MİRSULTAN OSMANOV, GÜNÜMÜZ UYGUR

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014, p. 1675-1677, ANKARA-TURKEY
MİRSULTAN OSMANOV, GÜNÜMÜZ UYGUR DİLİNİN HOTEN DİYALEKTİ
(HĀZIRQI ZĀMĀN UYĠUR TİLİNİŊ ḪOTEN DİYALEKTİ)
Şincan Halk Neşriyatı, Şincan, 2004, 358 s.,
ISBN 7-228-09063-2*
Ali ÇELİK**
Hoten, Çin Halk Cumhuriyeti’nin “Uygur Özerk Bölgesi”nde ve Pamir-Altay dağları
silsilesinin kuzeyi ile Taklamakan çölü arasında yer alır; denizden ortalama 1300-1500 m.
Yüksekliktedir. Tarım ırmağının kolu olan Hoten Derya’nın orta bölümünde bulunan Hoten
şehrinin 1980’li yıllardan sonra 130.000 nüfusa ulaştığı tahmin edilmektedir. Hoten Derya’ya bağlı
kanallarla sulanan bölge topraklarında meyvecilik, bağcılık ve pamukçuluk gelişmiştir. Bunların da
yanında hayvancılık önemlidir; özellikle çevredeki bozkırlarda yayılan koyunlardan elde dilen
kaliteli ince yünler meşhurdur. Bölgenin en eski ve en önemli iş kolu ise ipekçiliktir; hükümet de
bu kola daha fazla önem vermektedir. Hoten tarih boyunca buradan çıkarılan yeşimle (nefrit, jad)
tanınmıştır (Taşağıl, 1998:251).
Türk dili tarihi içerisinde önemli bir yeri olan Uygur Türkçesi, kendi içinde iki döneme
ayrılır. Birincisi, “Eski Uygurca” dediğimiz ve Göktürk yazı dilinden sonra eser vermeye başlayan
tarihî dönemdir. İkincisi ise, XX. Yüzyılda yeniden yazı dili olarak kullanılan ve “Yeni Uygurca”
dediğimiz dönemdir. Türk dili tarihi içerisinde önemli bir yeri olan Uygur Türkçesi, XV. Yüzyıldan
sonra Müşterek Orta Asya Türkçesi’nin tarihî mirasına bağlı olarak ortaya çıkan Çağatay
Türkçesi’nin devamıdır. Günümüzde Yeni Uygur Türkçesi olarak adlandırılan bu Türk lehçesi
tarihî gelişimi itibariyle Uygur, Karahanlı ve Çağatay Türkçesinin devamıdır. 1930’lu yıllara kadar
Çağatay Türkçesinin yazı dili olarak kullanan Uygur Türkleri, bu tarihten sonra, edebî dillerini
Urumçi ağzını esas alan “merkezî ağız grubu” üzerine oturtmuşlardır. Bu grup Urumçi merkez
olmak üzere Kaşgar, Konaşehir, Yenişehir, Artuş, Aksu, Kuçar, Korlabey, Turfan, Piçan, Kumul ve
Gula gibi Uygur Türklerinin %80’ini barındıran yirmiden fazla vilayet ve nahiyenin ağızlarından
oluşmaktadır. Ana hatlarıyla üç gruba ayrılan Uygur Türkçesinin ağızlarından ikisi Hoten ile
Lopnor grubu ağızlarıdır. Hoten grubu, Doğu Türkistan’ın güneybatısındaki Hoten vilayetine bağlı
bölgelerde yaşayan, yaklaşık yarım milyon kişinin ağzını içerir. Lopnor grubu ise Tarım nehrinin
etrafında yaşayan ve Lopnor ahalisinin çoğunluğunu oluşturan “Kara Koşunlular” tarafından
konuşulur. Lopnor grubu Uygur Türkçesinin yanında Kırgız Türkçesinin özelliklerini de taşır
(Buran-Alkaya, 2013:4-5)
Eserin başında yer alan “Yazar”dan bölümünde Osmanov, yapmış olduğu çalışma
hakkında birtakım bilgiler vermektedir. Bilhassa eserinin temelini oluşturan derlemeler hakkında
şunları söylemektedir: “Aradan 50 yıla yakın zaman geçti. Bu süreçte elimde kalan bir kısım
materyallerden örneğin, çokça derleme yazısı, derlenen kişilerin yaşları, kültür seviyesi vb. bilgiler
zamanla yok olup giderken bir kısmı da darmadağın kaldı. Bu sebeple eserimde bazı eksik kalan
yerler de bulunmaktadır. Diğer taraftan 1956-1957 yıllarındaki dil incelemesinde sadece diyalekt
özellikleri esas alınmadı. Ayrıca diyalektlerin edebi dilimizle ilişkisi yanında Hoten diyalektinin
kendisine ait farklılıkları üzerine de duruldu. Bu yaptığımız araştırmada çeşitli ulaşım zorluklarını
makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
*Bu
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkoloji Anabilim Dalı, Yüksek
Lisans Öğrencisi, El-mek: [email protected]
**
1676
Ali ÇELİK
da yaşadık. Ulaşım zorluklarına rağmen derleme yapılan bölgelerdeki ve köylerdeki derlenen
kişilerin dillerinde kendi diyalektik özellikleri tam olarak yansımakla birlikte yer yer diyalekt dışı
etkiler de görülmektedir. Bu yönüyle eseri, Hoten diyalektinin kendi özelliklerini tam olarak
yansıtıldığını da söylemek doğru olmaz” (Osmanov, 2004: 1).
Osmanov, Hoten diyalektinin şivelerinin ayrı ayrı açıklanması gerektiğini belirtmektedir.
Her ne kadar şivelerin ortak noktaları olsa bile ortak noktalarına kıyasla şiveler arasındaki
farklılıklar da bir o kadar çok olduğundan ele aldığı eserde nüfusun fazla olduğu Hoten vilayetini
temel aldığını belirtmektedir. Elçi, Karakaş, Lop nahiyelerinde kullanılan Elçi, Karakaş ve Lop
şiveleri esas alınarak kalan şivelerin özellikleri de eserde ek olarak verilmiştir.
Mirsultan Osmanov’un Günümüz Uygur Dilinin Hoten Diyalekti adlı eseri 6 bölümden
oluşmaktadır. Bunlar:
I. Giriş
Bu bölümde Hoten diyalektine genel bakış, ele alınan diyalektin konuşulduğu coğrafyanın
ve diyalekti konuşan halkın tarihi, diyalektin adlandırılma meselesi ve Hoten diyalektinin kendine
ait birtakım özellikler ele alınmaktadır.
II. Hoten Diyalektinin Fonetik Özellikleri
Hoten diyalektinin fonemleri, Hoten diyalektine has olan sesler, ses olayları ve eklerin
isimlere/fiillere eklendiğinde geçirmiş olduğu değişimler örneklerle gösterilmiştir. Örnekler, Uygur
edebi dili temel alınarak karşılaştırma yapılmıştır.
III. Hoten Diyalektinin Gramatik (Morfolojik) Özellikleri
Hoten diyalektine ait yapım ve çekim ekleri, edatlar, sıfat ve zarf grupları, isimler ve filler
ile zaman ekleri örneklerle açıklanmıştır. Örnekler, Uygur edebi dili temel alınarak karşılaştırma
yapılmıştır.
IV. Hoten Sözlü Halk Edebiyatından Örnekler
1956-1957 yıllarında derlenen halk hikâyeleri ve nazımları örnek olarak verilmiştir. Hoten
diyalektinin özelliklerini görebilmek için önemli malzemeler olmasına rağmen günümüzden
yaklaşık 50 yıl önce derlenildiği için derlemeyi, kelimeleri ve söz dizimini o yıllara göre düşünmek
gerekmektedir. Çünkü ele aldığımız eser, 2004 yılında okuyucuya sunulmuştur.
V. Hoten Diyalektinin Edebi Dilden Farklı Kelimeleri
Hoten diyalektinde kullanılan 1000’e yakın kelimenin edebi dildeki karşılıkları verilmiştir.
Verilen kelimeler yer yer cümle şeklinde örneklendirilip nasıl kullanıldığı gösterilmektedir. Bu
durumun bize Hoten diyalektinin söz varlığını göstermesi bakımından önemlidir.
VI. Ekler
Eserde geçen yer adları, kısaltmalar, derlemede ve gramatik-fonetik özelliklerde kullanılan
transkripsiyon alfabesinin günümüz Uygur dili ile karşılaştırılması ve son olarak eserin
hazırlanmasında kullanılan kaynaklar verilmiştir.
Mirsultan Osmanov’un hazırlamış olduğu bu eser, Hoten diyalektinin tanınmasına katkıda
bulunacaktır. Ayrıca kendisi eserinde yer yer eksikliklerin olabileceğini belirterek bu eksikliklerin
giderilmesini okuyucular ve Uygur dilcileri tarafından düzeltilmesini ümit etmektedir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Mirsultan Osmanov, Günümüz Uygur Dilinin Hoten Diyalekti…
1677
KAYNAKÇA
BURAN Ahmet-ALKAYA, Ercan (2013) “Uygur Türkçesi” Çağdaş Türk Yazı Dilleri II, Anadolu
Üni. Yay. Eskişehir, s. 4-5
OSMANOV, Mirsultan (2004) Hāzırqı Zāmān Uyġur Tiliniŋ Ḫoten Diyalekti, Şincan Halk
Neşriyatı, Şincan, s.1-32
TAŞAĞIL, Ahmet (1998) “Hoten” İslam Ansiklopedisi 18. Cilt, TDV, İstabul, s. 251
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014

Download Report