SOSYAL BĠLĠġ Sosyal dünyayı inĢa etme Beni Kategorize Etme Beni kategorize etme Ben'le oynama Yaftayı yapıĢtırıp Bana isim koyma KarikatürleĢtirme beni ĠlahlaĢtırma TabulaĢtırma sakın TapulaĢtırma Ben seni öyle sevdim Böyle mi sevdim? Böyle mi sevdim? MatematikleĢtirme beni Çarpma, bölme Toplama, çıkartma Beni hesaplaĢtırma MekanikleĢtirma beni OtomatikleĢtirme Beni yarıĢtırma on'la, bun'la KarĢılaĢtırma Ben seni öyle sevdim Böyle mi sevdim? SORULAR ... SORULAR ... SORULAR • Eğer karĢınızdaki kiĢi üzerinde olası en iyi etkiyi yaratmak isterseniz, sadece en iyi özelliğinizi mi, yoksa ne kadar uç olursa olsun tüm olumlu özelliklerinizi mi sergilersiniz? • Ġlk izlenimler gerçekten o kadar önemli midir? Yoksa, sonraki bilgilerle aslında kolayca değiĢtirilebilir mi? SORULAR ... SORULAR ... SORULAR • Sosyal grupları tanımlayıcı birtakım özelliklere göre mi düĢünürsünüz? Yoksa somut bir örneğe dayanarak mı? • Diğer insanları ne kadar iyi hatırlarsınız? Onları hatırlama tarzınızı hangi faktörler belirler? SORULAR ... SORULAR ... SORULAR • Ġnsanlar hakkında çıkarımda bulunurken ve varsayımlar oluĢtururken gerçek enformasyona ne kadar dikkat ederiz? • Diğerleri hakkındaki çıkarsamaları ne ölçüde doğru yaparsınız? Eksikleriniz nelerdir? Daha isabetli olmayı öğrenebilir misiniz? Sosyal biliĢ • Sosyal biliĢ, sosyal dünya hakkındaki enformasyonu yorumlama, analiz etme ve hatırlama tarzımızdır (Baron ve Byrne, 1997). • Sosyal dünya diğer insanlar ve kendim • Yorumlama  enformasyona sosyal bağlam, önceki deneyimler ve kültürel değerler ile anlam verme (stereotip kullanımı) • Analiz etme  baĢtaki yorumumuz uygun hale getirilebilir, değiĢtirilebilir hatta reddedilebilir. Aynı kiĢi hakkındaki ilk ve sonraki izlenimler. • Hatırlama  Sos. enfo. bellekte depolanır, gerektiğinde geri çağrılır. Enfo.nu bellekten çağırma ciddi bir çaba gerektirebilir ve bazen böyle bir çaba içine girmeyebiliriz. SOSYAL PSĠKOLOJĠ VE BĠLĠġ Düşünce ≠ Biliş DüĢünce (thought) Ġçsel dil ve simgeler Bilinçli BiliĢ (cognition) Bilgisayar programı gibi Otomatik BiliĢin Sosyal Psikolojideki tarihçesi • Wundt – 19.yy. sonları • DavranıĢçılık -20. yy baĢları • SKINNER, THORNDIKE, WATSON • Sosyal BiliĢsel YaklaĢım – 1960’lar BiliĢin Sosyal Psikolojideki tarihçesi • 1960’lardan itibaren sosyal biliĢin ağırlığının nedenleri: • DavranıĢçılığın dil ve sembolleĢtirmeyi açıklamakta yetersiz kalması (Chomsky) • Dünyada enformasyon manipulasyonu ve transferinin hakim olması (Bilgisayar devrimi, yapay zeka) BiliĢin Sosyal Psikolojideki tarihçesi • Kurt LEWIN- 1951 • Sosyal davranıĢ, insanların dünyayı algılamalarının ve bu algılamalar için yaptıkları müdahalelerin bir fonksiyonudur. • Algılamanın subjektif yanına vurgu Sosyal Psikolojide biliĢi vurgulayan 4 bakıĢ açısı • 1940-50’ler “BiliĢsel tutarlılık” • 1970’ler “Naif bilimci”= Ġnsan nedenleri açıklama peĢindedir. • 1970’lerin sonu “BiliĢsel cimri” • 1980-90’lar “Güdülü taktikçi” DĠĞER ĠNSANLAR HAKKINDA ĠZLENĠM OLUġTURMA (impression formation) Ġzlenim oluĢturma • Herhangi bir kiĢinin bildiğimiz kiĢisel özelliklerini bir bütün halinde örgütleyerek nitelendirme sürecidir. Merkezi treytler (Asch, 1946) Sıfat listeleri Grup 1 zeki becerikli çalıĢkan sıcak kararlı pratik dikkatli Grup 2 zeki becerikli çalıĢkan soğuk kararlı pratik dikkatli DĠĞER ĠNSANLAR HAKKINDA ĠZLENĠM OLUġTURMA (impression formation) Merkezi treytler (Asch, 1946) Sıfat listeleri Grup 1 zeki becerikli çalıĢkan nazik kararlı pratik dikkatli Grup 2 zeki becerikli çalıĢkan kaba kararlı pratik dikkatli DĠĞER ĠNSANLAR HAKKINDA ĠZLENĠM OLUġTURMA (impression formation) • Katılımcılar kiĢiyi cömert-cömert değil, mutlu-mutsuz, sosyal-sosyal değil, popüler-popüler değil, yardımseveryardımsever değil gibi özellikler açısından değerlendirmiĢ • Asch’in “gruplaĢma modeli” (configural model) • Merkezi treytler • Çevresel (ikincil, kenarda kalan) treytler • Hale etkisi (Asch, 1946) Gerçek dünyadaki izlenimler • Kelley (1950) • Misafir öğretim üyesi deneyi • Katılımcıların yarısına öğretim üyesinin «soğuk», diğer yarısına «sıcak» olduğu söylenmiĢ. • Sonra öğretim üyesine maruz bırakılmıĢlar. • Öğretim üyesine maruz kaldıktan sonraki izlenimler ölçülmüĢ. • Sonuç Asch’in original çalıĢması ile tutarlı Ġzlenim oluĢturmadaki yanlılıklar • Öncelik / sonralık (primacy/recency effect) • Bir kiĢi hakkındaki enformasyonun sunuluĢ sırasının sonraki izlenim üzerinde oldukça büyük etkisi vardır. Öncelik etkisi Olumlu treytler baĢta ise kiĢi olumlu /lehte, sonda ise daha olumsuz/aleyhte değerlendirilir. Öncelik etkisi • Asch (1946)- ters sıra deneyi. Grup 1 zeki çalıĢkan atılgan eleĢtirel hırslı fesat Grup 2 fesat hırslı eleĢtirel atılgan çalıĢkan zeki • BaĢka çalıĢmalar (Luchins, 1957) da öncelik/ sonralık etkisinin varlığını ortaya koymuĢ. • Öncelik etkisi, hemen ardından tanımlama olduğunda • Sonralık etkisi hedef hakkındaki enfo.nun ilk ve ikinci kısmın arasında bir gecikme olduğunda • Öncelik etkisi sonralık etkisinden daha yaygın. • Ġlk karĢılaĢılan enfo. Asimile ediliyor. • Yeni enfo.nu uyumlu hale getirme ilk izlenimin değiĢmesi anlamına geliyor. Ġzlenim oluĢturmadaki yanlılıklar • Olumluluk ve olumsuzluk • Olumsuz bir izlenim bir kez oluĢunca sonraki olumlu enformasyona göre değiĢtirilmesi olumludan olumsuza doğru değiĢmesinden daha zordur. • Niye? 1. Enformasyon alıĢılmadık ve ayırdedicidir. 2. Enformasyon dolaylı olarak potansiyel tehlike anlamını taĢır. Ġzlenim oluĢturmadaki yanlılıklar • KiĢisel yapılar (Kelly, 1955) • Ġnsanları nitelendirmek için kullanılan bir çeĢitli iki kutuplu boyutlar. • Zeki-zeki değil • çalıĢkan-tembel • Tembel-hamarat Ġzlenim oluĢturmadaki yanlılıklar • Zımni (örtük) (implicit) kiĢilik kuramları (Bruner ve Tagiuri, 1954) • Ġnsanların zihninde diğer insanlar için oluĢturdukları kendi kiĢilik kuramları veya insan doğası felsefeleri. • Zeki insanlar... Ġzlenim oluĢturmadaki yanlılıklar • Kalıpyargılar (Stereotipler) • Ġnsanların grup üyeliklerine (örn. etnik köken, milliyet, cinsiyet, ırk ve sınıf) dayanarak oluĢturulmuĢ, onların kiĢilikleri, tutumları ve davranıĢları hakkındaki genel inançlar. Ġzlenim oluĢturmadaki yanlılıklar • BiliĢsel cebir • Bir kiĢi hakkındaki enformasyonun sıra ile öğrenilen kısımlarının tam bir imaj oluĢturmak üzere bütünleĢtirilmesi • Toplama • Ortalama alma • Ağırlıklı ortalama alma TOPLAMA, ORTALAMA ALMA VE AĞIRLIKLI ORTALAMA ALMA YOLU ĠLE ĠZLENĠM OLUġTURMA Toplama Ortalama alma Tüm özelliklerin ağırlığı 1 Tüm özelliklerin ağırlığı 1 Baştaki özellikler Zeki (+2) İçten (+3) Sıkıcı (-1) Baştaki izlenim Ağırlıklı ortalama alma Potansiyel “arkadaş” ağırlığı Potansiyel “politikacı” ağırlığı 2 3 3 3 2 0 +4 +1.33 +3.33 +4.00 Kişinin aynı zamanda esprili olduğunu öğrendikten sonraki gözden geçirilmiş izlenim (+1) +5.0 +1.25 (Ağırlık=1) +2.75 (Ağırlık=0) +3.00 Kişinin aynı zamanda cömert olduğunu öğrendikten sonraki son izlenim (+1) +6.0 +1.20 (Ağırlık=2)+2.60 (Ağırlık=2)+2.60 Kategoriler ve Kategorilendirme • Kategori, • Ġki veya daha fazla sayıda, aynı özelliğe sahip ögenin oluĢturduğu sınıf • HiyerarĢik yapıdadır. • Türleri vardır: Nesne kategorileri ve sosyal kategoriler. • Ġçinde o kategoriyi temsil eden en tipik örnek vardır (Prototip). Kategorilendirme sürecinin özellikleri • Kategori/lendirme, • ile gündelik uyuma yardımcı olacak geniĢ yığınlar ve sınıflar oluĢturulur. • Ģeyleri mümkün olduğu kadar bir sınıf içinde eritir. • ilgili nesneyi çabucak tanımayı sağlar. • fikir ve duygu yanı vardır. • az ya da çok rasyoneldir. Nesne kategorileri mobilya Masa Yazı masası Yemek masası Sandalye Yemek masası sandalyesi Bilgisayar sandalyesi Dolap Gömme dolap Kitap dolabı Kişi kategorileri Avrupalı Ġngiliz Ġskoç Galli Ġtalyan Sicilyalı Napoliten Belçikalı Kuzeyli Güneyli Kişi kategorileri Kültürlü insan Bilgili Çok okuma Seyahat etme Zevkli Sanatsever Tiyatro için bağıĢ yapma Antika satın alma Klasik müzik konserine gitme DeğiĢik giyinme Kategoriler ve Kategorilendirme • Stereotipler (Lippman, 1922) • “Kafamızdaki resimler” • Bir sosyal grubun üyeleri hakkındaki ortak ve yaygın genellemelerdir. • Ġnsanların grup üyeliklerine (örn. etnik köken, milliyet, cinsiyet, ırk ve sınıf) dayanarak oluĢturulmuĢ, onların kiĢilikleri, tutumları ve davranıĢları hakkındaki genel inançlar. Sosyal Kategorilendirme • Bruner, 1958  “Yeni bakıĢ” yaklaĢımı • Sosyal uyaranları kategorilere yerleĢtirme sürecidir. Stereotiplerin özellikleri Ġnsanlar insan gruplarını birkaç kaba ortak niteliğe dayanarak nitelemeye hazırdırlar. Stereotip/ler, 2. çok yavaĢ değiĢirler. 3. değiĢimi genellikle daha geniĢ sosyal, politik ve ekonomik değiĢmelerin sonucunda olur. 4. çok genç yaĢta, o grup hakkında bilgi almadan önce edinilir. 5. gruplar arasında sosyal gerilimler ve çatıĢmalar ortaya çıktığında daha çok dile getirilir ve düĢmanca olur. 6. YanlıĢ ya da doğru değildir; gruplararası iliĢkileri anlamaya yarar. 1. Sosyal ġemalar • ġemalar (schemata) • Bellekte bulunan, enformasyonun alınmasını, Ģifrelenmesini, hatırlanmasını ve iĢlenmesini etkileyen biliĢsel yapılardır. • Sosyal ġemalar • Ġnsanın kendisi, diğer birey/ler ya da gruplar hakkındaki Ģemalardır. YAġLI ġEMASI Treyt 1 Enerjisi az Davranış 1 Evde oturur Görünüş 1 Saçı kırlaşmış Treyt 2 Tutucu Davranış 2 Bahçe ile uğraşır Görünüş 2 Kırışık ten Treyt 3 Dindar Davranış 3 Arabayı yavaş kullanır Görünüş 3 Duruşu eğri Bellek, örgütlü bilgi Algılama Uyaran olaylar Başlangıç kodlaması kategorilendirme Daha ileri çıkarımlar Kararlar/yargılar Davranışsal cevap Enformasyon işlemedeki bilişsel aşamalara ilişkin kuramsal çerçeve Sosyal ġema Türleri • KiĢi Ģemaları • Kültürlü insan, iyiliksever...; • Atatürk, Demirel... • Rol Ģemaları • Anne, eĢ, erkek, öğretmen ... • Olay ġemaları (senaryolar; script) • Bekleme, iĢ görüĢmesi, buluĢma Sosyal ġema Türleri • Benlik Ģemaları • Higgins, 1987 “Benlik uyuĢmazlığı kuramı” Uyuşmaması • Gerçek Benlik memnuniyetsizlik yaratır. • Ġdeal benlik • Zorunlu benlik • Ġçeriksiz Ģemalar (?!) Uyuşmaması kaygı yaratır. ġema kullanımı ve geliĢimi • Hangi Ģema kullanılacak? • Bazı faktörler etkiliyor. Yanılmanın pahaları •Sonuç bağımlılığı •Hesaplanabilirlik Emin olmamanın pahaları •Kaygı ve stres •Performans baskısı •İletişim hedefleri Bireysel farklılıklar •Atıf karmaşıklığı •Belirsizlik yönelimi •İletişim hedefleri •Biliş gereksinimi •Alttipler •Prototipler •Roller •Kolay belirlenen şemalar •Kendine referans şemaları •Ruh haline uygun şemalar •Biliş karmaşıklığı •Benlik şemaları •Kronik ulaşılabilirlik Yaygın olarak kullanılan kullanılan şemaları etkileyen bazı faktörler ġema kullanımı ve geliĢimi • ġemalar, daha çok örnek ile karĢılaĢtıkça 1. 2. 3. 4. 5. 6. daha soyut daha karmaĢık daha örgütlü daha “sıkıĢtırılmıĢ” istisnalarla daha esnek daha doğru hale gelir. ġemaların değiĢimi • Defter tutma (bookkeeping) • Yeni kanıtlara cevap olarak yavaĢ, aĢamalı, derece derece değiĢim süreci. • Tamamen değiĢtirme (conversion) • Tutarsız enformasyonun birikmesi sonucu ani ve yoğun bir değiĢim gündeme gelir. • Alttipleme (subtyping) • ġemanın tutarsız örneklere cevap olarak geniĢlemesi BiliĢsel karmaĢıklık • BiliĢsel tarz• biliĢsel üslup-düĢünce tarzı BiliĢsel karmaĢıklık 3 boyut • FarklılaĢtırma (differentiation) • Algılamada kullanılan boyut sayısı. • Ayırdetme (discrimination) • Kullanılan kategorilerin geniĢliği. • BütünleĢtirme (integration) • Belirli bir biliĢsel alanın öğeleri arasında birey tarafından oluĢturulan karĢılıklı iliĢkilerin karmaĢıklığı.