ya5rl qalam" darnayinin nizamlamasini
hazrlayan komissiya [zvlerindan biri
qegilmigdir.
l8
l92l-ci il avqust
"Tanqid-tablip" teatnnrn
repertuaiT6
-
siyauna flzv segilmigdir.
l9
1922-o il27 mzrt
N.Narimanown ta6ebbiisii iE-avla
kegirilir.
20
1923-cU il iyun
Azarbaycan yaagl, edib va gairlerinin
tatkilat komissiyasrnrn heyetina daxil olur
va iizv segilir.
135
gecasi
2t
1924-c]
il
l926cr il fevral
23
1926<r
il
iyun-oktyabr
24
1927-ci
il
il
il
25
1928-ci
26
1929-cu
27
1933
2E
l93zl-c[ il iyun
29
1936
30
32
33
1937-ci il 3 iwn
1937-ci il 3-4 ivun
1937-ci il 12 iwn
1937-1939
34
1939-cu il 9 iyun
3l
35
l94l -ci
il
Bakrdakr II daracali l6-cr
H.Cavidin adr verilir.
qz
mektabins
Bakrda kegirilen I T0rkoloji qurultayda
iptirak etmigdir (bazi manbada bu raqam
sahv olaraq 1925-ci ilin fevrah kimi
siisterilirl
G6darini mialica etmak iigiin Berlina
sdnderilir.
Xalq Komissarlar $urasr H.Cavide taqaEd
verilmasi haqqrnda qarar qabul edir.
Bakr Sovetinin olenumun& istirak edir.
Yeni elifba imla konfransrna nrimayanda
secilir.
Azarbaycan SSR Yaagrlar Camiyyetinin
Tagkilat komitasinin I plenumunda igtirak
edir.
Aarbaycsn Yazgrlanmn qurultayrnda
crxrs edir.
Moskva, [rninqrad ve Minskde kegirilan
Azarbaycan poeziyasr va dramr gflnlarinda
istimk edir.
H.Cavida qarsr ittiham irali siirllfir.
Odib habs olunur.
Yazrcrlar Ittifaqrndan xaric edilir.
I
Kegle va
olmudur.
Bay
habsxanalannda dustaq
8 il miiddatina siirgiin olunmasr haqqrnda
qarar qabul edilir.
59 yagrnda vafat edir.
5 dekabr
36
37
38
39
.1()
4l
3l mart
1956q il6 mart
Ol[m sahadatnamesi ailasine sdnderilir.
t962
l98l-ci il2l ivun
l98l-ci il
25 noyabr
1982-ci il
26 oktyabr
illik wbilevi qevd edilmidir.
illiyi ila baEh qerar qabul olunur.
Bakrda va Naxgrvanda ev muzeyi
yaradrlmasr haqqrnda qarar qebul edilir.
Cavidin canazasi Sibirdsn Bakrya gatirilir.
1948-ci il
Cavid beraat almrsdrr.
80
100
' Bqx; H6eln Cavld: hrya, va sanal !ol! (Bibltoqrolt* gdslarlci). Tartib edan:
Numnz Osadullayew w b. 8., "Elm", 21N5. sdh. 1,
t36
1982-ci
43
3 noyabr
1984-cii il
44
1993-cn
8
Odibin canazasi Naxgrvanda
il
42
iyun
Bakrda Ca"idin
il
27 frzy
l996cr il
29 oktyabr
1997-ci il
45
46
20
2005
48
2007-ci
"bidasi
ucaldrhr.
Naxgrvanda Cavidin maqbarasi agrLrr.
Kigik bir planete Hiiseyn Cavid adr verilir.
iwn
47
toryaga
verilir.
tOO ittiyi tegiritir.
Prezidenti I. Oliyevin orancaulna ,sas3D H.Cavidin sarlarinin tam
k[lliyatl 5 cildda cap olunur.
-Respublika
H.Caviain 125 illik yubileyinin oktyabr
ayrnda kegirilmasi ila balh 6lka prezidenti
il
l7 aprel
llham Oliyev serancam verdi.
Yazrgrrun hayatrm dyradende yaradlclhfma da miinasibet bitdirilir, timumileqdirmaler apanh, eserlerindan naticslar grxanlrr. Buna gdra da burada yaradrcrhqla ba[h sinxronik
cedvalin de verilmesi ahamiyyetli hesab edilmig ve Cavid
yaradlknasrna ist!
$exsiyyati haqqrnda dolfun tasawiiron
qamatlanmiSir.
Ig
Hiiseyn Cavidin yarudrcfi[tru ahs etdhan sinxronik
cadral
Cap obnan asa xinin adt
Tarir
I
2
3
"Kegmil giinlar" kitabrna daxil
seirlarini yazndu.
I
1905-1913
2
1905- 1917
3
19061908
Vararnti
4
l9l0
layiq e6ruliir.
zAna" menzum pyesini yaar.
5
t912
t9t2-1914
6
7
l9l3
8
9t4
olaD
gebnemlari" kitabrna daxil olan
yazmrdrr.
seirlarini
-Bahar
qz"
geiri Istanbulda mtkafata
'Scyx Sanan" faciasini tamemlayr.
s s,[ntat'titabt gaP olunur.
'f
"Bahar pbnamlari" geir toplusu
-M".uP'pvesinitamanaytr.
olunma[a baslayrr.
137
gap
I lel6
9
"$eyda" asarini tamamlayr.
t9t7
t0
"Bahar geboemlorit-geF-EG6r lap-
olunur.
ll
19l7
l2
l3
1918
I920-ci il aprel
il
1920-ci
14
oktyabr
l5
l92l-ci il
noyabr
l6
1921-ci
t7
1922-ct
l8
l4 aprel
1922-.i il
l9
1922-ci
il
il
2 iyun
il
"Ucurum" pyesini yaar.
"Iblis" facisini yaan.
"Ucunim Gari hEs+hisse darc otunur.
'Iblis" sari ilk de6 BakIEA tama$af
qoyulur.
'geyx Sanan" asari
tama$aya qoyulur.
"Afet"
hissa-hisse cap olunir.
.Afat" sari
esari DOvlet Dram-Teatrrndr
nhnaye qoyulur.
Ugurum" asari teatrdiiynimfi-
ooffitnnaa
"$eyda" eseri tamagaya
dekabr
IE E
;tt --hiGfiissa
20
1922-1923
'PcyEambaromanzu
2t
1923-cE il avqust
"Peylambar"
olunur.
22
qofrili
"Iblis" faciasi ilk dsfe kitab haGda
1924
cdilir.
23
25
1925
1926
192Gct
26
t928
24
I
,ap
il
l5 noyabr
9aJ
"Tooal Teymur" aseri cap;m .
"Ugurum" asa? kitab ][linda- gap
olunur.
"Toq"l Teymur" *eri--EE@fr-
t928-t929
qoyulur.
"geyx Sanan"
2E
l93G,cu il mart
tamasava oovulur"K-oyaz" manzum
29
1930-cu
30
t93t-1932
'Kryaz"
3l
1932
32
1933-cii
Teatnnda tamasaya oovulur_
"Telli saz" pyesini ya.ar.
"Sayaws" esarinin
hGalSii-ffi
27
il
I aprel
33
35
I
EciasiEEl
"Knyaz" pyesi TiflisdJ--iiiagaya
qoyulur.
il
pyesi
ilk A;ft-Tii[
S-i
yanvar
olunur.
t934
"Seyavus" eseri nasr oiurrur
ffi
193+1e35-T "xffi
l93.k i il nart
34
,seijtk d-mT;EEa;
138
Badaye
Hiiseyn Cavidin 6miir yolu bir gox dlkalsrle, gaharlarla
balhdr. Bunlar haqqmda da gagirdlare malumatrn verilmasinda tartib etdiyimiz xarite-sxemitr ehemiyyati goxdur.
Xeritani agalrdakr kimi gekmek va tadris prosesinda istifada
etrnek nezerda turulur. Ardrcrlh& n6mnl3r asasrnda izlamak
meslehot bilinir:
;tfrta; l
I
Moskva, Lemnqrad, Minsk 1,
L
7
o^1,. <
lrkutsk,Tayget,
gevgcnko 12
Iran 9
Tabriz 2
Berlin
,10
Naxgrvan
I
lstanbul J
Urmiya 3
GiirdistaE,
Kaxc lrya 4
Tartib etdiyimiz sxemlarin, dramaturqun aila iizvlarinin, dzilniin fotogekillarinin niimayigi mOvzunun asan qavradmaslna imkan yaradr, tarcilrneyi-hal materiallannrn ayanilegdirilmesine milsbt tesir gdsterir.
139
Umumilegdirilan
.
ci_ sinif
fikirlere, 2010-cu ilda 9ap edilmig I l dersliyinda verilmig faktlara asaslanmaqla I
-adebiyyat
XI sinifde
Hi.iseyn Cavidin heyatrnr dyratmek iigiin optimal
yollar mtiayyanlegdirmak miimkiindiir. Hazrrladrfrmri dars
nilmunasine nezer yetirak:
Mdvzu: Hiseyn Cavidin hayatr
Maqsad: - Senetkann 6miir yolunu izlomek va natica
gxarmaq bacantrrun formala.gdrnlmasr;
- $agirdlarin casarotli, mi.ibariz, d6nmaz,
Vetene, millate ve biit0n tiirk diinyasrna
ba[h olmasr ruhunda tarbiye edilmasi,
onlarda miiellim pegesine, teatr4 medeniyyata mehebbat hissinin yaradrlmasr;
- Repressiya ve earaba! probleminin yaranmaslrun eyni k6kle balh olmasr, kimlarin gtinahkar olmasrmn agrqlanmasr;
- $agirdlerin tafakkiirtniin, daxili-manavi
aleminin zanginlegdiritnasi.
Osul va $ Jormalaz.. Faal/interaktiv telim metodlan va
ip formalan: Beyin hamlasi, milsahibe, klaster, B186, .,auksion", kigik qruplara vo ctitlarla ig.
Danin tipi: Induktiv.
Tachizat: - XI sinif iigiin edebiyyat darsliyi (milallifler:
Nizami Coferov, isa Habibbayli, Nurlana
Oliyev4 Afot Bakrxanova). B., 2010,
-
t
Nlgml Calatov,
sah. 53-55;
Merhum Prezident Heyder Oliyevin
Naxgrvanda Hiiseyn Cavidin ev muzeyinin agrlgrnda igtirak etmasi, Cavidin
maqberasi, dofuldu[u ev, aila iizvleri va
lsa Hablbbayll, Nutlarra Abeyo,
trnund?hsil nat tabtartntn
Alol Boltxtaovq.
I t{ji sinli \CAn .bftllk 8,, "Car,olll.,
53-56.
140
Odztnyyol
2010, satL
s. Fkillorin niimayigi, Prezident llham
Oliyevin Cavid irsine verdiyi yiiksek
qiymatin dyradilmasi;
Cavidin aforizmlarinin, onun haqqrnda
sdylenmig fikirlerin sinifda seslendirilmasi.
Darsin norhelalari vd vofl ,afuddali:
Sinfin
....2 deq.
Ev tapgm[rnm yoxlanmasr, kegmig m6vzunun
sorgusu va yekunlagdrnlmast ............................ I I deq.
.......4 daq.
Tedqiqatrn apanlmasr .......................................... 7 daq.
Melumat miibadilesi ............................................ 7 daq.
Molumatrn miizakiresi va tegkili .......................... 4 d"q.
Neticalerin grxanknasr ..........................................3 deq.
Produktiv /yaradrcr
... 4 deq.
refleksiya
va
ev
tap$lnglmn
Qiymetlendirme,
............3 d"q.
-
1.
,
J.
1.
5.
6.
7.
8.
9.
tagkili
Motivasiya
tetbiqetsna
verilmasi
Cami: 15 daq.
Nezarda tuhrlan vaxt milddati stabil deyildir. Mdvzunun
xarakterinden, dymdilrnesi iisullanmn segimindan asrh olaraq
vant bOlgiisiinii muellim deyige biler.
Metodik adabiyyatda motivosiya yaratamaqla yeni
m6vzunun dyredilmasina baglamaq feal ig formalanndan biri
sayrln. Mtiallifler feaVinteraktiv talim esasrnda qurulan darslarin marhalalarinden bohs ederkan asasan motivasiyadan
ewolki merhaleni yox, daha gox sonrakr marheleni aragdrnr,
tadqiq edir, yeni yana$ma istiqamatleri, itsul, vasita va ig
formalan miieyyenla$irirlar. Buna g6ra da sual yarana bilar ki,
motivizasiyaya qedarki marhslani neca taqkil emek somarali
netice vere biler? Ev tapfmgmln yoxlamlmasr, frontal sorfu
apanlmaqla faalh$n yaradllrnasr, kegmig mdvzunun sorpusu
va yekunlaqdrnlmasr zamam hansr maselelerin helli qarqrya
l4l
meqsod qoyulmahdrr? $iibhesiz, bu merhelelerda de faaVinte-
raktiv talimin imkanlanndan istifade etmskle darsin tagkili,
telim materiallanmn menimssnilma seviyyesinin yoxlamlmasr
nazarde tutulmahdrr.
Tiivsiyemiz esasrnda Sumqayrt gehar Tafakkitr
litseyinin milollimi O.Miizafferova sinfin tagkili merhelasinds
kigik qruplar yaratdr, Iider segdi, ekspert qrupu miiayyenlegdirdi. Yeni mdvzunun darindan Oyrsnilmesine imkan yaratmaq iigiin qruplar da buna mtvaliq adlandrnldr: .,Cavid,,,
"Aila", "Odalat", "gaxsiyyet", "Medaniyyat". Kegmig m<ivzunun-")O( esrin lO-cu illorinin sonlanndan 50-ci illars qedar
Azarbayam edabiyyau"mn sorSusunu aparmamr$dan 6nca
fiontal sorfu kegirildi :
1. Sovet ideologiyasr hansr maqssda xidmet edirdi?
2. Repressiya qurbanlan nede giinahlandrnlndr?
3. Na iigiln Azerbaycanm di4Unen beyinleri, vuran ellari
qandallamr, mahv edilirdi?
Sinifda repressiya qurbanlan bareda, ..errmrzt terrorun,,
qarfgen ikiilzltl siyaseti, Azarbaycan mefl<urasina - tilrkgiil0ye,
azarbaycangrh[a qargr qaddar m6vqe tutmast haqqrnda frkir
y0rild0lmesi yeni mdvzuya - Hiiseyn Cavidin heyatrna derin
mara{rn oyadrlmasrna imkan yaratdr.
Darsin awelinden son merhelesine qedar qruplarda,
ferdi ve ciitlarle ig apanldr. Miiallimin mdvqeyi i.titaagf,
(fasilator), "apancr" (istiqamat veran), gagirdin mdvqeyi ise
"ksgf edan", 'tadqiqatgr" oldufiu asas gdtilrtildU. Ancaq bir
gagird se4ilib mtlallimin ktimakgisi vezifesini yerine yetirdi. Bu
tagrrd ev taplmgmm yerino yetirilmasinin yoxlanmasrnda,
miiellimin istiqametverici tapgrnqlanrun qruplara gatdrnl_
mas[da, merhalelar itzre neticslerin elda edilmasine nezaret
etrnakde feal igtirak etdi. Onun milseteqil faaliyyata qogulmasr
gagirdlerin maradrn4 digarlarinin de bu mdvqeda gr*4
"tm.lerino, dziina inam hissinin yaranmasma miisbat tasir gdstaren
vasitaye g€wildi.
142
Kegmig mdvzu yekunla$rnldr, yeni mdvzu ila elaqa
yaratmaq tigiin izah edildi ki, )O( esrin l0-cu ve 50-ci illeri
arasrndakr tarixi yaddagrn dehgetli hadisslarinden biri da
repressiya d6vr[dtk. Bu tarixi diivAln dehgstli anlan diigilntilmilg gakilde ermenilarin va onlann havadarlannn, satqmlann,
celladlann va\iliyi mticesinda bir daha XX esrin 90-cr
illerinda yeniden tekrarlandr. Repressiya ddwii kimi qanft 20
Yanvar, Xocah, Dagaltr facieleri de tarixin misli gdriinmemig
qrrgmlanna gewildi, gahidlar "Haqsrzhgn iistitnden haqqa
kdrp[ saldrla" (B.Vahabzada), qeyret, namus, Vetan, millet
yolunda gahid olmatr m0qaddas yol segdilar. Xalq gairi
Zaliru<an Yaqubun "Cavidin qrz balasr" poemasrndan bir
parganln sinifrla saslendirilmasi 37-ci ilin dafuatli anlanru
gagirdlerin g0zU dniinda canlandrdr:
Hesret qaldr dmllrlllk
Dilbsr 6z M0gfiqine,
Migkinaz Cavidine,
$iikriyya Cavadrna!
Bu otuz yeddinci il
Silinmaz bir lekadir
itin, ayul zamanm iinvanma, adrna!
Naydi, gttnahr naydi,
Nege qelbi tamizin, badbextin, giinahsrzrn?
Yolu gdzleyan ananur, gdzil yol gekan qrzrn
... 37 reqemi gdza gOriinan kimi
Yada dil5ilr aynhq, 6liim, siirgiln, qan-qada!l
Dersin bu istiqametda tagkili gagirdlerda maragrn,
diqqatin yeni mdvzu atrafrnda toplanmasrna imkan yaradrr.
Fealiyyatinda bu xiisusiyyatleri ehtiva eden mflallimler edebiyyatrn tesir gtc0ndan istifada edamk "lal duy[ulara heyat
verir" (V.Q.Belinski), insam gdzal hiss va duyfularla yagadrr,
daxili-monavi alemini saflaqdrnr, zenginlo$dirir, gagirdleri
' Aslanoy Y.y. Coeldn
stz&nlol,. 8., "Elm.,
143
2007.
s.h.
tlt,
s6ain, sanatin igrf,rnd4 senatkann hayatr, fealiyyoti niimunesindo yagama[a ruhlandrnr. Giilsiiz, gigeksiz, lalesiz, biilbiilsiiz
gemenzar, bahar olmadrlr kimi poeziya ehvali-ruhiyyasi
duyulmayan, badii eserlerdon nilmunelar ezber sdylenilmekle
gagirdlerin qelbine tesir etmeyen dersden xog ovqat, milsbat
netice g6damak olmaz. Bizca, hansr senatkann hayat ve faaliyyatindan, esarlarinin dyredilmasi yollanndan danlgrnqsa, bu
dersde dyrenilen sane&ara mehebbet hissi yaratmafr bacarmahyrq, ideyalan esasrnda gagirdlarin qelbinde mtieyyan iz
qoymahyrq. $agird bilmalidir, duymahdrr ve yagamahdr ki,
onlar sanki Cavidla yanagr eylegib, onunla sdhbet edir, onun
varh[r va dii5iincesinde yagayrrlar. Bunun iigiln dyredici miihit
yaratrnaq baresindo d[qilnmak lazrmdrr. Metodik edabiyyatlarda bunun iig yolu gdsterilir: egyavi mi.ihit, informasiya
milhiti, sosial-psixoloji mtlhitr.
inkar etmak olmaz ki, enenevi ilsula nisbeten feal
telimda apancr mdvqe tutan motivasiya marhelesinin imkanlan
daha genigdir. "Sdvqetrnenin (motivasiyann) u$urlu olmasr
darsin btitiin marhelalarinin semereli kegmasina ahemiyyetli
tesir edir"2.
Bundan sonra miiollime Hiiseyn Cavidin ..pey[amber,'
asarindan bir beyti ekranda canlandrrdr:
Kassa har kim d6k0lan qan izini,
Qurtaran dahi odur yer ilziinii3.
$agirdlarin akseriyyeti geiri egitdiklarini sdylodilar.
Ancaq miiallifinin kim oldu[unu deqiq deya bilmediler. Bu
zaman ikinci bir beyt seslendirildi:
t yclsova Z interuldit tzti,tt
2
HlseynoEtu
8., ADPA
3
E
,r&2wnl t*n yrs{ltl UNISEF, 2007, t lL
27.
S. O.labwat da1ladnd/ yeni lanologlyalot: laal/lnteraHtv talim
rtyyaL 2009, s2rL 16.
Hlseyn Covid. Osarlad 5 cil.futa
tlt ctld 8., altdel nqrlylclt,
144
2005, sah. 216.
Ovet, xain garak heddini bilsin,
Namard izi yer yiiztinden kasilsinl.
$agirdler bunun 9-cu sinifda dyendikleri ..Ana"
pyesindan oldulunu s6ylediler.
$agirdlerin nezerina gatdrnldr
ki, Hiiseyn Cavid yaradrcrhfrnda realhqla idealhgn vahdeti esas g6tfir0liir. Onun
bdyiik qaxsiyyat olmast merhum Prezident Heydar Oliyev
terefindan lalqli qiymatini aldr. Merhum Ukrayna alimi
astronom Nikolay Qemix da ona h6rrnat va ehtiram gdstararek
kagf etdiyi ulduz^ *6ur'r" adr verdi, qnu uldrrzlar aleminde de
yagatdr.
Xalqrn4 Vatanine layiq olaq haqqr, edalati, azzd|{t,
miibaridiyi, eyilrnsdiyi iiziina hayat amah segen Hiiseyn
Cavid kimdir? suahna aydrntq getirak. Bu barade gagirdlerin
bildiklari rimumilagirildi. Heyder Oliyevin b<tyiik miidriktikla
sdylenilmig fikri nilmayig etdirildi: uHlseyn Cavid )0{ asrda
ATafiaycan adabiyyatnm, madaniyyatinin, bfrtdv tilrh dilnyaritntn an gdrhamli bir simatdq takrurolunmaz bir
gaxsillyatdir, bir gairdh, ya4gdtrn.
Bir fikir da gagirdlerin nazarine gatdrnldr ki, Htiseyn
Cavid dar mekan gergivasins sr$nayan b0yiik filosof, beqari
bir sanatkardrr. Prezident llham Oliyevin mfldriklikls dediyi bir
fikir da gagirdlarde Hilseyn Cavid gexsiyyetine bdyiik maraq
yaratdt: uHllseyn Cavid $arqin estetik tikti ,a xi ua dfrnya
rumantiz)r, anonalai ila srx ba[h olmugdur'.
Mikayil Mt\fiqn "Hfrseyn Cavid ATarbaycan xtlqmu
$ekpridir" sdzleri da gagirdlerda sanatkara inamr, onrur
hsyatrru O)Tanmaye mam$ daha da artrdr.
Bir giin 6nca gagirdlarin Hitseyr Cavid haqqrnda filrna
baxmalan da darsin dorindan vo maraqla dyrenilmesine k6mek
etdi.
t
Hnscyn Caid. Osarlai 5 c;t,t,t^
I
"n4
8,,
145
"tldaf
nardryalr, 2005, s2h, 19,
Sumqayrt gaher 25 sayh mektobin qabaqcil adebiyyat
tapan
iisullardan Ofeliya mtiellimanin da istifada etmasini maslahat
bildik. O, hazrrlanmrg eyani vesaitlera gagirdlarin diqqetini cstb
edarak edib haqqrnda onlann fikirlerini 6yrendi, IX sinifde elde
edilmig biliklarla
mtellimi D.Quliyevanrn de ig teciibssinda eksini
,}: .ri;ir
rr'l/
1i
Heydar Oliyev Hiiseyn Cavid maqbaresinin tentanali
aQrhimda. 29.X1996.
H iiseyn Cavidin Noxgtvandak maqbarasi
Miiellimin teqdimatrndan sonra Hiiseyn
doluldulu ve ya$adlgr evin gekli
ekranda canlandrnldr:
146
Cavidin
Senatkann
niimayiq etdirilmesi
aila iizvlerinin gakillerinin de
ekranda
sabeb oldu:
!:
Hiiseyn Cavid aila iizvlari ila birlikda, 1926'ct il,
Bu, gagirdlari diigUnmaya, informasiya toplamala. fikir
miibadilasi aparmafia, dyranmaye, tadqiq etmeye isitqamat
verir. Taqdimat zamam qagirdlarla birlikde problemin segil-
t47
masi m[ayyanlagdirildi: ,HUseyn Cavidin 6mtu yolu
naye g0re
insanlar iigiin 6mekdir?,' probiemin hallinda
-ii"yl"r'f.-iy_
yolerin sdylanmesi da faydah oldu: Hayatda mUb#2,
sOztinaa
xalql vetane layiq olan insanlar dlmUrlar; haqq, adalat,
lii:6v:
v-icdan, siilh, diiny4 yagayrb- yaratmaq yol*au
lo{rluq,
dasinden ddnmeyen insanlar aUaaifgii;
"qi_
9s*si'i"ynyy"Ue.i,
igine, aileye, biititn insanlara derin mahebbet
et tirurir', otan_
larr tarix unutmur; meffur, eftnez, s6zil itze "e
dtiz deyarl haya_
trnr retanin miiqeddesliyi yolunda qurban veranlor haqq yolu_
na, Yaradana iman apanrlar. Hilseyn Cavidin Omrir yolunda
bu
xiisusiyyetlarin olmasr dzii Myiik bir torbiye mektebidir,
$aCTql.oril fealiyyetinin, hayata hazrrlanmasrrun ditzgiin istiqa_
meti ki.mi. deyerlidir. Buna g6re da tedqitat suallanirn
mueyyenlagdirilmesi vs qruplarda bu masalela,re aydrnhq getirilrnesi
problemin helli yollanru miieyyanlagirmjy"
maqda en elverigli yoldur.
i-fi'*
yu*t_
,aW! Cavidin - aqidasindan d nmayan tlirk o{lu_
6n r yolundan nalari Ayranmak vacibdir?
1. Ne iigiin Hiiseyn Cavid XX asr Azarbaycan ve dilnya
nun
romantimrinin gdrkemli niimayandasi sayrlrr? Fikinizi
esaslandrnn.
2.
Hiiseyn Cavidin ideyalan milli va iimumbegari daysr_
le.rle zengindir. Bunun mahiyyetini
3,
r'.
bilersiniz?
n".,
ug,qiuyu
Htiseyn Cavid biiyiik gexsiryat, istedadh adebiyyat
miiallimi, darslik terti@isi olmu$dur. O, bir mtiailim,
bdytik gexsiyyat kimi insanlara verilen qiymati nade
gdriirdii?
Bdyiik a[rl ve zaka sahibi, madeniyyet xadimi, tiirkgiiltik ve islamgrhq mticahidi oldultrl giire repressiya
qurbanrna gevrildi, Sibire siirgiin edildi. Sovei ideologiyasrmn terefdarlan Cavidi neye g6re ittiham edirdilar? Bunun sabebini, koklerini neda gOrtrsUntiz?
148
5.
Cavid gOzal aila ba$grsr, biifiln insanlara h6rmet vo
ehtiram gdstaren filosof gairdramaturqdur. O, insanlarda hansr exlaqi keyfiyyatlarin olmasuu vacib sayrrdr?
$agirdlarin feallrtr, telima marag yaradrldrqdan sonra
Hiiseyn Cavidin 6mtir yolu haqqrnda hansr masalelerin aragdrnlmasr deqiqla$irildi. Diizdtir, mdvcud adabiyyat dersliyinde (B, 2010) bu baroda verilen melumal kifayet qedardir.
Olbatta, moellim ancaq bu malumatlarla kifayetlena bilmez.
Hilseyn Cavid haqqrnda sdylenmig xatirelardan" tadqiqat materiallanndaru miiellifin ossrlsrindsrl intemetin imkanlanndan
istifada etmekle bu informasiyam bir qadar da geniglendirmek
vaciMir.
Htiseyn Cavidin tlmtlr yolunu derinden dyretrnek ilgiin
gagirdlare bezi manbalarden de istifade etmeya imkan
yaradrldr:
I.
Odobiyyat.
XI sinif trgiin derslik (miiallifleri
N.Ceferov, i.HebiUUeyli, N.Oliyev4 A.Bakrxanova),
2.
B., 2010, seh. 53-56.
Hiiseyn Cavid. Osarleri 5 cildda. I cild. B., 2005, seh.
4_6.
J.
Aslanov Y.Y. Cavidin sdz diinyasr. 8.,2N7.
Hiieynov R. Vaxtdan uca. 8., 1988.
5. Cavid M. Cavidi xatularkan. (tartib edan Turan Cavid),
B., "19rq", 1976.
6. Cavidi xatrlarkan: meqalelar va xatiraler (tertib eden
I.Onrcaliyev), 8., I 982.
7. Intemet resurslan (www. hitseyn cavid.com).
Kigik qruplarda ig apanldrlrna g6ra "Cavid", "Aile",
*Odalat", "$exsiyyet",
"Madeniyyet" adr verilmig qruplara iy
uanqalari paylandr, igin necc yerina yetirilmasi, qiymetlondirma ile bagh tapgrnqlar verildi. Tdvsiyamiz asasmda
Htiseyn Cavidin 6miir yolu bareda aydrn tasewiir yaratrnaq
Ugiin aqalrdak istiqametlerde senatkann heyatrm dyranmek,
y'.
149
$agirdlera bu barede bilik vermek vs terbiye etmek yanagma
mrivqeyi kimi seqildi:
1. Cavidler ailesinin dmiir yolu, onun dcivrti, adebi-medeni
miihiti haqqrnda na diigtiniirsiintiz? Hansr xiisusil.
yetlerine gdre bu aila bizim tigiin dmak ola biler?
2. Odibin Naxgrvanda. iranda va istanbulda tahsil almasrna ve mtiellimlerini iftixarla xatrlamasrna dair malumatlar sizde hansr hisslar oyadrr?
J. Cavid dostlufia sadiq, diigmene qargr barrgmaz m6vqe
tutan, aqidesindan ddnmayen ttirk ofludur. Abdulla
gaiqla, Ohmad Cavadla, Mikayrl Mtiqfiqle dostlulu,
maslek, eqida yoldagr olmasr sebabini neda gdriirsiiniiz?
y'. Cavidin repressiya qurbam olmasrntn sebobini nece
izah edersiniz?
5. Cavidin qah beytlari, aforizmleri, aserlerinin felsafi
darinliyi heyrat dofiuran bir alamdir. O hem da bdyiik
bir gaxsiyyatdir, gair-dramaturq ve filosofdur. Bu haqda
sriylenmig fikirlari nece deyorlendirirsiniz?
Tadqiqata ayrrlmrg vaxt baga gatdrqdan sonra informasiya miibadilasiaa baglandr. Bu, liderlerin teqdimah asasrnda heyata kegirildi, miibahiseli maqamlara aydrnhq gatirildi,
daqiqlogme apanldr, alavaler edildi.
informasiyanm miizakirasi va alava malumallar asaunda biliyin Tanginlagdirilmasi merhelasi genig diskussiyaya
gevrildi. Tadqiqatlarrn diqqetla dinlenilmesi, suallann verilmesi, iimumilegdirms apanlmasr, netico grxanlmasr 6n plana
gakildi. Bu merhelade aga[rdakr hadisaler de bir daha gagirdlerin nazarine qatdrnldr, miiqayise obyekti kimi segildi:
1. Cavid 1882-ci il irevan qubemiyasr, Naxgrvan uyezdinda
ruhani ailesinda anadan olmug, ilk tehsilini evde, sonrakr
tehsilini Mehammed Talr Sidqinin ,,Mektobi tarbiye"sinde, Tebrizin "Talibiye" medrasesinda, istanbul
Universitetinin edabiyyat g6basinda almrgdr. Mahemmad
Tagr Sidqi, Megsdi Qurbanali, Abdulla gaiq, Rza Tofiq,
150
Tofiq Fikrat, Abdulla Tofiq (Sur),
Nl.O.Resulzada,
S.Htiseyn, F.K69erli va bagqalan onun daha 9ox sevdiyi,
hdrmet baslediyi insanlar olmugdur.
Cavidin atasr Abdulla, anasr Ummi Leyla xanrmdrr.
Onlarrn tig qrzr - Fatima, Xurgud. Ummi Salima, iig ollu
Mahemmad, Olirza, Hiiseyn olmugdur. Cavid i918-ci
ilin avqust ayrnda Migkinaz xanrmla aila heyatr qurdu.
Oglu Ortogrul 1919-cu il oktyabrrn 22-de anadan oldu.
Turamn dolum tarixi 2 oktyabr 1923-cti ildir. 1921-ci ilin
avqustun 23-de Tumris diinyaya galdi. O, kdrpe olarkan
vafat etdi. Bag Nazir Artur Rasizada Cavidlar naslinin
yadigandrr.
Kaxetiyada fahla, Gancada ruhani mektebinda iglamig,
-
demir yolunda miihasiblik etmigdir. Tiflisda "ittifaq",
Bakrda "$efa", Naxgrvanda "Riigdiyye" mektebinde, Bakl
Mi.iallimler Seminariyasrnda, Bakr Teatr texnikumunda
miiellim iglemigdir. adabiyyat kurslannda miihazireler
oxumugdur.
1937-ci ilda Cavide qarqr ittiham ireli siiriiliir, hamin ilin
iyununda habs edilir, l2 iyunda Yazrgrlar ittifaqrndan
xaric olturur, 1937 -39-cr illerda Bakrda XDiK-nrn daxili
habsxanasrnda, KeEle va Bayrl zindanrnda saxlanrlr.
miiddatina Maqadana siirgiin edilir.
1939-cu ilde 8
Sonradan onu irkutsk vilaysti, Tayget rayonuna alillar
zonaslna kcigiiriirlar. 1941-ci ilin 5 dekabrrnda vafat edir,
59 sayh mezarda defn edilir. Onun canazasi Ulu 6ndar
Heydar Oliyevin tegebbfisii ile vatane getiritir. 1990-cr
ilda Bakrda abidesi, 1996-cr ilde Naxqrvanda ise
maqbaresi ucaldtltr, 2002-ci llda Baktda ev muzeyi agrlrr.
"Babam Hiiseyn Cavid bir giiLnog idi. Ytikseldi, parladr,
yarasalann g6ziinii kor etdi. Lakin dumanlar onun
q.ugrsrnr aldr" (OrtoErul). "Cavid planeti gdren va
il
planetdan gdri.inan bir senatkardrr" (Yagar Qarayev).
"Cavidi teatnsrz, teatrr Cavidsiz diigtnmak olmaz" (Cafer
151
Ceferov). "O, ideallan, falsafi fikirleri ila yeni bir diinya
yaratdr - Cavid dilnyasr. Cavidsiz diinya Cavidlegdi,
abedilaqdi" (Yusif Aslanov).
Naticanin guanlmas4 frmumilrydirilmanin apanlmast
zaman aqagdah qenaatlere gelindi:
- Cavidin adr kimi saneti de dlmezdir, ebedidir. O, semimiyyati, mehriban dawarugr, qaylrkeg insan olmasr ile
segilan ata, hayat yoldagr Migkinaan arxasr va daya$rdrr.
- Dolruluq, diialiik, heqiqet, edalet, gdzellik, insanlann birbirina sevgisi Cavidin Tannsr, heyat egqi, yagamaq ve
ya$atmaq istefidir.
- Cavid vetan, haqq-adalst, tiirk dilnyasrnm birliyi ulrunda
miicahid, repr€ssiya qurbarudr, yazdrlr sserleri bdyiik
hikmet xazinesidir, dtlnya dramaturqlan ile miiqayisade
mdhtagem gdriinen bir filosof ssnetkardrr.
- Sanetkann varh$rnd4 d0gilncssinda teatra, medaniyyete
bdyilk sevgi, inam vardr. Teah Cavidin gah damandrr.
Teatn Cavidsiz, Cavidi teansrz dUgtlnmek olmaz.
- Cavidi heg kim yolundan d6ndara bilmazdi. Ontm 6z
mOvqeyi, baxrgr vardr,
Bu naticeler dinlenildikden sonra flmumile$irmaler
apanldr, onun gaxsiyyeti, adebi-ictimai fealiyyeti, menah 6milr
yolunun insanlara g0sterdiyi tesirin mtsbat meqamlan nazara
ahndr ve qiymatlandinne aga$dakr cedvalda eksini tapdr:
Qruplenn adl
Suallar
I
tr
III
ry
v
Yekun
qiyDet
Cavid
Ailo
Odalet
$exsiyyat
Medeniyyat
Qiymotlendirmeden sonra yaradrcr tatbiqetma marholesindan de istifade edildi, gagirdlardan talob olundu ki, Cavid
t52
haqqmda hansr qanaeta galdiklarini aks etdiren yr[cam esse
/malumat hazrlasrnlar, yaxud Cavida layiq bir fikir, atalar
s0zlarindan niimunaler taprb vereqda qeyd etsinler. Milallim
Cavidin heyatrna aid hazrrladr$r krossvorddan da istifada ede
biler.
Refleksiya va ev tapStn$mtn ve lmasi marhelasinda
mtiallim gagirdlerin darsin awelinden sonuna qadar
dyrandiklerini yada saldr, hadisalarin haradan baglandrfinr,
neca inkigaf etdiyini soruEub, ev tapgmgr verdi.
153
NATICA
Olkomizde apanlan tehsil islahatlanrun ulurla davam
etdirilmasi, yeniliklarin diturya miqyasrnda dastoklanmesi Ulu
Onder Heyder Oliyevin tshsil siyaseti, onun siyasi kursunun
layiqli davamgrsr llham Oliyevin bu saheye g6stardiyi diqqat
ve qaygrmn neticasi kimi deyarlendirilmalidir. Tahsil sahesinde
bu gilna qeder topladr[rmtz tecr0ba, flaydah, zangin ansnalarimiz diinya tecriibasini saf{iiriik etrneye, samereli olanlan
segib gdtiirmeye imkan verir. Bu diinya tahsiline inteqrasiyam
asanlagdrnr ve siiratlandirir.
Umumtehsil maktablarinda tadris olunan diger fenler
kimi edabiyyat da yaxrn miiddetde kurikulum esasrnda
dyradilacekdir. Kurikulum - bu ciddi konseptual sanet telim
prosesinde yeni texnologiyalann tetbiqini zeruri edir. Demeli,
orta iimumtahsil moktablerinde gah$an miiellim.lara telimi
innovasiyalardan, yeni texnologiyalardan, metod va ig formalanndan yaradrcrhqla bahralenmaye istiqamet veran aragdrrmalara ciddi ehtiyac duyulur.
Olverigli telim geraitinin yaradrlmasr, pedaqoji prosese
kompleks yana;ma, telimda baraber imkanlann miieyyenlegdirilmesi, gagirdytintnrliiliik, inkipfudniiLrnliiliik, naticey6niimliiliik prinsiplarinin nezara ahnmasr, faaliryetin sitimullagdrnlmasr, desteklayici miihitin yaradrlmasrna uylun ilmumi tehsilin
rnazmun standartlannm miiayyan edilmasi ve s. adabiyyat fannina da yeni miistavida yanagma[r talab edir. Miizakireya teqdim olunmug Azarbaycan Respublikasrrun iimumtehsil mektablari iigiin adabiyyat fanni kurikulumunun layihasinda de bu
meselolere xiisusi diqqat yetirilmasi, takrar da olsa, qeyd edirik
ki, adabiyyat miiellimleri qargrsmda ciddi vezifelerin qoluldu[unu g<isterir. Bu ders vesaitinde da didaktlann, psixoloq va
metodistlerin tedqiqatlann4 maari&?rvar ziyahlann merodik
fikirlerine, qabaqcrl msktab tacriibesina asaslanaraq bugiiokii
teleblori, qismen da olsa, ddemek iigiin tdvsiyeler verilir.
154
Maktab tecriibesino esasen belo qanaeto golinir ki,
miiallimlerin bir qismi dersleri miiasir teleblere uylun tedris
etrneyi bacarmrr, metod va vasitalar segiminde getinlik gakir.
Bela miiallimler, hemginin talimi terefe iistiinliik verir, terbiyevi ve inkigafetdirici maqsedleri unudurlar. Bunun baqhca sabebi yeniliklerin mahiyyetini, tatbiqi yollanil igrqlandrran, mitallimlara praktik kdmek gdstaren vesaitlor gox azdrr. Subyektiv
amil de var; yeniliklara, iimumiyyetle pedaqoji adobiyyata
laqeyd olan mitallimlar de az deytl.
Begar tarixinda insamn dziinii derketmeye bagladrfr
andag neyise 0yrenmays zsrurat yarandrlr bir ddwden insanlara bilik verilmasi, onlann terbiya olunmasr, heyata hazrrlanmasr, menevi diinyasrrun zenginle$irilmasi filosoflan, alimlari, ziyahlan daim dthiindikrniiqdiir. Azsrbaycan da lap qedimlerden bu prosesden kanarda qalmamrgdrr. Msselen, edebiyyatm Oyredilmesi miixtalif yollarla - ferdi tahsil, mollaxana,
madress, daha sonralar yeni tipli ma}leblerde hayata ke4irilmigdir. Zaman dtdiikce telim prosesi, onun tagkili semsreli
axara dihmiildtk. Bu yolda gal4a$an milli monafel har geyden uca tutanlar olmuglar. Ulu Ondarimiz Heyder Oliyevin
siideri btrtUn zarnanlar iigiln Onemlidir: "Xalqrmrzrn tarixinin
esasmr tr$kil edan biltiln marhelalerda, kegmig esrlarda yiiksck
manaviyyat olmu$dur. Kegmiq tariximizdon bize qalan simalan
bu giln diinyada methurla$dran va bizim iigiin ni.imune eden
onlann yii,ksek monaviyyatrdr, y0ksak amallandrr...". Biz de
dersimizi bu amallar, maqsedlar asasrnda qurmah, milli-manevi
dayerlarimizi ya$atmaq U90n dilimizi, adebiyyatrmrzr, medeni
inimizi, tariximizi derinden dyranmali ve genclarimizi bu
ruhda torbiya efinaliyik. Buna gdre de, zengin anenanin 6yrenilmasi,bugiin iigitun da qiymatli olan ideyalann nazera ahnmasr
ders vasaitinda vacib mesala kimi diqqet merkazinde saxlanmrg, miiasir darse verilan talablarla alaqalandirilmigdir. Bele
qenaeto gelinmi$ir ki, dars anlayrgr, ona tarixi baxrg, onun
mahiyyoti ve meznunu, problemla balh apanlan tadqiqatlann
r55
naticrleri aydrnlagdrnlmadan bugilnk0 dersin manzerasini,
strukhmnu qurmaq gatindir.
Araqdrrmalann, mekteb tacriibesinin tehlili gdstarir ki,
adabiyyat miiallimlari darslarini enanavi telimla yanagr,
Tenqidi Tofakkiiriin inkigafinda Miitalia ve yazr 1f-fUV;,
elaca de faaVinteraktiv talim esasrnda qururlar. Dan vasaitinda
asaslandtnlrr ki, her iig yanagmada oxgar va ferqli cahatler
olmasma baxmayaraq, faaVinteraktiv telim esasrnda derslarin
tagkiline daha gox diqqat yetirilmeli, onwrla bafitr miibahiseli
mesalalar daqiqla$irilmali, milasir dan modellari yaradrlmah,
nazari ve metodik osaslan iglenmali, yeni texnologiyalardan
genig istifada esas gdtilr{llmslidir. Buna g6ra de dars vasaitinde
milasir ders va ona verilen telebler diqqat markezine gekilmig,
darsin digiindiiriicU olmasr, gagirdlerde miisteqil, yaradrcr
fealiyyeti, tagebbiiskarhgr inkigaf etdiran istiqamatda qurulmasr
t6vsiya edilmigdir. Vesaitde neezrda tuhrlur ki, miiellimler
talim prosesini miiasir taleblera uy[un tegkil euneyi dyrensin,
sdebiyyatdan ders tiplari ve formalanm ferqlondirmeyi, tetbiq
etrneyi bacarsrn, bunlan qeyri-standart dars tiplerindan ayrrmalr ve talimin iimumi maqsadleri ile elaqelsndirmayi menimsesinler.
Miiellimleo metodik k6mek meqssdile ders vesaitindo
"aqli hiicum", "BiB0", "auksion", "klaster (gaxelondirma)'r,
"tedqiqat suallan", "Venn diaqramr" ve s. priyomlardan istifadanin nazeri ve metodik esaslan iglenmig, edabiyyat deislerina
t tbiqi imkanlan mtiayyanlegdirilmi$dir. BUtiin bu deyilenlerin
hayata kegirilmasi yollan terciimefl-hal materialllanmn tedrisi
timsahnda igrqlandrnlmr$r. Heyat va yaradlclhq materiallanrun dyrodilmesi metodikasr yeni texnologiyalann tetbiqina
asaslamlmaqla iglanib hazrlanmrgdrr. Bu istiqamatde mektebde
apanlan igler ders vesaitinda tahlil edilmig, edebiyyat$iinashq
elminin naticalari ilo metodika elminin alaqasinin yaradrlmasr
ma$lelari garh olunmug ve bunun shomiyyati Hiiseyn Cavidin
156
hayat ve yaradrcrhfirrun dyradilmesi zamininda asaslandmlml$dlr.
Yeni dars modellerinin yaradrlmasr, albetta, asan deyildir. Bu, ilk ndvbede elmi-nazeri ve metodik hazrrhq tslab edir.
Bu getin vazifeni yalmz orta mekteb miiallinrlerina hevala
etmek do$u deyildir. Onlar bu giin metodist alimlerimizden
meklab tecrUbasina krimak edecok ttivsiyeler gddayirler. Bu
t6vsiyalarin hazrrlanmasr ise eksperimental tedqiqat va zaman
taleb edir. Gdriilmiig iglare nezer saldrqda nikbin proqnozlar
vermek miimkiindiir; metodist aiimlarimiz bu istiqamatdeki
fealiyyotlerini gi.indan-giina geniqlandire bilecekler.
157
l.
2.
ADOBTYYAT
Aslanov Y. Hiiseyn Cavidin s6z dilnyasr. Bakr, ,.Elm",
2007
Apayev O., Hasanov
A.
Pedaqogika. Bakr, .Nasir,',
2007
3. Alayev O., Tahbov Y., Eminov A., isayev
4.
5.
6.
7.
8.
i.
Pedaqogika. Bakr, "Adilo!Iu", 2006
A$ayev O. Telim prosesi: enena va milasirlik. Bakr
'Adilo!1u", 2006
Abdullayev A. Azarbaycan dilinin tedrisi tarixinden.
Bakr, "Maarif', 1966
Abbasov A., Olizads H. Pedaqogika. Bakr, ..Renesans",
2000
Abdulla gaiq. Oserleri IV cildde. Bakr, 1976
Abdulla B., Valiyeva M., euliyeva A. Odebiyyat.
Umumtehsil makteblarinin VII sinfi iigtin derslik. Bakr.
"Qaqrofilu",2003
9. Azarbaycan SSR inzibati arazi b6lgiisii. Bakr,
"Azametr", 1979
10. Babayev A. Tarciimefl-hal materiallanmn tedrisi. Orta
maktebde adabiyyat tedrisi. I hissa. Bakr, 1976
11. Caferov Nizami, lsa Hebibbeyli, Nurlana Oliyevq Afer
Bakrxanova. Odebiyyat. Umumtehsil mekteblarinin XI
sinfi iigitn darslik. Bakr, ..Qa5ro[lu", 201 0
12. Caferov N., Arash N., Hilseyno[lu S. Odebiyyat.
Umumtahsil mokteblorinin VIII sinfi iigtin darslik. Eak,
"Xeni",2009
13. Cafar Mammed. Hiiseyn Cavid. Bakr, ..Azemagr", 1960
14. Cavid M. Cavidi xatrrlarken (tsrtib edan Turan Cavid).
Bak, "igrq", 1976
15. Eller Vur[unu. Vurfun 6mrii mektublarda. Tartib eden
yaagr-jumalis gamistan Nezirli. Bakr, 199g
158
C. Odabiyyat tedrisi metodikasr. Barkr, Bakr
Universiteti na$riyyatr, * Anz", 2009
17. Ohmedov C., Ofendizada O. V-Vm siniflerda
edsbiyyat te&isi (metodik vasait). Bakr, 1961
18. Ohmedov H. XD( esr Azarbaycan mektebi. Bakr,
"Maarif',2000
16. Ohmadov
19. Heydar Oliyev makteblilarin g6zii ile. Bakr. 2010
20.
Hiiseyn Cavid: hayat va senet yolu (Biblioqrafik
giistarici). Tartib eden: Nurane Osadullayeva ve b. Bakr,
"EIm",2005
21. Hiiseyn Cavid. Oserleri 5 cildde. V cild. Bakr, ,,Lider,,,
2005
22. Hiiseyn Cavid. Osorleri 4 cildde. IV cild. Bakr
"Yaagr",
23. Htseyn
2005
24. Hiiseyn
2005
25. Hiiseyn
2005
26. $arif O.
1985
Cavid. Osarleri 5 cildda. III cild. Bakr, ..Lider,',
Cavid. Oserleri 5 cildda.
II cild. Bakr, ,.Lider,',
Cavid. Ossrlari 5 cildde.
I cild. Bakr,
.,Lider,,,
Kegmi9 giinlarden. Balcr, I 977
27.Haayev A., Yusifov F. MakteMa adabiyyat derslarinin
tagkili (metodik gdsterig). Bakr, ADPU metbaasi, 2003
Hacryev
A.
Azarbaycan odsbiyyatrnrn tadrisi
metodikasr. Bakr, "Tehsil", 2003
29. Hacryev A. OdebiyyatgUnash[rn ssaslan. Bakr, ADpUnun metbeesi, 2009
30. Hiiseyrzade R. Qedim va erkan orta esrlerda terbiye,
tahsil ve pedaqoji fikir. Bakr, 'Nurlan", 2007
31 . Hiiseynzada O. Tedris tarixine dair nadir farman. Bakr,
"Ganclik", 1968
32. Hiiseynov R. Vaxtdan uca. Bak, "igrq", 19E7
33. Hi.iseyno[lu
Odabiyyat darslarinda yeni
texnologiyalar: feaVinteraktiv talim. Bakr, 2009
28.
S.
159
Hiiseynoplu S., Quliyev O., Hasenti B. Odebiyyat.
Umumtahsil mektablerinin V sinfi iigiin darslik. Aakr,
"Qagroflu", 2006
35. Hesanli B. IX sinifde edabiyyat tedrisi. Bakr,
'Mtiallim" nagiyyab, 2006
36. Hesanli B., Quliyev O., Hiisel,noflu S. Odebiyyat.
Umumtehsil mekteblarinin VI sinfi ilgiin derslik. Bakr,
34.
"Qaqro[Iu", 2008
37. Hesenli 8., Necefov N. Odebiyyar.
IX sinf iigiin derslik.
Bakr, "Xazri", 2009
38.
Xalilov O. Mammad Araz diihasr. Bakr, Azerbaycan
Universiteti, 2002
39. imadaddin Nesimi. Seqilmig eserlari II cildde. cild.
Bakr, "Lider",2005i
40. Kazrmov N. Maktab pedaqogikasr. Bakr, ..eaqto!lu,',
2005
41. Kerimov Y. Talinn metodlan. Bakr, ,.RS poliqraf ', 2007
42. Qarabalh
Azerbaycan edabiyyatrnrn tadrisi
metodikasr. Bakr, "Maarif', 1968
43. Qasrmova L., Ivlahmudova R. pedaqogika. Miihazire
kursu. Bakr, "QEro[lu',, 2003
44. I\{emmedli Q. Cavid 6mni boyu: heyat ve yaradrcrhq
selnamesi. Bakr, 1982
45. Mehdizada M. Umumtehsil mekteblarinds tolim-tarbiye
iginin tekmillagdinlmesi yollan. Bakr, .,Maarif,, l9g3
46. Mehammed Fiizuli. Leyti va Mecnun. Balo, lg77
47. Mikayrtov g. va b. V-XI siniflarin edebiyyat darslerinda
talim texnologiyralanndan kompieks g"kild" irtifadr.
I
O,
Bakr,2008
48. Mikayrlov $. Elmi-metodik eserlerden segmeler.
Bakr,
"Araz",2rJ09
49. Mikayrlov $., ts ekirova A. Umumtahsil makteblarinin
V-XI sir.iflerincla adebiyyatrn radrisi metodikasl. Bakl
"Naksurrna',. 2008
160
.
51.
'
53. Pagayev O., Riistamov F. Pedaqogika. Bakr, ..Qa9ro!lu,',
50. Muradov B. Orta maktabde edebi eserlarin dyradilmesi.
Bakr, "Maari?', 1992
Nabiyev 8., Karimli T. Azerbaycan edebiyyatr tarixi.
VI cildda. I cild. Bakr, "Elm",2004
52. Orucali i. H.Cavidi gagirdlerimize nece tanrdaq. /1
Azarbaycan dili ve sdabiyyat adrisi jumah. Bakr, 2009
2002
54. Pagayev O., Riistamov F. Pedaqog,ika. BaIo, ..Nurlan,,,
-
.
_
.
2007
55. PaSayev A., Cefarova E. Interattiv telim Azarbaycan
dili ve edabiyyat darslarinda. Bak-r, "M0rarcim,,, 2008
56. Samadov
Azerbaycan mektablarinda sdebiyyat
tadrisinin inkigaf problemlri. Gence, 2006
57. Tahbov Y., Sadrqov F., Quliyev S. Azarbaycanda
makteb ve pedaqoji fikir rarixi. Bakr, ..Unsiyyet", 2000
58. Umumtahsil mektablarinin
siniflari Ugiin
edabiyyat proqramr. Bakr, 2003
59. Veysova Z. FeaVinteraktiv telim. Miiallimler tigtin
vesait. Bakr,2007
60. Vahabzada B. Segiknig eserleri II cildda. II cild. Bak,
'Lider" nagriyyab, 2004
61. Vahabzada B. Segilmig aserlari II cildda. I cild. Bakr,
"Lider" nagriyyatr, 2004
62. Yaqubi O. Segilmig eserleri. Azarbaycanda telimtarbiye medeniyyeti, tahsil va pedaqoji frkir tarixi. Bakr,
A.
V-XI
'Nurlan",2005
63. Yusifov F. Odebiyyat tedrisi metodikasr. Bakr, ADpUnun matbaasi,20l0
64. YaTrgr ve zaman. Mir Calahn 100 illik yubileyina hasr
olunmu$ elmi konfransrn materiallan. Bakr, 2008
161
1. Bacona
2.
H.6.
Rus dilinda
fleAaroruxa
rr
treaarorurrecKaq-
ncrr(onoraqecxa, TexJroJrorur. M., Hgr-so "OeHt,lNc",
t999
3anxos JI.B. Hs6paunxe [eAarorrqecKr{e rpyAlr. M.,
\
1996
3. Kouelrcr<nfi fl,.A. lla6paxxue
corrugeHr.s.
M.,
fleAarorrqec(Ee
1955
4. Kauan H.E. lleyreaxe 6uorpa$rn [rrcareJu
craprux
Krracc (.
B
M., 1964
5.
6.
Msro,ryrra upetroAaBalrn Jrur€parypEr. M., 1985
Ilpeno4aaaxre Jrrreparypn B craprun xnaccax. M.,
1964
7. Cuupron O.[I. O6rqa, neaarorura. M., 2002
8. Conpeueuuue upo6.reuw MeroAHKr.r npeflo4aBann .
Jlexnarpa,u, 1988
9. Texy.ren B. Mero.urxa pyccKoro c36rKa B cpeguefi
Er(one. M., 1980
10. Xyropcxuil A.E. ,(x,qarcrr recKir, eBpucrrr(a. Teopu.r n
rExHoJIorH, Ilp€afiBxoro o6y.renae.
I4gA-so
2003
Il. r{xpxoacxar T.B. OAun xr [pngMoB H3)AreHu,
Mocxoscroro ynnaepcrrer4
6uorpa$ux rucareJu s VII sacce. M., 1959
162
r
BA$LIQI-,tR
'
-
On s02....................
..............3
Girig ................
.....................7
I Odabiyyat derslerinin tetkilhin elmi-metodik
csaslan
1.
2.
-
3.
4.
............,..................10
Odabi irsin dyredilmesinda edebiyyat darslarinin
rolu ve inki$af merheleIari...........................................10
Derse verilan m0"sir talabler va yeni
yanagmama baghca istiqametleri ................................22
Odobiyyat darslarinin tipleri ve formalan ..................47
Odabiyyat derslarinda yeni talim
texnologiyalanndan istifade ........................................56
lI
.
Tarciimeyi-hal materiallannu 6yradilmosi
yollan ..............
....... ....... ...78
1.
Terciimeyi-hal niimunalarinin tadrisinin
eLni-metodik esaslan ..................................................78
2. V-VII siniflarde bioqrafik materiallann
..............90
VIII-IX
3.
siniflarda heyat va yaradrcrhq
materiallannn tadrisi ................................................100
1. X-XI siniflerde tarcfimeyi-hal materiallanmn
dyradiknasi yollan
...........1 15
Notica
.................154
.........158
d)redilmesi
.
_
...............
..............
Odabiyyat................
Yusif Yusubeli ollu Aslanov
Odebiyyat tedrisi: enene ve mtiasirlik
Dors vasaiti
NaEriyyann direktoru:
Texniki redtktor:
Dizayn:
Cildsi:
Operator:
Montajgr:
Hiiseyn Hacryev
Raya Oliyeva
Miigliq Hacryev
Azad Hamzayev
$afiqa A.bbasova
Elm a Ismty
Qapa imzalanmrs 28.02.201I-ci il
Ragu Jbrmatt 60x84 1/16, 7ap varaqi
Sifurit
t!,!ov,
s\o
AD PU-nun matbaasi
Bakt, [J. Haubayov ki)gasi,
Tel: 493-74-10
ova
l0
t
j4

Kapıldım sana bir mecnun gibi

Abamec-EC böcek ilacı

Karabük Üniversitesi Rektörlük Kupası Etkinliği Hakkında Duyuru

Doktor-Hasta ‹liflkilerine Yeni Bir Bak›fl Uyku Uyuyamamak m

Program - Tamamlayıcı ve Destekleyici Bakım Uygulamaları Kongresi

Bu PDF dosyasını indir

1_deney

Omuz artroplastisi - Türkiye Aile Hekimliği Dergisi

scarica qui - Books In Italy

İnternet Ortamında Çocukların Cinsel İstismarının Önlenmesi

tOp 10 GSVs