Nacrt izvještaja: PROCJENA EKOLOŠKI PRIHVATLJIVOG PROTOKA ZA RIJEKU CRNOJEVIĆA Radna grupa za vode FAZA I: IZVJEŠTAJ O TESTIRANJU METODOLOGIJA ZA POTREBE IZRADE PRAVILNIKA O EKOLOŠKI PRIHVATLJIVOM PROTOKU Decembar 2012. 1 PROJEKT: Inicijativa za održivu hidro-energiju u Dinarskom luku (DASHI) FAZA I Radna grupa za vode PROCJENA EKOLOŠKI PRIHVATLJIVOG PROTOKA ZA RIJEKU CRNOJEVIĆA: FAZA I: IZVJEŠTAJ O TESTIRANJU METODOLOGIJA ZA POTREBE IZRADE PRAVILNIKA O EKOLOŠKI PRIHVATLJIVOM PROTOKU Finansirano od: MAVA fondacije Projekt izvodi: WWF Mediterranean Programme Office u saradnji sa NVO Green Home Supervizor, WWF Mediterranean Programme Office: Francesca Antonelli, Mr. bioloških nauka DASHI projektni lider u Crnoj Gori, NVO Green Home: Nataša Kovačević, Dipl. pravnik Vođe tima eksperata, radna grupa za vode: • Nataša Smolar-Žvanut, Prof.Dr. • Esena Kupusović, Prof.Dr. EKSPERTSKA GRUPA: • Danilo Mrdak, Doc. Dr. bioloških nauka • Ivana Bajković, Dipl. hidrolog • Darko Novaković, Dipl. geolog • Pavle Đurašković, Dipl. hemičar • Jelena Rakočević, Prof. dr. bioloških nauka • Miloje Šundić, Mr. bioloških nauka Dizajn: Azra Vuković Štampa: Mouse štamparija Tiraž: 1000 primjeraka 2 Sadržaj 1. Ciljevi projekta 2. Metode za procjenu EPP 2.1. Mathey 2.2. BiH 2.3. MNQ 2.4. Slovenačka 2.5. Holistička 3. Opis područja 3.1. Geografija 3.2. Geologija rijeke i pritoka 3.3. Riječna hidrologija i morfologija 3.4. Ekološke karakteristike 3.4.1. Ekoregija Status zaštite rijeke 3.5. Zagađenje rijeke 3.6. Korištenje rijeke (podaci o mjestu zahvatanja, Qi, nadmorska visina, količina i dinamika zahvatanja) 3.7. Upravljanje rijekom 4. Izbor mjesta uzorkovanja 4.1. Opis lokaliteta: hidrologija i morfologija 4.2. Opis lokaliteta: biologija 4.3. Opis lokaliteta: fizičko-hemijski parametri 5. Material i metode 5.1. Hidrologija i morfologija 5.1.1. Hidrološki podaci za proračun EPP 5.2. Riječna ekologija 5.2.1. Ribe Invertebrati 5.2.2. Fitobentos 5.3. Fizičko-hemijski parametri 6. Ciljevi procjene EPP 7. Rezultati 7.1. Hidrologija i morfologija 7.2. Riječna ekologija 7.2.1. Ribe 7.2.2. Invertebrati 7.2.3. Fitobentos 7.3. Fizičko - hemijski parametri 8. Identifikacija ekoloških vrijednosti i drugih vrijednosti rijeke 9. Definicija kritičkih parametara za ekološke vrijednosti rijeke 10. Procjena EPP 10.1. Metoda Mathey 10.2. Metoda BiH 10.3. Metoda GEP 10.4. Slovenačka metoda 10.5. Holistički pristup 11. Zaključci 11.1. Hidrološki aspekt 11.2. Ekološki aspekt 11.2.1. MM metoda 12. Monitoring riječnog ekosistema radi procjene učinkovitosti EPP 13. Monitoring EPP 14. Preporuke za nastavak aktivnosti 15. Reference 16. Prilozi 3 1. Uvod i ciljevi projekta Ovaj izvještaj predstavlja jednu od komponenti projekta “Inicijativa za održivu hidroenergiju u Dinarskom luku” (DASHI), finansiranog od strane MAVA fondacije, koji realizuju WWF Mediteranski program i NVO Green Home. On je urađen za potrebe definisanja metodologije o ekološki prihvatljivom protoku u Crnoj Gori. Analizirajući rezličite uporedne metode koje su testiranje na dva pilot vodna tijela (rijeka Cijevna i Rijeka Crnojevića) stručnjaci iz oblasti hidrologije, biologije i hemije su odabrali najprikladniju metodu. Ova metoda ili tvz. MM metoda trebala bi biti prenesena u Pravilnik o ekološki prihvatljivom protoku (trenutno u Pravilnik o načinu određivanja garantovanog minimuma proticaja nizvodno od vodozahvata) i biti dalje usklađena sa zakonima koji regulišu pitanja voda. Osnovni ciljevi projekta su: 1) Najmanje 4 investitora za hidro-energetske objekte aktivne u priroritetnim područjima zvanično primjenjuju standarde koji proističu iz Okvirne direktive o vodama (ODV) 2) Ključni upravljači vodama u BiH, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Albaniji razumiju uticaje hidroenergetskih objekata i moguća rješenja i primjenu održivih hidroloških principa. 3) Najmanje dvije međunarodne ili nacionalne finansijske institucije, aktivne u prioritetnim područjima na izgradnji brana, usklađuju se sa obavezama održivog poslovanja. Metode za procjenu EPP U početnoj fazi planiranja, NVO Green Home je 7. marta 2012. godine organizovani intervjui sa predstavnicima sektora za upravljanje vodama i zaštitu životne sredine kako bi se procijenila mogućnost zakonodavnog usklađivanja koncepta ekološki prihvatljivog protoka (EPP) i razmotrili institucionalni kapaciteti za njegovu primjenu. Uz podršku Delegacije EU u Podgorici je 19-20. juna 2012. organizovana obuka za predstavnike istih grupa u cilju prenosa znanja i iskustava vezano za razumijevanje ekološki prihvatljivog protoka (EPP), o izvodljivosti implementacije EPP u Crnoj Gori zasnovane na iskustvima iz regiona i daljem planiranju koraka. Učesnici oba događaja su iznijeli jasan stav da je neophodno utvrditi EPP za Crnu Goru i metodološki proračun koji će se koristiti prilikom planiranja i operativnog djelovanja hidroenergetskih i drugih objekata na rijekama. Zasnovano na preporukama sa radionice i obuke, u septembru 2012 je ustanovljena radna grupa sačinjena od stručnih lica iz Crne Gore, koji su kooridnirani od strane međunarodnih stručnjaka iz Slovenije i Bosne i Hercegovine. Radna grupa je uključila eksperte u oblasti hidrologije i hidrogeologije, biologije i hemije. Šest lokalnih eksperata su obučeni od strane vodećih eksperta da zajednički rade na testiranju, uključujući prikupljanje podataka, terenski rad i analizu uzoraka. Prvi sastanci su održani u septembru 2012, dok su već početkom oktobra odrađena prva uzorkovanja na rijeci Cijevni. Upotrebom postojećih hidroloških podataka i uzoraka prikupljenih na terenu, procjenjen je EPP prema pet različitih metodologija, od kojih je jedna razvijena od same radne grupe tvz. MM metodologija preporučena i posebno predstavljena u izvještaju. Sa izradom izvještaja o procjeni ekološki prihvatljivog protoka za rijeku Cijevnu i rijeku Crnojevića je završena faza I. Faza II koja predstoji tokom 2013. uključiće izradu Prijedloga Pravilnika o ekološki prihvatljivom protoku zasnovanom na najprihvaćenijoj metodologiji analiziranoj u fazi I uz konsultaciju i saradnju sa širokim krugom zainteresovanih strana. 2. Metode za procjenu EPP Uzimajući u obzir osnovnu ideju ekološki prihvatljivog protoka da se očuva ekosisitem rijeke, određivanje EPP na rijeci Cijevni i Rijeci Crnojevića je rađeno na osnovu četiri metode: 1. GEP metoda 2. metoda Matthey 3. Slovenačka metoda 4. MNQ metoda 4 Holisstički pristup je funkciona alna analiza koja razmattra široko po odručje ekolooških i hidroloških aspe ekata riječnih h sistema i često uključ uje sazivanje e panela eks sperata. Svi koraci u pro ocjeni EPP P-a trebaju biti b detaljno objašnjeni i podržani argumentima u izvještaaju eksperatta. U procesu procjene EPP potrrebno je iza abrati najranjjivije i najos sjetljivije bioološke / ekološke elem mente, na koje vodozahva at ima najvećći uticaj. EPP P treba odred diti tako da sse održe stru ukture i fun nkcije rijeke i obalskog ekosistema , a takođe i najosjetljiv viji elementi rijeke i oba alskih biti postignuti. Uzorkovanje se mora obaviti u vrijeme ekossistema, slije edeći ciljeve koji trebaju b najm manjih protokka, kada je utticaj zahvata njavode na ekosistem e na ajveći. Za p postizanje ciljjeva za rijeku u i obalski ekkosistem, os snovne komp ponente režim ma EPP-a tre ebaju uklju učivati slijede eće protoke: protoke održanja o korrita, koji održžavaju formu i veličinu, ob blik i strukturu ru u rijeci protoke održanja o stan ništa, koji od državaju stan ništa i uklonja aju mulj i orgaanske taloge e protoke očuvanja o vod denih i obalsskih ekosistem ma, te održanja povezannosti staništa minimaln ne prihvatljiv ve protoke kkoji omoguća avaju maksimalna staniišta za odab brane ciljne vrsste prirodnog g biljnog i živo otinjskog svijjeta protoke koji k omoguća avaju sezonsske riječne poplave protoke koji neće pogoršati p do obro hemijsk ko i ekološk ko stanje, illi dobar eko ološki potencija al rijeke. Za u usvajanje eko ološki prihvattljivog režima a tečenja u određenoj o go odini (srednjee sušna, suš šna, u sluča aju dužeg su ušnog period da), treba uzzeti u obzir hidrološke h us slove u slivuu i bilo koje druge d okoln nosti za upra avljanje. 3. Opis područja p a 3.1. Geogra afija Rijekka Crnojevićća izvire iz Crnojevića C pe ećine koja se s nalazi sjeverozapadnoo od Skadarskog jezerra, u blizini naselja n Rijeka a Crnojevića a. Njen donji tok je poprim mio ovo ime, tako da je danas d predmetni vodotok najviše poznat kao o Obodska Rijeka (a rijetko pod imenom Rijeka R Crno ojevića). Slika a 3.3.1: Slivn no područje Rijeke R Crnoje evića 5 Velikki dio toka ovve rijeke je pod p dominan ntnim uticajem m Skadarsko og jezera. Kaao što je vid dljivo i na sslici 3.3.1. sa s sezonskim m porastom nivoa jezerra Rijeka Crrnojevića plaavljenjem po ostaje rukavvac jezera i tok t se odvija a samo na ma alom dijelu iz znad naselja a. Drug ga od specifiččnosti ove rijeke vezana je za karstnu u prirodu njenog izvora. 3.2. Geolog gija rijeke i pritoka Rijekka Crnojevićća predstavlja a tok koji drrenira veliko karstno zaleđe bez povvršinskog otticaja. Tere eni sliva Rijekke Crnojevića a izgrađeni ssu od: dobrrovodopropusnih stijena a pukotinsko o-kavernozne e poroznostti, predstav vljenih veom ma skaršćenim i tektonskki polomljenim krečnjacim ma, donjojursske starosti, kao i dolomitima gornjjotrijaske sta arosti u zoni Cetinjskog rasjeda i ssistema hidro ološki pove ezanih Cetinjskih pećina (Cetinjske, Lipske, L Crnojevića); slabo ovodopropus snih stijene pukotinske e poroznostti predstavljjenih dolom mitima gorn njotrijaske sta arosti, koji izg gradjuju zapa adni obod i paleoreljef p Ceetinjskog pollja; vodo onepropusnih h stijene prredstavljenih vulkanogen no-sedimenttnom formac cijom, koja je zastupljen na ispod karrbonatnih stijenskih masa a gornjotrijasske starosti, zatim na ju užnom obodu u Cetinjskog polja i po ob bodu Uganjsk ke uvale Slika S 3.3.2: G Geologija Rije eke Crnojević ća Geolloški uslovi terena t su u potpunosti u uslovili formirranje toka Riijeke Crnojevvića u sadaš šnjem oblikku, dok režiim Skadarsk kog jezera uslovljava dužinu d ovog g toka. Rijeeka Crnojeviića u potpunosti odslikava režim prostrane karstne izda ani što uslo ovljava i od nos minima alne i makssimalne izda ašnosti Crnojevića pećine e (izvorišta Rijeke R Crnojevića) koji iznnosi preko 1:4 400. 6 Sllika 3.3.3: Šh hematski prik kaz hidrogeo oloških uslov va formiranja toka Rijeke Crnojevića (M. ( Ra adulović 200 00). 3.3. Riječna a hidrolog gija i morfo ologija Kao što je objašn njeno, hidrog geološka vezza između Cetinjskog C polja i Crnojeviića pećine čini da se to opografski sliiv znatno raz zlikuje od pra avog - hidrolo oškog - sliva Rijeke Crnoojevića. Na S Slici 3.3.1 može m se primjetiti da je e hidrološki sliv Crnojev vića pećine, a time i Rijeke R Crno ojevića priličn no velik. Nje egova površin e Brodska njjiva iznosi ok ko 83 na do hidrološke stanice km2, i u nju spada takođe gra ad Cetinje na a nadmorskojj visini oko 650 6 mnm. Slika 3.3 3.4: Crnojević ća pećina 7 Sama Crnojevića pećina ima otvor dimenzija 20 x 10 m, a dužina ispitanog kanala je 350 m. Oko 300 m od otvora pećine izbija više vrela poređanih jedno do drugog. Izliv iz Crnojevića pećine prekriven je kamenjem velikih dimenzija. Od te dionice izveden je vodozahvat za hidroelektranu. To je betonski objekat manjih dimenzija izveden kao preliv, još u posljeratnom periodu. Nizvodno od ovog ispusta nalazi se hidrološka stanica Brodska njiva, koja je uspostavljena 1987. godine. Stanica je i danas u funkciji, opremljena je vodomjernim letvama, limnigrafom, a od skorijeg vremena i online javljačkom automatikom. HS Brodska Njiva se nalazi na tački, do koje ne doseže uspor Skadarskog jezera ni pri najvišim vodostajima. Ali nizvodni tok je pod njegovim jakim uticajem. Dionica, već pod nazivom Rijeka Crnojevića, tipična je sporijim tokom, odnosno plavljenjem u trenucima viših vodostaja – što se ponavlja svake godine. 3.4. Ekološke karakteristike Rijeka Crnojevića (Obodska rijeka) po tipu pripada kraškim bujičnim vodotokovima sa izraženom sezonskom dinamikom. U smislu vodostaja, rijeka ima dva maksimuma i to jedan tokom ranog proljeća (april–maj) i jedan tokom kasne jeseni (novembar-decembar). Ovaj vodotok karakteriše i jedan vodostajni minimum koji se dešava pri kraju ljeta u periodu avgustseptembar. Razlike izmedju ova dva ekstremna slučaja često su i preko dvadeset puta u korist visokoh vodostaja. Ovakve razlike uzrokovane su karakteristikom padavina u ovom dijelu Balkanskog poluostrva koje su izdašne upravo u ova dva perioda sa tim što proljećni nivo visokih voda je nešto niži, ali zato traje nešto duže (usljed topljenja sniježnog pokrivača). Rijeku Crnojevića karakteriše visoka količina rastvorenog kiseonika i relativno stabilna temeperatura vode koja u većem dijelu godine pogoduje pastrmskoj ribljoj fauni. Medjutim, u istraživanim djelovima ove dvije rijeke pored pastrmskih vrsta sreću se i šaranske vrste, što ukazuje na mrenski region kada su ekološki uslovi ova dva sektora rijeka u pitanju. Rijeka protiče kroz čiste krečnjačke predjele tako da je karakterišu brojni ponori, ali i izvori duž njenog toka. Substrat je kombinovan i sastoji se od sitnijeg kamanja-pijeska koji se nalaze na dnu najvećih virova, kamenito-šljunkovitog je karaktera na prelivima, dok brzake karakteriše veći pad, brži protok vode i kamenito-stjenoviti substrat. U smislu temeperaturnog režim karakteriše je relativno konstantna i niske temerpature vode tokom većeg dijela godine (uglavnom ispod 150C) dok samo tokom poslednja dva ljetnja mjeseca, usled niskog vodostaja i visokih temperatura vazduha, temperatura vode može da dostigne i 20oC. Voda Rijeke Crnojevića temperaturno je nešto stabilnija usled kraćeg toka i blizine vodoizvorišta (kraški izvor koji karakterišu relativno stabilni temperaturni uslovi). 8 3.4.1. Ekoregija Rijeka Crnojevića u potpunosti teče kroz mediteransku ekoregiju, dok se rijeka Cijevna jednim svojim izvorišnim dijelom nalazi i u planinskoj ekoregiji. Mediteransku ekoregiju karakterišu izuzetno žarka i sušna ljeta, dok su zime blage i kišovite. U smislu padavina, karakteristični su jesenji i proljećni cikloni koji se obrazuju iznad Mediterana i koji ovoj regiji donose najveću količnu padavina. Mediteranski ekoregion je jedan od 233 ekoregiona sa izuzetnim bogatstvom živog svijeta (visok indeks bidiverziteta) na globalnom nivou. Nalazi se na sjevernoj hemisferi u subtropskoj zoni izmedju 28 i 45 paralele, a proteže se od Atlanskog okeana pa do Kaspijskog mora, od aplskih planinskih vijenaca pa do pustinje Sahare. Ovaj region čini kopno koje okružuje Mediteran, a prostire se na tri kontinenta, Afriku, Aziju i Evropu. Čini ga mozaik terestričnih, slatkovodnih i marinskih ekosistema. Konkretno ovaj prostor kroz koji teče Rijeka Crnojevića karakteriše srednja godišnja temperatura od 12oC, dok godišnja količina iznosi 2400 mm padavina na godišnjem nivou. 3.4.2. Status zaštite Rijeka Crnojevića (Obodska Rijeka) se nalazi unutar granica Nacionalnog Parka „Skadarsko Jezero“ i pod najvećim je stepenom pravne zaštite. Medjutim ova rijeka teče u graničoj regiji Nacionalnog Parka, pa nije u fokusu rendžerske službe. 3.5. Zagađenje rijeke 3.5.1. Rijeka Crnojevića Rijeka Crnojevića je pod antropogenim pritiskom u čitavom slivnom području i na čitavom toku. U gornjem dijelu slivnog područja nalazi se gradsko naselje Cetinje srednje veličine. Prema izvještaju MONSTAT-a o popisu stanovništva u 2011.g., u gradskom jezgru Cetinja živi oko 14.000 stalnih stanovnika, dok u zoni slivnog područja Crnojevića rijeke živi još oko 1300. Problematika komunalnih voda grada nije riješena. Veći dio naselja je priključen na kolektorski sistem. Sabirni sistem otpadnih voda nalazi se na najnižoj koti Cetinjskog polja, na lokaciji zvanoj Ponor. Nesrećna okolnost u ovom kontekstu je što je ovaj lokalitet početak podzemnog, pećinskog sistema, na čijem je kraju Crnojevića pećina, iz koje izvire Rijeka Crnojevića. Ovaj podzemni koridor, čijem sistemu pripada i Dobrska pećina, je relativno kratke dužine, što je takođe nepovoljna okolnost za pitanje zagađenja. Simultana ispitivanja su pokazala da je odziv recipijenta na pluviografski impuls oko 72 sata (Ratomir Živaljević: Hidrološka analiza kretanja kraških voda u slivu Crnojevića rijeke, Fakultet građevinskih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, 1993.). Kolektorski sistem nema postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda, pa se one u izvornom obliku upuštaju u podzemni slivni sistem. Pošto ovaj drenažni sistem kod Ponora nema dovoljan kapacitet za prijem maksimalnih padavina, povremeno dolazi do plavljenja Donjeg polja, susjedne zone Cetinjskog polja, kada se stvaraju uslovi za dotok raznih vrsta površinskog zagađenja u sliv rijeke. Značajni dio stanovništva, naročito iz rubnih, prigradskih naselja, nije priključen na kolektorski sistem. U ovom slučaju se otpadne vode upuštaju u septičke jame, odakle zagađenje ima kontakt sa slivnom zonom, preko procjednih voda. Iznad Cetinja, pored magistralnog puta za Budvu, na jednom od ljepših vidikovaca prema Skadarskom jezeru, nalazi se smetlište, na kome se odlaže komunalni čvrsti otpad. Smetlište nije obezbijeđeno, niti ima zaštitnu površinu. Otpad je ne kombinovani, nema njegove selekcije 9 i mje erenja količin ne. Često se odlaže i me edicinski otpa ad, kao i leše evi uginulih ddomaćih živo otinja. Na ssmetlištu često dolazi do samozapaljivvanja otpada a. U ciljju regulisanja ispuštanja i tretiranja o otpadnih vod da, Skupština a opštine Ceetinje je pokre enula inicijativu za izgradnje postrrojenja za prrečišćavanje otpadnih vo oda (PPOV)). Planirano je da lokaccija bude izznad Dobrsk kog sela, da akle neposre edno u slivn nom područj čju. Stoga će biti značčajno pratiti stepen preč čišćavanja vo oda i kvalite et efluenta, prije svega u uslovima kada proto oci efluenta i krajnjeg rec cipijenta budu u uporedivi. U zo oni naselja i nizvodno, zn načajan dop rinos zagađe enju daju komunalne vodde naselja Rijeka R Crno ojevića i Fabrrike ribe. U na aselju Rijeka Crnojevića, od svega a 175 stalnih stanovnik ka (izvor: M MONSTAT- Popis P stano ovništva iz 2011.g.) renovirana je kolektorska a mreža i iz zgrađeno PP POV adekva atnog kapa aciteta. Značčajno je što je na postrojjenje priključ čeno ispuštan nje otpadnihh voda Fabrik ke za prera adu ribe. Iakko malog pro otoka, tretma an svih otpad dnih voda ov vog naselja jee značajan, jer je nepo osredni recip pijent usporeni dio toka rrijeke. To stv vara uslove za ozbiljnije zagađenje vode, v pa n nije rijetka pojava p cvjettanje algi, kkoje je najč češće krajem m proljeća (Obušković ć, Lj., Đura ašković, P.: Algološke i saprobiološkke karakteris stike Crnojev vića rijeke u ljetnom pe eriodu 2004 4.g., 34. konfferencija „Zaštita voda 20 005“, JDZV, Kopaonik, 20 005, str. 1599-164). a 3.5.1: Pojjava cvjetanj nja algi u zo oni naselja Rijeka Crnojevića, 6.juul 2004. (foto P. Slika Đura ašković) Na žžalost, postro ojenje ne rad di, provobitn no jer nije billo adekvatne e količine voodovodne vode, a kada a je to prevaziđeno izgrradnjom novvog vodovod da, vjerovatn no je razlogg u propustim ma u izgra adnji mreže. Seosske naseob bine u slivu su sla abo naselje ene i bez komunalnee infrastruk kture. Vodo osnabdijevan nje je iz bistijjerni (betonsske cistijerne za atmosferrsku vodu), a otpadna vo oda iz domaćinstva se ispušta u jam mu, septičku ili neku priro odnu. Poljoprivreda je saasvim ekstenzivna i u ve ećoj mjeri se e gaji samo vinova v loza. Iako se radi o propustljiv vom karstnom m terenu, uticaj iz ovog g sektora se može smatra ati zanemarljjivim. Značčajan suprotn ni efekat, tj. uklanjanje zzagađujućih materija iz vode, naročitoo nutrijenata a, ima gusta a flotantna, emerzna e i barska vegeta acija, koja obrasta plitke djelove šireeg korita rijek ke uz obalu u, kao i fito oplankton. Koristan efekkat vrste trap pa natans (vodeni orašščić) doseže nivo ekon nomskog. Na aravno da je e ovaj efekatt lociran za ujezereni dio o rijeke, nizvvodno od na aselja Rijekka Crnojevića a. 10 Iako nema konziistentnog mo onitoringa, prrema nekim ispitivanjima a se može ppretpostaviti da d se velikki dio zagađe enja vezuje sa sedimen nt, koji čine debele naslage mulja i djelovi detritusa. Stog ga fitobentos i zoobentos imaju znača ajnu ulogu u distribuciji d i transformacijji zagađenja.. 3.6. Korišće enje rijeke e Poslije 2. Svjetsskog rata, 1947 1 je izgrrađena HE manje snage, za potrebbe snabdijevanja nase elja električn nom strujom m. Hidroelekttrana koristi vodu rijek ke za svoj rad. Na sa amom izvorrišnom dijelu u je betonsko om pregrado om formirana a mala akum mulacija iz kooje voda do cijevi HE id de betonskim m kanalom. Nizvodno od izvo ora Rijeke Crnojevića od dvaja se deriv vacioni kana al za hidroeleektranu. Zahv vat je izgra ađen kao pre eliv sa stabilnim kapacittetom od 450 0 l/s. Nalazi se na nadm morskoj visin ni 48 mnm m i geografskkim koordinattama 42° 21 ' 06'' i 19° 00' 0 25''. Kana al ima dužinuu 450 m. Vod da se u blizzini strojare uliva u u cjevovod, a višak preliva strmim otvorenim m kanalom u ispust. Proto ok vode mo ože se konttrolisati pokrretnom meta alnom barije erom na ulaazu u kanall. HE povrremeno radi. Kada ne rad di, kanal se zzatvara na ulazu, u ili se is spušta u paraalelnu cijev pored p zgrade HE. U svakom slučaju u voda se isp pušta nazad u rijeku, parr stotina meta tara iznad lok kacije mjerrne stanice. Dužina dionice sa smanjenim m proticajem,, koja se na taj t način form mira, je 700 m m. Slika 3.6.1:: Tok Rijeke Crnojevića i derivacioni kanal k za HE 11 Slika 3.6.2 3 : Preliv od derivacio onog kanala i cjevovod prrema hidroellektrani Slika a 3.6.3: Ispusst svih voda odvedenih d derivacionim kanalom ispod objekta hhidroelektrane e Za vvodosnabdije evanje stano ovništva koriiste se kapttirani izvori, koji se nalaaze nizvodn no od razm matrane dioniice toka. Nizvodniji dio to oka, pored zagađenja z vo ode koja izv vire iz Crnojevića pećinee, opterećen n je i ispušštanjem kom munalnih vod da iz istoime enog naselja. Dodatno sezonsko zaggađenje stiže i iz fabrike za prerad du ribe. Na tom dijelu ttoka odvija se s i tradicion nalni transpoort čamcima, radi ribolo ova ili turizm ma. Krozz istoriju ljudsskih naseobina na njeni m obalama korišćenje voda v Rijeke C Crnojevića je e bilo višesstruko, pa se e može reći da je ona b bila uslov naseljavanja na ovom prosstoru. Karakter te upotrebe se mije enjao, naročitto posljednjih h decenija, sa povećanjem zagađenjaa njenih voda a. 12 Na dijelu toka iznad naselja, voda se najčešće koristila za mljevenje žita. Radilo je oko 20 mlinova, a danas nijedan. Voda izvorišnog dijela, visokog kvaliteta, stanište je salmonidnih vrsta ribe. Na čitavom toku rijeke razvijen je ekstenzivni ribolov. Sa porastom zagađenja, čak i u uzvodnom dijelu, ugrožena su mrestilišta salmonidnih vrsta, a krivolovom su ugrožene sve vrste. Fabrika za preradu ribe, locirana nizvodno od predmetnih mjernih mjesta i naselja, koristi vodu iz rijeke za svoje potrebe, putem pumpne stanice. Malobrojni poljoprivredni djelatnici koriste vodu rijeke za navodnjavanje, ali je ova količina zanemarljiva. Nekad je rijeka bila vodni put redovnog brodskog saobraćaja Rijeka Crnojevića – Virpazar Ckla. U posljednje vrijeme ovog saobraćaja nema, ali se ekstenzino razvija turističkorekreativna aktivnost, na vodi i obalama. 3.7. Upravljanje rijekom Vodoprivredne aktivnosti u slivu Rijeke Crnojevića prostorno spadaju u nadležnost lokalne samouprave – Opštine Cetinje. Osim toga, zbog uticaja Skadarskog jezera na Rijeku Crnojevića, bitna je i činjenica da je Odlukom o određivanju voda od značaja za Crnu Goru („Službeni list Crne Gore“, br. 9/08 od 8. februara 2008) Skadarsko jezero određeno za vodu od značaja za Crnu Goru. Aktuelni planovi i strateški dokumenti ne prepoznaju nove, dodatne načine korišćenja voda ovog vodotoka u odnosu na sadašnje. U domenu zaštite voda, izražen je problem zagađenja vode koja izvire iz Crnojevića pećine. Brojne studije dokazale su vezu između voda iz Cetinjskog polja i ove tačke. Očigledno je da je kvalitet voda Rijeke Crnojevića u direktnoj vezi sa zagađenjem koje u geološku podlogu stiže infiltracijom procjednih voda deponije grada Cetinje, poniranjem otpadnih voda cetinjskog sistema fekalne kanalizacije, i iz drugih izvora zagađenja u hidrološkom slivu Crnojevića pećine. Dakle, rješavanje kvaliteta voda u toku koji razmatramo nije moguće bez adekvatne sanacije izvora zagađenja na Cetinju. 4. Izbor mjesta uzorkovanja 4.1. Opis lokaliteta: hidrologija i morfologija Za uzorkovanje i mjerenje proticaja odabrane su dvije tačke. Prva je tačka hidrološke stanice Brodska njiva, nizvodno od ispusta od hidroelektrane. Drugi profil odabran je na dionici, gdje je proticaj smanjen. Profil hidrološke stanice (za portrebe ovog elaborata označavamo ga P2) se nalazi uzvodno od najviše tačke uspora Skadarskog jezera. Na hidrološkoj stanici Brodska Njiva podaci se prikupljaju od 1987. godine do današnjeg dana. Geografske koordinate: širina dužina Kota “0”vodomjera: Udaljenost od ušća: Površina sliva: Period rada: 13 4 690 725 (42° 21’ 21’’) 6 584 086 (19° 01’ 15’’) 8,32 mnm 3,03 km 83 km2 od 1987. god. Opre emljenost sta anice: Vodo omjerne letve e, limnigraf, online o javljan nje S Slika 4.1.1: Položaj P profila a HS Brodsk ka njiva (sa karte k 1:25 0000) Profiil P1 - sa sm manjenim proticajem – izzmjeren je cca c 50 m uz zvodno od isspusta od HE, na dioniici bez uticcaja uspora. Odabrani profil karak kterističan je e pravilnim oblikom ko orita i ravnomjernim teččenjem. Mino orno korito je e šireg i plitk kog oblika, šljunkovito doo kamenito. Major M korito o uključuje te erase na lijevoj i desnoj obali, jako obrasle o grmlje em i drvećem m. Na lijevoj obali nalazzi se lokalni put. 4.2. Opis lo okaliteta: fizičko-hem f mijski parrametri Slika a 4.3.1: Preg gledna mapa a mjernih mjjesta za kva alitet vode na a Rijeci Crnoojevića (prip prema P.Đu urašković) Tabe ela 4.3.1.: Geografski podaci za mje erne lokacijje (preuzeto sa Google earth) Mjerno mjjesto Vodn no tijelo G Geog. širina Geog. Dužina D N Nadmorska visina v 14 Rijekka Crno ojevića Radiš (Lokalitet 1) Brodska njiva (Lokalitet 2) 4 42°21'14.55"N N 4 42°21'24.00"N N 19° 0'40 0.86"E 19° 0'45 5.31"E Stan nica Brodska njiva Stan nica Brodska njiva pripad da mreži stan nica za kvalitet voda Hid drometeorolooškog zavoda, na kojojj se kvalitet vode prati od o 1983.g. L Locirana je uzvodno u od naselja Rijeeka Crnojevića, u izvorrišnom dijelu rijeke. Na is stom mjestu jje i hidrološk ka stanica. Dno korita se sastoji s od šlljunkovitih o oblutaka već ćeg obima. Širi Š pojas oobale je obra astao makrrofitskom ve egetacijom, uz u obalu vrb bom, a dalje četinarima a, bagremom m, divljim na arom, divljo om smokvom m, drijenom, grabom, pa ajasenom itd d.. Područje stanice karaakteriše prošireni teren n izvorišnog kanjona. Pored stanice e prolazi usk ki makadams ski put, do H HE. Do Crnojevića pećin ne postoji ozznačena ekolloška staza. Ovdjje nema loka alnog zagađe enja. Neposre redno uzvodn no nalazi se mala hidroellektrana. Na llokaciji stanice može se pratiti zag gađenje kom munalnim vo odama i proocjednim vod dama smettlišta sa pod dručja Cetinja a. Postoji op pavdana teza a da dio ovo og zagađenj a ide direktn no ka Skad darskom jeze eru, putem podzemnih vo oda i obodnih h vrulja. Sllika 4.3.2.: Hiidrološka sta anica Brodsk ka njiva (Foto o P.Đuraškovvić) U sliivnom podru učju koje se prati ovim p rofilom su i sela Gornji Ceklin C i Ljubbotinj, sa nek koliko zase elaka. Uticaj ovog sektora je mnog go manji od gore navedenih. Oznakka uzorka sa a ove staniice, za namje enu ove stud dije je lokalite et 2. Za p potrebe ove studije s uzorko ovana je vod da na lokalciji Radiš (loka alitet1). Lokaccija 15 a 4.3.3.: Lokkacija Radiš (lokalitet 1)) u periodu malih voda i padavinskoog impulsa (Foto Slika P.Đu urašković) pripa ada relativno o mirnijem diijelu toka, du užine oko 30 0m, čije kam menito dno jee obraslo alg gama. Loka acija ovog mjernog m profila je uzvodn no od ispušttanja zahvać ćenih voda rrijeke za po otrebe rada a lokalne hid droleketrane. Okolina je kanjon, spo oradično obrrastao vegettacijom, uz obalu o najviiše vrbom, divljom d smokvom i naro om. Neposre edno uzvodn no korito činne stijene ve eće ili manjje veličine, izzmeđu kojih voda prolaz i u većem diijelu godine. U periodu ppadavinskih talasa nivo vode je izna ad ovih stijen na, a tok pop prima karaktter jake bujic ce. Stijene u koritu su ob brasle mahovinom. S Slika 4.3.4. : Izgled kame enja u koritu rijeke r (Foto P.Đurašković P ć) 4.3. Opis lo okaliteta: biološki b p arametri Uzorrkovanje kom mponenti rije ečnog ekosiistema i opis lokaliteta rađeno je 006. i 07.10.2 2012. godin ne na dva lo okaliteta na Rijeci R Crnoje evića Na Rije eci Crnojevića a, prvi lokalittet (1) preds stavlja dio rrijeke gdje nedostaje dio o vode jer se e uzvodno na n samom iz zvorištu nalaazi vodozahv vat za hidro ocentralu, do ok je drugi lo okalitet (2) on naj sa nepro omijenjanom i prirodnom količinom vo ode, i nalazzi se ispod hodrocentrale h e nakon vraććanja vode u riječno korito, a nalazi sse u neposre ednoj blizin ni mjerne sta anice HMZCG G. Na ssvim lokalitettima uzorkov vanjem su o obuhvaćena sva tri tipa staništa riječčnog ekosisttema: brzak (rapid), pre eliv (run) i virr (pool), (Haw wkins et al., 1993). 1 Na R Rijeci Crnoje evića transe ekti su rađe ni na dvije lokacije. Lo okacija (1) jee dio rijeke gdje nedo ostaje voda jer j se ona zahvatom vod di od samog g vodoizvoriš šta do hidroccentrale kroz z koju 16 se propušta i vra aća nazad u riječno korito o. Drugi loka alitet na kojem m je urađen transekt (2) je na dijelu u Rijeke Crno ojevića koji ima prirodanu u količinu vo ode i nalazi se nizvodno ood hidrocentrrale. Loka alitet 1a (brza ak, rapid) – dno je relati vno strmog nagiba i činii ga krupno kamenje (ob braslo periffitonom i ma ahovinom) i kameni blo okovi, koji na n pojedinim m djelovima vire izvan vode. v Strujjanje vode je e brzo i turbulentno, a dub bina oko 0.2 m. alitet 1a (Rije eka Crnojević ća) Sllika 4.1. Loka Loka alitet 1b (pre eliv, run) – lo okalitet sa u umjerenom brzinom b strujanja vode, bez turbulen ntnog toka. Podloga je j pokrivena a kamenjem m i mjestim mično krupnim šljunkom m na kojima se makrroskopski za apaža zelenk kasto-smeđ o obraštaj od algi a i mahovina. Dubina ooko 0.3 m. Obala O je ob brasla drvena astom vegeta acijom koja d djelimično za asjenjuje stan nište. Sllika 4.2. Loka alitet 1b (Rije eka Crnojević ća) Loka alitet 1c (vir, pool) – lok kalitet sa jakko usporenim m strujanjem vode koje sse u ovom dijelu skoro o i ne opažža. Dno je pokriveno kkamenjem i šljunkom intezivno obraaslim perifito onom izrazzito zelene boje, b a dubina je oko 1 m. Obala je obrasla drvenastom d vegetacijom koja mjesstimično zasjenjuje staniš šte. 17 Sllika 4.3. Loka alitet 1c (Rije eka Crnojević ća) Loka alitet 2a (brzak, rapid) - dno d je umjerreno strmog nagiba i čin ni ga krupno kamenje ob braslo periffitonom i mjestimično mahovinom. Strrujanje vode je brzo i turb bulentno, a ddubina oko 0.2 0 m. Oballa je obrasla drvenastom vegetacijom m koja u znattnoj mjeri zas sjenjuje stan ište. Sllika 4.4. Loka alitet 2a (Rije eka Crnojević ća) Loka alitet 2b (pre eliv, run) - lo okalitet sa u umjerenom brzinom b strujjanja vode, bez turbulen ntnog toka. Podloga je pokrivena kamenjem k i kkrupnim šljun nkom na kojima se makrroskopski za apaža zelen nkasto-smeđ đ obraštaj od d algi. Dubina a oko 0.4m. Obala je obrrasla drvenasstom vegetacijom koja djelimično zasjenjuje sta anište. 18 a 4.5. Lokalite et 2b (Rijeka a Crnojevića, elektrolov na ovom lokaalitetu) Slika Loka alitet 2c (vir, pool) p - lokalittet sa jako u sporenim strrujanjem vod de. Dno pokriiveno kamen njem i šljun nkom obraslim m perifitonom m smeđe-zellene boje, du ubina 0.7 m. Obala je obbrasla drvena astom vege etacijom koja a mjestimično o zasjenjuje sstanište. Sllika 4.6. Loka alitet 2c (Rije eka Crnojević ća) 19 5. Materijal i metode 5.1. Hidrologija i morfologija Za opis sliva Rijeke Crnojevića koristile su se kartografske podloge raznih razmjera. Topografske karte su skenirane iz analognog oblika i georeferencirane u kompjuterskom programu. Na sličan način korišćena je i Karta slivnih područja Crne Gore (D. Dragović), koja je pomogla pri definisanju sliva. Dopunu prikaza terena predstavljaju satelitski snimci. Na ovim podlogama izvršena je analiza geografskih karakteristika terena. Hidrološki podaci vezani za hidrološku stanicu Brodska njiva rezultat su osmatranja Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore. Preuzeti su iz Vodoprivredne osnove Crne Gore. Pored dostupnih hidroloških podataka za redovnu mjernu stanicu, na terenu je izvršeno i namjensko mjerenje poprečnog profila korita i brzina u njemu. Dobijeni podaci trebaju pružati podršku za povezivanje sa informacijama dobijenim iz uzorkovanja za određivanje kvaliteta voda i biodiverziteta. Daju informaciju o obliku korita, te brzini strujanja i proticaju u trenutku osmatranja ekoloških karakteristika vodotoka. Za upoređivanje profila sa punim proticajem (P2) sa profilom sa smanjenim proticajem (P1), u istom danu izvršeno je i drugo hidrometrijsko mjerenje (dionica sa smanjenim proticajem, 50 m uzvodno od ispusta HE). 5.1.1. Hidrološki podaci za proračun EPP Prosječne višegodišnje vrijednosti srednje mjesečnih i godišnjih proticaja (m3/s) Stanica Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec God Cv Cs Brodska NJiva 9,93 9,43 8,00 6,50 4,67 2,13 1,16 1,12 2,21 5,76 10,68 12,26 6,15 0,3 0,4 2 0 Koeficijenti varijacije srednje mjesečnih proticaja (Cv) Stanica Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec God Brodska njiva 0,83 0,62 0,67 0,64 0,81 0,78 0,41 0,46 0,83 0,96 0,65 0,64 0,32 Koeficijenti asimetrije srednje mjesečnih proticaja (Cs) Stanica Brodska njiva Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec 1,16 1,12 0,44 0,48 1,10 2,67 1,30 1,64 2,17 2,79 1,08 0,84 0,40 Prosječni godišnji proticaji za karakteristične vjerovatnoće Stanica 0,1% 1% 2% 5% 10% 20% 50% Brodska njiva 13,37 11,30 10,60 9,60 8,74 7,76 6,02 LJg(m3/ s) 6,15 Modulne vrijednosti godišnjih proticaja za karakteristične vjerovatnoće Stanica Brodska njiva 20 God 0.1% 1% 2,17 1,84 2% 1,72 5% 1,56 10% 1,42 20% 1,26 50% LJg(m3/s) 0,98 6,15 Moduli prosječnih višegodišnjih vrijednosti srednje mjesečnih proticaja Stanica Brodska njiva Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec 1,61 1,53 1,30 1,06 0,76 0,35 0,19 0,18 0,36 0,94 1,74 1,99 God 6,15 Orijentaciono prosječno trajanje proticaja na vodotocima Stanica Brodska njiva 2% 4% 6% 10% 15% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 95% 37,03 24,35 16,63 14,53 12,21 11,27 7,95 4,86 2,76 2,08 1,66 0,97 0,80 0,63 Apsolutno minimalni proticaji (m3/s) za karakteristične vjerovatnoće Stanica Brodska njiva 50% 0,62 80% 0,51 90% 0,47 95% 0,45 Minimalni 30-dnevni proticaji (m3/s) za karakter. vjerovatnoće Stanica Brodska njiva 50% 0,67 80% 0,56 90% 0,51 95% 0,49 Minimalni srednje mjesečni proticaji za karakteristične vjerovatnoće (m3/s) Stanica Brodska njiva 50% 0,84 80% 0,65 90% 0,57 95% 0,52 Apsolutni maksimalni proticaji za karakteristične vjerovatnoće (m3/s) Stanica Brodska njiva Tip 0,01% 0,1% 1% 2% 5% 10% 20% 50% LJmax LJa 213 285 208 277 200 260 196 252 189 238 181 225 171 208 148 160 Tabelarni pregledi srednjih mjesečnih proticaja, minimalnih mjesečnih proticaja i dekadnih proticaja, te kriva trajanja srednjih dnevnih proticaja za osmatrani period, prikazani su u poglavlju 10. Procjena EPP, gdje se na njih nadovezuju odgovarajući proračuni. 5.2. Rječna ekologija 5.2.1. Ribe Za potrebe uzorkovanja ihtiofaune vršeni su transekti na sve tri lokacije i pri tome su ribe uhvaćene u pojedinim staništima odvajane zbog bolje rezolucije same analize. Na dva lokaliteta Rijeke Crnojevića ukupna dužina transekta koji je obuhvatao sva tri tipa staništa iznosio je 250.Ribe su omamljivane uređajem za elektroribolov (SUSAM 725M) koji proizvodi jednosmjernu struju visoke frekvencije (do 1000 Hz) što izaziva mišićni tetanus kod riba, ali ne i njihovo ugibanje. Nakon izlova ribe su držane u kanti sa riječnom vodom gdje su se u potpunosti povratile. Kod uhvaćenih riba mjerena je njihova totalna dužina (TL) i težina, bilježena je vrsta ribe kao i pojedinačna brojnost svake vrste na pojedinačnom staništu. Nakon obrade ribe su sve vraćene nazad u rijeku vodeći račina da su se u potpunsti povratile iz stanja mišićnog tetanusa. 21 Sliika 5.2.1. Ele ektrolov na Rijeci R Crnojev vića a 5.2.2. Uhva aćena riba u kanti Slika Slika 5.2.3. Vaganje ribe Slika a 5.2.4. Mjere enje dužine ribe r Slika 5.2.5. Uzora ak 5.2.2 2. Invertebrata Za ssakupljanje makrozoobe entosa korišććene su uo običajne limn nološke mettode: sakupljanje plankktonskom mrežom m sa promjerom okkca 0,2mm (koja ( predsta avlja standaardno sredstv vo za saku upljanje vode enih organiza ama), Surbe erova mreža i aktivno hv vatanje organnizama meto odom “lov na pogled” pomoću kuh hinjskog sita a. Separacija a organizama je obavljeena djelimičn no na teren nu, a ostatakk u laboratorriji. Materijal je konzervirran u 70% alkoholu. Za određivanje vrsta koriššćeni su ključčevi: Georgije ev,1971., Ka araman,G.19 973., Karama an,G.1973., H Hansen 1999 9. 22 Slika 5.2.8. Sortira anje materija ala Posttoje dvije osnovne metod de sakupljan nja: kvalitativ vno i kvantita ativno (najčeešće Surbero ovom mrežžom). Za je ednu preciznu dokume ntaciju, neo ophodno je dovoljno uuzoraka. Osnovni nedo ostatak uzorkkovanja Surb berovom mre ežom jeste da d na ovaj na ačin rijetke vvrste ne mog gu biti saku upljene rep prezentativno o koristeći ovu tehn niku. Samo o kvalitativnno uzorkov vanje, nepo ojedinačni metod, m je pod desan za svva područja (mikrostaniš šta) u okviruu jednog rije ečnog toka. Postojanje mozaičnosti mikrostaništta unutar jed dnog riječnog g toka, možee teško da prrikaže pona avljajuće kva antitativne rez zultate u kom mpoziciji njiho ove invertebratne faune. Shod dno ovome, korišćena je j metoda p po Gerecke et al. (1998 8) koji je prredložio „sre ednju“ tehniku, na način što bi se sakupljale kkumulativno bentoske vrste sa svih tipova sups strata pomoću ručne planktonske mreže, m pomj erajući kame enje, prevrću ući šljunak i pijesak, skid dajući mahovinu i strugajući perifiton. p Vrrijeme uzorrkovanja u različitim mikrostaništima prop porcionalno je e procjeni po ostotka pokrivvača supstra ata. Ovo uzorkovanje je ssemikvantitativno, i upo otrebljivo za kvalitativne analize i do okumentaciju u u svrhu re elativne gusttine najznača ajnijih takso ona. Metoda a uzorkovanja uključuje planktonsku mrežu, odn nošenje uzorraka i prenošenje na ta acnu očišćen ni supstrat. Mikroinverteb M brate su u na ajvećem broju u slučajeve ooko 3mm kad da su adultti i okca mrežže koja se ko oristi moraju biti dijametra a veličine ok ko 1mm. Mrežža se postavvlja tako da je otvor posstavljen uzvo odno, a dno nizvodno, a pomoću ru uke ili noge e distribuiram mo životinje u mrežu. U pijesku ili šljunku životin nje mogu prrodirati na mnogo m veću u dubinu (2-3 30 cm) nego o što je uzorrkovanje mre ežicom. Obič čno takve duubokoživeće vrste su m mali mikroračići i nematod de i njihov do oprinos je rela ativno zanem marljiv. 5.2.3 3. Fitobenttos Alge e su na svim m odabranim m lokalitetim ma sakupljen ne standardnom metodoom struganjja sa odgo ovarajućeg supstrata s (k kamenje, šlj unak) i fiks sirane na te erenu Lugo lovim rastvo orom. Dete erminacija vrssta obavljena a je na svjettlosnom mikrroskopu Axio o imager A1 marke Carl Zeiss uz kkonsultovanje e odgovaraju ućih ključeva a za determ minaciju. Dija atomeje su ddeterminisan ne sa trajnih preparata a napravljenih nakon he emijske obra ade materijala metodom m Hustedt (1930). Proccjena relativn ne brojnosti izvršena je p po Pantle-Buck (1955) prrema trosteppenoj skali 1, 3 i 5 (1-po ojedinačno prisustvo, p 3-s srednja bojno ost, 5-domina antna zastup pljenost, Tab .1). 23
© Copyright 2024 Paperzz
