T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ TEKNİK EĞİTİM FAKÜLTESİ MAKİNE BÖLÜMÜ MAKİNE RESİM VE KONSTRÜKSİYON ÖĞRETMENLİĞİ Kalıpta Şekillendirilmiş Parçaların Teknik Resimde Gösterilişleri (TS EN ISO 10135) (Lisans Bitirme Tezi) 091222011 Türker ERDOĞAN YÖNETİCİ Öğr.Gör.Ali ÇAYLAK ANKARA HAZİRAN - 2013 `Ìi`ÊÜÌ ÊvÝÊ*Ê`ÌÀÊ ÊvÀiiÊvÀÊViÀV>ÊÕÃi° /ÊÀiÛiÊÌ ÃÊÌVi]ÊÛÃÌ\Ê ÜÜÜ°Vi°VÉÕV° Ì T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ TEKNİK EĞİTİM FAKÜLTESİ Tezin Adı: Kalıpta Şekillendirilmiş Parçaların Teknik Resim Gösterimleri Öğrencinin: Adı Soyadı: Türker ERDOĞAN Öğretim Yılı: 2009-2013 Bölümü/Prog: Makine Eğitimi-Makine Resim ve Konst. Öğrt. Yönetici: Öğr.Gör.Ali ÇAYLAK Kontrol İmzası: ………………………………. Jüri Üyeleri: ………………………………. ………………………………. ………………………………. 2013 ANKARA `Ìi`ÊÜÌ ÊvÝÊ*Ê`ÌÀÊ ÊvÀiiÊvÀÊViÀV>ÊÕÃi° /ÊÀiÛiÊÌ ÃÊÌVi]ÊÛÃÌ\Ê ÜÜÜ°Vi°VÉÕV° Ì ÖNSÖZ Yapılan bu çalışmada kalıpta şekillendirilmiş parçaların teknik resim gösterimindeki standart, ISO kaynaklarından faydalanılarak türkçeye çevrilmiştir. Bu çalışmada kalıplanmış parçaların özelliklerinin standart hale getirilmiş çeşitli kısaltmalar, semboller, kılavuz ve referans çizgileri yardımı ile teknik resim üzerinde nasıl ifade edileceği anlatılmaktadır. Bu standart gösterimler sayesinde kalıpta şekillendirilmiş veya şekillendirilecek parçaların teknik resim gösteriminin sadeleştirilmesi amaçlanmaktadır. İçindekiler GİRİŞ ............................................................................................................. 1 1.Kapsam ...................................................................................................... 3 2.Atıf Yapılan Standartlar ............................................................................ 3 3.Terimler ve Tanımlar ................................................................................. 5 3.1 Küresel Şartname ......................................................................................... 5 3.2 Kısmi Şartname ............................................................................................ 5 4.Harf Sembolleri ......................................................................................... 5 5.Çizgi Kuralları ............................................................................................ 6 6.Kalıplanan Parçalar İçin Çizim Belirteçleri ............................................. 6 6.1 Ayrılma Yüzeyi .............................................................................................. 6 6.2 Takım İzleri.................................................................................................... 9 6.3 Özel İtici İzleri Tanıtıcı İşaretler ..................................................................12 6.4 Kaçıklık ........................................................................................................13 6.4.1 Genel ......................................................................................................13 6.4.2 İzin maksimum izin verilebilen yüzey uyuşmazlığı, SMI ..........................14 6.4.2.1 Genel .............................................................................................................. 14 6.4.2.2 Evrensel SMI tanımlama ................................................................................ 16 6.4.2.3 Bireysel SMI tanımlama ................................................................................. 17 6.5 Çapak ...........................................................................................................18 6.5.1 Genel ......................................................................................................18 6.5.2 İzin verilen maksimum çapak uzunluğu ...................................................18 6.5.2.1 Genel .............................................................................................................. 18 6.5.2.2 Evrensel çapak tanımlama ............................................................................. 19 6.5.2.3 Bireysel çapak tanımlama .............................................................................. 20 6.5.3 Çapaksız alan ve uzunluğu .....................................................................21 6.6 Şartname Kapsamı ......................................................................................22 6.6.1 Genel ......................................................................................................22 6.6.2 Yasak bölge ............................................................................................22 6.6.3 Genişletilmiş bölge ..................................................................................23 6.6.3.1 Genel .............................................................................................................. 23 6.6.3.2 Her yerde kullanılan evrensel nitelikler .......................................................... 24 6.6.3.3 Her yerde kullanılan kısmı semboller ............................................................. 25 6.6.3.4 Her yerde kullanılan ....................................................................................... 26 6.6.3.5 İlgili kısmın bütününe ..................................................................................... 28 6.6.3.6 Genelin tümünde ............................................................................................ 30 6.6.3.7 Kısmın tümünde ............................................................................................. 31 6.7 Çıkarma Açıları ............................................................................................32 6.7.1 Genel ......................................................................................................32 6.7.2 Tek eğim sembolü...................................................................................32 6.7.3 Ayırma çizgileri üzerinde birleşik eğim sembolü ......................................35 6.7.4 Belirli bir yerde birleşik eğim sembolü .....................................................37 6.7.5 Alıştırma konikliği ....................................................................................38 6.7.6 Çıkartma açısı uzatması .........................................................................40 6.7.7 Komşu özelliklerine bağımlı olarak taslak ................................................45 6.8 Takım Hareket Yönü ....................................................................................47 6.9 Bölüm Kaldırma Yönünde ...........................................................................50 6.10 Yüzey Genişlemesi ....................................................................................51 6.11 İşlemek .......................................................................................................53 6.12 Gözeneklilik ...............................................................................................55 6.13 Tanımlama ve İşaretleme ..........................................................................56 6.13.1 Kalıp parçaları .......................................................................................56 6.13.2 Tanımlama ve işaretleme konumu ........................................................56 6.13.3 Yazılar ..................................................................................................57 6.14 Diğer Gerekli Bilgiler .................................................................................57 6.15 Bozulmamış Yüzeyler İçin Özel Gösteriliş ...............................................57 7. Doğrusal ve Geometrik Boyutlandırma ve Tolerans Kuralları ........... 58 7.1 Doğrusal Ölçülendirme ve Tolerans ..........................................................58 7.1.1 Genel ......................................................................................................58 7.1.2 Özellik ve boyut ......................................................................................58 7.1.2.1 Genel .............................................................................................................. 58 7.1.2.2 Boyutlar .......................................................................................................... 61 7.1.3 Değişim olmayan boyut özelliği ...............................................................62 7.2 Geometrik tolerans......................................................................................63 7.3 Veriler ...........................................................................................................63 7.4 Yüzey Dokusu ..............................................................................................63 7.5 Kenarlar .......................................................................................................63 EK A ............................................................................................................ 64 A.1 Genel Gereklilik...........................................................................................64 A.2 Uygulama ....................................................................................................64 A.3 Oranlar.........................................................................................................64 A.4 Boyutlar .......................................................................................................67 Ek B ............................................................................................................. 68 Ek C ............................................................................................................. 70 C.1 Genel ...........................................................................................................70 C.2 Uluslararası Standart ve Kullanımı Hakkında bilgi ...................................70 C.3 GPS Matris Modeli Pozisyonu ....................................................................70 C.4 İlgili Uluslararası Standartlar .....................................................................71 Kaynakça .................................................................................................... 72 `Ìi`ÊÜÌ ÊvÝÊ*Ê`ÌÀÊ ÊvÀiiÊvÀÊViÀV>ÊÕÃi° /ÊÀiÛiÊÌ ÃÊÌVi]ÊÛÃÌ\Ê ÜÜÜ°Vi°VÉÕV° Ì GİRİŞ Bu uluslararası standart, bir teknik mamul dokümanı (TPD) standardıdır (ISO/TC 10 tarafından hazırlanmıştır) ama aynı zamanda geometrik mamul özellikleri (GPS) standardını da sunar (ISO/TC 213 tarafından hazırlanmıştır) ve GPS standardındaki özel toleransı tamamlayıcı bir yöntem olarak dikkate alınmalıdır (bkz ISO/TR 14638). Bu, kalıptaki standartlar zincirindeki 1 ve 2 bağlantılarını etkiler. Uluslararası standartlar ile diğer standartlar arasındaki ilişki ve GPS dişi kalıp modeli hakkında daha detaylı bilgi için Ek B ye bakın Kalıplanan malzemelerden üretilen parçalar katı, hamur yada sıvı formda bulunabilir. Kalıplama ile parçalar üretirken, parçanın tasarımı etkili olduğu için, kalıplama yöntemi ve kalıbın tasarımına özel bir önem gösterilmelidir. Yüzey kusurlarından kaçınmak için (örneğin maddenin ısıdan dolayı genleşmesiyle bozulması) ve parçanın kalıptan ayrılabilmesi için, parçanın tasarlanan geometrisinde küçük değişikler gerekli olabilir. Ayırma yüzeyi, döküm ağızları, besleyiciler, havalandırma boruları, iticiler vb. gibi farklı gerekli kalıp parçaları kaçınılamayan yüzey kusurları yaratabilir. Bu yüzden Kalıplanan parçanın sonucu ideal geometrik formdan sapmalar gösterecektir. İstenilen fonksiyonu elde etmek için bu sapmaları kontrol edilmelidir ve kalıp değiştiğinde (örneğin kırılmadan dolayı) kalıplanmış parçanın yeniden üretimi sağlanmalıdır, göz ardı edilebilir sapmaların gösterilmesi gereklidir ve teknik resim üzerinde belirtilmelidir. Kalıplanan parçalar, döküm parçalar, dövülmüş parçalar bir kalıp kullanılarak üretilir örneğin üflemek, enjeksiyon döküm yada dövme. Kolaylık için “kalıplanmış parça” teriminin kullanımı uluslararası standartlarda kalıplanmış, döküm ya da dövülmüş parça olarak kullanılır. 1 Bir döküm için tolerans belirtmek döküm metodunu belirleyebilir. O yüzden tavsiye edilen, tasarımdan önce ya da iş bittiğinde müşteri ile dökümhane; a) teklif edilen döküm tasarımı ve doğrulanmasının gerekliliği; b) talaşlı imalat gereksinimleri; c) döküm metodu; d) üretilecek dökümün sayısı; e) gereken döküm ekipmanı; f) ISO 5459 a göre veri hedef sistemi g) dökümü alaşımı h) tüm özel ihtiyaçlar örneğin yalnız ölçülendirmeler ve geometrik toleranslar, kavis toleransları ve tek talaşlı imalat giderleri konularını tartışarak birlikte hareket etmelidir. Bu uluslararası standartların içindeki rakamlar ilk açı gösteriminde sunulmasına rağmen onlar aynı şekilde üçüncü açı gösteriminde de kullanılabilir. 2 Geometrik Mamul Özellikleri (GPS)Teknik Mamul Dokümanında (TPD) Kalıplanmış Parçalar İçin Çizim Gösterimleri 1.Kapsam Bu uluslararası standart kalıplanan parça için belirtilen ihtiyaçların teamülleri ve kurallarını teknik mamul belgelerinde belirtir. Bu sunumda kullanılan resimsel sembollerin oranları ve ölçülendirmelerinde belirtilir. Not: Bu uluslararası standarttaki rakamlar sadece metini örneklendirir ve gerçek uygulamayı yansıtmaz. Sonuç olarak bu rakamlar sadeleştirilmiştir ve tam olarak ölçülendirilmemiş ve tolere edilmemiştir, yalnızca tüm teknik alanlarda uygulanabilen ilgili genel prensipler gösterilmiştir. 2.Atıf Yapılan Standartlar Referans olarak gösterilen belgeler bu belge için gereklidir. ISO 128-22:1999, Technical drawings — General principles of presentation — Part 22: Basic conventions andapplications for leader lines and reference lines ISO 128-24:1999, Technical drawings — General principles of presentation — Part 24: Lines on mechanicalengineering drawings ISO 129-1:2004, Technical drawings — Indication of dimensions and tolerances — Part 1: General principles ISO 406:1987,Technical drawings — Tolerancing of linear and angular dimensions ISO 1101:2004, Geometrical Product Specifications (GPS) — Geometrical tolerancing — Tolerancing of form, orientation, location and run-out 3 ISO 1302:2002, Geometrical Product Specifications (GPS) — Indication of surface texture in technical productdocumentation ISO 2692:2006, Geometrical product specifications (GPS) — Geometrical tolerancing — Maximum material requirement (MMR), least material requirement (LMR) and reciprocity requirement (RPR) ISO 5459:—1), Geometrical product specifications (GPS) — Geometrical tolerancing — Datums and datumsystems ISO 7083:1983, Technical drawings — Symbols for geometrical tolerancing — Proportions and dimensions ISO 8062-1:2007, Geometrical product specifications (GPS) — Dimensional and geometrical tolerances formoulded parts — Part 1: Vocabulary ISO 8785:1998, Geometrical product specifications (GPS) — Surface imperfections — Terms, definitions and parameters ISO 13715:2000, Technical drawings — Edges of undefined shape — Vocabulary and indications ISO/TR 14638:1995, Geometrical Product Specifications (GPS) — Specifications (GPS) — (GPS) — Masterplan ISO 14660-1:1999, Geometrical Product Geometrical features — Part 1: General terms and definitions ISO 14660-2:1999, Geometrical Product Specifications Geometrical features — Part 2: Extracted median line of a cylinder and a cone, extracted median surface, local size of an extracted feature ISO 81714-1:1999, Design of graphical symbols for use in the technical documentation of products — Part 1:Basic rules 4 3.Terimler ve Tanımlar Bu belgenin amacı bakımından, terimleri ve tanımları ISO 8062-1, ISO 14660-1 ve ISO 14660-2 ve takip eden uygulamalarda verilmiştir. 3.1 Küresel Şartname İlgili tüm özelliklerin uygulandığı şartnamedir. 3.2 Kısmi Şartname İlgili özelliklerin kısıtlı bir şekilde uygulandığı şartnamedir 4.Harf Sembolleri Bu uluslararası standardın amacı bakımından harf sembolleri tablo 1 de verilmiştir Harf Sembolü C E FL FLF G H M PRD R S SMI TF TM TMD TP + V Yorum Maça İtici Çapak Çapaksız Giriş (döküm yolu) Isı kaybı Ana Kalıp kaldırma yönü Besleyici Sürgü Yüzey kaçıklığı Alıştırma konikliği Koniklik Takım hareket yönü Koniklik+ Havalandırma borusu Referans 6.1 6.2 6.5 6.5.3 6.2 6.2 6.1 6.9 6.2 6.1 6.4 6.7.5 6.7.3 6.8 6.7.3 6.2 Tablo 1. Harf Sembolleri 5 5.Çizgi Kuralları Çizgi tipleri ve çizgi genişlikleri ISO 128-24:1999 ile uyum içinde olmalıdır (Bkz tablo 2). Resimsel gösterim sunumunun kuralları ek A da verilmiştir. Çizgi çeşitleri gösterimi Çizgi çeşitleri No. ISO 128-24’e göre 01.2 04.2 05.1 Tablo 2- Çizgiler Uygulama Görünüşlerde kalıp ayırma çizgisi Kesitlerde kalıp ayırma çizgisi Yasak(sınırlandırılmış)bölge göstergesi Önceden şekillendirmenin ana çizgileri Boşluk içindeki bitmiş kısmın özeti Belirli bir bölgenin (alanın) çerçevesi 6.Kalıplanan Parçalar İçin Çizim Belirteçleri 6.1 Ayrılma Yüzeyi Ayrılma yüzeyi iki döküm kalıp bileşeni arasında şekilsel gösterim tarafından çizelge 1a de gösterilmiştir. Sabit ve hareketli kalıp parçalarının tanımlanması ayırma yüzeylerinin yarısının doldurulmasıyla gösterilir Bkz çizelge 1b Yarı dolular sabit kalıp parçaları ve diğer yarıda hareket edilebilir parçayı gösterir. Şekillerin detayları için bkz çizim A 1. Şekil 1 – Ayırma yüzeyi için sembolik gösterim 6 Sembolik gösterimin üst sol tarafında ayrılma yüzeyi gösterilir, ayrılma yüzeyinin tipi harf sembolü eklenerek tablo3 çizim 2 ve çizim 3 te gösterildiği gibi belirtilebilir. Harf sembolü Uygulama C Maçalar için ayırma yüzeyi M Kalıplarda ana ayırma yüzeyi S Sürgüler için ayırma yüzeyi Tablo 3 — Ayırma yüzeyi için harf sembol çeşitleri Anahtar Ayırma yüzeyinin şekil üzerindeki harflerin pozisyonu Şekil 2 – Ayrıma yüzeyi için simgesel gösterimde harflerin konumu Şekil 3 — Ayrılma yüzeylerinin özel tiplerinin gösterimi Ayrılma yüzeyi görünüşlerde tablo 2 deki çizgilerle gösterilir. Sembolik gösterim ayrılma yüzeyinin dışında yer aldığını gösterir. Ayrılma çizgisi ayrılma yüzeyini gösterir. (Bkz şekil 4) 7 Şekil 4 — Ayrılma yüzeylerinin gösterim örnekleri Bir parçanın tek ayrılma yüzeyinin gösterimini çizerken birden fazla sembolik gösterim kullanılabilir Eğer gerekirse, tolerans için küresel özellikler ve/veya çapak için tüm özelliklerin kesişmesi asıl ayrılma yüzeyi ayrılma yüzeyinin gösterimi ve yalnızca bir sembolik gösterim ile gösterilir. (bkz şekil 5 şekil 6) (daha fazla bilgi için 6.4 ve 6.5 e bakınız) Anahtar a Harf sembollerinin ayrılma yüzeyindeki yeri b Kaçıklık toleranslarının yeri c Çapak toleranslarının yeri Şekil 5 ---ayrılma yüzeyindeki sembolik gösterimin yeri Şekil 6 — Ayrılma yüzeyinin özel örneği, tolerans ve çapak gösterimi örneği 8 6.2 Takım İzleri Yardımcı kalıp parçalarının neden olduğu maksimum izin verilebilir sapma miktarı şekil 7 de gösterilmiştir. Bu referans çizgisinin üstünde bir ok başı ve kılavuz çizgisine bağlı olarak yer alır ki bu şekil 8 de verildiği gibi yüzeyi gösterir. İşaretleme çeşidi sembolik gösterimden sonra tablo 4 teki harf sembolüne göre gösterilir. İşaretleme çeşidi tablo 4 teki listenin dışındaysa harf sembolü yerine metnin tamamı yazılır. Sembol detayları için şekil A3 e bakınız. Şekil 7 — Takım izleri için sembol Anahtar a İşaretleme çeşidinin gösteriminin yeri b Artı yada eksi işaretleri kullanılarak yön gösteriminin yeri c Ölçülendirmenin gösteriminin yeri Şekil 8 — Takım izi sembolünün kullanılarak ok ve referans çizgisinin belirtilmesi Harf Sembolü Markalama tipi E İtici markalamaları G Giriş markalamaları H Isı kaybı R Besleyici markalamaları V Havalandırma borusu markalamaları Tablo 4 — Takım izleri için harf sembolleri 9 Takım izlerinin metni yada harf sembolünden sonra bir artı yada eksi sembolü gösterilecektir. Şekil 9a da gösterildiği gibi kalıplanan parçanın çok yakın yüzeyinde çıkıntı takım izi olursa artı işareti kullanılır. Şekil 9 b de gösterildiği gibi kalıplanan parçanın yakın yüzeyinde girinti takım izi olursa eksi işareti kullanılır çıkıntı ve girinti gözlendiğinde artı ve eksi işareti kullanılır. a) Çıkıntı takım izi b) Girinti takım izi a Çapak yüksekliği b Çıkıntı(yükseklik) c Çöküntü(girinti) Şekil 9 — Çapak ve giriş gereklerinin açıklamasının örnekleri Yüzeyden maksimum izin verilebilir takım izi sapması artı yada eksi işaret eklenmesi ile gösterilebilir. Bkz şekil 10. Verilen değer izin verilen maksimum artışı ya da azalmayı gösterecektir. Yüzey hep sabittir. Şekil 10 — Takım izi sembolü örneği 10 Maksimum izin verilebilir alanın tanımlanması gerekli olduğu için, Bu alan maksimum izin verilen alanın üstüne ve aşağısına çıkıldıktan sonra desteklerle belirtilir. ⎯ Çap olarak kalıplanan parçanın yüzeyinde (şekil 11) ya da ⎯ İki değerin gösterilmesiyle kalıplanan parçadaki (Şekil 11 a) karenin ölçülendirilir ki bu iki değerden birincisi çizim yüzeyinin yönünü ikinci değer ise dik çizim yüzeyinin yönünü gösterir. a) Çap olarak b) Dikdörtgen olarak Şekil 11 — takım izleri sembollerinin izin verilebilir alan ve yansıma alandaki örnekleri Maksimum izin verebilir çapak değerleri sembolik gösterimin sağ tarafında referans çizgisinin altında gösterilir bkz 6.5 ve şekil 12 Şekil 12 — Bir iticinin izin verilebilir çapak limitinin gösteriminin örneği Takım izlerinin kalıplanan parçanın yüzeyindeki yeri ISO 1101 e göre belirtilecek ve toleranslandırılacaktır. 11 6.3 Özel İtici İzleri Tanıtıcı İşaretler Gerekirse tanıma amaçlı, itici işaretler özellikle çizim üstünde belirtilecektir. Şekil 13’de gösterilen grafik sembolü kullanılacaktır. Sembolün ayrıntılı bilgisi için, Şekil A.4.’e bakın. Şekil 13 - İtici işareti tanımlamak için Grafik sembolü İtici işaretleme belirlenmesi için özel bir grafik sembolü Şekil 14'te gösterildiği gibi izin verilen maksimum yükseklik belirtmek için araç işaretleme sembolü ile birlikte kullanılabilir. Şekil 14 - Özel itici işaretlerin araçlar işaretleri ile beraber kullanılması gerektiğinde yukarıdaki şekil örnek olarak kullanılabilir 12 6.4 Kaçıklık 6.4.1 Genel Yüzey uyumsuzluğu gerçek özellikleri üzerinde görüntülenebilir ve ayrılık yüzey özellikleri kestiği yerde birden fazla kalıp bileşeni tarafından oluşturulmuştur. Yüzey uyuşmazlığının ortaya çıkma sebebi ana yüzey parçaları, kayan parçalar, ayrık yüzeylerin uyuşmazlığı ve eklenmiş takımlar oluşturabilir. Örneğin yüzey uyuşmazlığına ölçülendirmeler sebep olabilir. Düz ve dönmeli yüzeylerde uyuşmazlıklar sırasıyla Şekil 15,16 ve 17’de gösterilmiştir. Şekil 15 – Yüzey uyuşmazlığının (SMI) nedeni ölçülendirmede ortaya çıkan sıkıntılardan meydana gelebilir. a Doğrusal kaçıklık Şekil 16 - Yüzey uyuşmazlığı kalıp bileşenlerinin uyuşmazlığından kaynaklanabilir 13 a Dönme kaçıklığı Şekil 17 - Yüzey uyuşmazlığı döndürülen iki parça sebebinden oluşabilir Kaçıklık kalıplama işleminin istenmeyen bir sonucu olduğundan beri, onu kontrol etmek için gerekli olan (izin verilen) maksimum yüzey uyuşmazlığı belirtilerek kullanılır. 6.4.2 İzin maksimum izin verilebilen yüzey uyuşmazlığı, SMI 6.4.2.1 Genel Bu izin verilen maksimum yüzey kaçıklığı belirtmek gerekirse, Şekil 18'de gösterilen grafik sembolü belirtilecektir. Şekil 18 – Maksimum derecede verilmesi gereken yüzey uyuşmazlığı sembolü 14 İzin verilen maksimum yüzey uyumsuzluğu değeri Tablo 5'te gösterildiği gibi, bir işaret ile birlikte verilir. Şekil 19 özelliği, karşılık gelen kısmı ile ilgili olarak izin verilen grafik mektup simgesi gösterilir, Şekil 20 ve 21'e bakınız: Şekil 19 - İzin verilen maksimum yüzey uyuşmazlığı örneği İşaret Gösterilişi Şekil 20 – İzin verilen yüzey uyuşmazlığı (SMI) iki kalıbın arasında ( ) işareti ile kalıpların yanında gösterilir 15 İzin yok a)İzin verilen yüzey uyuşmazlığı + (artı) ile gösterilirse Gösteriliş Açıklama b)İzin verilen yüzey uyuşmazlığı - (eksi) ile gösterilirse Şekil 21- İki kalıp parçası arasındaki birleşme üst kalıp parçası belli olduğunda izin verilen yüzey uyumsuzlukları Maksimum izin verilen yüzey uyumsuzlukları şunlar olabilir: - Evrensel SMI tanımlama, 6.4.2.2’ ye bakınız - Bireysel SMI tanımlama 6.4.2.3’ e bakınız 6.4.2.2 Evrensel SMI tanımlama Tüm özellikler için izin verilen en yüksek yüzey uyuşmazlığı için evrensel gereksinim Şekil 22 ’ de gösterilmiştir. 16 Şekil 22-Uyuşmazlık için evrensel ihtiyaçların grafik sembolleri Yüzeyin bir kısmında, birden fazla grafiksel sembol kullanılmışsa, evrensel yüzey uyuşmazlığının gösterimi uluslararası tanımlamada grafik sembolden hemen sonra belirtilir Şekil 23’e bakınız. Şekil 23- Yüzey uyuşmazlıklarının evrensel ihtiyaçlarına örnek 6.4.2.3 Bireysel SMI tanımlama Bireysel özellikleri izin verilen maksimum yüzey uyuşmazlığı için ISO 128-22 gereğine uygun bir referans çizgisi ile gösterilir.(Şekil 24 ve 25 e bakınız) Şekil 24- Referans çizgilerinde izin verilebilen yüzey uyuşmazlıklarının grafiksel sembolle gösterimi 17 Şekil 25- Bireysel özellikler de yüzey uyuşmazlığı örneği 6.5 Çapak 6.5.1 Genel Çapak genellikle kalıplama işleminde istenmeyen bir ürün olduğu için, izin verilen maksimum serbest bölgelerde belirterek görünümünü kontrol etmek için gerekli olabilir. 6.5.2 İzin verilen maksimum çapak uzunluğu 6.5.2.1 Genel İzin verilen maksimum çapak boyutunu belirlemek gerekirse, grafik sembolü Şekil 26’daki sembol kullanılır. FL Şekil 26-İzin verilen maksimum çapak alanı belirleme sembolü İzin verilen maksimum çapak boyutları grafiğin sağ tarafında iki sayısal değer olarak belirtilecektir.(Örneğin Şekil 27 ve 28 de görüldüğü gibi) FL 0,2 Şekil 27-İzin verilen maksimum çapak yüksekliği FL 0,2x0,05 Şekil 28-İzin verilen maksimum çapak yüksekliği ve genişliği 18 Verilen ilk değer izin verilen maksimum yüksekliği ikinci değer ise genişliğini göstermektedir. Şekil 29’ da görüldüğü gibi Gösteriliş Açıklama Şekil 29-Çapak gereksinimi yorumlanması örneği İzin verilen maksimum çapak boyut olarak; -Evrensel çapak tanımları, bakınız 6.5.2.2 -Bireysel çapak tanımları, bakınız 6.5.2.3 6.5.2.2 Evrensel çapak tanımlama Evrensel çapak tanımlama olarak, ölçülendirmede parçaların sağ tarafında grafik sembolü ile gösterilir, bakınız şekil 30. Şekil 30-Evrensel çapak için grafik sembolünün gösterilmesi Nerede birden çok grafiksel sembol var ise evrensel olarak maksimum müsaade edilen çapak grafiksel sembollerden sonra kullanılması gerekmektedir. Bakınız Şekil 31 19 Şekil 31-Çapağın evrensel olarak gösterilmesine örnek 6.5.2.3 Bireysel çapak tanımlama Bireysel özellikleri izin verilen maksimum çapak boyutları için ISO 12822 referans gösterilir. (Bakınız Şekil 32 ve 33). Şekil 32-İzin verilen maksimum çapak göstergesi için ana çizgiler ve referans çizgilerde kullanılan grafik sembolü örneği Şekil 33-Çapağın bireysel özelliklerinin gösterilmesi örneği İzin verilen maksimum çapak izin verilen maksimum yüzey uyumsuzluğu ile aynı referans sınırının altında belirtilebilir, Şekil 34’e bakın. 20 Şekil 34-Ana çizgiler referans çizgilerde kullanılan maksimum izin verilen çapak miktarını belirtmek için kullanılan grafiksel sembol Bireysel izin verilen maksimum çapak belirtmede küresel maksimum çapak için bir şartname geçersizdir. 6.5.3 Çapaksız alan ve uzunluğu Çapak olmayan bir yüzeyde mevcut olanı belirtmek gerekirse, Şekil 35’ deki grafiksek harf simgesi ile gösterilir. FLF Şekil 35-Çapaksız durum için grafik sembolü Flaş-ücretsiz durum için grafik mektup sembolü uygun bir referans çizgisi üzerinde gösterilir. ISO 128-22 (Şekil 36). Şekil 36-Çapaksız durumun göstergesini ana ve referans hatlarında kullanma 21 6.6 Şartname Kapsamı 6.6.1 Genel Bazen teknik özellikler ve özel koşullar sınırlı alandadır, ancak birden fazla özellik içinde geçerlidir. Bütün çalışılan alanı ya da sadece belli bir alanı da kapsayabilir. 6.6.2 Yasak bölge Belirli bir uzunluk veya alanda, bir yüzey ya da kombinasyonu belirtmek gerekirse alan veya uzunluk konumu, uzun kesikli noktalı geniş bir çizgi ile gösterilir. Yüzeyine bitişik ve kısa bir mesafeden çizilir. Devrimsel bir gereksinim uygulanır ise, gösterge sadece bir tarafta gösterilir.(Bakınız Şekil 37) Bununla birlikte, gösterge ölçüleri çizimde açıkça gösterildiğinde boyutlandırma gerekli değildir.(Bakınız Şekil 38) Şekil 37-İşaret sınırlı alanda kullanılacağı zaman Şekil 38-İşaret bitişik dar bir alanda kullanılacağı zaman ISO 128-22 uyarınca, başlangıç çizgisi kısıtlı alanlarda gereksinimleri göstermek için kullanılabilir (Bakınız Şekil 39 ve 40 ). 22 Şekil 39-Bir özelliği sınırlı bir alan üzerinde çapaksız alan göstergesi (yandan görünüş) Şekil 40-Bir özelliği sınırlı bir alan üzerinde çapak alanı gösterilmesi (önden) 6.6.3 Genişletilmiş bölge 6.6.3.1 Genel Bu birbirine bağlı birkaç özellikler için aynı gereksinimi belirtmek gerekirse tüm iş parçasının etrafında bir şekilde, bir parça uzatılmış bölge gösterge varyasyonları biri tarafından yapılabilir. (Tablo 6). Sembollerin ayrıntılı bilgi için, Şekil için A.15 ve A.12 ye bakın. 23 Tablo 6-Bir parçası genişletilmiş parçanın gösteriliş biçimleri 6.6.3.2 Her yerde kullanılan evrensel nitelikler Kapalı bir dış görünüm üzerinden bütün özellikler için bir gereksinim uygulamak gerekirse, kesişen yüzeylerde ne olursa olsun çizim şekil 41 deki grafik sembol kullanılır. Başlangıç ve referans çizgilerde şekil 42 deki grafik ile gösterilecektir. Sembolün uygulamasının bir örneği şekil’43 de verilmiştir. Şekil 41- Evrensel kullanılan grafik sembolü Şekil 42- Başlangıç ve referans çizgilerde evrensel olarak kullanılan grafiksel sembol 24 Gösteriliş Açıklama Not: Belirtilen gereksinimler 1-6 yüzeyler içinde geçerlidir. Şekil 43- Başlangıç ve referans çizgilerde evrensel olarak kullanılan grafiksel semboller 6.6.3.3 Her yerde kullanılan kısmı semboller Belirli bir şekillendirme kalıbı bileşeni ile ilgili tüm özellikleri için bir gereksinim uygulamak için gerekli olup olmadığını Şekil 45 de gösterildiği gibi çizim üzerinde bir görünümü sürekli bir taslak temsil, için grafik sembolü kısmi civarında Şekil 44 gösterilen tüm başlangıç ve referans çizgisi arasındaki kesişme noktasında yer belirtilecektir. Sembolün kullanılmasına örnek şekil 46 da verilmiştir. Şekil 44-Her yerde kullanılan kısmi semboller için grafik sembolü Şekil 45-Başlangıç ve referans çizgiler için her yerde kullanılan kısmi semboller için grafiksel sembolü 25 Gösteriliş Açıklama Not: Belirtilen gereksinimler için aynı şekillendirme kalıbı ile kalıplanmış olan 2-5a içinde geçerlidir. Şekil 46-Başlangıç ve referans çizgiler için her yerde kullanılan kısmi sembollerin grafiksel gösterimi 6.6.3.4 Her yerde kullanılan Evrensel için ne olursa olsun potansiyel kesişen ayrı yüzeylerin, tüm çizim üzerinde gerçek görünüm için iz düşüm düzlemine yatay veya dikey eksene paralel bir iş parçası etrafında tüm özellikler için bir gereksinim uygulamak gerekirse, temel grafik sembolü Şekil 47 de gösterilen ve Şekil 48 de gösterildiği gibi bir yatay veya dikey eksen göstergesi ile birlikte başlangıç ve referans çizgisi arasındaki kesişme noktasında belirtilecektir. Evrensel bir eksen göstergesi her zaman için teme grafik sembolünün yanında belirtilecektir. Sembolün uygulamasının bir örneği Şekiller 49 ve 50 de verilmiştir. a) Yatay eksen göstergeli b) Diken eksen göstergeli Şekil 47-Her yerde kullanılan basit grafik sembolleri a) Yatay eksen göstergeli b) Diken eksen göstergeli 26 a) Yatay eksen göstergeli b) Diken eksen göstergeli Şekil 48-Başlangıç ve referans çizgiler için her yerde kullanılan evrensel semboller için grafiksel sembolü Gösteriliş Açıklama NOT Belirtilen şart 1, 3, 5a, 5b, 7a, 7b, 8a ve 8b yüzeyleri için geçerlidir. Şekil 49 – Yatay eksen göstergesi ile kullanılan kılavuz ve referans çizgileri üzerinde ilgili genelin bütünü sembolü Gösteriliş Açıklama NOT Belirtilen şart 1, 3, 5a, 5b, 7a, 7b, 8a ve 8b yüzeyleri için geçerlidir. Şekil 50 – Dikey eksen göstergesi ile kullanılan kılavuz ve referans çizgileri üzerindeki ilgili genelin bütünü sembolü 27 6.6.3.5 İlgili kısmın bütününe İlgili kalıp bileşeninin şekillendirilmesini sınırlandıran ve çizim üzerindeki gerçek görünüm için izdüşüm düzleminde yatay veya dikey bir eksene paralel olan bir parça çevresindeki tüm yüzeyler için bir kural uygulamak gerekiyorsa, Şekil 52’de gösterildiği gibi yatay veya dikey eksen göstergesi ile birlikte kılavuz ve referans çizgisi arasındaki kesişme noktasında Şekil 51’de gösterilen ilgili kısmın bütünü için esas grafik sembolü belirtilmelidir. İlgili kısmın bütünü için esas grafik sembolü her zaman eksen göstergesinin yanında belirtilir. Sembolün uygulamasının bir örneği Şekil 53 ve Şekil 54’te verilmiştir. a) Yatay eksen göstergesi b) Dikey eksen göstergesi Şekil 51 – İlgili kısmın bütünü için esas grafik sembolü a) Yatay eksen göstergesi ile Şekil b) Dikey eksen göstergesi ile 52 – Kılavuz ve referans çizgileri üzerinde kullanılan ilgili kısmın tümünün gösterimi için grafiksel sembol 28 Gösteriliş Açıklama NOT: Belirtilen şart 3, 5a, 7a ve 8a yüzeyleri için geçerlidir. Şekil 53 — Yatay eksen göstergesi ile kullanılan kılavuz ve referans çizgileri üzerinde ilgili kısmın bütünü sembolü Gösteriliş Açıklama NOT Belirtilen şart 4, 7a ve 8a yüzeyleri için geçerlidir. Şekil 54 - Dikey eksen göstergesi ile kullanılan kılavuz ve referans çizgileri üzerinde ilgili kısmın bütünü sembolü 29 6.6.3.6 Genelin tümünde Kesişen ayırma yüzeylerine bakılmaksızın bir parça üzerinde tüm yüzeyler için bir kural uygulamak gerekirse, Şekil 56’da gösterildiği gibi kılavuz ve referans çizgisi arasındaki kesişme noktasında Şekil 55’te gösterilen genelin tümü grafiksel sembolü belirtilmelidir. Sembolün uygulamasının bir örneği Şekil 57’de verilmiştir. Şekil 55 — Genelin tümü için grafiksel sembol Şekil 56 — Kılavuz ve referans çizgileri üzerinde kullanılan genelin tümünün gösterimi için grafiksel sembol Gösteriliş Açıklama NOT Belirtilen şart 1, 2, 3, 4, 5a, 5b, 6, 7a, 7b, 8a ve 8b yüzeyleri için geçerlidir. Şekil 57 — Kılavuz ve referans çizgileri üzerinde kullanılan genelin tümü sembolü 30 6.6.3.7 Kısmın tümünde Ayırma yüzeylerinin kesiştiği bir ya da ikisi arasında sınırlı bir parça üzerinde tüm yüzeyler için bir kural uygulamak gerekirse, Şekil 59’da gösterildiği gibi kılavuz ve referans çizgisi arasındaki kesişme noktasında Şekil 58’de gösterilen kısmi tüm grafiksel sembolü belirtilmelidir. Sembolün uygulamasının bir örneği Şekil 60’ta verilmiştir. Şekil 58 — Kısmın tümünün gösterimi için grafiksel sembol Şekil 59 — Kılavuz ve referans çizgileri üzerinde kullanılan kısmın tümündeki durumun gösterimi için grafiksel sembol Gösteriliş Açıklama NOT Belirtilen şart 2, 3, 4, 5a, 7a ve 8a yüzeyleri için geçerlidir. Şekil 60 — Kılavuz ve referans çizgileri üzerinde kullanılan kısmi tüm sembolü 31 6.7 Çıkarma Açıları 6.7.1 Genel Grafiksel eğim sembolünün pozisyonu ile çizim üzerinde bir kalıp parçası yüzeyinin çıkarma açısı belirtilir. Eğim sembolü tek eğim sembolü veya birleşik eğim sembolü olabilir. (Şekil 61). Sembolün ayrıntılı bilgisi için, Şekil A.5’ten Şekil A.11’e bakınız. a) Tek eğim sembolü – Sol b) Tek eğim sembolü – Sağ c) Birleşik eğim sembolü Şekil 61 — Çıkarma açılarının gösterimi için grafik sembolleri 6.7.2 Tek eğim sembolü Tek eğim sembolü [Şekil 61 a) ve Şekil 61 b)] ISO 128-22 uyarınca bir referans çizgisi üzerinde gösterilir.(Şekil 62). Şekil 62 — Referans çizgileri ve lider ile kullanılan eğim sembolü Tek eğim sembolü aşağıdaki temel kurallara göre uygulanır. Kural 1: Eğim sembolünün hipotenüsü çıkarma açısının yönünü tanımlar. Kural 2: Eğim sembolünün en uzun bacağı (dik kenar) ölçülü yüze paralel ve aynı doğrultuda olmalıdır. 32 Kural 3: Eğimin boyutu, karşılık gelen açı (mesela 2°) ya da oranı cinsinden (mesela 1:10) belirtilir ve eğim sembolünün sağ tarafına uygulanır. Kural 4: Kılavuz çizgisinin ok ucu, belirtilen geçerli ana ölçünün geldiği kenarı gösterir. Kural 5: Yüzey bir ayırma yüzeyi ile kesişmekte ise yüzeyin sadece kılavuz çizgisinin ok ucu ve ayırma yüzeyi (ayırma çizgisi) ile tespit edilen kenarıyla sınırlandırılmış kısmı için çıkarma açısı uygulanır. Aksi takdirde çıkarma açısı yüzeyin tam ölçüsünde geçerlidir. Şekil 63 ve Şekil 64’te, temel kuralların örnek uygulamaları gösterilmektedir. Gösteriliş Açıklama Şekil 63 — Tek eğim sembollerinin kullanımından kaynaklanan taslak (1.Örnek) 33 Gösteriliş Açıklama Şekil 64 — Tek eğim sembollerinin kullanımından kaynaklanan taslak (2.Örnek) Ölçülendirilmiş yüzün sanal ölçülü belirli bir konumunda/bölümünde geçerli ise aşağıdaki ek kural uygulanır. Kural 6 Kılavuz çizgisinin ok ucu bir boyut uygulamasının tam konumunu/bölümünü tespit eder (Şekil 65). 34 Gösteriliş Açıklama Şekil 65 — Tam yerlerde tek eğim sembolleri kullanımından kaynaklanan taslak. 6.7.3 Ayırma çizgileri üzerinde birleşik eğim sembolü Birleşik eğim sembolü [Şekil 61 c)] bir ayırma çizgisi üzerinde gösterilmelidir. Bu açıkça koniklik (TP) eklenebilir veya malzemenin çıkartılabilir (TM) olmadığını belirtir. Birleşik eğim sembolü aşağıdaki temel kurallara göre uygulanır: Kural 7 Birleşik semboldeki her tek eğim sembolünün hipotenüsü çıkarma açısının yönünü tanımlar. Kural 8 Birleşik semboldeki her tek eğim sembolünün en uzun bacağı (dik kenar) ölçülendirilmiş yüze paralel ve aynı doğrultuda olmalıdır. Kural 9 Birleşik semboldeki her tek eğim sembolünün kısa bacağı (dik kenar) ayırma çizgisinin bir parçası olarak konumlandırılmalıdır. Kural 10.1 Eşit büyüklükteki eğimler durumunda, eğim büyüklüğü birleşik eğim sembolünün sağ tarafında ilgili açı (mesela 2°) ya da oran (mesela 1:10) cinsinden, sadece bir defa ardından gelen TP ya da TM sembolü ile referans çizgisinin altında ya da üstünde belirtilir. Kural 10.1.1 TP durumunda, boyut ölçüsü belirtilen TP ile ilgili yüzün bulunduğu kenar da geçerlidir; 35 Kural 10.1.2 TM durumunda, boyut ölçüsü ayırma çizgisinde geçerlidir. Kural 10.2 Farklı büyüklükteki eğimler durumunda, eğimin tek tek boyutları ayırma çizgisinin ilgili tarafında belirtilecektir. TP veya TM göstergesi eğim belirtilen boyutlardan sadece birisine bağlantılı olarak belirtilecektir: Kural 10.2.1 TM durumunda, boyut ölçüsü ayırma çizgisinde geçerlidir; Kural 10.2.2 TP durumunda, boyut ölçüsü belirtilen TP ile ilgili yüzün bulunduğu kenar da geçerlidir. Şekil 66, 67 ve 68’de temel kuralların örnek uygulamaları gösterilmektedir. Gösteriliş Açıklama Şekil 66 — İlave koniklik ile birleşik eğim (TP) (1.Örnek) Gösterili ş Açıklam a Şekil 67 — İlave koniklik ile birleşik eğim (TP) (2.Örnek) 36 Gösterili ş Açıklama Şekil 68 — Çıkarılabilir koniklik ile birleşik eğim (TM) 6.7.4 Belirli bir yerde birleşik eğim sembolü Kılavuz çizgisinin ok ucu bir ölçülendirilmiş uygulamasının tam konumunu/bölümünü tespit eder (Şekil 69). Birleşik eğim sembolü [Şekil 61 c)] bir referans çizgisi üzerinde gösterilir. Bu açıkça koniklik eklenebilir (TP) veya çıkartılabilir (TM) olmadığını belirtir. Birleşik eğim sembolü aşağıdaki temel kurallara göre uygulanır: Kural 11 Birleşik semboldeki her tek eğim sembolünün hipotenüsü çıkarma açısının yönünü tanımlar. Kural 12 Birleşik semboldeki her tek eğim sembolünün en uzun bacağı (dik kenar) ölçülendirilmiş yüze paralel ve aynı doğrultuda olmalıdır. Kural 13 Birleşik semboldeki her tek eğim sembolünün kısa bacağı (dik kenar) ayırma çizgisinin bir parçası olarak konumlandırılmalıdır. Kural 14.1 Eşit büyüklükteki eğimler durumunda, eğim büyüklüğü birleşik eğim sembolünün sağ tarafında ilgili açı (mesela 2°) ya da oran (mesela 1:10) cinsinden, sadece bir defa ardından gelen TP ya da TM harf sembolü ile ayırma çizgisinin altında yada üstünde belirtilir: Kural 14.1.1 TM durumunda, boyut ölçüsü referans çizgisinde geçerlidir; Kural 14.1.2 TP durumunda, boyut ölçüsü belirtilen TP ile ilgili yüzün bulunduğu kenar da geçerlidir. 37 Kural 14.2 Farklı büyüklükteki eğimler durumunda, eğimin tek tek boyutları referans çizgisinin ilgili tarafında belirtilecektir. TP veya TM göstergesi eğim belirtilen boyutlardan sadece birisine bağlantılı olarak belirtilecektir: Kural 14.2.1 TM durumunda, boyut ölçüsü referans çizgisinde geçerlidir; Kural 14.2.2 TP durumunda, boyut ölçüsü belirtilen TP ile ilgili yüzün bulunduğu kenar da geçerlidir. Şekil 69’ta temel kuralların örnek uygulamaları gösterilmektedir. Gösteriliş Açıklama NOT A’nın olduğu yer ayırma yüzeyidir. Şekil 69 — Belirli bir yerde çıkarılabilir koniklik (TM) ile birleşik eğimin gösterilişi ve açıklanması 6.7.5 Alıştırma konikliği Eğer aşağıdakiler geçerliyse, alıştırma konikliği (koniklik) (TF) yerine sayısal bir değer belirtilebilir, Şekil 70, 71, 72 ve 73’e bakınız: - izin verilen maksimum yüzey kaçıklığı (SMI) parça üzerinde öneme sahiptir; - konik yüzün bir kısmı parçanın diğer ölçüsüne bağlıdır; - parçanın konik yüz kısmı kabul edilebilir bir küçük yüzey kaçıklığı (SMI) elde etmek amacıyla, ayırma yüzeyinin konumu ve yönüne bağlıdır. 38 Ayrıntılı bir izin verilen maksimum yüzey kaçıklığı SMI ile alıştırma konikliği (TF) birlikte belirtilmelidir. Gösteriliş Açıklama Şekil 70 — Sayısal bir şekilde belirtilen koniklik ile parça üzerinde eğimli ayırma yüzeyi Gösteriliş Açıklama Şekil 71 — Ayrıntılı bir alıştırma konikliği (TF) ile parça üzerinde eğimli ayırma yüzeyi 39 Gösteriliş Açıklama Şekil 72 — Ayrıntılı bir alıştırma konikliği (TF) ile parça üzerinde kademeli ayırma yüzeyi Gösteriliş Açıklama Şekil 73 — Ayrıntılı bir alıştırma konikliği (TF) ile parça üzerinde bir konuma bağımlı koniklik 6.7.6 Çıkartma açısı uzatması Dönel elemanlar için aşağıdaki temel kurallar geçerlidir. Kural 15 Çıkartma açısı dönel bir yüze uygulanacak ise, gösterge sadece bir tarafta gösterilmelidir (Şekil 74). 40 Kural 16 Eğer dönel bir yüzün ayırma yüzeyine girişi tam dönel geometrik kesişiyorsa, tek bir çıkartma açısı göstergesi parça yüzünün sadece o kısmı için çıkartma açısını ifade eder (Şekil 75). Gösteriliş Açıklama Şekil 74 — Dönel bir yüzde çıkartma açısının gösterimi Gösteriliş Açıklama Şekil 75 — Bir ayırma yüzeyinin kestiği dönel bir yüzde çıkarma açısının gösterimi 41 Dönel olmayan elemanlar için aşağıdaki kurallar geçerlidir: Kural 17 Eğer çıkarma açısı dönel olmayan bir yüze uygulanacaksa gösterge her bir yüz (Şekil 76) için ayrı ayrı veya çıkartmanın uzun göstergesi ile gösterilmelidir, Şekil 77, 78 ve 6.6.3’e bakınız. Kural 17.1 Çıkartma açısı parçanın enine kesitte bir yüzünde belirtilmişse, çıkartma açısı bu yüzün tam yüksekliğinde geçerlidir (Şekil 79). Kural 18 Ayırma yüzeyinin girişi bir yüzü kesiyorsa, tek bir çıkartma açısı göstergesi parça yüzünün sadece o kısmı için çıkartma açısını ifade eder (Şekil 80). Gösteriliş Açıklama a Şekil 76 - Dört yüzeydeki çıkarma açısının ayrı ayrı gösterimi 42 Gösteriliş Açıklama şişş a NOT: Bu sadeleştirilmiş örnek pratik uygulamalarda yeterli değildir, sadece kuralın teknik resimde gösterilişini açıklamak için tasarlanmıştır. Şekil 77 — Tüm bir bölümde çıkarma açısının gösterimi Gösteriliş ş NOT Açıklama ama Bu sadeleştirilmiş örnek pratik uygulamalarda yeterli değildir, sadece kuralın teknik resimde gösterilişini açıklamak için tasarlanmıştır. Şekil 78 — Ayırma yüzeyinin kestiği bir parçayla ilgili kısmın bütününde çıkarma açısının gösterimi 43 Gösterili ş Açıklama Şekil 79 — Bir parça kesiti üzerinde gösterilen bir yüzün çıkarma açısının gösterimi Gösteriliş Açıklama Şekil 80. Bir ayrım yüzeyinin kestiği parçanın iki özelliğinin taslak açısını gösterme 44 6.7.7 Komşu özelliklerine bağımlı olarak taslak Taslak göstergesi için tanımlanmış bir eksen etrafında döndürmek zorunda olup, ( Örneğin; ilişkilendirilmiş kaynaklı bir silindirin özelliği ya da bir simetri eksenine ) aşağıdaki temel kurallar geçerlidir. Kural 19 Normal olarak, eksen ayırma yüzeyinin düzlemi dâhil edilecektir. Bir araya getirilen eğim sembolü 6.7.3’ te uygun olarak uygulanır ve sembol etrafında küresel olarak bütün ayırma çizgisi eklenir ve özelliği ana hat ve kombine olan eğim sembolü arasında konumlandırılmalıdır. ( Şekil 81 ve 82 görüldüğü gibi ) NOT: Bu tür özel durumlarda sembol çevresindeki tüm kullanımı bir konik yüzey olarak bir özelliği ve sonuçların, bir eksen etrafında dönmesini gösterir. Gösteriliş Açıklama NOT: Bu basitleştirilmiş bir örnektir, pratik bir uygulama ortaya koymaz ancak çizim göstergesidir, yorumlama kuralını açıklamak için tasarlanmıştır. Şekil 81. Taslak göstergesinin bir eksene bağlı olarak dönmesi 45 Gösteriliş Açıklama NOT: Bu basitleştirilmiş bir örnektir, pratik bir uygulama ortaya koymaz ancak çizim göstergesidir, yorumlama kuralını açıklamak için tasarlanmıştır. Şekil 82. Bir simetri eksenine bağlı olarak taslağın gösterilmesi Bir taslak göstergesi için, bu özellik kesişen ve özellik hakkında sınırlama kurmaktadır, tüm diğer özelliklerin yönüne bağlıdır, aşağıdaki temek kurallar geçerlidir. Kural 20 Bir araya getirilen eğim sembolü 6.7.3 uygun olarak uygulanır ve ikonuna yönelik küresel bütün ayırma çizgisi eklenir, özelliği anahat ve kombine eğim sembolü arasında konumlanmalıdır. (Şekil 83' te görüldüğü gibi) NOT: Sembol ile ilgili kullanılan tüm taslak bir piramit yüzeyindeki çizimi ve sonuçların düzlemine dik bir düzlemde tüm komşu özelliklerinin keşişimin izleri olduğunu gösterir. 46 Gösteriliş Açıklama NOT: Bu basitleştirilmiş bir örnektir, pratik bir uygulama ortaya koymaz ancak çizim göstergesidir, yorumlama kuralını açıklamak için tasarlanmıştır. Şekil 83. Komşu özelliklerine bağlı olarak taslak gösterimi 6.8 Takım Hareket Yönü Kalıp bileşenleri şekillendirme hareket yönünü belirlemek için gerekli ise, örneğin yarım kalıp, çekirdek veya sürgü Şekil grafik sembolü gösterilir, içerisinde gösterildiği gibi kullanılır Şekil 85, sembol ile ilgili ayrıntılı bilgi Şekil A. 19. görüldüğü gibi Şekil 84. Takım hareket yönü için grafik sembolü 47 Şekil 85. Takım hareket yönünü gösterge örneği Bu hareketli takım bölümü ya da takım hareket yönü açısını veya türünü belirlemek gerekirse bir referans çizgisi üzerinde belirtilir. Şekil 86’ da gösterildiği gibi grafiksel sembolü bağlanır. Temel a Taşınabilir araç türü bölümü pozisyonu b Açı özellikleri pozisyonu Şekil 86. Bir yerin hareket yönü için grafik sembolü üzerindeki olası pozisyonun göstergesi 48 Takım bölümü tipi Şekil 87’ de gösterildiği gibi tablo 7’ ye göre bir harf simgesi kullanılarak belirtilebilir. Harf Uygulama sembolü C Hareketli çekirdek M Hareketli ana parça S Hareketli sürgü Şekil 87’ de gösterildiği gibi açılı bir tolerans ile belirtilebilir. Şekil 87. Takım hareket yönünde bir şartname örneği Dikkatlice kalıp içine takım hareket yönü tasarımını taslak yapmak Şekil 88’ de görüldüğü gibi Şekil 88. Taslağı gereksiz hale getirecek bir takımın hareket yönü örneği 49 6.9 Bölüm Kaldırma Yönünde Bu kalıplaşmış parçanın kaldırma yönünü belirlemek için gerekli olduğu sürece, Şekil 90’ da gösterildiği gibi Şekil 89’ de kullanılan grafiksel sembol kullanılır. Sembol ile ilgili ayrıntılı bilgi için Şekil A.20. a)Sağ b)Sol Şekil 89. Parça çıkarmak için yön ayırma grafik sembolü a) veya b) Şekil 90. Bir parça çıkarma yönünde izin verilmeyen bir açı belirlenmesi örneği Bu parça çıkarma yön açısını belirtmek gerekirse bir referans çizgisi üzerinde belirtilir, Şekil 91 ve Şekil 92’ de gösterildiği gibi grafik sembolü ile bağlanır. 50 Temel a Açı özellikleri konumu Şekil 91. Bir parça çıkarma işlemi yönü için grafik sembolü belirtilen açı konumu Şekil 92. Parça çıkarma yönünde bir şartname örneği 6.10 Yüzey Genişlemesi Bu parçanın tasarımını optimize etmek için gerekli olan döküm işlemini mümkün hale getirmek için, örneğin kalıp boşluğunun derin bölgelerinde ısı transferi veya serbest maddelerin yapışmasını geliştirmek için, kaburga veya raster tarafında parça üzerinde özel yüzeyleri genişletmek suretiyle yapılır. NOT: Isı transferini geliştirmek ve kalıcı bir kalıp dayanırlığını arttırmak için, küçük kaburga özellikle köşede gerekebilir. Kaburga veya raster tasarımı ve geometrisi kalıp üreticisine bırakılmıştır, Şekil 93’ te gösterilen yüzey büyütme işlemi sembolü olacaktır. Sembol ile ilgili ayrıntılı bilgi için Şekil A.17 bakınız Şekil 93. Yüzey genişleme yüzey sembolü Sembol kılavuz çizgisinin uzak sonunda yerleştirilecektir. Şekil 94’ te görüldüğü gibi 51 Şekil 94. Yüzey genişleme göstergesi Yüzeylerin genişleme işareti sadece özelliği veya kılavuz çizgisinin sonlandırıcı işaret edildiği alanda geçerlidir. Şekil 95 ve 96’ ta görüldüğü gibi Gösteriliş Açıklama Şekil 95. Yüzey genişleme göstergesi örneği Gösteriliş Açıklama Şekil 96. Yüzey genişleme örneği 52 6.11 İşlemek Bir iş parçası yüzeyinde işleme işaretleri izin verilen maksimum boyutları belirtmek için gerektiğinde örneğin soğutma sırasında malzemenin büzülmesi sonucunda, Şekil 97’ de gösterilen grafik sembolü ile belirtilecektir. Bu ( ISO 128-22 bakınız ) referans çizgisinin üzerine yerleştirilecektir. Bu ok ile gösterilen yüzeye paralel çizilmiş ve birbirine karşılık gelen sayısal değerleri ( Şekil 98 ) tarafından takip edilir. Şekil 97. İşleme için grafik sembolü Temel a Boyut konumu Şekil 98. Kılavuz ve referans çizgileri ile kullanılan işlemeler için grafik sembolü İzin verilen yüzeye kadar işleme için verilen yerel sapma özelliği gösteren grafik sembolünden sonra değerler ekleyerek gösterilebilir. Yüzey üzerinde izin verilen çöküntü temsili değeri ( ISO 8785 uyarınca SIMsd ) her zaman belirtilecektir. ( Şekil 99. ) Sembol ile ilgili ayrıntılı bilgi için Şekil A.16. bakınız Şekil 99. İşleme işaretleme sembolü 53 İzin verilen maksimum alanı belirlemek gerekirse ( ISO 8785 uyarınca SIMw ve Sime ) , izin verilen maksimum çöküntü değeri sonra parantez içinde belirtilecektir, örneğin; Çaplı olarak ( Şekil 100 a bakınız ) bir değere göre veya Alanı ya da bir dikdörtgenin temsili iki değer ile ( Şekil 100 b bakınız ) ilk değer çizim düzlemindeki yönü doğrultusunu temsil eder ve ikinci değer çizim düzlemine dik olan bir doğrultuda temsil etmektedir. a) Bir çap olarak b) Bir dikdörtgen olarak Şekil 100. Kullanılan işleme işaretleme sembolü ve izin verilen maksimum boyut örneği Şekil 100 a’ da verilen bir işleme işareti özelliklerinin yorumlanması Şekil 101’ de gösterilmiştir. Şekil 101. İşleme işareti verilen maksimum boyutun yorumlanması örneği 54 6.12 Gözeneklilik Bir kalıbın üzerinde ya da kısmen kabul edilebilir gözenek tipi, kapsamı ve/ veya büyüklüğünü belirtmek gerekir. Şekil 102’ de gösterilen gözenek için grafik sembolü sonra belirtilecektir. Sembol ile ilgili ayrıntılı bilgi için Şekil A.18. bakınız. Şekil 102. Gözenek için grafik sembolü Grafik sembolü referans çizgisinin üzerine yerleştirilir ( ISO 128-22 bakınız ), ve referans çizgisi üzerinde özelliği belirlenir, Şekil 103 görüldüğü gibi. Sembol ile ilgili ayrıntılı bilgi için Şekil A:18. Bakınız Temel a Gözeneklilik özellikleri konumu Şekil 103. Gözeneklilik sembolünü kılavuz ve referans çizgileri ile kullanılan gösteriş biçimi Bir şartname örtülü olarak özel bir dokümana başvuruyorsa, örneğin bir şirket veya ulusal bir standart notuna göre, belge çizim başlık bloğu sınırlarında veya yakınındaki bilgiler aşağıda belirtildiği gibi başvurulacaktır: " Gözeneklilik [ belge ID ] göre" 55 6.13 Tanımlama ve İşaretleme 6.13.1 Kalıp parçaları Bir kalıp parçası tespit etmek gerekirse, mümkünse aşağıdaki bilgiler verilebilir: a) Boşluk sayısı b) Tanımlama numarası ( konu numarası veya parça numarası ) c) Geri dönüşüm işareti d) İmalatçının tanımlanma işareti Üretim tarihi ve malzeme numarası veya erime/ sorumlu sayısı da verilebilir. 6.13.2 Tanımlama ve işaretleme konumu Tanımlama ve işaretlerin konumu için çizim belirtilmiş veya belirtilecektir. Tahribat işlenecek yüzeylere yerleştirilmeyecektir. (Bu, belirli kısmını kalıptan ayırmak mümkün olmalıdır.) Konumu uzun kesik çift noktalı dar çizgi (bkz. Tablo 2) kullanılarak çerçeveli olacaktır (bkz. Tablo 2). Şekil 104 bakınız a Tanımlama konumu Şekil 104. Tanımlama konumu ve işaretleme 56 6.13.3 Yazılar Yazılar aşağıdaki bilgiler açısından belirtilecektir: a) Yüksek veya basılı b) Yazı yüksekliği c) Yazı türü 6.14 Diğer Gerekli Bilgiler Teknik dokümantasyonu tamamlamak için daha fazla bilgi gerekli olabilir, örneğin; Işıl işlem Yoğunluk Malzeme yapıları, fiber miktarı gibi, yağmurlu akış, çok bileşenli malzemelerin bileşenleri: sürekli ince serbest çizgilerle bölümü veya yapısını temsil eden ek bir belgede: Doğruluk derecesi Döküm hatası Bu bilgiler standartlar veya teknik çizimler dışındaki belgelerden elde edilebilir. 6.15 Bozulmamış Yüzeyler İçin Özel Gösteriliş Bir tasarım nerede özellik gerektirir- hiçbir şekilde- herhangi bir takım tarafından tahrip olabilir- kesintiler ve yüzey kusurları bağımlıdır, örneğin; kesme çizgileri, takım işaretleri veya tanımlama işaretleri grafik sembolü ile belirtilecektir Şekil 105. gösterildiği gibi. Sembol ile ilgili ayrıntılı bilgi için Şekil A.18. bakınız Şekil 105. Bozulmamış yüzeyler için grafik sembolü Sembol kılavuz çizgisinin uzak ucuna konulmalıdır, Şekil 106. bakınız 57 Şekil 106. Bozulmamış yüzeylerin gösterimi Bozulmamış yüzeyler işareti yalnızca özelliği ya da kılavuz çizgisinin sonladığı işaretli alana uygulanır. 7. Doğrusal ve Geometrik Boyutlandırma ve Tolerans Kuralları 7.1 Doğrusal Ölçülendirme ve Tolerans 7.1.1 Genel Doğrusal ölçülendirme ISO 406 uygun olarak yürütülür ve ISO 129-1 ise lineer toleranslar uygun olarak yürütür. Taslak açıları bir ifade normal doğrusal boyut için normal düzeltme değeri olarak kabul edilir ve sadece kalıp bölümü için geçerlidir. 7.1.2 Özellik ve boyut 7.1.2.1 Genel Varsayılan doğrusal boyut ve kalıplanmış bir parça üzerinde taslak ebadında bir özelliği tolerans enine kesitlerde, ekstra yüzeyden elde ilişkili koni eksenine dik iki nokta boyutlu olarak tanımlanır. (ISO 14660-2 bkz.) 58 Büyüklüğü tanımı ISO 14405 verilen düzenleyicileri kullanılarak değiştirilebilir. Aksi bir durum belirtilmediği sürece (örneğin ISO 2692 göre MMR veya LMR, tarafından) doğrusal boyut ve bir kalıp parça üzerinde taslak boyutundaki bir tolerans özelliği, hiçbir eksen şeklinde veya boyutun özelliğindeki simetri düzlemi kontrol etmek gerekir. (Şekil 107. bkz.) Gösteriliş Açıklama Temel 1 İlişkili koni 2 Çıkarılan yüzey 3 İlişkili eksen 4 Çıkarılan orta hat çizgisi Şekil 107. Kesitlerde sahip taslak ebadında ( silindir ) bir özelliği yerel lineer boyutları ile ilişkili koni eksenine dik çizimin gösterimi ( koni açısı eşittir iki tane çizim açısına ) 59 Yüzey uyumsuzluğu, büyüklüğü bir özellik aralığı dâhil edilmiş olup, bir kesme yüzeyi ile ayırt edilmiş olup, Şekil 108 ve 109 görüldüğü gibi Gösteriliş Açıklama Şekil 108. Bir özelliğin boyutundaki yerel ölçüler örneği Gösteriliş Açıklama Şekil 109 - Lokal boyutta bir özel büyüklüğün örneği. 60 7.1.2.2 Boyutlar Bir kalıp parçasının boyut özelliğinin aralığı tablo 8 ve tablo 9’a bakılarak eklenebilir (TP) yada çıkartılabilir (TM). (Eğim sembolü yönü ile gösterilir) Buna bağlı olarak taslak açılarının etkisi düzeltilir. Tablo 8 – malzemeye ilave edilen taslak açıları etkisi için düzeltme. Özellik Değişen Değişmeyen Dış boyut özelliği İç boyut özelliği Boyut + 2 × tan (w) × X Boyut - 2 × tan (w) × X Şekil 109 bakınız Şekil 111 bakınız Boyut + tan (W1) × X + tan Boyut - tan (W1) × X - (W2) × X tan (W2) × X Tablo 9 – malzemeden çıkarılan taslak açıları etkisi için düzeltme Özellik Dış boyut özelliği İç boyut özelliği Değişen Boyut - 2 × tan (w) × X Boyut + 2 × tan (w) × X Boyut - tan (W1) × X - tan (W2) Boyut + tan (W1) × X + ×X tan (W2) × X Şekil 110 bakınız Şekil 112 bakınız Değişmeyen 61 Çizim Gösterimi Açıklama - Kalıp Parçası Şekil 110 – Lokal çapta dış boyut değişim özelliği Çizim Gösterimi Açıklama - Kalıp Parçası Şekil 111 –Lokal çapta dış boyut değişimi olmayan boyut özelliği 7.1.3 Değişim olmayan boyut özelliği Değişmeyen boyut özelliklerini kontrol etmek için, doğrusal boyutlandırma toleranslarını kullanmak belirsiz olur, yerine ISO 1101'e uygun olarak geometrik tolerans kullanılması tavsiye edilir. 62 Çizim Gösterimi Açıklama - Kalıp Parçası Şekil 112 –Değişen çaplı iç boyut özelliği. Açıklama - Kalıp Parçası Çizim Gösterimi Şekil 113 – 7.2 Geometrik tolerans Tek tek geometrik toleranslar ISO 1101'e uygun olarak belirtilecektir. 7.3 Veriler Veriler ve veri sistemleri ISO 5459 uygun olarak belirtilecektir. 7.4 Yüzey Dokusu Yüzey dokusu ISO 1302 uygun olarak belirtilecektir. 7.5 Kenarlar Kenarlarının Durumu ISO 13715 uygun olarak belirtilecektir. 63 EK A (Normal-Kural) Oranlar ve Grafik Sembolleri Boyutları A.1 Genel Gereklilik Teknik çizimler (boyutları, geometrik toleransları, vb) ISO 81714-1 'de verilen kurallara diğer yazıtlar olanlarla bu standartta belirtilen sembollerin boyutuna uyum sağlamak amacıyla uygulanacaktır. A.2 Uygulama ISO 1302, ISO 7083 ve ISO 13715 'de verilen grafik semboller kullanılır. A.3 Oranlar Grafik sembolleri ve sembol alanında ek göstergeler, "a" C.20, Şekil A.1 'e göre taslak edilecektir. Şekil A.1 Şekil A.4 Şekil A.2 Şekil A.5 Şekil A.3 Şekil A.6 64 Şekil A.7 Şekil A.8 Şekil A.10 Şekil A.12 Şekil A.9 Şekil A.11 Şekil A.13 Şekil A.14 65 Şekil A.15 Şekil A.16 Şekil A.17 Şekil A.19 Şekil A.18 Şekil A.20 66 A.4 Boyutlar Grafik semboller ve ek göstergelerin boyutsal gereksinimleri Tablo A.1 'de belirtilmiştir. NOT: Bu gereksinimler ISO 3098-1 ile uyumludur. ölçüler mm’dir Yazı yüksekliği, h 2,5 Semboller ve yazı için çizgi kalınlığı, d 0,25 0,35 0,5 0,7 3,5 5,0 7,0 10,0 1,0 14,0 1,4 Çizelge A.1 – Boyutlar 67 Ek B (Bilgi için) Eski uygulama (konik özellikleri) Aşağıdaki metin konik özellikleri ile ilgili ISO 8062:1994 8. maddesi ifade edildi. Anlamının belirsiz ve farklı olduğu kanıtlanmıştır, bazı yaklaşan yorumlar mevcuttur. Sonuç olarak, herhangi bir açıklama sağlamak için Buradan değil de sadece içerik tekrarlamak seçilmiştir. ISO 8062:1994 8. maddesi önemli bir konik özelliğini kaldırılacak olan bu standardın 6.7’si ile değiştirilmiştir. Tasarım konik özelliği gerektirdiği durumlarda (örneğin taslak açı özelliği ile) simetrik yüzeyi boyunca tolerans uygulanır. Çizim Gösterimi Açıklama - Kalıp Parçası İnceleme İnceleme İnceleme Temel: A standart ölçü Şekil B.1 - konik özellikleri tolerans bölgesi 68 Konik çizim, ilave, çıkartma veya malzeme ortalanacak olsun genel olarak belirtecektir, örneğin; ⎯ konik +, Şekil B.1 a); ⎯ konik -, Şekil B.1 b); ⎯ konik ±, Şekil B.1 c). Farklı konik çizimleri genel düzenlemede düzenlenebilmektedir, daralma olan belirli yüzeyler için daralan yüzeyinde ayrı ayrı belirtilecektir, örneğin; Boyutlar için işlenecek, "konik +" bitmiş boyutları elde edilmesi mümkün olması için, ne olursa olsun konik için genel çizim şartname esas alınacaktır. 69 Ek C (Bilgi için) C.1 Genel GPS matris modeli hakkında ayrıntılı bilgi için, ISO / TR 14638 bakın. C.2 Uluslararası Standart ve Kullanımı Hakkında bilgi Bu standart, teknik çizimler üzerinde kalıp parçaları için ihtiyaçları, göstergeler için kuralları ve sözleşmeleri belirler. Aynı zamanda, bu gösterim için kullanılan grafik sembolleri oranlar ve boyutları belirtir. Doğrusal ölçülendirme ve kalıp parçaları için tolerans kullanımı sadece boyut özellikleri kontrol eder. Tür boyutunun diğer geometrik özellikleri sadece geometrik tolerans tarafından kontrol edilir. C.3 GPS Matris Modeli Pozisyonu Bu standart, bir teknik ürün dokümantasyon (TPD) standardı (ISO / TC 10 tarafından hazırlanan) değil, aynı zamanda bir geometrik ürün özellikleri (GPS) standardı (ISO / TC 213 tarafından hazırlanan) olarak hizmet vermekte ve bir olarak kabul edilmektir tamamlayıcı süreç belirli tolerans GPS standardıdır. (ISO / TR 14638 bakınız). Bu zincir bağlantıların kalıp üzerindeki standartları zincirin 1 ve 2’yi etkilediği, grafiksel olarak Şekil C.1 'de gösterilmiştir. 70 Küresel GPS standartları Genel GPS standartları Tamamlayıcı GPS standartları Zincir bağlantı sayısı 1 2 3 4 5 6 Özel tolerans standartları Süreci İşleme Temel GPS standartları Kalıp Kaynak Termal kesme Metalik ve inorganik kaplama Boyama Makine elemanı geometri standartları Vida Dişli Yivler C.4 İlgili Uluslararası Standartlar İlgili Uluslararası Standartlar Şekil C.1 'de belirtilen standartların zincirleri aittir. 71 Kaynakça ISO 128-20:1996, Technical drawings — General principles of presentation — Part 20: Basic conventionsforlines ISO 8015:1985, Technical drawings — Fundamentaltolerancingprinciple ISO 8062:1994, Castings — System of dimensionaltolerancesandmachiningallowances ISO 11971:1997, Visual examination of surfacequality of steelcastings ISO 14405, Geometricalproductspecifications (GPS) — Dimensionaltolerancing — Linearsizes ISO 5787:2001, Technical productdocumentation — Heattreatedferrousparts — Presentation and indications 72
© Copyright 2024 Paperzz
