Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu SADRŽAJ UVOD................................................................................................................................ 2 1. FIRMA DRUŠTVA...................................................................................................... 3 1.1. Pojam........................................................................................................................... 3 1.2. Elementi firme društva................................................................................................ 5 1.3. Upotreba firme............................................................................................................. 8 1.4. Zaštita firme................................................................................................................. 9 1.5. Promjena i prenos firme............................................................................................. 15 1.6. Načela firme trgovinskog subjekta............................................................................ 16 2. DJELATNOST DRUŠTVA........................................................................................19 2.1. Promjena djelatnosti.................................................................................................. 24 3. SJEDIŠTE DRUŠTVA............................................................................................... 26 4. ZAKLJUČAK ............................................................................................................ 28 5. LITERATURA............................................................................................................ 31 1 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu INDIVIDUALIZACIJA TRGOVINSKOG SUBJEKTA U PRAVNOM PROMETU 1. UVODNE NAPOMENE U uslovima tržišnog privređivanja, značajno je da svaki trgovinski subjekt ima svoja individualna obilježja po kojima je prepoznatljiv svim drugim subjektima na tržištu. Vrlo je važno da se na tržištu razlikuje individualnost tržišnih subjekata za buduće poslovne partnere kao korisnike njihovih usluga ili, pak kupovinu proizvoda. Identifikacija trgovinskih subjekata na tržištu je, višestruko važna radi: • zaštite interesa trgovinskih subjekata; • zaštite interesa potrošača i korisnika usluga; • zaštite i postizanja pravne sigurnosti na tržištu; • zaštite javnih interesa i radi obezbjeđenja opšte sigurnosti pravnog prometa. Identitet i individualnost trgovinskih subjekata, formira se na osnovu: • firme (poslovnog naziva) trgovinskog subjekta; • djelatnosti (predmeta poslovanja) trgovinskog subjekta, • sjedišta trgovinskog subjekta; • jedinstvenog identifikacionog broja trgovinskog subjekta. Navedeni su samo neki kriterijumi koji su preovlađujući za utvrđivanje individualnih obilježja trgovinskih subjekata.1 U pravnoj teoriji ima teoretičara koji u fakultativne atribute pojedinih trgovinskih subjekata ubrajaju i druge oznake u cilju boljeg razlikovanja na tržištu, bilo po uslužnom ili robnom žigu (marki proizvoda) odnosno modelima ili uzorcima proizvoda. U savremenom pravu pored navedenih obilježja u individualitet trgovinskih subjekata ubrajaju se i matični broj i broj upisa u registar društava. 1 Prof. Slavko Carić “Privredno pravo za ekonomiste“, str. 77, navodi da u pravnoj teoriji ne postoji jedinstveno shvatanje o tome koji su sve kriterijumi mjerodavni za utvrđivanje individualnih obilježja privrednih subjekata. 2 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu 2. FIRMA DRUŠTVA ( POSLOVNO IME ) 2.1 Pojam Riječ firma potiče od latinske rječi firmare, što znači utvrditi. To je ime pod kojim je trgovinskom subjektu utvrđen subjektivitet u pravu. Izraz „firma“ je porijeklom iz njemačkog prava i u poslovnoj praksi se najčešće upotrebljava kao sinonim za trgovinsko (privredno) društvo. Ovo poistovjećivanje naravno nije ispravno, ali se koristi zbog velikog privrednog značaja naziva firme u odnosu na druga statusna obilježja (atribute) trgovinskog društva, tako da proizvodi i usluge trgovinskog društva dobijaju svoju individualnost na tržištu preko firme. Zbog toga je firma svakog društva i predmet posebne zaštite kao prava industrijske svojine. To proizilazi iz čl.1.st.2. Pariške konvencije o zaštiti industrijske svojine iz 1882. godine. Trgovinski subjekt mora koristiti poslovno ime u svim komunikacijama sa drugim licima i istaći ga na poslovnim prostorijama. Ono se mora razlikovati od imena bilo kog drugog trgovinskog subjekta. Trgovinski subjekt sadrži ovu oznaku u punom ili skraćenom obliku (primjer: „akcionarsko društvo“, ad. A.D. ili „društvo sa ograničenom odgovornošću“, doo, D.O.O. itd.).2 Trgovinski subjekt može imati jedno ili više modifikovanih ili skraćenih poslovnih imena. Imena država i znamenitih ličnosti mogu se koristiti u imenu trgovinskog društva samo uz odgovarajuću saglasnost. Poslovno ime glasi na jeziku i pismu koje je u službenoj upotrebi, a može da sadrži i pojedine strane rječi. Firma predstavlja najznačajniji element za individualizaciju trgovinskog subjekta. Firma trgovinskog društva se određuje u aktu o osnivanju i mora biti napisana na jeziku koji je u službenoj upotrebi u državi (entitetu), a prevod na strani jezik može se upotrebljavati samo zajedno sa jezikom firme koji je u službenoj upotrebi. Svaki trgovinski subjekt ima firmu koja mora, u toku svog poslovanja, da se koristi u obliku koji je upisan u registar. 2 Vidi čl. 25.i 26. Zakona o preduzećima Republike Srpske Vidi čl.18. i 19. Zakona o privrednim društvima Republike Srpske 3 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu Firma je obilježje trgovinskog subjekta kao cjeline, a ne njegovih djelova. Dio trgovinskog subjekta posluje pod firmom trgovinskog subjekta u čijem je sastavu i njoj dodaje svoj naziv. Naše pravo dopušta upotrebu stranih riječi u firmi društva. Taj izuzetak za sada omogućen je zbog toga što u našem jeziku nema odgovarajućih riječi pa se omogućuje da se u nazivu firme upotrebljavaju uobičajene strane riječi. Upotreba stranih riječi u firmi jednog društva može biti poslijedica toga da je strano društvo suosnivač zajedničkog društva. U pravnoj teoriji postoji podjela firmi pod kojim posluju društva i to na: • Društva sa personalnom firmom, koja su, u stvari društva lica, jer se u firmu unose njihova imena, jedno ili više njih. Međutim, individualizacija društva lica kao pravnih subjekata u pravnom prometu od fizičkih lica, kao njihovih osnivača, vrši se tako što se uz ime firme društva obavezno označava pravni oblik trgovinskog društva, dok kod komanditnog društva u firmu se unosi ime i prezime jednog ili više samo komplementara i time je oznaka društva kod (npr. Nalić i dr., k.d.) • Društva sa realnom firmom, po kojim posluju društva kapitala, jer se iz firme obavezno vidi predmet poslovanja i ne unose se u sadržaj firme imena dioničara niti osnivača društva sa ograničenom odgovornosti. Firma mora obavezno da sadrži određene elemente na osnovu kojih se vrši individualizacija trgovinskog subjekta. Neki elementi se ne smiju unositi u firmu, dok se jedan broj elemenata može unijeti u firmu ukoliko su ispunjeni određeni uslovi. 4 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu 2.2. Elementi firme društva Podjela elemenata u našoj pravnoj teoriji uglavnom je usaglašena, uz određene manje nijanse i može se iskazati kao: • jezgro firme, koje predstavlja naziv trgovinskog subjekta; • obavezni (obligatorni ) elementi; • neobavezni (fakultativni) elementi; • uslovno dopušteni elementi i • zabranjeni elementi firme. Jezgro je naziv po kome se razlikuju trgovinski subjekti koji obavljaju istu djelatnost. To su najčešće imena poznatih ličnosti (Nikola Tesla); geografski pojmovi, kao što su nazivi rijeka (Dunav, Bosna, Drina), nazivi planina (Kopaonik, Jahorina ); značajni istorijski datumi ( 1. maj). Obavezni (obligatorni) elementi firme 3su oni koje svaki trgovinski subjekt mora imati na osnovu zakona i koji su uslov za njegovu registraciju u registar i o čijem postojanju se pazi po službenoj dužnosti, a to su slijedeći elementi: • djelatnost, koja ukazuje na to sa kojom se vrstom trgovinske aktivnosti bavi određeni trgovinski subjekt. U našem pravu sve djelatnosti sa kojima se pravni subjekti mogu baviti predviđene su u Zakonu o klasifikaciji delatnosti i o Registru jedinica razvrstavanja. U firmu se, najčešće, unosi jedna djelatnost koja je pretežna ili karakteristična, kao na primjer: proizvodnja hemijskih proizvoda, posredovanje, uslužne djelotansti, dr. (npr.„GMN“- društvo sa ograničenom odgovornošću za proizvodnju, trgovinu i usluge); • označenje oblika firme, odnosno da je akcionarsko društvo (skraćeno a.d.) ili ortačko društvo (skraćeno o.d), itd, što je veoma bitno u pravnom prometu kako bi se poslovni partneri obavjestili o vrsti odgovornosti društva za svoje obaveze i 3 Vidi čl.27. i 28. Zakona o preduzećima RS Vidi čl.17. i 18. Zakona o privrednim društvima Republike Srpske 5 Trgovinsko pravo • Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu sjedište društva uz navođenje adrese koje predstavlja mjesto iz koga se upravlja poslovima društva a koje se određuje osnivačkim aktom. Neobavezni ( fakultativni) elementi firme su također dopušteni i to su elementi koje firma može, ali i ne mora da ima, a u suštini oni se koriste radi bolje individualizacije trgovinskih subjekata u pravnom prometu. Ti elementi mogu biti: • dodaci, kao što su: slike, crteži, amblemi i dr, koji se mogu koristiti i kao robni znak; • skraćenica firme ili modifikacija firme, kao što su: Intersped, Energoinvest, Mol i sl. • godina osnivanja : Sarajevska pivara 1880“, „Sodaso 1878“, i td; • označenje poslovnog sistema u čijem sastavu je trgovinski subjekt (holding, koncern, povezano društvo i sl.). Uslovno dopušteni elementi firme mogu biti u firmi društva samo ako postoji odobrenje nadležnog organa ili ličnosti, zavisno od toga koji se element unosi u firmu.Tako kao uslovno dopušteni elementi firme društva mogu biti: naziv određene države, entiteta, jedinice lokalne samouprave (npr. „Bosna i Hercegovina, „Općina Maglaj“ i sl.) samo uz prethodno odobrenje nadležnog organa. Također, firma trgovinskog subjekta može sadržavati i ime i prezime lica koje nije osnivač trgovinskog subjekta, ali samo uz odobrenje tog lica ako je živo ili u slučaju da nije živo uz odobrenje ili pristanak njegovih nasljednika. Izdavanje odobrenja od nadležnog organa odnosno saglasnost za unošenje ličnog imena u firmu se uskraćuje ako je djelatnost društva takva da bi kompromitovala ugled organa ili ličnosti. Izdato odobrenje od strane nadležnog organa može biti povučeno uz saglasnost lica odnosno nasljednika, pa će sud izvršiti brisanje iz registra riječi i imena, kao dodatne sastojke firme društva. Ista pravila analogno važe i za unošenje imena istorijskih i drugih značajnih ličnosti ( npr. poznatih naučnika, pisaca, sportista i sl.) u firmu trgovinskog subjekta, s tim što se traži saglasnost nasljednika do određenog stepena srodstva ( trećeg ili četvrog stepena ) kao i odobrenje nadležnog državnog organa, osim ako je osnivač živo lice koje u firmu društva unosi svoje ime i prezime. U uporednom zakonodavstvu, također je propisano obavezno 6 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu odobravanje nadležnih organa odnosno ličnosti, za unošenje u firmu riječi i simbola koji označavaju državu ili bilo koju lokalnu zajednicu, entitet, kanton grad ili općinu. Zabranjeni elementi ili elementi koje firma ne može da sadrži su elementi koji ne mogu da budu sastavni dijelovi firme trgovinskog subjekta. Ovi elementi su po zakonu zabranjeni, a to su slijedeći elementi: • riječi i oznake koje su protivne zakonu i javnom moralu ( npr. bez dozvole Agencije za bankarstvo niko ne može da koristi naziv „banka“ ili označenje države ili entiteta, bez dozvole nadležnog organa); • zaštićeni robni i uslužni žigovi drugih pravnih i fizičkih lica koji su i po domaćem i po uporednom zakonodavstvu, kao intelektualna industrijska prava vlasništva predmet zaštite.4 Naime, Prvom direktivom Evropske unije (EU-88) i Pariškom konvencijom o zaštiti industrijskog vlasništva, zahtijeva se od država potpisnica uspostavljanje posebnih organa za zaštitu industrijskog vlasništva i obavezno objavljivanje putem posebnog glasila zaštićenih robnih u uslužnih žigova. Zabranjena je upotreba tuđeg žiga ilil znaka i u našem pravu i to predstavlja nelojalnu konkurenciju jer se neovlašteno upotrebljava tuđa firma, ime, oznaka ili druga obilježja kojom se stvara ili može stvoriti zabuna na tržištu; • Službeni simboli i znakovi ( npr. grbovi, zastave i druge službene oznake bilo kog nivoa i oblika državne ili političko-teritorijalne organizacije, sportskih ili vjerskih organizacija i udruženja građana. Ovo se odnosi i na inostrane države, organizacije i udruženja; • Nazivi i znakovi stranih država i međunarodnih organizacija i • Riječi koje bi mogle stvoriti zabunu u pogledu vrste i obima poslovanja ili dovesti do zamjena s firmom ili znakom drugog privrednog društva ili povrijediti prava drugih lica. U Zakonu o osiguranju Republike Srbije, koji je donijet 2004. godine5 utvrđeno je da pravno lice i preduzetnik ne mogu koristiti pojam „osiguranje“ niti pojam izveden iz tog pojma u svojoj firmi ili nazivu, odnosno nazivu svog proizvoda ili 4 5 O zaštiti industrijskog vlasništva vidi Parišku konvenciju iz 1883. godine Zakon je objavljen u „Sl. glasniku RS“, br. 55/04, od 21. maja 2004. godine. 7 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu usluge, osim ako te pojmove koristi na osnovu zakona. Na ovaj način generalno se štiti jedna grana djelatnosti od zloupotreba koje su veoma prisutne. Ovakvo rješenje bi moglo da predstavlja dobar model zaštite firmi i u drugim granama djelatnosti. 2.3. Upotreba firme Trgovinski subjekt posluje pod svojom registrovanom firmom. Firma društva se mora upotrebljavati onako kako je registrovana, jer samo takva u slučaju zloupotreba može imati pravnu zaštitu. Svaka promjena firme ili nekog njenog elementa mora biti prethodno registrovana, jer u pravnom prometu sa trećim licima ne samo da nema pravne zaštite, već i sastavni dio koji se upotrebljava je bez prethodne registracije. Firma društva se može upotrebljavati u potpunom ili skraćenom obliku. Firma svakog trgovinskog subjekta mora se koristiti u poslovanju onakva kakva je upisana u sudski ili drugi registar i istaći na poslovnim prostroijama društva, bilo puna ili skraćena, a može i kumulativno. Da bi normiranost legislative domaćeg prava, odgovarala standardima i rješenjima uporednog zakonodavstva i međunarodnog prava, obavezno je da se iz poslovnih papira „memoranduma“ društva vidi i puna firma i adresa sjedišta društva, sud ili nadležni organ kod koga je i pod kojim brojem je društvo registrovano, broj računa sa nazivom banke kod koje društvo ima račun, a za društva kapitala i iznos upisanog i uplaćenog kapitala, kao i podatke članova uprave, kao i ukupan broj i nominalni iznos dionica. 8 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu 2.4. Zaštita firme Firma trgovinskog subjekta uživa višestruku pravnu zaštitu: • Po osnovu zakona (zakonska zaštita) koja se provodi po službenoj dužnosti ( ex officio) od nadležnog registarskog suda ili druge institucije koja vodi registar privrednih društava; • Po osnovu opravdanog poslovnog interesa društva, nakon registracije društva kod suda ili druge institucije koja vodi registar sjedišta društva; • Krivičnopravna zaštita, zbog neovlaštenog korištenja tuđe firme u pravnom prometu ili u svoju firmu unesenih tuđih obilježja ( zaštitini znak ) ili ako označi svoju robu tuđim znakom. Na osnovu postojećih razloga zaštite firme, izvedene su dvije teorije i to: teorija firme kao subjektivnog prava, gde samo lice sa povrijeđenim subjektivnim interesom može podnijeti tužbu i teorija firme kao objektivnog prava prema kojoj, radi zaštite objektivnog interesa (koji predstavlja opšti interes ) tužbu može podnijeti svako lice koje želi da zaštiti te interese. U našem pravu prihvaćena je kombinovana teorija. Postoji nekoliko podjela pravne zaštite firme: 1. Na osnovu instrumenata zaštite: • po službenoj dužnosti (ex offitio), • po tužbi zainteresovanog trgovinskog (privrednog) subjekta. 2. Prema pravnom osnovu: • po osnovu upisa u Registar, • po osnovu zabrane nelojalne konkurencije. Zaštitu firme po službenoj dužnosti vrši registarski organ po načelu prioriteta, odnosno isključivosti. Pod istom ili sličnom firmom ne mogu biti upisani drugi trgovinski subjekti sa istim nazivom-firmom a koji ima sjedište u istom mjestu. U slučaju da su dva ili više društava, koja obavljaju istu ili srodnu djelatnost, prijavila za upis iste firme ili firme koje se neznatno razlikuju jedna od druge, pravo upisa ima 9 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu trgovinski subjekt koje je prvo podnio prijavu Registru. Registar je dužan, u ovakvoj situaciji, da odbije zahtev za upis koji je kasnije podnešen.6 Registar po službenoj dužnosti pazi da kod upisa prilikom osnivanja novog trgovinskog subjekta ne upiše dvije iste ili slične firme koje imaju sjedište u istom mjestu. Registar će, poštujući načelo jedinstva unosa podataka, u cjelini odbiti zahtjev za upis novoosnovanog trgovinskog subjekta, bez obzira, što se nedostatak prijave odnosi samo na firmu. Ovo iz razloga što se cijeni i istovremeno odlučuje o zahjevu za upis svih podataka koji su predmet upisa.7 Ukoliko se radi o promjeni upisa već postojećeg podatka, na primjer: promjena firme i promjena djelatnosti i lica ovlašćenog za zastupanje, u Registar će se upisati promjena djelatnosti i lica ovlašćenog za zastupanje, a odbiti zahtjev za upis promjene firme, ukoliko je, pod istom ili sličnom firmom, u Registar prethodno upisan trgovinski subjekt sa istom ili sličnom djelatnošću. U pravnim sistemima u kojima sud vodi registar i pored toga što sud, po službenoj dužnost, daje značajnu zaštitu firme, domet ove zaštite je ograničen, s obzirom da je isti imao nadležnost samo na određenoj teritoriji. Međutim ovaj problem se može rješiti na taj način što se nadležnost za vođenje registra trgovinskih subjekata povjeri jednoj agenciji ili službi za čitavu teritoriju države kao što je to slučaj u Republici Srbiji gdje Agecija za privredne registre ima nadležnost za cjelu teritoriju Republike Srbije. Na osnovu Zakona o preduzećima Republike Srpske iz 1998. godine moguća su dva slučaja zaštite firme po tužbi preduzeća ( trgovinskog subjekta) pred sudom. Prvi slučaj je kada trgovinski subjekt (preduzeće) ima opravdan poslovni interes da traži pred sudom zaštitu registrovane firme od drugog trgovinskog subjekta, s istom ili sličnom firmom, iste ili srodne djelatnosti, docnije prijavljene za registraciju kod istog ili drugog organa koji vodi registar. Da bi se navedena zaštita ostvarila potrebno je da se kumulativno ispuni više uslova: 6 Ovdje važi „prior tempore, potiur iure“ - načelo prioriteta u vremenu. 10 Trgovinsko pravo • Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu da se radi o istoj ili sličnoj firmi, što sud utvrđuje u svakom konkretnom slučaju, na osnovu izgrađene sudske prakse; • da je u pitanju ista ili srodna djelatnost koja je dominantna u poslovanju; • da se zaštita traži u roku od tri godine od dana upis u Registar, s obzirom da se radi o prekluzivnom roku; • da je preduzeće koje traži zaštitu prijavilo registraciju svoje firme; • da postoje opravdani poslovni interesi da se zaštiti firma. Tužbeni zahtjev i odluka suda, po navedenom osnovu, trebali bi da glase da se tuženom trgovinskom subjektu zabranjuje upotreba firme ili samo određenih obilježja firme i nalog da se briše iz registra. Drugi slučaj, odnosi se na tužbu koja se mogla podići pred sudom radi zaštite firme, protiv trgovinskog subjekta (preduzeća) koje je oštećeno zbog toga što je drugi trgovinski subjekt nepravilno koristio svoju firmu. Ovdje se radi o tome da trgovinski subjekt konkretnim radnjama i ponašanjem u pravnom prometu nepravilno koristi svoju firmu na štetu drugog subjekta. Ne traži se da je trgovinskom subjektu stvarno nastala šteta, niti se radi o tome da se šteta nadoknadi. Da bi se podnijela tužba potrebno je da postoje slijedeći uslovi: • da trgovinski subjekt ne koristi pravilno svoju firmu, odnosno koristi je u drugom obliku od onog koji je upisan u Registar i • da je nepravilnim korištenjem firme oštećen trgovinski subjekt koji traži zaštitu firme. Institut ovakve vrste zaštite firme je novina u našem pravnom sistemu, tako da sudska i poslovna praksa još nisu uočile sve njegove efekte. Dosadašnja sudska praksa je pokazala da se tužba radi zaštite firme, najčešće podizala, kada su dva trgovinska subjekta upisana u registar dva registarska organa, s obzirom da je sud po službenoj dužnosti odbijao upis samo firme trgovinskog subjekta koju on registruje. Drugi slučaj kada se tražila zaštita firme trgovinskog subjekta je kada, prilikom upisa druge firme, sud procjeni da ne postoji sličnost sa već upisanom firmom 11 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu pa istu upiše u registar, međutim vremenom se pokaže, u primjeni firme, da je sud učinio pogrešnu procjenu. Firma se može štititi od nelojalne konkurencije, bez preciziranja načina i uslova za ovu vrstu zaštite. Na ovaj način je napravljena jasna razlika između zaštite koja je predviđena u Zakonu o preduzećima, odnosno Privrednim društvima i u Zakonu o trgovini. Nelojalnom konkurencijom u našem pravu smatra se radnja trgovca, koja je protivna dobrim poslovnim običajima i poslovnom moralu, kojom se nanosi ili može nanijeti šteta drugom trgovcu, drugom pravnom licu ili kupcu odnosno potrošaču. Nelojalnom konkurencijom smatra se naročito: • neovlašćena upotreba, zakonom zaštićenih, spoljnih oznaka drugog trgovca (naziv, firma, robni žig, uslužni žig, znak kvaliteta, znak porijekla i dr) ili upotreba oznaka koje nisu zakonom zaštićene, kojom se stvara ili može stvoriti zabluda u prometu robe na štetu drugog trgovca koji te oznake upotrebljava u svom poslovanju;8 • davanjem drugom trgovcu ovlašćenja za korišćenje svojih spoljnih obilježja ako se time stvara ili se može stvoriti zabluda na tržištu. Rok za zaštitu firme nije ograničen. Tužba se može podneti u svako doba i kad god je potrebno zaštititi firmu po osnovu nelojalne konkurencije.9 Zaštitu firme od nelojalne konkurencije imaju i trgovinski subjekti koji nisu registrovani u našoj državi, kao i subjekti koji su registrovani u nekoj stranoj zemlji, dok se tužba za zaštitu firme može podići kako prema pravnim subjektima koji posluju na teritoriji naše zemlje, tako i prema onima van naše zemlje. U ovoj zaštiti osnov za podizanje tužbe radi zaštite firme zasniva se prvenstveno na načelu upotrebe firme, a manje na načelu registracije firme. 8 Petrović Zdravko:“Novčana naknada nematerijalne štete zbog povrede poslovnog ugleda pravnog lica“, Izbor sudske prakse, br.5/2001. str. 63-70. 9 U Zakonu o suzbijanju nelojalne konkurencije i monopolističkih sporazuma iz 1974. godine bio je utvrđen rok od tri godine od dana povrede prava nelojalnom konkurencijom, odnosno rok od jedne godine od dana saznanja za povredu prava. 12 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu Radnja nelojalne konkurencije se sastoji u neovlaštenoj upotrebi tuđe firme kao oznake drugog trgovinskog subjekta ili neovlaštenoj upotrebi drugog naziva i oznake u prometu, suprotno dobrim poslovnim običajima i načelima poslovnog morala, s tim da se tim aktom stvara ili može stvoriti zabuna na tržištu na štetu trgovinskog subjektu koji traži zaštitu svoje firme.10 Pošto se firma može koristiti kao robni znak, tada ona ima zaštitu i na osnovu propisa o zaštiti žigova, pošto neovlaštena upotreba žiga predstavlja djelo nelojalne konkurencije. Trgovinski subjekt, kome je aktom nelojalne konkurencije nanijeta šteta, može da traži naknadu štete koja se ogleda u naknadi kako stvarne štete, tako i izmakle dobiti, na osnovu Zakona o obligacionim odnosima iz 1978. godine a po odredbama o opštoj odgovornosti za štetu. Zaštita firme se može vršiti i kazneno-pravnim instrumentima. Ova vrsta zaštite utvrđena je u više zakona u kojima su predviđene odgovornosti, kao što su: krivična, privredno-prestupna i prekršajna. Najstrožiji oblik odgovornosti za povredu firme je krivična odgovornost koja je predviđena u Krivičnom pravu. U ovom pravu utvrđeno je posebno krivično delo koje nosi naziv: „Neovlašćena upotreba tuđe firme“, koje glasi: „Ko se, u namjeri da obmane kupce ili korisnike usluga posluži tuđom firmom, tuđom geografskom oznakom porijekla, tuđim žigom ili zaštitnim znakom ili tuđom posebnom oznakom robe ili unese pojedina obilježja oznaka u svoju firmu, svoj žig ili zaštitni znak ili u svoju posebnu oznaku robe, kazniće se novčanom kaznom ili zatvorom...“ Radnja ovog krivičnog djela predstavlja oblik nelojalne konkurencije. Ovo krivično djelo može biti izvršeno samo sa umišljajem, tj. sa namjerom učinioca da izvrši krivično djelo. U Republici Srpskoj ne postoji privredno-prestupna odgovornost. Treći vid kaznene odgovornosti za slučaj povrede firme je prekršajna odgovornost. Ova vrsta odgovornosti predviđena je u Zakonu o preduzećima Republike Srpske iz 1998. godine Utvrđeno da će se novčano kazniti preduzeće kao i odgovorno 10 Da bi se konstatovalo da li postoji nelojalna konkurencija, potrebno je utvrditi da li tuženi trgovinski subjekt zaista vrši svoje usluge pod spornim nazivom, koji predstavlja elemenat zaštićenog žiga i firme tužioca: Iz rešenja Višeg privrednog suda u Beogradu, Pž. 8877/96 od 22. januara 1997. godine. 13 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu lice u preduzeću, ukoliko u osnivačkom aktu ili statutu ne budu navedene sve odredbe o firmi ili se u roku ne podnese prijava za upis u registar firme, nekog njenog podatka ili promjenu firme. U Zakonu o privrednim društvima Republike Srbije iz 2004. godine utvrđeno je da će se za prekršaj kazniti privredno društvo i odgovorno lice osnivačkim aktom ne utvrdi, pored ostalog, poslovno ime i sjedište društva. 14 ako Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu 2.5. Promjena i prenos firme U toku svog postojanja, trgovinski subjekt može da promijeni svoju firmu. Ova promjena može biti u cjelini ili samo nekog od sastojka firme. U našem pravu, firma se može promijeniti u skladu sa osnivačkim aktom, odnosno statutom trgovinskog subjekta ili na osnovu zakona. Firma se može promijeniti: • na osnovu odluke nadležnog suda, u toku postupka za zaštitu firme, po odgovarajućoj tužbi zainteresovanih subjekata zbog narušavanja ugleda neke znamenite ličnosti ili imena države čije je ime sastavni dio firme; • na osnovu zakona, kada se izvrše statusne promjene ili promjene oblika trgovinskog subjekta i dr; • svojom voljom, trgovinski subjekt može promijeniti svoju firmu na način, po postupku i od strane organa koji je predviđen osnivačkim aktom, odnosno statutom. Firma trgovinskog društva odnosno svakog trgovinskog subjekta se može prenijeti samo zajedno sa društvom kao trgovinskopravnim subjektom. Pošto je firma trgovinskog društva obavezno statusni element trgovinskog subjekta koji je često sinonim za samo društvo, njegove proizvode ili usluge, to važi princip neotuđivosti imena odnosno firme od društva, već samo zajedno sa privrednim društvom. Tako, kod statusnih promjena spajanja i pripajanja, važi princip univerzalne sukcesije ( pravnog slijedovanja ), kada se društvo ne gasi, već nastavlja pravnu i poslovnu egzistenciju ( poslovanje ). Međutim, po pravilima uporednog zakonodavstva, prijenos firme društva se veže za prijenos preduzeća odnosno društva ili njegovog bitnog dijela tj. pretežnog dijela. Taj prijenos podrazumjeva prijenos imovine, poslovnog ugleda i tržišnog položaja društva, odnosno tržišne ukupnosti poslovnog poduhvata koje društvo vodi. Princip neodvojivosti firme društva od poslovnog subjekta sprijećava dovođenje u zabludu trećih lica u pravnom prometu. 15 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu 2.5. Načela firme trgovinskog subjekta Svaki osnivač trgovinskog subjekta mora poštovati načela prilikom određivanja i upotrebe firme u poslovanju društva. Atribut firme privrednog subjekta se reguliše kogentnim pravnim normama koje određuju njenu obligatornost odnosno obaveznost, istinitost, posebnost, javnost i zakonitost. Prema tome svaka firma društva ima više načela, a naročito: • načelo obaveznosti ( obligatornosti), po kome svako trgovinsko društvo mora imati svoju firmu koja mora biti određena u osnovačkom aktu i upisana u registar društava. Svaki oblik društva ili trgovac posluje pod svojom firmom. Ako društvo nema firme, ne može biti registrovano, bez obzira o kom tipu trgovinskog subjekta se radi ( društvo lica, kapitala ili samostalni poduzetnik ). Firma mora biti istaknuta na poslovnim prostorijama i u upotrebljavana u poslovonju. • načelo jedinstvenosti firme, koje upućuje na to da trgovinski subjekt može imati isključivo jednu firmu pod kojom nastupa u pravnom prometu, svi njegovi organizacioni delovi, uz mogućnost da isti imaju i neke specifične elemente koji ih individualizuju;11 • načelo zakonitosti obavezuje registar da ne udovolji zahtjevu za upis u registar firme društva koja je u suprotnosti sa odredbama zakona, tj. firme koja sadrži zabranjene elemente. To će biti npr. ako firma nema oznaku oblika društva, imena osnivača kod društva lica, ako nije upisana na jeziku koji je u službenoj upotrebi ili sadrži strane riječi koje nisu uobičajene, firma koja sadrži zabranjene tuđe zaštićene znakove, robne ili uslužne žigove i nazive bez prethodnog odobrenja nadležnog organa ili lica odnosno njegovih srodnika. • načelo istinitosti znači da svi elementi firme društva moraju biti istiniti, tj. odgovarati stvarnom stanju upisanom u registar društava. Firma se može koristiti 11 Specifični elementi su :Poslovnica, agencija, pogon itd. 16 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu samo u skladu sa registracijom obaveznih elemenata iz javnog registra ili registra općina koji se vodi za samostalne poduzetnike ( obrtnike ). U protivnom, trgovinski subjekt čini prekršaj za koji slijedi administrativna ili imovinska odgovornost, zavisno od pravnih poslijedica. Formalna istinitost mora odgovarati stvarnom stanju stvari. • načelo isključivosti (distinkcije) znači da se firma jednog društva mora jasno razlikovati od firme drugog trgovinskog društva radi lakše identifikacije. Zbog provođenja ovog načela isključivosti sud ili nadležni organ u svakom konkretnom slučaju utvrđuje da li se zahtjev za upis u javni registar firme trgovinskog subjekta razlikuje od već registrovanih toliko jasno da ne može dovesti do zamjene sa firmom ili znakom drugog registrovanog društva. U protivnom će se uskratiti registracija ako se radi o istoj ili sličnoj firmi odnosno društvo koje bi obavljalo istu ili sličnu djelatnost. Da nebi došlo do upisa u isti registar dva ili više poslovna subjekta sa istom ili sličnom firmom odnosno djelatnosti, registarski sud ili druga institucija pazi po službenoj dužnosti. Kod načela ditinkcije dolazi do izražaja i primjena načela prvenstva, jer će se takođe odbiti upis firme koja je slična ili ista, ili ima istu djelatnost kao i firma društva koje je već registrovano.12 • načelom javnosti (publiciteta) firme trgovinskog subjekta podrazumjeva obavezu društva da obavezno javno istakne puni i skraćeni naziv (firmu) na poslovne prostorije i vrši svakodnevnu poslovnu korespodenciju sa trećim licima u pravnom prometu. Izloženost javnosti firme društva dolazi putem njenog upisa u javni, odnosno općinski registar. Podaci iz registra i sve eventualne naknadne izmjene se javno objavljuju u službenim glasilima i postoji neograničeno pravo uvida u registrovane podatke u javnom registru društava, što je također izraz načela publiciteta (javnosti). Podaci i isprave upisane u registar društava moraju biti dostupni za uvid i sačinjavanje kopija, uključujući i ovjeru vjerodostojnosti. 12 I ovdje važi načelo: „prior tempore potior iure“- načelo prioriteta u vremenu 17 Trgovinsko pravo • Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu načelo trajnosti firme, koje je uspostavljeno radi zaštite poslovnog ugleda, koji se stiče dugogodišnjim postojanjem firme. Konačno, iz svih navedenih načela proizilazi da se formalno stanje iz registra i pravila trgovinskog subjekta mora podudarati sa stvarnim i tačnim materijalnim stanjem i činjenicama iz poslovnog života trgovinskog subjekta u svakodnevnom poslovanju. Tako, ako je društvo registrovano pod firmom društva koje se bavi prevozničkom djelatnošću, a u stvarnosti se bavi drvnoprerađivačkom djelatnošću, to u poslovnom svijetu stvara zabludu kod trećih lica i logično ne odgovara stvarnosti. Promjena firme društva lica vrši se izmjenom osnivačkog ugovora, a kod društava kapitala izmjenom statuta. 18 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu 3. DJELATNOST DRUŠTVA Djelatnosti trgovinskog subjekta su sve poslovne aktivnosti koje su pravno dopuštene. Međutim, svaki trgovinski subjekt obavlja određenu djelatnost proizvodnje i prodaje i vršenja usluga na tržištu u cilju sticanja dobiti. Trgovinski subjekti mogu obavljati djelatnosti koje se smatraju poslovnim djelatnostima, kao npr. proizvodnja i promet roba, aktivnosti u poljoprivredi, šumarstvu, ribarstvu, vršenju usluga u ugostiteljstvu, turizmu i slično. Trgovinski subjekt može da obavlja jednu ili više djelatnosti ako ispunjava potrebne uslove. Osnivači trgovinskih subjekata samostalno odlučuju kojom će se delatnošću baviti. Djelatnost se određuje u osnivačkom aktu subjekta i ista se upisuje u Registar. U našem pravu mogu se obavljati samo djelatnosti koje su predviđene u odgovarajućim zakonskim propisima.13 Sistem zakonskog određivanja djelatnosti je veoma kritikovan pošto ne prati savremene tokove tržišnog poslovanja i dinamiku razvoja novih djelatnosti koje se ne mogu podvoditi pod određene šifre i šablone. Treba ukinuti ovakav način određivanja djelatnosti, s obzirom da je veoma formalizovan i predstavlja smetnju koja se ogleda u nemogućnosti da se sve djelatnosti, sa kojima želi da se bavi trgovinski subjekt, ne mogu podvesti pod trenutno važeće klasifikacije i šifarnike, kao i usporavanje postupka upisa u registar prilikom promjene djelatnosti. Pravilo, da trgovinski subjekt može da obavlja sve poslove, trpi određene izuzetke u smislu da se zakonom mogu utvrditi određene djelatnosti sa kojima se ne mogu baviti subjekti koji su organizovani u skladu sa posebnim propisima koji se primjenjuju samo na te subjekte.14 Drugi izuzetak od principa slobodnog izbora delatnosti je, da se određene delatnosti mogu obavljati samo uz dozvolu nadležnog organa. Nadležni organ će izdati dozvolu ukoliko su ispunjeni uslovi koji su utvrđeni zakonom.15 To su obično djelatnosti koje 13 Zakon o klasifikaciji djelatnosti i registru jedinice razvrstavanja „Sl. glasnik Republike Srpske“ br 113/04 14 To su subjekti formirani u skladu sa Zakonom o bankama i drugim finansijskim organizacijama, Zakonom o osiguranju, Zakonom o zaštiti životinja i dr. 15 Knežević-Kozić Ivnka: „Djelatnost preduzeća i upis djelatnosti u sudski registar“, Pro-info, br. 6/2001, str. 10. 19 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu imaju širi značaj i nose rizike koji prevazilaze komercijalne rizike i ciljeve samog trgovinskog subjekta. Te djelatnosti mogu uticati npr. na finansijski ili ekonomski sistem države u cijelini, prirodne resurse i ekologiju, javno zdravlje i javnu sigornost. Zbog toga, u našem pravnom sistemu je potrebno odobrenje nadležnog organa, npr. u bankarstvu, u poslovima osiguranja, društvu za upravljanje fondovima, kod profesionalnih posrednika u trgovini vrijednosnim papirima, u proizvodnji i prometu ljekovima, naoružanju vojne opreme, eksploatacija ruda, prirodnog gasa i slično. Prema Zakonu o privrednim društvima Republike Srpske iz 2004. godine, društvo (trgovinski subjekt) može da obavlja sve zakonom dozvoljene djelatnosti, osim djelatnosti za koje je zakonom propisano da se mogu obavljati samo na osnovu saglasnosti, dozvole ili drugog akta državnog organa. Trgovinski subjekt može da obavlja djelatnost ukoliko ispunjava propisane kadrovske i sanitarne uslove, uslove tehničke opremljenosti i zaštite na radu, kao i uslove za zaštitu životne sredine i njeno unapređenje. Ove uslove trgovinski subjekt mora da ispunjava prije nego što počne obavljanje registrovane djelatnosti. Nadležna inspekcija, rješenjem, konstatuje ispunjenost propisanih uslova. Za razliku od prve situacije, kada trgovinski subjekt mora da ispunjava propisane uslove u trenutku kada počne da se bavi određenom djelatnošću, druga situacija je, kada je za obavljanje neke djelatnosti neophodno ispuniti uslove koji su propisani zakonom i čije se ispunjenje traži u momentu upisa u Registar. Za upis djelatnosti igara na sreću, uz prijavu za upis potrebno je dostaviti dozvolu Ministarstva finansija i ekonomije, dok za upis u Registar za obavljanje djelatnosti od opšteg društvenog interesa koji je uslov života i rada na određenom području potrebno je prije registracije zaključiti ugovor sa javnim preduzećem kome je povjereno obavljanje ovih djelatnosti, kao i saglasnost osnivača tog preduzeća. Zakonom se može utvrditi da, kada je to određeno posebnim zakonom, neke djelatnosti mogu obavljati samo određeni oblici društva (trgovinskih subjekata). Posebnim zakonom je utvrđeno da poslove osiguranja,16 odnosno poslove berze17 mogu obavljati samo akcionarska društva. 16 17 Zakon o osiguranju iz 2004. godine. Zakon o tržištu hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenata iz 2006. godine. 20 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu Određene djelatnosti ne mogu obavljati strana lica i to: ne mogu priređivati igre na sreću18 niti mogu osnivati trgovinske subjekte koji će se baviti javnim informisanjem, sistemom veza, proizvodnjom i prometom oružja i municije. Strano pravno lice može da osnuje trgovinski subjekt koji će obavljati ove djelatnosti samo sa domaćim licem, s tim da strano lice ne može da stekne većinsko učešće u njegovom kapitalu. Prema tome da li je djelatnost upisana u registar, možemo napraviti podjelu na registrovane i neregistrovane djelatnosti. Pravilo je da trgovinski subjekt obavlja one djelatnosti koje su upisane u može da Registar. Trgovinski subjekt može, pod određenim pretpostavkama da obavlja i djelatnosti koje nisu registrovane ukoliko su ispunjeni i neki obavezni uslovi, kao što su: • da neupisane djelatnosti služe djelatnosti koje su upisane u Registar, odnosno da doprinose boljem iskorišćenju kapaciteta, sirovina, energije itd; • da se neregistrovane djelatnosti uobičajeno obavljaju uz registrovane djelatnosti; • da se neregistrovane djelatnosti vrše u manjem obimu ili povremeno. U Zakonu o preduzećima iz 1988. godine (važio je na celoj teritoriji bivše SFRJ) u kome je postojala podjela na osnovne i sporedne djelatnosti, dok u kasnijim zakonima briše se ovakva podela. Moglo bi se govoriti o pretežnoj i dopunskoj delatnosti, ali samo sa aspekta doprinosa u ostvarenju ukupnog prihoda trgovinskog subjekta. Značajno je razmotriti pitanje valjanosti pravnog posla izvan okvira djelatnosti (pod kojom podrazumjevamo registrovanu i akcesornu delatnost). Djelatnost trgovinskog subjekta je elemenat na osnovu koga se određuje obim njegove pravne sposobnosti. Postoji shvatanje da je pravna sposobnost trgovinskog subjekta izjednačena sa pravnom sposobnošću fizičkog lica, izuzimajući prava i obaveze čiji nosilac, po prirodi stvari može biti samo fizičko lice, ali ne trgovinski subjekt, kao što su brak, srodstvo i sl. Ovde se radi o opštoj pravnoj sposobnosti.19 18 Zakon o igrama na sreću, „SL. glasnik RS“ br. 06/99. Konstantinović : „Zabranjeni ugovori u trgovini“, Arhiv za privredne i društvene nauke, br. 2-3/57, str. 339. 19 21 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu Drugo shvatanje je, da je pravna sposobnost pravnog lica specijalna i ne može se izjednačavati sa pravnom sposobnošću fizičkih lica. Specijalna sposobnost je ograničena svrhom i ciljem osnivanja pravnog lica.20 Načelo specijalnosti pravne sposobnosti trgovinskog subjekta ima korijene iz engleske doktrine „ultra vires“ prema kojoj su svi akti organa pravnih subjekata koji izlaze iz okvira njigove pravne sposobnosti, odnosno izvan njegove moći (ultra vires) apsolutno ništavi. Međutim u poslovnoj praksi se događalo da trgovinski subjekti zaključe pravne poslove izvan registrovane djelatnosti, pa se postavilo pitanje valjanosti takvih poslova, s obzirom na posljedice i pravnu nesigurnost na tržištu. Stoga primjena teorije „ultra vires“ u privrednom sistemu nije odgovarala, pa se taj sistem napustio i u engleskoj pravnoj nauci i u poslovnoj praksi. Važno je razriješiti suštinu pravne sposobnosti trgovinskih subjekata kako bi imali jasan stav po pitanju da li su punovažni poslovi koji su zaključeni izvan okvira djelatnosti. Pravna nauka i sudaska praksa nemaju jedinstven stav po ovom pitanju. Prvi stav je da su ugovori koji su zaključeni izvan registrovane djelatnosti trgovinskog subjekta apsolutno ništavi i da su zaključeni izvan okvira specijalne pravne sposobnosti trgovinskog subjekta. Ovakav koncept je ugrađen u Zakon o obligacionim osnosima iz 1978. godine. Drugi stav je da su pravni poslovi važeći i ako su zaključeni izvan okvira registrovane djelatnosti pošto trgovinski subjekt ima opštu pravnu sposobnost. Ovdje se polazi od potrebe da se zaštiti pravna sigurnost i interesi druge ugovorne strane i omogući da se poslovni promet odvija bez ikakvih prepreka na tržišnim principima. Ovakvo rešenje sadrži Zakon o preduzećima Republike Srpske iz 2004. godine, u kome se navodi da su ugovori i drugi pravni poslovi koji su zaključeni izvan djelatnosti upisanih u registar ( pod koje se podvode i akcesorne delatnosti) pravno valjani, osim ako je treće lice znalo ili je moralo znati za prekoračenje. Prva direktiva Evropske ekonomske zajednice21 sadrži rješenje prema kome su obavezujući i punovažni ugovori koji su zaključeni izvan djelatnosti društva (trgovinskog subjekta). Direktivom se ostavlja mogućnost da zemlje članice EU u svojim 20 21 Gams Andrija:“Uvod u građansko pravo“, Beograd, 1967, str. 115. Direktiva je usvojena 9. marta 1968. godine. 22 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu propisima predvide da akti ne obavezuju društvo ( trgovinski subjekt) ukoliko se dokaže da je treće lice bilo nesavjesno, odnosno ukoliko je znalo ili je moralo da zna za prekoračenje predmeta djelatnosti.22 Prvu direktivu je prhvatila i Engleska i napustila svoju doktrinu „ultra vires“. Rješenje ovog pitanja u našem Zakonu predstavlja usaglašavanje sa rešenjem Evropske Unije. U našem pravu prihvaćeno je stanovište kao u harmoniziranom pravu Evropske Unije. Svi pravni poslovi zaključeni izvan registrovane djelatnosti društva pravno su valjani za treća lica, ako su zaključeni od strane lica koja su svojim položajem ili na drugi način ovlašćena za zastupanje i predstavljanje trgovinskog subjekta, a treće lice nije znalo niti je moralo znati da su zakljkučeni pravni poslovi izvan registrovane djelatnosti društva. Ovakvo stanovište u našem pozitivnom zakonodavstvu omogućava maksimalnu zaštitu i interese povjerilaca u pravnom prometu, što je u skladu sa savremenim standardima evropske legislative. Drugo je pitanje što trgovinsko društvo može internim pravilima propisati odgovornost ovlaštenih zastupnika zbog prekoračenja ovlaštenja u zaključivanju pravnih poslova u ime i za račun društva, ali ta unutrašnja odgovornost nema pravnog dejstva prema trećim licima, jer zaključeni pravni posao je punovažan i obavezuje privredno društvo. 22 Ovakvo rešenje predviđeno je u članu 9. stav 1. engleskog zakona European Communities Act koji je usvojen 1972. godine 23 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu Promjena djeltnosti Registrovana djelatnost trgovinskog subjekta nije statična kategorija, tako da u toku svog postojanja, trgovinski subjekt može vršiti promjenu svoje djelatnosti. Načelo slobode izbora djelatnosti, primenjuje se na adekvatan način i kod promjene djelatnosti. Djelatnost se može promijeniti na sledeći način: • proširenjem, tako da se pored dotadašnje djelatnosti dadaje jedna ili više novih djelatnosti ; • zamjenom, što podrazumjeva napuštanje pojedinih ili svih djelatnosti koje su bile registrovane kao predmet poslovanja i usvajanje novih djelatnosti, koje do zamjene trgovinski subjekt nije obavljao; • sužavanjem, kada društvo napušta obavljanje određenih djelatnosti, s tim da ostaje jedan dio djelatnosti koje društvo nastavlja obavljati. Osnivačkim aktom, odnosno statutom trgovinskog subjekta predviđa se postupak promjene djelatnosti, kao i organ koji je nadležan za donošenje odluke o promjeni djelatnosti. Promjena djelatnosti zahtijeva i izmjenu osnivačkog akta, odnosno dopunu statuta u dijelu koji reguliše ovu oblast. Stav nekih registarskih sudova bio je takav da se nije zahtijevala promjena statuta, već se samo tražila odluka nadležnog organa kojom se vrši dopuna djelatnosti. Ovo je učinjeno iz razloga ekspeditivnosti prilikom registracije nove djelatnosti, kako se ne bi čekala složena i glomazna procedura sazivanja i održavanja skupštine (ili drugog nadležnog organa) trgovinskog subjekta, u čijoj je nadležnosti promjena djelatnosti.23U svakom slučaju morao se naknadno usaglasiti statut sa izmenjenom djelatnošću. Osnivačkim aktom može se utvrditi ograničenje promjene djelatnosti za određeno vrijeme od osnivanja trgovinskog subjekta, kao i da se djelatnost može mjenjati samo uz saglasnost osnivača ukoliko se promjenom djelatnosti dovode u pitanje ciljevi osnivača. Postoji osnovana primjedba da je neispravno rješenje po kome se traži 23 Vidi čl. 19. Zakona o preduzećima RS-a „Službeni glasnik Republike Srpske“ br.97/04 24 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu saglasnost osnivača za promjenu djelatnosti, s obzirom da je pravno dejstvo osnivačkog akta trgovinskog subjekta prestajalo u trenutku konstituisanja društva. Promjena djelatnosti se upisuje u Registar. Da bi se počelo sa bavljenjem novoregistrovane djelatnosti, potrebno je da trgovinski subjekt ispuni propisane uslove (kadrovske, prostorne, tehničke, zaštita na radu, zaštita životne sredine), kako ne bi učinilo povredu propisa i bilo kažnjeno. 25 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu 4. SJEDIŠTE DRUŠTVA Jedan od bitnih elemenata individualizacije trgovinskog subjekta u pravnom prometu je sjedište. Prema Zakonu o preduzećima Republike Srpske iz 1998. godine pod sjedištem društva smatra se mjesto u kome ono obavljala svoju djelatnost. Sjedište je ustvari, određeno geografsko mjesto u domaćoj ili stranoj državi. Svaki trgovinski subjekt, bez obzira na status tj. dali je neki od oblika trgovinskih društava ili samostalni preduzetnik, mora imati svoje poslovno sjedište. Sjedište trgovinskog subjekta ima višestruki pravni, pa i ekonomski značaj ne samo za privredno društvo već i za njegovo i društveno okruženje. Pravno određivanje sjedišta trgovinskog subjekta nije jednostavno i u uporednom pravu postoji više kriterijuma: • sjedište društva je mjesto koje je upisano u registar društava ili sudski registar u nekim sistemima • sjedište društva je sjedište uprave trgovinskog društva odakle se upravlja poslovanjem društva • sjedište društva je mjesto gdje društvo obavlja svoju poslovnu djelatnost • sjedištem se smatra mjesto koje je određeno osnivačkim aktom. Različiti su kriteriji kombinovani u raznim pravnim sistemima ili nacionalnim pravima kod određivanja sjedišta poslovnom subjekta. U našem pravu je prihvaćen formalni kriterij, tako da se sjedištem trgovinskog subjekta smatra mjesto koje je upisano u javni registar društava s tim da je osnivačima društva ostavljena sloboda da u osnivačkom aktu ( ugovoru ili odluci ) odrede sjedište i time izvrše izbor mjesta u kome će sjedište društva upisati u registar društava. Prema realnom kriteriju koji je prihvatljiviji u više zemalja za određivanje sjedišta trgoviskog subjekta, sjedište se određuje kao mjesto gdje privredno društvo obavlja svoju registrovanu djelatnost ili mjesto iz koga uprava društva upravlja poslovanjem društva, a ako društvo obavlja djelatnost u više mjesta , različito od mjesta uprave društva , kao sjedište društva se pravno smatra ono koje je kao sjedište upisano u javni registar društava. Međutim zbog poslijedica koje mogu nastati, vezano za sjedište 26 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu društva, po realnom kriterijumu sjedištem za treća lica se smatra mjesto u kojem je uprava društva ili odakle se upravlja poslovanjem društva ili mjesto u kojem trgovinsko društvo obavlja svoju djelatnost. .24 Opšte je pravilo u trgovinskom pravu da se sjedište društva ( trgovinskog subjekta ) određuje od osnivača u osnivačkom aktu i unosi u pravila društva, te obavezno upisuje u sudski ili drugi registar, zavisno kako je propisano nacionalnim zakonodavstvom zemlje sjedišta trgovinskog subjekta. Projmena sjedišta je identična promjeni djelatnost, kako po pitanju procedure i nadležnosti organa, tako i po pitanju saglasnoti osnivača. O promjeni sjedišta trgovinskog subjekta i određivanju novog odlučuju organi upravljanja trgovinskog subjekta, samostalni preduzetnik. Sjedište se upisuje u Registar. Sjedište trgovinskog subjekta ima višestruki pravni značaj, a naročito fiskalni i poslovni i to: • za određivanje mjesne nadležnosti sudskih i upravnih organa ( u parničnom, vanparničnom, izvršnom i upravnom postupku); • za određivanje mjesne nadležnosti državnih organa za kontrolu zakonitosti rada trgovinskog subjekta; • za ispunjenje fiskalnih obaveza poreza, carina i drugih dažbina, i sličnih obaveza javnog karaktera; • za određivanje mjesta zaključivanja i izvršenja poslovnih ugovora; • za određivanje mjerodavnog prava u slučaju sporova o punovažnosti ugovora sa inostranim elementom i primjene kolizionih normi ( pravila ) međunarodnog privatnog prava po tom pitanju i nadležnosti suda. Naknadna promjena sjedišta društva lica uslovljava obaveznu promjenu ugovora o osnivanju, a kod društva kapitala izmjenu statuta. 24 Vasiljević Mirko: „Poslovno pravo“, str. 191. ima drugačiji stav i smatra da je to nemoguće. 27 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu Z A K LJ U Č A K Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu je višestruko značajna radi: zaštite interesa trgovinskih subjekata, zaštite interesa potrošača i korisnika usluga, zaštite i postizanja pravne sigurnosti na tržištu, zaštite javnih interesa i radi obezbeđenja opšte sigurnosti pravnog prometa. Veoma je značajno da svaki trgovinski subjekt ima svoja posebna odnosno individualna obilježja na osnovu kojih je prepoznatljiv svim drugim subjektima u pravnom prometu. Individualizacija trgovinskog subjekta se vrši na osnovu firme ( poslovnog naziva ), djelatnosti ( predmeta poslovanja), sjedišta i jedinstvenog identifikacionog broja trgovinskog subjekta. Firma ili poslovni naziv trgovinskog subjekta je ime pod kojim je trgovinskom subjektu utvrđen subjektivitet u pravu. Izraz „firma“ je porijeklom iz njemačkog prava i u poslovnoj praksi se najčešće upotrebljava kao sinonim za trgovinsko (privredno) društvo, naravno ovo poistovjećivanje nije ispravno, ali zbog velikog privrednog značaja naziva firme u odnosu na druga statusna obilježja trgovinskog subjekta ono je u praksi veoma često. Firma predstavlja najznačajniji element za individualizaciju trgovisnkog subjekta u pravnom prometu, te se zbog toga firma određuje u osnivačkom aktu i upisuje u registar. Trgovinski subjekt firmu mora koristiti u komunikaciji sa svim trećim licima, istaći je na poslovnim prostorijama i koristiti je u onom obliku u kojem je upisana u sudski registar. Firma trgovinskog subjekta ima svoje elemente, a to su : Jezgro odnosno naziv po kome se razlikuju trgovinski subjekti koji obavljaju istu djelatnost, zatim obavezni elementi koje prema zakonu firma svakog trgovinskog subjekta mora posjedovati i koji su uslov za registraciju društva, neobavezni elementi ili elementi koje društvo može, ali i ne mora da ima, a oni se u suštini koriste radi bolje individualizacije trgovinskog subjekta, zatim uslovno dopušteni elementi su elementi koje trgovinski subjekt može koristiti samo uz odobrenje nadležnog organa ili ličnosti, u zavisnosti koji se elementi koriste, te zabranjeni elementi odnosno elementi koje firma društva ne može da koristi i koji ne mogu biti sastavni djelovi firme trgovinskog subjekta. 28 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu Zaštita firme trgovinskog subjekta je veoma bitna za sigurnost tržišta i pravnog prometa, pa zbog toga firma društva posjeduje višestruku pravnu zaštitu. Firma posjeduje pravnu zaštitu po osnovu zakona koja se provodi po službenoj dužnosti od strane nadležnog registarskog suda, zatim zaštitu po osnovu opravdanog poslovnog interesa društva, nakon registracije društva i krivičnopravnu zaštitu zbog neovlaštenog korištenja tuđe firme u pravnom prometu, unošenje tuđih oznaka u svoju firmu ili označavanje svoje robe tuđim znakom. Firma društva ima svoja načela koja se prilikom određivanja i upotrebe firme u poslovanju moraju poštovati. Svaka firma trgovinskog subjekta ima više načela, a naročito su značajna: načelo obaveznosti firme, načelo jedinstvenosti firme, načelo zakonitosti, načelo istinitosti, načelo isključivosti (distinkcije) i načelo javnosti. Pored firme koja je najvažniji element za individualizaciju trgovinskog subjekta u pravnom prometu i djelatnost kao takav element zauzima veoma značajno mjesto prilikom individualizacije, jer predstavlja sve poslovne aktivnosti trgovinskog subjekta koje su pravno dopuštene. Kojom će se djelatnošću baviti određeni trgovinski subjekt određuje osnivač tog subjekta samostalno, a ta djelatnost se određuje u osnivačkom aktu i upisuje u registar. U našem pravu dopušteno je obavljanje onih djelatnosti koje su predviđene u odgovarajućim zakonskim propisima. Za obavljanje neke djelatnosti trgovinski subjekt mora da ispunjava kadrovske i sanitarne uslove, uslove tehničke opremljenosti i zaštite na radu, kao i uslove za zaštitu životne sredine i njeno unapređenje i to prije upisa u sudski registar. Za neke djelatnosti je propisano da te djelatnosti mogu obavljati samo određeni oblici trgovinskog subjekta, kao što je npr. odgovarajućim zakonima propisano da poslove osiguranja i poslove berze mogu obavljati samo akcionarska društva. U pravnoj teoriji, ali i praksi postoji dosta sporenja o tome da li su punovažni pravni poslovi koji su zaključeni izvan registrovane djelatnosti. U našem pravnom sistemu prihvaćeno je shvatanje kao u harmoniziranom pravu Evropske Unije, da su svi pravni poslovi zaključeni izvan registrovane djelatnosti društva pravno valjani za treća lica, ako su zaključeni od strane lica koja su svojim položajem ili na drugi način ovlašćena za zastupanje i predstavljanje trgovinskog subjekta, a treće lice nije znalo 29 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu niti je moralo znati da su zaključeni pravni poslovi izvan registrovane djelatnosti društva. Promjena djelatnosti trgovinskog subjekta može se izvršiti na tri načina, a to su : proširenjem, zamjenom ili sužavanjem djelatnosti. Jedan od bitnih elemenata za individualizaciju trgovinskog subjekta u pravnom prometu jeste i sjedište privrednog društva. Sjedište društva je određeno geografsko mjesto u domaćoj ili stranoj državi, tako da svaki trgovinski subjekt bez obzira na njegov status odnosno oblik mora da ima svoje poslovno sjedište. Pravno određivanje sjedišta trgovinskog subjekta nije jednostavno i kombinuju se različiti kriteriji za određivanje sjedišta društva. U našem pravu je prihvaćen formalni kriterij prema kome se sjedištem trgovinskog subjekta smatra mjesto koje je upisano u javni registar društava s tim da je osnivačima društva ostavljena sloboda da u osnivačkom aktu ( ugovoru ili odluci ) odrede sjedište i time izvrše izbor mjesta u kome će sjedište društva upisati u registar društava. Sjedište trgovinskog subjekta ima višestruki pravni značaj, a naročito : za određivanje mjesne nadležnosti sudskih i upravnih organa ( u parničnom, vanparničnom, izvršnom i upravnom postupku), za određivanje mjesne nadležnosti državnih organa za kontrolu zakonitosti rada trgovinskog subjekta, za ispunjenje fiskalnih obaveza poreza, carina i drugih dažbina, i sličnih obaveza javnog karaktera, za određivanje mjesta zaključivanja i izvršenja poslovnih ugovora, za određivanje mjerodavnog prava u slučaju sporova o punovažnosti ugovora sa inostranim elementom i primjene kolizionih normi ( pravila ) međunarodnog privatnog prava po tom pitanju i nadležnosti suda. 30 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu LITERATURA - Zakon o privrednim društvima Republike Srpske koji je objavljen u “Službenom glasniku RS”, br. 127/08; - Zakon o preduzećima Republike Srpske koji je objavljen u “Službenom glasniku RS”, br. 24/98 I 97/04; - Zakon o privrednim društvima Federacije Bosne i Hercegovine koji je objavljen u “Službenim novinama FBiH” br. 29/03; - Miroslav Milosavljević, Trgovinsko pravo, Bijeljina-Doboj 2007. godina; - Mirko Vasiljević, Poslovno pravo, Beograd 2004. godina; - Nikola M. Kovačević, Zbirka propisa za polaganje notarskog ispita, Banja Luka 2009. godina; - Milić Simić i Miloš Trifković, Poslovno pravo I dio, Sarajevo; - Veljko Trivun, Praktikum poslovnog prava, Sarajevo 2003. godine; - Šefkija Čović, Poslovno pravo, Sarajevo 2003. godina; - Trifković, Simić, Sultanović, Šahinpašić, Poslovno Pravo, Sarajevo 1997. godina; - Ljubo Todorović, Mensur Hadžimusić, Privredna društva, Sarajevo 2003. godina; 31 Trgovinsko pravo Individualizacija trgovinskog subjekta u pravnom prometu 32
© Copyright 2024 Paperzz
