ANALIZA STANJA I MOGUĆNOSTI PREHRAMBENE INDUSTRIJE U SI BIH Pripremio: Midhat Jašić Saradnici: Slaviša Stajković Jugoslav Stahov Tuzla, oktobar 2011.god 1 METODOLOGIJA Procjena postojećeg stanja te dijelom i konkurentskih prednosti proizvodnje hrane izvršena je i na osnovu statističkih podataka iz godišnjaka, te podataka kojima raspolažu zavodi, ministarstva, udruženja za proizvodnju i preradu hrane u privrednim komorama i ostalim institucijama. Sistematizirani su osnovni podaci o proizvodnji, potrošnji, a dijelom i o uvozu i izvozu hrane Ekonomske Regije SjeveroIstočna BiH. U metodologiji za ocjenu potencijala biljne proizvodnje regije SI BiH su podaci o ljudskim i materijalnim resursima sadržanim u različitim statističkim izvještajima. Izvori statističkih podataka su statistički izvještaji: a) FAOSTAT-a, b) Dražavnog zavoda za statistiku BiH, c) Federalnog zavoda za statistiku FBiH, d) Zavoda za statistiku RS, e) Zavoda za statistiku Brčko distrikta, f) Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih poslova BiH (MVTEO BiH), g) Ministarstva za poljoprivredu TK, h) Federalnog ministarstva za poljoprivredu, i)Privredne komore Tuzla, j)Privredne komore Bijeljina, k)Pojedinih opština Prikupljanje podataka Pri prikupljanju podataka postoje problemi dostupnosti, preciznosti i vjerodostojnosti, što je jedna od najvećih slabosti u BiH, kad su u pitanju informativne osnove u donošenju odluka. Zbog toga je potrebno da se uvedu međunarodno priznate metodologije, zasnovane na metodologijama zemalja EU a posbno da se što brže uspostavi Poljoprivredno tržišni informacijski servis BiH (PTIS) čija je uspostava predviđena Zakonom „Sl.glasnik BiH“, br. 68/09). Zbog toga su u prezentaciji neki podaci zaokruživani. Obrada podataka Svi podaci o ekonomskoj regiji su prikupljeni i sistematizirani, kao što su podaci o stanovništvu, zemljištu, rijekama, jezerima te biljnoj i animalnoj proizvodnji itd. Obrada podataka je obavljena u excelu. Analiza podataka Analiza podataka obuhvata usporebu dobijenih rezultata o proizvodnji hrane na regiji SI sa već postojećim podacima o istoj vrsti proizvodnje na područjima FBiH kao i na nivou BiH. Dobijeni podaci ukazuju na udio proizvodnje SI regije u odnosu na ostala područja.Takođe se upoređuju podaci : per capita i udjeli pojedinih proizvodnih grupa u odnosu na BiH, FBiH i RS. Prikazuju se i podaci o ukupnoj proizvodnji pojedinih vrsta hrane i uspoređuju sa proizvodnjom u drugim regijama prema FAOSTAT- u. 2 SADRŽAJ 1. UVOD .......................................................................................................................................................... 4 2. POTENCIJALI PROIZVODNJE HRANE REGIJE SI BIH ................................................................. 5 2.1. Stanovništvo i ljudski resursi ........................................................................................................ 5 2.2. Zemljište ................................................................................................................................................ 8 2.3. Klima .................................................................................................................................................... 10 2.4. Vodeni resursi .................................................................................................................................. 11 2.5. Reljef .................................................................................................................................................... 11 3.ANALIZA STANJA U PROIZVODNJI HRANE ................................................................................. 12 3.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH ................................................................................................ 12 3.1.1. Proizvodnja žita na regiji ...................................................................................................................... 12 3.1.2. Proizvodnja voća na regiji .................................................................................................................... 15 3.1.3. Proizvodnja povrća na regiji ............................................................................................................... 18 3.1.4. Proizvodnja krmnog bilja ..................................................................................................................... 21 3.2. Animalna proizvodnja Regije SI BiH ........................................................................................ 22 3.2.1. Proizvodnja mlijeka ................................................................................................................................ 22 3.2.2. Proizvodnja mesa..................................................................................................................................... 25 3.2.3. Proizvodnja jaja ........................................................................................................................................ 26 3.2.4. Ostala animalna proizvodnja .............................................................................................................. 27 3.3. Proizvodno prerađivački kapaciteti ........................................................................................ 27 3.4. Stepen zadovoljenja potreba za hranom ................................................................................ 30 4. ZAKLJUČCI I PREPORUKE ................................................................................................................ 35 Literatura ................................................................................................................................................... 41 3 1. UVOD Poboljšanje uvjeta života stanovništva je jedan od glavnih zadataka svakog društva. Jedan od značajnih faktora kvalitete života je osiguranje sigurne i kvalitetne hrane. Današnji proizvođači hrane susreću se s brojnim poteškoćama, a gledano u budućnost problemi će biti i veći ako se ne povede računa o svim faktorima utječu na ovu značajnu granu industrije. Naime, porast broja stanovnika, migracije, klimatske promjene, rješavanje svjetskih energetskih problema korištenjem poljoprivrednih sirovina, porast cijena energije i druge pojave razlog su da proizvodnja hrane ne treba biti samo produktivnija nego i održiva. Poljoprivreda i prehrambena industrija Ekonomske regije SI Bosne ima dugu tradiciju, relativno uspješnog poslovanja u oblasti poljoprivrede i prehrambene industrije. Uvezivanjem subjekata u području proizvodnje, prerade i distribucije hrane na regionalnom prostoru omogućuje racionalniji sistem razmjene i raspodjele, te skraćuje lanac između proizvođača, prerađivača i potrošača. Postoji i potreba za donošenja odluka o pitanjima zajedničkih dobara i prirodnog, i kulturno-povijesnog nasljeđa kao što su zemlja, voda, zraka te tradicijska znanja. Uvezivanje ekonomske regije omogućuje rad na razvijanju ekološki održivog i socijalno pravednog modela proizvodnje i potrošnje hrane, baziranog na malim i srednjim privrednim subjektima u oblasti primarne proizvodnje, prerade i prometa. Javna politika na ovim područjima treba da omogući vitalnost ruralnih područja, korektnu politiku za proizvođače hrane što bi kao rezultat dalo poboljšanje radnih i socijalnih uvjeta na području poljoprivredne proizvodnje. Bosna i Hercegovina nema strategiju ishrane stanovništva, niti ima precizne podatke o mjesečnim potrebama za pojedinim prehrambenim proizvodima. Svjetsko tržište hranom vrlo je nestabilno i lako može doći do poremećaja u opskrbi. Zbog toga bi trebala da postoji strategija ishrane stanovništva u okolnostima smanjenja uvoza hrane, a posebno u slučajevima izvanrednih okolnosti ili neke katastrofe. Procjena je da bi se u roku od nekoliko desetaka dana ostalo bez hrane. Tri su osnovne grupe proizvoda od strateškog značaja za svaku zajednicu: hrana, energetski izvori te lijekovi. BiH ima resurse za proizvodnju hrane, ali oni nisu iskorišteni, pa se hrana mora uvoziti kako bi se zadovoljile potrebe stanovništva. Poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda se u BiH godišnje uveze u vrijednosti preko 2,6 milijardi maraka, što je oko 16 posto ukupnog uvoza u državu. Godišnji izvoz poljoprivrednih proizvodaje oko 410 milijona maraka. Najveći udio u uvozu hrane čine prerađeni poljoprivredni proizvodi, jer su to proizvodi sa dodanih vrijednostima i prepoznatljiva trgovačka imena, dok je vrijednost uvoza neprerađenih primarnih poljoprivrednih proizvoda niža iako se u količinski uvoze znatno više.Tako se pšenice proizved u BiH oko 200 000 do 250 000 tona, a uvozi se 250 000 do 300 000 tona. Pšenica je realtivno jeftin proizvod, naprimjer u odnosuna meso i prerađevine od mesa, koje se količinski uvoze manje, ali njihova vrijednost je znatno veća. Bosna i Hercegovina ima relativno malu proizvodnju, posebno kada su u pitanju žive životinje, svježe meso, i žitarice, gdje su puno manji postotci pokrivenosti domaćom 4 proizvodnjom. Uvozna hrana često nije istog kvaliteta u trgovinama u BiH i u razvijenim zemljama, čak i kada se radi o istoj robnoj marki i proizvođaču. Područje BiH koje posjeduje konzistentne pretpostvake za osiguranje dovoljnih količina hrane je Ekonomska regija SI BiH. Cilj ovog rada je prezentirati resurse koji su na raspolaganju, procjeniti konkurentne prednosti po vrstama prehrambenih proizvoda, te izvozne potencijale iz područja poljoprivrede i prehrambene industrije. 2. POTENCIJALI PROIZVODNJE HRANE REGIJE SI BiH Mogućnosti razvoja poljoprivrede temelje se na prirodnim i ljudskim resursima. Prirodne resurse čine prije svega struktura zemljišta, vodotokovi, klimatski uslovi, biološki diverzitet itd. Ljudske resurse predstavljaju zaposleni u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji, podršci proizvodnje, kao i zaposleni u edukaciji vezanoj za poljoprivredu te stručnjaci za transfer znanja i tehnologija. Najznačajnija prednost ovog sektora su potencijali za odličnu sirovinsku bazu jer dobar dio teritorije pokriva plodno poljoprivredno zemljište, a njegovom razvoju pogoduju i dobri klimatski uslovi.Uz njih, tu su i odgovarajući proizvodni kapaciteti u prehrambenoj industriji. 2.1. Stanovništvo i ljudski resursi Posljednji popis stanovništva na nivou BiH sproveden je prije ravno 20 godina 1991 godine, a u međuvremenu su rađene procjene stanovništva po pojedinim općinama. Regija SI je najnaseljenija u BiH. Danas ima oko 1.000.000 stanovnika, što čini 26 % ukupnog stanovništva BiH. Značajna razlika između udjela u površini (14 %) od udjela u ukupnom stanovništvu (26 %). govori o konstantno intenzivnoj naseljenosti u odnosu na bosanskohercegovacki prosjek (140 st./km2, prema 75 st./km2 u BiH). Gustoća naseljenosti značajno varira po općinama ( NERDA, 2004). Struktura stanovništva s obzirom na polnu pripadnost, na osnovu podataka za tri posljednja popisa stanovništva pokazuje tendenciju izjednjačavanja učešća muškog i ženskog stanovništva u ukupnoj populaciji regije (NERDA, 2004). Regija ima radni potencijal od oko 272.000 lica, i taj se potencijal povećava iz godine u godinu povećava prosječnoj po stopi od oko 2- 4 %. Iskorištenost radne snage je vrlo niska i u posljednjim godinama ima tendenciju smanjivanja. Regija ima zadovoljavajuću starosnu strukturu radno sposobne populacije. Ukupno postratno vrijeme kontinuirano pokazuje krajnje negativan trend odnosa zaposlenih i nezaposlenih u regiji SI. Došlo je do smanjenja broja zaposlenih u odnosu na predratno stanje u 1990. tako i do povećavanja broja nezaposlenih, što je najveći problem u cijeloj BiH. U Regiji je pemannentno broj nezaposlenih oko 150.016 zaposlenih (što čini oko 15 % od ukupnog broja stanovništva), a stopa zaposlenosti je oko 54 %. Stopa registrirane nezaposlenosti je oko 50 % u odnosu na ukupan radni kontigent, što ovu regiju svrstava u socijalno najproblematičnija područja u BiH. Regija nudi potencijal u vidu kvalitetne radne snage (uz povoljne cijene rada) što uključuje visok procenat kvalifikovanih mladih ljudi koji su stekli vrijedno iskustvo 5 radeći u međunarodnim organizacijama u regiji, ili pohađajući studij u inostranstvu. Resurse u proizvodnji hrane čine osim broja stanovnika i sistem obrazovanja stanovnika za proizvodnju hrane, institucije za podršku proizvodnje hrane vladinog i nevladinog sektora. Edukacija može biti formalna, neformalna, i informativna. Kad je u pitanju formalna edukacija to su Srednje poljoprivredne škole a ne postoji ni jedna visokoškolska ustanova iz oblasti poljoprivrede na regiji SI Bosna. Poljoprivredne škole se nalaze u: Tuzli, Kalesiji, Živinicama, Bijeljini, Brčkom, Gradačcu itd. Orjentaciono Srednju poljoprivrednu školu završi oko 1000 učenika svake godine. U BiH iskljuivo poljoprivredom se bavi 17% stanovništva, očekivat je i više jer ima najviše poljoprivrednog zemljišta. Procjenjuje se da na Regiji isključivo poljoprivredom se bavi 25-35% stanovništva. Grafikon 2.1.1. Površina regije SI Grafikon 2.1.2. Stan. regije SI Grafikon 2.1.3. Površ. Regije SI u odnosu na BiH Grafikon 2.1.4. Stan. Regije SI u odnosu na BiH 6 Važna je migracija stanovništva koja nije poznata. U posljednjim godinama se bilježi migracija stanovništva. Zbog toga postoji potreba poboljšanja kvaliteta života u ruralnim područjima i da kvalitet života bude isti kao i u urbanim područjima. Sa porastom stepena društvenog razvoja, smanjuje se udio poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu zemlje. Na tu pojavu i njen intenzitet utiče određeni broj činilaca, a jedan od najznačajnijih je ukupan tehničko-tehnološki progres, uz primjenu mehanizacije i hemijskih sredstava ( djubriv, pesticidi , veterinaski lijekovii itd.), savremena transportna sredtva itd. Svi pomenuti činioci utiču na brzinu, obim i načine deagrarizacije i to je u razvijenom svijetu postala zakonitost; npr. Belgija, Velika Britanija i SAD zapošljavaju svega oko 2% ukupne radne snage. Najveći udio poljoprivrednog stanovništva nalazi se u Africi (56,7%) i Aziji (55,4%). Sasvim je drugi slučaj u Evropi gdje ima samo 7,9% poljoprivrednog stanovništva, a Sjeverna i Srednja Amerika imaju 11,4%. Prema podacima FAO-a (1990) u razvijenim zemljama svijeta živi 4,3% ukupnog poljoprivrednog stanovništva, a od njihovog stanovništva poljoprivredom se bavi samo 8,2%. Zemlje u razvoju imaju 95,7% svjetskog poljoprivrednog stanovništva ili 56,5% njihovog stanovništva. Među proizvođačima prehrambenih proizvoda je jaka konkurencija koja ide u pravcu diferncijacije proizvoda koji koriste moć ekonomske propagande putem različitih medija radi razvijanja „marke“ proizvoda, kao sinonima kvaliteta. Kao posljedica otvorenosti tržišta mali broj velikih preduzeća ostavuje većinu prometa koji dostiže i do 90%. Posljednjih godina formirali su se nacionalni i internacionalni trgovački lanci i lanci restorana i hotela. Međutim, veći broj manjih domaćih trgovačkih lanaca kupili su strani trgovački lanci, tako da je u Regiji ali I u cijeloj BiH ostalo samo nekoliko ( 25) domaćih trgovačkih lanaca, a dominantni su strani lanci. Prerada, promet i ugostiteljstvo postaju vlasništvo malog broja moćnih vlasnika koji time upravljaju. Tehničko tehnološki progres vodi proizvodnju hrane u nagle promjene koje se ogledaju u primjeni strategije ubrzanog rasta uz primjenu inovacija, istraživanja i upotrebu marketinških metoda. To zapošljava sve više ljudi u preradi i komercijalizaciji proizvoda, s jedne, a sve manje u sektoru poljoprivrede, s druge strane. Takve tendencije su dominantne u sistemu proizvodnje hrane razvijenih zemalja svijeta. Tabela 2.1.1. Broj stanovnika na regiji SI Općina TK Banovići Ĉelić Doboj - Istok Graĉanica Gradaĉac Kalesija Kladanj Lukavac Prisutno u 2010 god. 25.786 13.945 10.243 52.212 46.154 35.751 14.981 50.998 BRČKO DISTRIKT Općina RS Bijeljina Bratunac Lopare Milići Modriča Osmaci Pelagićevo 75.000 Prisutno u 2006 god. 110.298 23.263 17.220 10.351 28.944 4.875 6.496 7 Sapna Srebrenik Teoĉak Tuzla Živinice TK UKUPNO 12.862 41.692 7.400 131.718 55.305 499.047 Domalj. Šamac Odžak Orašje P O K UKUPNO 4.252 15.674 19.594 39.520 UKUPNO REGIJA Petrovo Srebrenica Bosanski Brod Donji Žabar Šamac Šekovići Ugljevik Vlasenica Vukosavlje Zvornik RS UKUPNO 12.183 22.102 20.591 2.948 23.640 10.304 17.220 20.712 5.522 52.306 388.975 1.002.542 Slika: 2.2.1. Opštine RSI BiH (NERDA 2006) Slika : 2.4.2. Teritorij RSI BiH (NERDA 2006) 2.2. Zemljište Najznačajniji poljoprivredni resurs regije predstavlja zemljište i osnovni je preduslov za poljoprivrednu proizvodnju. Na njemu se biljke ukorjenjuju i iz njega uzimaju hranjive materija neophodne za život, rast i razvoj. Nauka je pronašla uzgojne oblike biljaka bez zemlje, pomoću hidropona ili u internom supstratu, koji su skupi i još uvijek nemaju širu primjenu. Stoga zemlja ostaje kao osnovni i najjeftiniji supstrat ovoj proizvodnji. Neophodno je istaći da su ograničene zemljišne površine za poljoprivrednu proizvodnju, a bez njih nema te proizvodnje. 8 Ukupni zemljišni fond ili obradive površine na području Regije SI je 380.639 ha. Globalna struktura poljoprivrednih površina relativno je povoljna s obzirom na visoku zastupljenost oraničnih površina u obradivim ( oko 80 %). Ova regija u obradivim površinama BiH participira sa 34 % , a u oraničnim 29 %, što je povoljan pokazatelj ako se ima u vidu činjenica da je udio regije u stanovništvu BiH niži (26 %) od učešća u zemljišnom fondu. Grafikon 2.2.2. Struktura zemljišta SI Regije 9 Prirodni uslovi tj. zemlja, voda, klima su zadovoljavajući za poljoprivredu, a Regija nije agro-ekološki homogena. U regiji je predominantna srednje kontinentalna klima. Grafikon 2.2.2 BiH Grafikon 2.2.4. RS Grafikon 2.2.3. Regija SI Grafikon 2.2.5. FBiH Slika 2.2.2.Uporedni pregled tipa zemljišta, zemljišni i šumski fond (u km2) 2.3. Klima Područje Regije SI nalazi se u pojasu umjereno-kontinentalne klime, sa naglašenim godišnjim varijacijama temperature i padavina. Na sjevernom, ravničarskom području, preovladava kontinentalna klima dugih i toplih ljeta, kratkih i oštrih zima, s relativno malim količinama oborina. U ovom području postoje izuzetni uvjeti za proizvodnju žitarica, industrijskog i krmnog bilja. Srednja godišnja temperatura je 11,2 stepena C, a kolicina padavina oko 800 mm/m2. Srednje, brdsko područje (300700 m) odlikuje se kontinentalnom i subplaninskom klimom. Temperatura, kao srednja godišnja vrijednost, iznosi 10 stepeni C a količina padavina oko 900 mm/m2. U ovom dijelu su odlični uvjeti za voćarsku proizvodnju. Južno, planinsko podrucje (iznad 700 m visine), odlikuje se subplaninskom i planinskom klimom, prosjecne godišnje temperature 9,5 stepeni C i padavinama od oko 1100 mm/m2. U ovom području postoje izuzetni tereni na kojima se može razvijati organska proizvodnja. 10 2.4. Vodeni resursi Dvije velike rijeke: Sava, kao plovna i Drina sa izuzetnim hidroenergetskim potencijalom imaju veliki ekonomski znacaj za razvoj ovog područja. Te ostale rijeke : Bosna, Spreča, Oskova, Jala ,Tinja, Janja, Drinjača i druge. Značajna su i akumulacionona jezera: “Modrac”, “Zvorničko”, “Bistarc”, “Sniježnica”, “Hazna” i “Vidara” . Najvažniji vodni resurs u unutrašnjosti regije je akumulaciono jezero Modrac, površine oko 17 km2. Ovo jezero podignuto je prvenstveno sa ciljem obezbjeđenja tehnološke vode za potrebe industrije Tuzlanskog bazena(oko 2,3 m3/sek.). Zbog velikog deficita pitke vode u Tuzli, Lukavcu i Živinicama, akumulacija Modrac koristit će se i za obezbjeđenje vode za piće. Ukupna površina pod šumama regije SI veličine je 284.436 ha, što čini 36% njene teritorije. Zalihe drvne mase, procjenjene na oko 38 miliona m3, čine 11,7% ukupne drvne mase u BiH. Šumski pojas zahvata južni dio regije i najveće zalihe drvne mase nalaza se na području opština Kladanj, Srebrenica, Milići, Vlasenica i Bratunac. 2.5. Reljef Globalno gledajući regija zauzima relativno povoljnu geoprometnu poziciju u širem prostoru bivše Jugoslavije (čini njen središnji dio) kao i u sjevernom dijelu Balkana.Regija Sjeveroistočna BiH (SI) je u neposrednom dodiru sa ključnim saobraćajnim arterijama (magistralna cesta i željeznička pruga) koje ovaj prostor povezuju sa zemljama zapadne, srednje i jugoistočne Evrope. Regija SI je integralna oblast sa značajnim prirodnim, georgrafskim, kulturnim, istorijskim, komunikacijskim i ekonomskim karakteristikama. Regija leži u sjeveroistočnom dijelu BiH i obuhvata 34 opšine iz dva entiteta: Federacija BiH(FBiH) i Republika Srpska(RS), kao i Distrikt Brčko. Reljefno, prostor Regije SI predstavlja područje heterogene strukture, u okviru kojeg su vrlo naglašene uzdužne geografske zone koje se međusobno značajno razlikuju te, kao takve, pružaju različite uslove za privredno korištenje. Sjeverni, ravničarski predio (nadmorske visine do 300 m) obuhvata slivove rijeka Save, Drine i Bosne u donjem toku, a čini ga prostor Posavine i Semberije, te područja u dolinama rijeka Tolise, Tinje, Brke, Gnjice i Janje. U ovom prostoru smješteno je 10 općina (sa oko 29% ukupne teritorije regije) sa najpoviljnijim prirodnim uslovima i faktorima proizvodnje. Ovo je najvažnije žitorodno područje u BiH. 11 3. ANALIZA STANJA U PROIZVODNJI HRANE 3.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH 3.1.1. Proizvodnja žita na regiji U regiji se proizvodi 500.000 -700.000 tona žita a u BiH 1.000.000 – 1.400.000 tona. Najviše se proizvodi kukuruz.U strukturi proizvodnje žita kukuruz čini 60-70 % a sva ostala žita 30-40 %. Proizvodnja pšenice na regiji se kreće 70.000 – 150.000 tona a u BiH 200.000-250.000 tona (MVTO 2009). Proizvodnja pšenice po glavi stanovnika u BiH je oko 50 kg dok je u regiji SI oko 70 kg. Potrošnja pšenice po glavi stanovnika je oko 100 kg. Grafikon 3.1.1. Ukupna proizvodnja žita SI regije u 2009 i 2010 god. Kukuruz se uglavnom koristi kao stočna hrana, a dijelom se koristi i za ljudsku ishranu nekih 10-15% od ukupnih količina. Ječam se koristi za proizvodnju geršla ali i u pivarskoj industriji. Zob se koristi kao stočna hrana, manje količine se upotrebljavaju za proizvodnju zobenih pahuljica 12 Grafikon 3.1.2. Proizvodnja žita SI regije po vrstama 2009 i 2010 god. Grafikon 3.1.3. Ukupno proizvedenog žita SI regije po glavi stanovnika Grafikon 3.1.4. Proizvodnja pojedinih vrsta žita po glavi stanovnika SI regije 13 Grafikon 3.1.5. Procentualni udio proizvedenog žita SI regije u ukupnoj proizvodnji žita BiH za 2009/10 god Grafikon 3.1.6. Usporedba proizvodnje žita 2009 ( BiH/SI ) Grafikon 3.1.7. Usporedba proizvodnje žita 2010 ( BiH/SI ) 14 3.1.2. Proizvodnja voća na regiji U regiji SI se proizvodi oko 100.000 tona voća a u BiH 280.000 tona. Najviše se proizvodi šljiva oko 70.000 tona a u BiH 150.000 tona. Od ukupno proizvedenih količina šljive kako u regiji SI tako i u BiH 30 % se koristi za proizvodnju rakije Šljivovice. Ukupna proizvodnja jabuke na regiji SI je oko 12.000 tona a u BiH 71.000 tona. Količina proizvedene kruške na regiji iznosi oko 6.000 tona a u BiH 23.000 tona. Velike količine tropskog voća se uvoze u BiH. Prisutan je fenomen da je cijena jabuka približno jednaka cijeni banana što je stvorilo kod stanovništva naviku konzumiranja banana. Na regiji SI se proizvodi oko 10.000 tona jagodičastog voća što čini 50 % ukupne proizvodnje jagodičastog voća u BiH. Najviše jagodičastog voća proizvodi se u Gradačcu, Čeliću, Bratuncu, Srebrenici itd. U našim uvjetima sezona voća počinje sa jagodama, trešnjama, breskvama, kajsijama, a završava zimskim sortama jabuka i krušaka. Bosna i Hercegovina je poznata po vrijednim autohtonim sortama voća . Istovremeno, je sve više prisutan trend potražnje voća koje je ekološki proizvedeno i nije uopće ili je u manjoj mjeri hemijski tretirano. Polagano se razvija svijest o potrebi obnavljanja starih travnatih voćnjaka kao i sadnji starih autohtonih sorti, koje su otporne na pojedine bolesti. Tako je prisutan i trend sadnje autohtonih sorti jabuka Stare autohtone sorte jabuka tražene su kako za konzumaciju, tako i za pripravljanje soka, pekmeza, marmelade, džemova, jabučnog sirćeta, rakije, te sušenje. Grafikon 3.2.1. Ukupna proizvodnja voća SI regije 15 Grafikon 3.2.2. Proizvodnja voća SI regije po vrstama Grafikon 3.2.3. Ukupno proizvedenog voća SI regije po glavi stanovnika 16 Grafikon 3.2.4. Proizvodnja pojedinih vrsta voća po glavi stanovnika SI regije Grafikon 3.2.5. Procentualni odnos proizvodnje voća SI BiH i BiH ukupno za 2009-2010 god. (per capita) Grafikon 3.2.6. Usporedba proizvodnje voća 2009 ( BiH/SI ) 17 Grafikon 3.2.7. Usporedba proizvodnje voća 2010 ( BiH/SI ) 3.1.3. Proizvodnja povrća na regiji Pod povrćem se podrazumijevaju plodovi i drugi dijelovi povrtlarskog bilja namijenjeni za ljudsku prehranu. Najčešće se koristi u prehrani: lišće, glavice, lukovice, krtole, korijenje, mahune i stablo. Zbog toga je i najčešća podjela povrća prema dijelu biljke koji se koristi u prehrani. Osim toga povrće možemo podijeliti i prema godišnjem dobu, intenzitetu metabolizma, stanju ponude, načinu pripremanja jela itd. Prema godišnjem dobu postoji različito sezonsko povrće: ljetno, jesensko, zimsko, proljetno, što ovisi o području zemlje u kojem se uzgaja. Kod nas se rano proljetno povrće uzgaja pod otvorenim nebom ili u plastenicima u kojima se najčešće uzgajaju paradajz, krastavci, paprika i feferoni. Većina povrća se može koristiti u svježem ili prerađenom obliku kao začin. Regija SI proizvodi 230.000 tona povrća a BiH 700.000 tona. Krompira se najviše proizvede i u regiji SI i u BiH. U Regiji SI se proizvede 120.000 tona a u BiH 400.000 tona krompira (MVTO 2010). Ukupna proizvodnja kupusa i kelja u regiji SI je 30.000 tona , dok se na nivou BiH proizvede oko 80.000 tona. Proizvodnja paprike u BiH iznosi oko 40.000 tona, regija u toj proizvodnji učestvuje sa 22.000 tona.Na nivou BiH proizvodi se 45.000 tona paradajza, učešće regije u toj proizvodnji je oko 20.000 tona. Takođe je značajna i proizvodnja krastavaca koja u BiH iznosi oko 26.000 tona, sama regija proizvodi 17.000 tona. 18 Grafikon 3.3.1. Ukupna proizvodnja povrća SI regije Grafikon 3.3.2.Proizvodnja povrća SI regije po vrstama Grafikon 3.3.3. Ukupno proizvedenog povrća SI regije po glavi stanovnika 19 Grafikon 3.3.4. Proizvodnja pojedinih vrsta povrća po glavi stanovnika SI regiji Grafikon 3.3.5. Procentualni udio proizvedenog povrća SI regije u ukupnoj proizvodnji voća BiH Grafikon 3.3.6. Usporedba proizvodnje povrća 2009 ( BiH/SI ) 20 Grafikon 3.3.7. Usporedba proizvodnje povrća 2010 ( BiH/SI ) 3.1.4. Proizvodnja krmnog bilja Prema indexu promjene proizvodnje, proizvodnja krmnih kultura u 2009. godini, ima negativan trend rasta gdje je proizvodnja u odnosu na prethodnu godinu smanjena i to kod grahorica za 29,3%, mješavina mahunjača i žita za 26,7% i mješavina trava i mahunjača za 26,4%. Pozitivan trend rasta proizvodnje prema indexu promjene proizvodnje je evidentan kod ostalih krmnih kultura (MVTO 2010). Grafikon 3.1.4.1. Proizvodnja krmnih kultura SI BiH po opštinama 21 Grafikon 3.1.4.2. Proizvodnja krmnih kultura SI BiH u odn. na ukupnu proizvodnju BiH 3.2. Animalna proizvodnja Regije SI BiH 3.2.1. Proizvodnja mlijeka Procjenjuje se da na regiji broj muznih krava se kreće oko 100 do 110 000 hiljada grla, tako da se godišnje proizvede od 210 do 260 miliona litara mlijeka. Najveći dio mlijeka i mliječnih proizvoda se koristi za domaću potrošnju i slobodnu prodaju, a dio mlijeka otkupljuju mljekare. U globalnoj strukturi prerade mlijeka konzumni tečni mliječni proizvodi učestvuju sa oko 80 %, sir 17 % i ostali proizvodi 3 %. Struktura prerade mlijeka se ne mijenja značajnije posljednjih 5 godina gdje preovladava UHT sterilizirano mlijeko ( kod većih kapaciteta) i fermantirani proizvodi. U cjelini proizvodni program mljekara karakterizira orjentacija na kratkotrajne konzumne proizvode, ako se izuzme UHT mlijeko. Proizvodnja pavlaka je uglavnom orijentirana na kisele fermentirane proizvode. Nekoliko malih mljekara uključile su u proizvodni program neke autohtone mliječne proizvode koji imaju domaći brend-sir iz mijeka, „punjena paprika sa sirom“ i dr. Proizvodnju mlijeka na nivou Regije SI BiH uporediti ćemo sa proizvodnjom na nivou BiH. Broj muznih krava u BiH kreće se oko 290 do 310 000 hiljada grla, od čega je u FBiH oko 50,5%, RS 48,6% i BD BiH 0,9% (MVTO 2010). Posljednjih godina broj krava opada po stopi od oko 1,5% godišnje. Ukupna proizvodnja mlijeka razvija se stopi od oko 4% godišnje, dok proizvodnja po kravi raste nešto brže, oko 6,1% godišnje. Organizirana tržišnost proizvodnje (otkup mlijeka) iznosi oko 222,6 miliona litara, odnosno 30%. Oko 50,7% otkupa realizira se u RS, u FBiH 48,2% i u BD BiH 22 1,1%. Do 2009. godine otkup mlijeka je imao konstantan rast, međutim, u 2009 godini zabilježen je pad od 4,8% što je prvi put u poslijeratnom periodu. U 2009.godini organizirana tržišnost proizvodnje mlijeka pala je za 2%. Proizvodnja mlijeka se razvija brže u RS, dok je tržišnost veća u FBiH. Grafikon: 3.2.1.1. Proizvodnja mlijeka SI BiH u odnosu na ukupnu proizvodnju mlijeka BiH Grafikon 3.2.1.2. Broj muznih krava SI BiH u odnosu na ukupan broj u BiH Ekonomski položaj proizvođača mlijeka u 2009. godini je dalje pogoršan zbog rasta troškova proizvodnje, sporog obrta finansijskih sredstava i nesigurnosti kod otkupa mlijeka. Posljedice ovih kretanja su pad otkupa i tržišnosti mlijeka u 2009. godini za oko 5% i izražena pojava odustajanja od proizvodnje mlijeka i smanjenje broja krava. Postojeća struktura prerade mlijeka je nepovoljna za razvoj izvoza, obzirom da ga 23 ograničava na regionalno tržište. Također, ova struktura prerade mlijeka ne može dugoročno poticati ni razvoj primarne proizvodnje mlijeka. U susjednim državama i EU, struktura prerade mlijeka je povoljnija u korist trajnih globalnih proizvoda. U odnosu na prethodnu godinu proizvodnja je rasla kod konzumnog paster mlijeka (9%), UHT steriliziranog mlijeka (3%) i pavlake (2%). Kod ostalih vrsta proizvoda proizvodnja je u padu od 8% (sir ukupno) do 21% (maslac). Obzirom na učešće u ukupnoj preradi mlijeka, najnepovoljnija kretanja zabilježena su kod jogurta i trajnih sireva (pad 12%, odnosno 23%). Proizvodnja mliječnih namaza i kajmaka je, također, manja oko 10% od prethodne godine. Mlijeko u prahu i maslac nemaju značajnije učešće u ukupnoj proizvodnji mliječnih proizvoda i organiziraju se, uglavnom, kao nus proizvodnja ili kod rješavanja viškova mlijeka (MVTO 2010). Sa stajališta zdrave i ujednačene prehrane, mlijeko je, po mnogo čemu, jedinstvena namirnica. Prirodnoga je porijekla i sadrži sve sastojke koji odgovaraju potrebama pravilne prehrane dječjeg i odraslog organizma. Preradom mlijeka dobiva se veći broj podjednako vrijednih mliječnih proizvoda: pasterizirano, sterilizirano i kuhano mlijeko, zgusnuto, kondenzirano i mlijeko u prahu, fermentirano mlijeko: kiselo, jogurt, kefir, acidofilno mlijeko i dr., vrhnje: slatko, kiselo i skorup, maslac, maslo i mlaćenica, sirovi i surutka, mliječni puding i namazi, sladoled, smjese za sladoled i smrznuti deserti. U cjelini proizvodni program mljekara karakterizira: Pretežna orjentacija većine mljekara na kratkotrajne konzumne proizvode; Kod 27 mljekara (82%) osnovni proizvodni program sadrži bazne kratkotrajne mliječne proizvode (jogurt, pavlake, svježi sir). Proizvodni program sira uglavnom je orijentiran na tri grupe sireva: svježi, salamurni bijeli i polutvrdi/tvrdi sirevi. Samo je pet mljekara pretežno usmjereno na proizvodnju trajnih sireva (polutvrdi, tvrdi i salamurni sirevi). Asortiman trajnih sireva je uzak i sadrži 5-7 vrsta sireva. Topljeni, plavi, oplemenjeni polutvrdi i slični sirevi nisu zastupljeni u proizvodnom programu domaćih mljekara, premda značajno učestvuju u uvozu sira u BiH što upućuje da postoji odgovarajuće tržište za ove proizvode (MVTO 2010). Učešće savremenih mliječno-kiselih napitaka je još uvijek nedovoljno razvijeno; (nisko masni jogurt, bio jogurti, voćni jogurt i sl.) u odnosu na strane mljekare koje izvoze mliječno-kisele napitke u BiH (Hrvatska, Slovenija, Srbija). Također, asortiman pakiranja mliječno-kiselih napitaka je uzak i zaostaje za uvoznim proizvodima. Kod BiH mljekara uglavnom preovladavaju pakiranja u plastičnoj boci od 0,5 i 1 litar, dok su strane mljekare na BiH tržištu pretežno prisutne sa pakiranjima od 0,3 litra i manjim. 24 Proizvodnja pavlaka je uglavnom orijentirana na kisele fermentirane proizvode; Slatka pavlaka za različite namjene (ugostiteljstvo, domaćinstvo, dodatak za kafu i sl.) nalazi se u proizvodnom programu dvije mljekare. Nekoliko malih mljekara uključile su u proizvodni program neke autohtone mliječne proizvode koji imaju domaći brend-sir iz mijeha, punjena paprika sa sirom i dr; Ovaj trend ohrabruje pošto bi ovi proizvodi mogli biti jedna od razvojnih mogućnosti malih mljekara u ruralnim područjima. 3.2.1.3. Proizvodnja mlijeka i mlijecnih proizvoda u BiH Bazni indikatori razvoja proizvodnje mlijeka (2005-2009). Godina razvoja Broj krava (000 grla) Proizvodnja mlijeka (000 l ) Otkup mlijeka (000 l ) 2005 315 616.895 168.451 27 2006 312 652.894 177.727 27 2007 307 724.251 192.432 27 2008 297 737.159 233.888 32 2009 293 733.779 222.610 30 Tržišnost (%) Izvor: Milkprocessing 3.2.2. Proizvodnja mesa Prema vrsti zaklanih životinja meso se dijeli na: meso stoke za klanje – meso goveda (uključujući bivole), svinja, ovaca, koza, kopitara (konji, magarci, mazge i mule) i kunića, meso peradi – meso kokoši, purana gusaka, pataka, biserki i pitomih golubova, meso divljači – meso zečeva, divljih svinja, divokoza, jelena, srna, medvjeda, trčka (jarebica), prepelica, divljih gusaka, pataka, golubova, grlica i fazana. Navedene vrste mesa stavljaju se u promet u trupovima, polovicama, četvrtinama ili osnovnim dijelovima, koji izgledom, bojom, strukturom, konzistencijom i drugim organoleptičkim osobinama moraju biti karakteristični za određenu vrstu mesa. 25 Na tržištu se mesni proizvodi najčešće razvrstavaju u osam skupina prerađevina: usitnjeno meso, kobasice, mesne konzerve, gotova smrznuta jela, suhomesnati proizvodi, slanina, masti životinjskog porijekla, ostali proizvodi od mesa. Proizvodnaj mesa u Regiji SI BiH i uporedba sa proizvodnjom u BiH Klanje stoke i peradi u 2009. godini ima pozitivan trend rasta. Klanje peradi je veće za 12,85%, svinja za 8,35% i ovaca za 4,08%. Negativan trend klanja evidentan je kod svih kategorija goveda i smanjen je za 5,25% u odnosu na prošlu godinu. U BIH je u 2009 god zaklano 145.995 goveda, a od toga 73.132 teladi. Ovaj podatak nije zadovoljavajući niti sa zdrastvenog aspekta niti sa održivosti stočarskog fonda. Druga stvar je što se klanjem teladi u dobi kada je najveća prirast mesa gubi na predviđenoj količini mesa za odraslo govešče. Uzimajući u obzir sve faktore koji utiču na rentabilnost proizvodnje i uzgoja goveda prednost u uzgoju se daje opštinama sa većima kapacitetom proizvodnje stočne hrane, žitarica, krmnog bilja, zbog smanjenih troškova prevoza sirovina. Broj grla zaklane stoke SI BiH Broj grla 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 TK POK BD RS SI BIH Goveda (ukupno) 25436 2014 3823 19826 51098 Svinje (ukupno) 15161 1993 3781 29161 50546 Ovce (ukupno) 17169 1360 2580 13382 34490 Grafikon 3.2.2.1. Broj grla zaklane stoke SI BiH, prema vrsti 3.2.3. Proizvodnja jaja U BiH je u posljednje dvije godine broj proizvedenih jaja iznosio oko 785.840.000 u prosjeku. Ekonomska Regija SI BiH je u ovoj proizvodnji na osnovu procjena parcipirala sa oko 275.044.000, što je 35% od ukupne količine proizvedenih jaja. Na 26 osnovu ovih, i podataka o uvozu i izvozu roba vidimo da se u BiH pojede oko 275 jaja percapita. Ovim podacima treba dodati svakako i broj jaja koja se proizvedu u vlastitim domaćinstvima u ruralnom području. Niti Regija SI BiH, niti BiH uopšte nema niti jednog prerađivača jaja za proizvodnju jaja u prahu koja se koriste za proizvodnju kolača. Jedno ovakvo postrojenje je bilo do početka 90-tih u „Agrokomercu“ u Velikoj Kladuši. Na regiji postoji jedno fabrika koja se bavi preradom jaja „ Posavina Koka D.O.O. Orašje, tj.proizvodnjom melanža. 3.2.4. Ostala animalna proizvodnja Proizvodnja vune i meda ima negativan trend rasta, odnosno proizvodnja vune je manja za 1,5%, a meda za 21,2%. Opadanje proizvodnje meda je globalni problem, zbog osjetljivosti pčela na tendenciju zagađenja zraka i uništavanje biodiverziteta. Posebno je izražen na području Tuzle, Ugljevika gdje su zbog velike zagađenosti zraka pčelari prinuđeni na odvoz pčela na ispašu tokom sezone u druge opštine i kantone. Prednost imaju opštine sa manjim zagađenjem ( Kladanj, Banoviči ), te posavski kanton cio i Brčko distrikt. Tabela 3.2.4.1.Stočna proizvodnja u BiH (2009). Ukupno Broj striženih ovaca 918.070 Jaja (000 komada) 785.840 Broj koka nosilica (000 komada) 3.899 Med (t) 3.261 Po košnici (kg) 9.4. Izvor: Agencija za statistiku BiH 3.3. Proizvodno prerađivački kapaciteti Prehrambena industrija Regije SI BiH svrstava se u najstarije privredne grane. Prve fabrike Pivara Tuzla i Fabrika špiritusa Tuzla podignute su u vrijeme austrougarske uprave u Bosni (izmedu 1884. i 1886. godine). Po broju ekonomskih subjekata, broja zaposlenih, ostvarenog GDP-a, ovaj sektor spada u važnije industrijske grane Regije. Prehrambena industija je direktno vezan za svoju sirovinsku bazu, poljoprivredu. Važna činjenica da se oko dvije milijarde prehrambenih proizvoda uvozi u BiH. To su 27 najviše prehrambeni proizvodi sa prepoznatljivom robnom markom, prepoznatljiva trgoovačka imena, najviše iz susjednih zemalja ali i iz ostalih evropski država i td. Razlozi tome su mnogobrojni. Treba uzeti u obzir činjenicu da i u ruralnim i u urbanim područjima potrošači sve manje kupuju proizvode koji direktno dolaze iz poljoprivredne proizvodnje, a sve više od prehrambene prerađivačke industrije. To je i zbog toga što je veća zaposlenost žena koje imaju manje vremena za pripremanje hrane u domaćinstvu,. U takvim proizvodima smanjuje se udio rada poljoprivrednika i domaćice, a raste udio troškova prehrambene industrije u cijeni proizvoda. Taj udio prehrambene industrije u Evropi iznosio približno 70%, a u SAD oko 90%. Takav način, posebno u razvijenim zemljama svijeta postaje poslovna orijentacija i masovna pojava u proizvodnji, potrošnji i distribuciji. Prehrambena industrija ima poseban znacaj u privrednoj strukturi kao poticajni faktor za brži razvoj primarne poljoprivredne proizvodnje. Istovremeno, ona utiče na proizvodnu orijentaciju poljoprivrednih proizvodača podstičući tako i proizvodnju tržišnih viškova u poljoprivredi, kao važnu osnovu za izvoznu orijentaciju. Osim toga, prehrambena industrija znacajna je i sa aspekta zapošljavanja (posebno ženske radne snage) kao i ostvarenja značajnog dijela ukupnog bruto domaceg proizvoda, U periodu 1992 – 1995. su uništeni ili devastirani mnogi kapaciteti. Ratne godine su poremetile mnoge odnose, smanjena je ili je prestala proizvodnja u većini pogona, a izgubljena su tržišta. Nakon rata dolazi do obnove pojedinih pogona, privatizacijom se mjenja struktura vlasništva, što je imalo za posljedicu da neki veliki kapaciteti nikada nisu uspjeli povratiti stari imidž koji su imali. Loše vođenje preduzeće od strane novih ili starih vlasnika dovelo je mnoge pogone do stečaja i gotovo prestanka rada. Nakon rata podignuto je nekolicina novih pogona, ali su to relativno mali pogoni u odnosu na prijeratne pogone. Tako naprimjer, ukupna proizvodnja prerađevina voća i povrća u svim pogonima prerade voća i povrća u Bosni i Hercegovini, izuzev vina i voćnih rakija, iznosila je oko 215.000 tona gotovih proizvoda. Ukupno instalisani kapciteti hladnjača u pogonima prerade voća i povrća su bili oko 40.000 tona. Na području Regije preradom poljoprivrednih proizvoda bavi se nekoliko desetina većih firmi ( lista u prilogu), u kojima je zaposleno oko 2500 do 3 .000 radnika, a najzastupljenije grane su : proizvodnja mlijeka i mlječnih prerađevina mlinsko-pekarska industrija, prerada voća i povrća, proizvodnja mesa i mesnih prerađevina, konditorska industrija i proizvodnja tjestenina proizvodnja ulja i šećera. Nedostaju u BiH kao i na regiji proizvodnje pomoćnih materijala, poluproizvoda, aditiva i ambalaže kako bi se zaokružili ciklusi proizvodnje i pojeftinili finalni proizvodi. Stanje industrijskih kapaciteta za preradu žita Na regiji postoji više mlinskih kapaciteta za smještaj i preradu žitarica. Najznačajnija tri kapaciteta u BiH su: Žitoprerada (Mlin Bijeljina), Mlin Ljubače i Žitopromet Brčko. 28 Osim toga postoji i veći broj silosa za smještaj žitarica kao što su silosi u Pelagićevu, Bosanskom Šamcu, Odžaku, Modriči i Brčkom.Postoji i veći broj manjih silosa u koje se smještaju pšenica i kukuruz za ljudsku prehranu kao i veći broj manjih mlinova za mljevenje žitarica koji su distribuirani gotovo na svim opštinama regije, u prosjeku 12 mlina po opštini. Prerada žitarica u finalne proizvode organizovana je na oko 130 pekara regije SI BiH. Uglavnom većina njih je manjih kapaciteta 1-5 tona gotovih proizvoda dnevno. Smejštajni kapaciteti za žitarice zadovoljavaju domaću proizvodnju ali nisu modernizovani i koriste zastarjelu tehnologiju. Više pogona proizvodi tjesteninu, kao što su Koli Lukvas, Indira Gradačac itd. Stanje industrijskih kapaciteta za preradu voća i povrća Prerada voća i povrća u Bosni i Hercegovini ima dugu tradiciju. Najveći prosperitet je bio u peridu od 1970. do 1990, kada je podignut veći broj velikih i modernih kapaciteta u preradi voća i povrća. Bile su zastupljene sve vrste prerađevina voća i povrća: smrznuto, sušeno, marinirano povrće, proizvodnja voćnih sokova i voćnih koncentrata, vino i voćne rakije i dr. Svi kapaciteti bili su organizovani u velike sisteme, među najvećim su bili UPI Sarajevo, AIK - Banja Luka, PTK - Tuzla, Prehrambeni kombinat –Brčko. Treba konstatovati da proizvodnja voća i povrća u Bosni Hercegovini nije mogla da zadovolji potrebe podignutih kapaciteta, pa se voće i povrće obezbjeđivalo kupovinom sa drugih područja bivše Jugoslavije, a najviše iz Srbije i Makedonije. Hladnjače su bile instalirane u mnogim pogonima. To su bile proizvodne hladnjače sa velikim kapacitetima od 2.000 do 5.000 tona, sa komorama alternativnih režima, sa kontinuiranim tunelima za smrzavanje voća i povrća i dr. Veliki rashladni kapaciteti su bili u: Bosnaplodu – Brčko, Sava – Bijeljina, Fruktal – Čelić, Hranaprodukt – Bosanksi Šamac, Agroplod – Zvornik, Bosnapprodukt – Gradačac, Agrokomerc i dr. Potrošnja voća u svježem stanju je u porastu iz razloga što su podignute tri savremene ULO hladnjače prvenstveno za čuvanje jabuka u svježem stanju. Osim ULO hladnjača još uvijek se koriste klasične hladnjače. Voće se najčešće prerađuje u: sušene proizvode, želirane proizvode (marmeladu i džem), pekmez, voćne sokove, i slične proizvode.. Zamrzavanje voća u svježem stanju još uvijek je na niskoj razini iako je to proizvoid koji ima plasman za izvoz u inozemstvo (rolend voće). Najznačajnije hladnjače na ovom području su: Hladnjača Zvornik Hladnjača Bosnaplod Brčko Fructal Čelić Vegafruit-Bosnaprodukt Gradačac Veoma bitni kapaciteti za preradu voća i povrća su: Sava Bijeljina Vegafruit-Bosnaprodukt Gradačac Spektar drink Bijeljina Fana Srebrenik Majevica corn flips Srebrenik Topla prerada Šamac 29 Bosna plod Brčko Voćar Brčko Semberka Janja Briž Brčko Kompletna prehrambena industrija raspolaže uglavnom sa zastarjelom tehnologijom bez primjene automatizacije i savremene kontrole procesa proizvodnje sa velikim učešćem ljudstva. Kao posljedica toga je ne postojanje ni jednog prehrambenog brenda. Prijedlog za poboljšanje je modernizacija proizvodnje uz stvaranje jeftinih siromašnih brendova ali isto tako koperacija sa poznatim proizvođačima brendova iz inozemstva. Dobri primjeri franšizinga u BiH su proizvodnja piletine Perutnina u Brezi i Argeta pašteta iz Sarajeva gdje se proizvode poznati brendovi u BiH, kao i PPM-Tuzla. U preradi voća i povrća nema takvih primjera saradnje sa proizvođačima prepoznatljivih trgovačkih imena iz inozemstva. Poseban izvozni potencijal iz područja poljoprivrede i prehrambene industrije predstavljaju slijedeći proizvodi: Voće (šljive, divlje-šumsko voće i povrće) Povrće ( marinirano i fermentirano povrće) Šumski plodovi ( gljive, puževi) Ljekovite i aromatične biljke Voda za piće (uvozimo je ) Autohtoni prehrambeni proizvodi Najveći sirovinski potencijal u preradi voća je šljiva a njena prerada nije iskorištena. Proizvodi koji mogu imati tržišnu konkurentnost su: Smrznute polutke od šljiva Suha šljiva Marmelada i džem od šljiva Pekmez od šljiva Koncentrat od šljiva za industriju duhana Nažalost veliki dio šljive ostaje neubran i propadne, pa se može procijeniti da se 1020% šljive uopšte ne ubere.Veliki dio šljive se pretvara u alkoholana pića, rakiju, koja nema uopće prehrambenu vrijednost nego je uživalo od kojeg društvo ima veoma često loše posljedice. 3.4. Stepen zadovoljenja potreba za hranom BiH ima resurse za proizvodnju hrane, ali oni nisu iskorišteni, pa se hrana mora uvoziti kako bi se zadovoljile potrebe stanovništva. Poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda se u BiH godišnje uveze u vrijednosti preko 2,6 milijardi maraka, što je oko 16 posto ukupnog uvoza u državu. Godišnji izvoz poljoprivrednih proizvodaje oko 410 milijona maraka. Najveći udio u uvozu hrane čine prerađeni poljoprivredni proizvodi, jer su to proizvodi sa dodanih vrijednostima i prepoznatljiva trgovačka imena, dok je vrijednost uvoza neprerađenih primarnih poljoprivrednih proizvoda niža iako se u količinski uvoze znatno više.Tako se pšenice proizved u BiH oko 200 000 do 250 000 tona, a uvozi se 250 000 do 300 000 tona.Pšenica je realtivno jeftin 30 proizvod, naprimjer u odnosu na industrijske prehrambene proizvode za koje se uvozu iz inozemstva izdvaja najviše novca. Tabela 3.4. 1. Stepen zadovoljavanja domaće proizvodnje u odnosu na ukupne potrebe u % na nivou BiH (MVTEO 2010). Stepen zadovoljavanja ukupnih potreba u % Kulture % Pšenica 43,5 Kukuruz 85,46 Jabuke 69,89 Breskve 71,57 Grožđe 72,37 Paradajz 74,2 Kupus 106,2 Krastavci 101,72 Paprika 87,28 Salata 99,52 Lubenica 41,31 Sirovo mlijeko 99,83 Svježi mliječni 100,83 proizvodi Maslac i mliječni 41,99 namazi Sir i prerađeni sir 53,25 Voda 88,61 Goveđe meso 87,99 Svinjsko meso 75,24 Peradarsko meso 81,72 Ovčje meso 98,71 Mesne prerađevine 67,93 Kobasice 64,79 Med 89,91 31 Tabelal 3.4. 2. Dvadeset najviše uvezenih prehrambenih proizvoda u 2009 godine ( FAOSTAT 2009) Rangiranje Proizvod Količina (tonnes) 32824 Vrijednost (1000 $) 119542 137191 94560 Vrijednost jedinice 3642 ($/tonne) 689 1 3 Gotovi prehrambeni Pivo proizvodi Cigarete 6710 91351 13614 4 Čokolada 17655 84774 4802 5 111595 77327 693 6 Pića bez alkohola Pecivo 24798 73239 2953 7 Pšenica 317528 60867 192 8 Hrane otpad 88674 54136 611 9 Šećer Sirovi 116852 51053 437 10 34091 45537 1336 11 Suncokretovo ulje Kafa 17989 38629 2147 12 Kukuruz 162294 34340 212 13 soje 67636 33427 494 14 Sir kravlji 7681 30171 3928 15 6558 29683 4526 16 Kobasica od svinjskog mesa Banane 37134 22928 617 17 Vino 9878 22486 2276 18 Šećer oplemenjen Sjemenke od suncokreta Proizvodi od 42709 21623 506 58415 19941 341 5516 19331 3505 2 19 20 šećera 32 Tabelal .3.4. 3.Obezbjeđenosti prehrambene industrije sirovinama GRANA INDUSTRIJE Mlinska industrija Prerada mlijeka Prerada mesa (za kobasičarsku ind.) Proizvodnja keksa i vafla Repromaterijali i ambalaža Prerada voća i povrća Proizvodnja piva Proizvodnja vina Flaširanje vode Bezalkoholna pića SIROVINA pšenica svježe mlijeko smrznuto meso: goveđe piletina brašno čvrste biljne masnoće šećer staklo (boce i tegle) kart.amb. za mlijeko i voćne sokove Al-čepovi povrće voće koncentrat šećer slad hmelj kukuruzna krupica grožđe voda šećer voćne baze ekstrakti arome PORIJEKLO SIROVINE % DOMAĆA UVOZNA 40 95 60 5 5-10 20 95-90 80 100 0 0 100 0 0 100 100 0 100 0 85 50 0 0 100 15 50 100 100 0 0 70 100 100 30 80-90 100 0 0 0 0 10-20 0 100 100 100 100 33 ot ov ip re hr am be ni pr oi z Pi ća C vod i be ga i z ret al ko e h P o Še š e la ć e ni c Ko rS a ba i ro si ca vi od Ka sv fa in Sj js em k o s oj g e en m ke es od a s u Vi n nc o ok re ta G pr eh ra m be ni pr oi zv Pi ća C odi i g be z are t al ko e ho P la Še šen će ica Ko rS ba iro si ca vi od Ka sv fa in Sj js ko soj em e g en m ke es a od su Vi n c no ok re ta ot ov i G 350000 300000 250000 200000 150000 Količina (tonnes) 100000 50000 0 Slika 3.4. 1. Količine uvezenih prehrambenih proizvoda 140000 120000 100000 80000 60000 Vrijednost (1000 $) 40000 20000 0 Slika 3.4. 2. Vrijednosti uvezenih prehrambenih proizvoda u BiH 34 4. ZAKLJUČCI I PREPORUKE 1. Prekomjerna ovisnost o uvozu tuđe prerađene hrane.Hrane se u BiH uvozi u vrijednosti oko 2,5 milijarde KM, a najveće učešće imaju prerađivački industrijski prehrambeni proizvodi (2 milijarde), a uvoz primarnih poljoprivrednih proizvoda vrijednosno je daleko manji. Prvenstveno to je zbog toga što prehrambena industrija nije dovoljno razvijena niti je dovoljno revitalizirana, a još je uvijek niska svijest potrošača o značaju kupnje domaćih proizvoda, a dodatno kanali distribucije su u vlasništvu stranih kompanija. Nisu se tradicionalno razvijali brendovi prhrambenih proizvoda, što za posljedicu ima uvoz gotovo 80 do 90 % ukupnih potreba za industrijski prerađenim prehrambenim proizvodima, dok je zadovoljenje potreba vlastitom primarnom poljoprivrednom proizvodnjom daleko bolje. To ukazuje na disbalans odnosa između primarne proizvodnje hrane i njene prerade. 2. Ne postoje domaći tržišno prepoznatljivi domaći proizvodi (brendovi), dok su na policama trgovinskih lanaca ( uglavnom stranih) prisutni uglavnom prepoznatljivi brendovi iz inozemstva, naajviše iz zemalja iz regiona. Zbog toga je potrebno razvijati etnocentričnost kod kupnje domaćih proizvoda čak i ako kvalitetom ne zadovoljavaju. Problem u BiH je nacionalna podvojenost, podjele i mržnje, a uz to i prisustvo korupcije. To nije glavni razlog, jer istraživanja pokazuju da potrošači često i ne znaju porijeklo prehrambenih proizvoda ali svakako postoji i dio koji prepozanaje i preferiraju nacionalno. Tako dio potrošača preferira proizvode i iz susjednih država, naprimjer Hrvati vole da kupuju Hrvatsko, a Srbi srpsko, a samo uže područje prihvata domaće proizvode. Ipak brend proizvode ( uglavnom strane) prihvataju svi bez obzira na njihovo porijeklo. Pristup u svemu se može promijeniti edukacijom uz rasvjetljavanje činjenice da od kupnje domaćih proizvoda ovise penzije, zdravstveno osiguranje, školstvo itd. 3. Globalizacija kanala distribucije hrane. Oko 80-90 % industrijskih prehrambenih proizvoda distibuira se preko lanca velikih trgovačkih lanaca koji su uglavnom u vlasništvu stranih kompanija. Samo 2 do 3 lanca u BiH su domaći trgovački lanci 4. Problem brendiranja domaćih proizvoda. Obim fizičke proizvodnje primarnih poljoprivrednih prehrambenih proizvoda, kao i potencijali da se postigne njihov kvalitet ukazuje na postojanje mogućnosti različitog oblika razvoja tržišno perpoznatljivih proizvoda. Za brendiranja proizvoda, 35 neophodno je da je on kvalitetan i da ga ima u dovoljnim količinama, tako da može konstantno biti prisutan na tržištu, ponuđen kupcima. naravno da potom slijedi reklamiranje, jer se na taj način ubrzava proces upoznavanja kupca sa proizvodom. Problem je taj što se poljoprivrednici ne bave direktno prodajom svog proizvoda, nego to rade otkupljivači i nakupci. Pošto roba i ovako prolazi, oni se ne trude da stvore poznato ime. Značajniji potencijali regije 5. Na regiji SI BiH živi oko milion stanovnika od čega 70% u ruralnim područjima i 30% u urbanim. Potencijal hrane regije SI BiH je u pogledu ljudskih, zemljišnih i klimatskih resursa vrlo visok, i predstavlja u kvantitativnom smislu područje sa najvećim nivoom proizvodnje hrane u BiH. 6. Udio površine regije u odnosu na ukupnu površinu BiH je relativno mali i iznosi 14%, a udio broja stanovnika u odnosu na ukupan broj stanovnika BiH je 26%. 7. Regija SI BiH u obradivim površinama u BiH participira sa 34%, naspram udjela broja stanovnika koji je 26%, odnosno naspram udjela ukupne površine koji je 14%. 8. Regija SI BiH je najveći proizvođač žitarica u BiH. Najzastupljenije žitarice su kukuruz, pšenica, ječam, zob. Od ostalih žitarica u manjim količinama proizvode se raž, tritikale, te dijelom i heljda koja se botanički ne ubraja u žitarice. Udio proizvodnje kukuruza regije SI u ukupnoj proizvodnji kukuruza BiH je oko 50%, pšenice 50-55%, ječma 35-40% i zobi 15-17%. Kukuruza se proizvede između 400-500 hiljada tona na regiji SI BiH, što predstavlja 5053% od ukupne proizvodnje. Pšenice se proizvodi od 70-150 hiljada tona, što je 40-70% od ukupne proizvodnje u BiH, ili 20-35% ukupnih potreba za pšenicom u BiH. 9. Prema statističkim podacima BiH ima zadovoljenje domaće proizvodnje u odnosu ukupne potrebe na nivou BiH pšenicom 43%, a kukuruzom 85%. Pšenice se približno proizvodi na nivou BiH oko 230.000 tona a kukuruza 850.000 tona. Kad je u pitanju stanovništvo regije SI proizvodnja premašuje njihove potrebe što je i razumljivo jer su Semberija i Posavina glavne žitnice BiH. Kukuruz se uglavnom koristi za stočnu hranu a vrlo mali dio se prerađuje u mlinsko-pekarskoj industriji. 10. Značajan potencijal kukuruza predstavljaju domaće sorte kukuruza Bosanaca, Tvrdunca, Lijenca. Za proizvodnju Šećerca nema posebne tradicije ali njegova 36 prerada u svijetu ima sve veći porast. Preporuka je da se dio proizvodnje u budućnosti preorjentiše na proizvodnju Šećerca te njegovu preradu i pakovanje u industriji. Isto tako preporuka je da se autohtone sorte Bosanca gaje u većim količinama zbog mogućnosti proizvodnje tipičnih proizvoda kao što su proha, pura, kukuruzne pite i druga tradicionala jela kao mogućnost razvoja turizma a naročito ruralnog, seoskog i agroturizma. Zbog još uvijek prisutnog uvoza i nedovoljne proizvodnje kukuruza na nivou BiH ne preporučuje se proizvodnja biogoriva na bazi kukuruza tj. etanola (zašto već postoje indicije). 11. Pšenice se ne proizvodi dovoljno u BiH bez obzira na velike potencijale. Tako da je očekivat i u budućnosti da će se uvoziti. Obzirom na zemljišni potencijal postoji još prostora za povećanje proizvodnje pšenice i da se smanji uvoz sa sadašnjih 60% uvoza na 20-30%. 12. U regiji SI se proizvodi oko 100.000 tona voća a u BiH 280.000 tona. Najviše se proizvodi šljiva oko 70.000 tona a u BiH 150.000 tona. Od ukupno proizvedenih količina šljive kako u regiji SI tako i u BiH 30 % se koristi za proizvodnju rakije Šljivovice. Ukupna proizvodnja jabuke na regiji SI je oko 12.000 tona a u BiH 71.000 tona. Količina proizvedene kruške na regiji iznosi oko 6.000 tona a u BiH 24.000 tona. Velike količine tropskog voća se uvoze u BiH. Prisutan je fenomen da je cijena jabuka približno jednaka cijeni banana što je stvorilo kod stanovništva naviku konzumiranja banana. Na regiji SI se proizvodi oko 10.000 tona jagodičastog voća što čini 50 % ukupne proizvodnje jagodičastog voća u BiH. Najviše jagodičastog voća proizvodi se u Gradačcu, Čeliću, Bratuncu, Srebrenici itd. Najznačajnije voćna kultura je šljiva. U BiH se proizvodi 140.000 tona šljive, regija SI u toj proizvodnji učestvuje sa 70.000 tona šljive. Najveći sirovinski potencijal u preradi voća je šljiva a njena prerada nije iskorištena. Proizvodi koji mogu imati tržišnu konkurentnost su: Smrznute polutke od šljiva, Suha šljiva, Marmelada i džem od šljiva,Pekmez od šljiva, Koncentrat od šljiva za industriju duhana. Poseban potencijal predstavljaju šumsko i bobičasto voće, šumski plodovi, gljive i puževi kao i ostali šumski plodovi zbog toga što je 36% površine regije SI pod šumom. Ovi proizvodi mogli bi se transformisati u prepoznatljiv brend regiona što su neke firme već i uspjele kao što je Smrčak Zvornik (prerađivač gljiva). Problem u ovom području je nedovoljna edukacija stanovništva u prikupljanju šumskih plodova, ljekovitog i aromatičnog bilja. 37 13. Regija SI proizvodi 230.000 tona povrća a BiH 700.000 tona. Krompira se najviše proizvede i u regiji SI i u BiH. U Regiji SI se proizvede 120.000 tona a u BiH 400.000 tona krompira. Ukupna proizvodnja kupusa i kelja u regiji SI je 30.000 tona , dok se na nivou BiH proizvede oko 80.000 tona. Proizvodnja paprike u BiH iznosi oko 40.000 tona, regija u toj proizvodnji učestvuje sa 22.000 tona. Na nivou BiH proizvodi se 45.000 tona paradajza, učešće regije u toj proizvodnji je oko 20.000 tona. Takođe je značajna i proizvodnja krastavaca koja u BiH iznosi oko 26.000 tona, sama regija proizvodi 17.000 tona. 14. Mlijeka se proizvede oko 250-260 miliona litara, a u BiH oko 720-740 miliona litara. Regija ima najveći potencijal proizvodnje mlijeka u BiH. 15. Usklađivanje legislative BiH sa legislativom EU je jako uznapredovalo, veći broj zakona je donesen a koji nisu sprovedeni u praksi. Sprovođenje zakona u praksi zahtjevalo bi nova ulaganja u infrastrukturu, pa je to vjerovatno jedan od razloga zašto zakoni nisu vidljivi u praksi. 16. Struktura zemljišta i posjeda je još uvjek usitnjena te nedozvoljava primjenu agrotehničkih mjera u cilju produktivnosti a i konkurentnosti domaće proizvodnje. Prisutan je poticaj od strane države, kojeg prepoznaju primarni poljoprivredni proizvođači. Međutim, poticaj se odnosi isključivo na količine proizvoda, što je kao rezultat dalo povećanje proizvodnje u posljednjih 10 godina. Kvalitet proizvoda još uvijek je upitan jer ne postoji sistematičan monitoring i kvaliteta prehrambenih proizvoda u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji. Ova činjenica umanjuje i konkurentnost domaćih proizvoda. Poticaj kod proizvođača hrane je zanemariv i oni su orjentirani na slobodno tržište, a u konkurenciji sa uvoznim proizvodima „gube bitku“. 17. Primarni poljoprivredni proizvođači nisu upoznati sa zahtjevima tržišta, kako domaćeg tako i izvoznih tržišnih potencijala. 18. Nedovoljno je prisutna proizvodnja „organske“ hrane za koju raste potreba kod nas i u svijetu. 19. Obzirom na prirodno i kulturno nasljeđe regije, postoje uslovi za razvoj ruralnog, seoskog i agro-turizma koji su vezani za primarnu poljoprivrednu proizvodnju. 20. Na regiji postoji znatan broj srednjih poljoprivrednih škola, ali ne postoji niti jedan poljoprivredni fakultet. Edukacija stenovništva se obavlja kroz neformalne i informativne oblike, kroz grupni i pojedinačni rad sa zemljoradnicima, koji je nedovoljan za proizvodnju tržišno konkurentnih 38 proizvoda kako za domaće tako i za inostrano tržište. 21. Postoje velike rudničke površine: Banovići, Dubrave, Šikulje, Đurđevik, na kojma nije izvršena rekultivacija i nastale su takozvane „mjesečeve rupe“, koje se u savremenom shvatanju smatraju ekološkim kriminalom. Ovakav način eksploatacije ide na štetu budućih generacija. 22. Stepen zadovoljenje potreba iz primarne poljoprivredne proizvodnje je na relativno visokoj razini, za razliku od potreba za industrijski prerađenim proizvodima gdje je nivo zadovoljenja potreba samo od 10-20%. Jedan od razloga je nerazvijena svijest o potrebi kupnje domaćih proizvoda, a isto tako nepostojanje domaćih prepoznatljivih brend marki iz ove vrste proizvodnje. 23. Autohtoni prehrambeni proizvodi iz primarne poljoprivredne proizvodnje i prerade imaju osnove da se od njih grade prepoznatljive tržišne marke. 24. Većina poljoprivrednog stanovništva bavi se poljoprivredom kao dodatnom djelatnosti i kao takav se registruje u državnim institucijama, a registraciju koriste za sve ostale oblike trgovine (uskljucivo zbog primanja poticaja. 25. Primarni poljoprivredni proizvođači dožialjavaju ulogu države uglavnom kroz postojanje subvencija Prerađivači gotovo da i ne primjećuju funkciju države u stvaranjeu okvira za razvoj proizvodnje prehrambenih proizvoda. 26. Državne institucije smatraju svoju funkciju isključivo kroz obezbjeđenje zakonodavnog okvira, kroz donošeje zakona koji se mahom ne sprovode u djelu ( njaćešće zbog nepostojanja finansijske porške). Osim regulatorne preporuka za uloga Vlade bi bila:Izgradnja stimulativnog regulatornog okruženja i Tehnička pomoć Preporuke: 1. Za razvoj poljoprivrede a time i prehrambene industrije potrebno je njegovati projekte koji se odnose na kupnju domaćih prvenstveno industrijskih proizvoda razvijenje svijesti o značaju regionalizacije u proizvodnji i distribuciji vlastitih prehrambenih razvoj ruralnih područja i to na bazi poboljšanja ruralne životne infrastrukture 39 održive tehnologije u poljoprivredi i proizvodji hrane masovnu edukaciju stanovništva iz područja podizanja svijseti o značaju proizvodnje hrane i kupnje domaćih proizvoda razvoj tipičnih proizvoda posebno proizvoda sa geografskim porijeklom edukacija rukovodilaca, vlasnika firmi kao I političar o stvaranju prepoznatljvih trgovačkih marki prehrambenih proizvoda 2. U ruralnim područjima potrebno je razvijati koncepte razvoja ruralnog, seoskog i agro turizma, koji su direktno povezani sa poljoprivredom i mogu povećati tržište poljoprivrednim proizvođačima, što je trenutni trend u zemljama EU. Pri tome je potrebno eksploatisati prirodno i kulturno nasljeđe. 3. Razvijanje brendova iz oblasti poljoprivrede i proizvodnje hrane. Razvoj brendova treba da ide od mikrolokacija na nivou lokalnih zajednica prema vrhu.Brend predstavlja i odražava se na emotivni status potrošača, najčešće trajniji. Problem u BiH je siromštvo. Međutim proizvodnja hrane se može prilagoditi i siromašnima uz stvaranje brenova jeftinih proizvoda Preporuke Razvoj brenodva prehrambenih proizvoda sa niskom cijenom i zadovoljavajućeg kvaliteta Razvoj prehrambenih proizvoda konkurentnim prednostima Razvijanje programa i asocijacija potrošača za kupnju domaćih proizvoda sa ciljem edukacija stanovništva 4. Mjere koje bi mogle unaprijediti uslove za razvoj primarne proizvodnje i prerade mlijeka u BiH odnose se na unaprjeđenje uslova poslovanja mljekarske industrije i unaprjeđenje ekonomskih uslova u primarnoj proizvodnji mlijeka. 5. Mjere koje bi u narednom periodu mogle unaprijediti tržišne i proizvodne uslove za razvoj mljekarske proizvodnje treba usmjeriti na unaprjeđenje tržnih i proizvodnih uslova za razvoj mljekarske proizvodnje i podstaći dugoročni razvoj mljekarske proizvodnje . 6. Sistemske mjere : 6.1. Usklađivanje legislative BiH sa EU. 6.2. Uključivanje javnih rezervi u rješavanje sezonskih i tržišnih oscilacija u proizvodnji i na tržištu mlijeka. 6.3. Sanacija finansijske likvidnosti 6.4. Osigurati kontinuitet izvoza u buduće članice EU 6.5. Zahtjev EU za izuzimanje BiH iz sistema intervencija koje EU poduzima prema trećim državama u kriznim situacijama na evropskom tržištu 6.6. Finansiranje izvoza. 6.7. Mjere zaštite domaće proizvodnje. 40 7. Ostale sistemske mjere: 8. Dugoročmo je sprovoditi mjere ukrupnjavanja posjeda uz uvođenje mehanizacije kao i edukaciju poljoprivrednih proizvođača, uz uvođenje agrotehničkih mjera. 9. Potrebno je povećati poticaje prehrambenoj industriji, a u cilju stvaranja prepoznatljivih trgovačkih, robnih marki prehrambene industrije, bilo da se te trgovačke marke uspostavljaju na osnovu kooperacije sa poznatim prehrambenim proizvođačima iz inozemstva (kupovinom licenci ili frančiza), ili da stvaraju vlastite brendove. Do sada dobri primjeri za to u BiH su: Argeta, Perutnina, Ledo, Megle i dr.. 10. Potrebno je osnovati Poljoprivredni fakultet na regiji. 11. Nastavne planove i programe Poljoprivrednog i Tehnološkog fakulteta treba prilagoditi potencijalima proizvodnje i prerade hrane ekonomske regije SI BiH. 12. Posebno treba raditi projekte za održive tehnologije u proizvodnji hrane nastale na površinama usljed devastacije zemljišta nakon eksploatacije uglja i drugih ruda. literatura: 1. Đurđvić D. (2011). Biljna proizvodnja 2010. godine. Statistički Bilten Federacije Bosne i Hercegovine. Zavod za statistiku Fedracije BiH Sarajevo. 2. Domazet A. i saradnici. (2008).Strategija razvoja Tuzlanskog Kantona 2008 – 2013, Ekonomski Institut Sarajevo. 3. EKONOMSKI institut d.o.o. Bijeljina. (2009). Strategija razvoja Brčko Distrikta (20082017). Ekonomski institut Bijeljina. 4. Đurđević D. (2008). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine. Federalni zavod za statistiku Sarajevo. 5. Đurđević D. (2009). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine. Federalni zavod za statistiku Sarajevo. 6. Đurđević D. (2010). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine. Federalni zavod za statistiku Sarajevo. 41 7. Đurđević D. (2009). Industrijska proizvodnja Federacije Bosne i Hercegovine. Statistički Bilten Federacije Bosne i Hercegovine. Zavod za statistiku Fedracije BiH Sarajevo. 8. Vidović J. i Kulić A. (2008). Industrijska proizvodnja u Bosni i Hercegovini. Bilten o industrijskoj proizvodnji Bosne i Hercegovine. Agencija za statistiku BiH Sarajevo. 9. MINISTARSTVO VANJSKE TRGOVINE I EKONOMSKIH ODNOSA BOSNE I HERCEGOVINE. (2008). Godišnji izvještaj o stanju u sektoru poljoprivrede, prehrane i ruralnog razvoja BiH. Izvještaj iz oblasti poljoprivrede za Bosnu i Hercegovinu za 2008. godinu. 10. Markuš R. , Damir E. (2010). Analiza institucionalno-pravnog okvira i kapaciteta poljoprivrednog sektora u Bosni i Hercegovini u cilju poboljšanja konkurentnosti, kvaliteta proizvodnje i približavanja EU standardima. Inicijativa Građani ka/ za Evropu. Radna grupa 3-poljoprivreda, hrana i ruralni razvoj Sarajevo 11. Jašić M. I sar. (2010).„Čuvanje voća i povrća u kontrolisanoj atmosferi“.Printcom Tuzla. 12. Jašić M, Hadžimusić V. (2008)„Stanje i razvoj prehrambene industrije u Federaciji BiH“. „Tranzicija“-Međunarodni naučno-stručni časopis za ekonomiju i politiku tranzicije, Tuzla-Beograd. 19:7-21. 13. FAOSTAT: http://faostat.fao.org/default.aspx 14. Agencija za statistiku BiH: http://www.bhas.ba/ 15. EUROSTAT: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home 16. Federalni zavod za statistiku BiH: http://www.fzs.ba/ 42 PRILOZI Tabela 4.1.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH 2009/10. GODINA Oranične R/B površine i bašte prema načinu korištenja 2009 2010 136.351 71.996 30.553 17.698 5.291 3.349 1 Pšenica 2 Ječam 3 Zob 4 Kukur.zrno 529.389 A UKUP.ŽITA 701.584 5 Krompir 119.750 6 Grah 3.189 3.165 7 Luk crni 7.765 6.680 8 Kupus i kelj 30.133 31.300 9 Paradajz 21.744 16.678 10 Paprika 22.382 22.091 11 Krastavac 17.822 17.799 12 Luk bijeli 2.259 B UKUP.POV. 13 Jabuke 12.812 13.442 14 Kruške 6.237 5.697 15 Šljive 70.757 70.732 16 Bresk. i kajs. 225.044 1.061 17 Orasi 1.226 18 Trešnje 3.039 19 Višnje 1.544 C UKUP.VOĆA D A+B+C 96.676 1.023.303 457.914 550.957 107.986 2.047 207.746 959 1.226 2.802 1.383 96.241 854.944 43 Tabela 4.1.2. Biljna proizvodnja TK za 2010.god Banovici Čelić Doboj Istok Gračaanic a Gradačac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teočak Tuzla Živinice Ukupno Oranične površine i bašte prema. nač. koriš. 1 Pšenica 277 741 200 1197 3840 704 112 1929 150 238 75 252 364 10079 2 Ječam 12 323 23 35 30 226 3 450 8 86 20 20 66 1302 3 Zob 39 300 0 10 96 130 26 391 5 158 22 10 120 1307 4 Kukur.zrno 1480 3000 840 11184 19395 11520 756 14000 880 8672 2428 4430 8057 86642 A UKUP.ŽITA 1808 4364 1063 12426 23361 12580 897 16770 1043 9154 2545 4712 8607 99330 5 Krompir 2480 560 1050 6968 3900 8760 1950 8800 1440 5110 560 6000 10620 58198 60 0 48 160 75 10 20 2 60 4 40 150 698 R/B 6 Grah 69 7 Luk crni 24 282 120 728 900 140 48 240 6 604 50 120 333 3595 8 Kupus i kelj 30 100 40 600 4860 123 8 1950 7 383 0 120 30 8251 9 Paradajz 228 96 40 350 285 158 5 1000 12 174 32 200 680 3260 10 Paprika 2120 11 Krastavac 7545 12 Luk bijeli 1218 B UKUP.POV. 84885 13 Jabuke 120 263 184 402 4875 288 189 396 140 126 150 988 570 8691 14 Kruške 44 228 98 210 1260 133 55 74 70 35 62 231 352 2852 15 Šljive 441 5650 910 852 8415 990 288 461 140 1093 36 5809 1800 26885 129 5 33 225 45 0 41 2 8 21 101 10 620 16 Bresk. i kajs. 0 17 Orasi 28 59 39 99 72 48 0 45 21 12 21 67 7 518 18 Trešnje 92 90 33 24 506 77 9 68 17 33 62 256 135 1402 19 Višnje 56 99 9 2 21 36 0 30 8 28 15 115 50 469 C D UKUP.VOĆA 781 6518 1278 1622 15374 1617 541 1115 398 1335 367 7567 2924 41437 A+B+C 225652 Tabela 4.1.3. Biljna proizvodnja TK za 2009.god Banovici Čelić Doboj Istok Gračaanic a Gradačac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teočak Tuzla Živinice Ukupno Oranične površine i bašte prema. nač. koriš. Pšenica 500 760 720 1750 5477 1175 96 3905 165 458 340 700 429 16475 Ječam 35 316 180 68 53 292 12 1125 13 143 60 90 30 2417 3 Zob 64 330 0 64 115 228 12 880 8 246 30 0 54 2031 4 Kukur.zrno 1520 3600 1610 12734 20826 13500 823 12160 990 12290 3312 44500 9000 136865 A UKUP.ŽITA 2119 5006 2510 14616 26471 15195 943 18070 1176 13137 3742 45290 9513 157788 5 Krompir 2880 560 2400 7200 520 10650 2100 15770 1520 6750 1200 3947 15300 70797 45 0 28 170 96 10 14 3 60 80 7,5 150 663,5 R/B 1 2 6 Grah 0 7 Luk crni 30 270 150 1128 1040 225 48 188 6 587 80 137,5 350 4239,5 Kupus i kelj 30 130 40 600 4550 432 16 2250 7 370 0 165 300 8890 9 Paradajz 264 80 50 420 314 260 9 385 12 198 0 100 510 2602 10 Paprika 1846 11 Krastavac 8250 12 Luk bijeli 1488 B UKUP.POV. 98776 13 Jabuke 395 272 182 433 3900 304 189 655 102 136 224 3 345 7140 14 Kruške 144 286 96 238 1080 122 55 108 73 45 90 231 167 2735 15 Šljive 2050 6720 780 680 6300 957 288 710 140 867 975 1839 1400 23706 16 Bresk. i kajs. 0 134 11 25 264 51 0 38 3 11 25 94 8 664 68 52 59 61 48 0 77 22 11 35 80 6 636 8 17 Orasi 117 18 Trešnje 90 112 98 28 450 94 22 77 22 53 48 255 86 1435 19 Višnje 54 147 17 1 20 41 0 32 8 38 20 115 41 534 C D UKUP.VOĆA 2850 7739 1236 1464 12075 1617 554 1697 370 1161 1417 2617 2053 A+B+C 36850 293414 Tabela 4.1.4. Biljna proizvodnja opština iz RS-a u SI BiH za 2009 god. Bijeljina Bratunac Lopare Milići Modriča Osmaci Pelagićev o Petrovo Srebrenic a Bosan.Bro d D.Žabari Šamac Šekovići Ugljevik Vlasenica Vukosavlj e Zvornik Ukupno Oranične površine i bašte prema. nač. koriš. 1 Pšenica 57290 228 1049 80 5313 189 4239 875 394 1400 1912 8640 17 3776 70 2000 1960 89432 2 Ječam 15318 22 420 50 3312 88 520 105 27 812 282 1712 11 31 0 185 429 23324 3 Zob 156 0 81 145 284 24 406 15 6 800 32 110 2 0 44 120 4 2229 4 Kukur.zrno 124609 6125 9570 4324 57431 1855 9425 1775 214 8385 4999 35060 1193 13905 1554 15660 30475 326559 A UKUP.ŽITA 197373 6375 11120 4599 66340 2156 14590 2770 641 11397 7225 45522 1223 17712 1668 17965 32868 441544 1140 106 1700 105 944 2841 67 3850 41637,5 R/B 5 Krompir 18024 1139 2644 1080 4975,5 390 39 2300 293 6 Grah 1100 119 58 17 84,2 14 23 20 17 174 23 50 5 130 9 9 73 1925,2 150 3 375 4 109 10 1 174 2535 7 Luk crni 1082 128 73 39 185 14 10 150 28 8 Kupus i kelj 8640 68 63 25 1423,1 36 26 400 50 180 32 3240 1 54 55 3 1647 15943,1 120 15 2760 1 67 11 3 545 17257,4 9 Paradajz 12900 56 15 6 470,4 28 20 200 40 10 Paprika 15410 55 8 15 439 9 30 80 68 150 12 2700 1 78 4 3 480 19542 330 10 1200 1 32 17 1 2915 8977 11 Krastavac 3800 32 6 9 308 80 20 150 66 12 Luk bijeli 270 34 28 3 36 9 0 10 10 80 1 60 1 61 4 1 12 620 B UKUP.POV. 61226 1631 2895 1194 7921,2 580 168 3310 572 2324 202 12085 119 1475 2951 88 9696 108437,2 13 Jabuke 1123 413 529 89 327 71 44 70 703 26 26 205 15 508 54 72 420 4695 14 Kruške 616 86 334 4 157 70 16 48 203 19 15 99 5 467 33 3 200 2375 15 Šljive 3725 1377 7802 870 2643 440 325 135 902 3150 109 0 115 9170 508 237 2470 33978 16 Bresk. i kajs. 63 5 57 0 21 3 6 14 12 0 11 31 0 37 0 0 18 278 17 Orasi 90 71 15 4 29 45 4 4 79 15 2 40 2 82 26 5 20 533 18 Trešnje 166 192 197 5 122 15 18 52 59 13 4 52 5 200 15 50 156 1321 19 Višnje 99 21 85 1 130 14 11 20 16 12 10 92 0 43 2 1 21 578 C D UKUP.VOĆA 5882 2165 9019 973 3429 658 424 343 1974 3235 177 519 142 10507 638 368 3305 43758 A+B+C 264481 10171 23034 6766 77690,2 3394 15182 6423 3187 16956 7604 58126 1484 29694 5257 18421 45869 593739,2 Tabela 4.1.5. Biljna proizvodnja opština iz RS-a u SI BiH za 2010 god. Bijeljina Bratunac Lopare Milići Modriča Osmaci Pelagićev o Petrovo Srebrenic a Bosan.Bro d D.Žabari Šamac Šekovići Ugljevik Vlasenica Vukosavlj e Zvornik Ukupno Oranične površine i bašte prema. nač. koriš. Pšenica 23605 202 855 58 3945 300 1942 735 273 1000 1292 3865 11 2058 56 2000 1225 43422 2 Ječam 7744 20 115 45 2354 32 160 108 31 500 210 930 12 10 6 185 242 12704 3 Zob R/B 1 70 0 130 96 112 16 60 30 9 625 50 63 3 0 28 120 5 1417 5440 7625 4095 51505 1575 9082 1200,5 230 9250 6880 36623 771 11760 1722 13050 26100 320765,5 4 Kukur.zrno 133857 A UKUP.ŽITA 165276 5662 8725 4294 57916 1923 11244 2073,5 543 11375 8432 41481 797 13828 1812 15355 27572 378308,5 5 Krompir 19009 1890 935 1150 4292,4 270 6 2300 317 1170 63 1600 293 806 5670 67 3450 43288,4 6 Grah 1084 105 60 16 112 21 2 20 19 210 24 46,2 15 99 9 1 100 1943,2 7 Luk crni 722 132 56 43 175,5 12 0 150 31 80 2 390 21 84 8 1 180 2087,5 8 Kupus i kelj 9100 63 42 24 1485 30 8 400 67 240 26 3420 12 40 45 3 1584 16589 9 Paradajz 6750 52 14 7 453,2 12 2 200 39 150 12 2730 8 51 10 3 600 11093,2 10 Paprika 15000 54 5 15 451 9 2 80 76 120 13 2700 8 58 6 3 440 19040 11 Krastavac 4400 42 6 17 340 60 0 150 81 350 8 1260 20 23 21 1 2850 9629 12 Luk bijeli 240 48 27 3 35 9 0 100 12 84 1 60 3 55 6 1 11 695 B UKUP.POV. 56305 2386 1145 1275 7344,1 423 20 3400 642 2404 149 12206,2 380 1216 5775 80 9215 104365,3 13 Jabuke 624 384 483 95 323 47 23 70 700 20 26 205 34 363 47 72 432 3948 14 Kruške 15 Šljive 16 17 347 82 278 4 155 42 13 60 188 38 15 99 16 280 29 3 194 1843 31727 2980 1253 7336 784 2408 220 600 180 900 3000 105 480 233 8254 381 237 2376 Bresk. i kajs. 28 5 113 0 14 2 2 17 10 0 2 32 0 26 0 0 17 Orasi 90 67 12 4 26 36 5 7 80 10 10 40 7 55 20 5 22 496 18 Trešnje 19 Višnje C D UKUP.VOĆA A+B+C 268 124 17 299 4 101 13 5 78 51 13 4 59 14 120 21 50 137 1110 59 18 102 1 124 14 5 28 15 12 8 108 1 32 2 1 20 550 4252 1826 8623 892 3151 374 653 440 1944 3093 170 1023 305 9130 500 368 3198 39942 225833 9874 18493 6461 68411,1 2720 11917 5913,5 3129 16872 8751 54710,2 1482 24174 8087 15803 39985 522615,8 Tabela 4.1.6. Biljna proizvodnja opština POK-a Dom.-Šam. Odžak Orašje Ukupno 1 Pšenica 1595 6970 6992 15557 2 Ječam 275 1107 1120 2502 3 Zob 25 185 47 257 4 Kukur.zrno 3650 19250 14300 37200 A UKUP.ŽITA 5545 27512 22459 55516 5 Krompir 120 1920 1350 3390 6 Grah 15 87,5 38 140,5 7 Luk crni 20 600 230 850 8 Kupus i kelj 120 4400 570 5090 9 Paradajz 150 1300 360 1810 10 Paprika 910 11 Krastavac 495 12 Luk bijeli 126 B UKUP.POV. 13 Jabuke 24 75 118 217 14 Kruške 7 57 28 92 15 Šljive 110 440 387 937 16 Bresk. i kajs. 1 25 8 34 17 Orasi 11 9 8 28 18 Trešnje 9 28 6 43 19 Višnje 2 24 14 40 C UKUP.VOĆA 164 658 569 1391 D A+B+C R/B Oranične površine i bašte prema. nač. koriš. 12811,5 69718,5 1 Tabela 4.1.7. Biljna proizvodnja opština POK-a za 2010 god. Dom.-Šam. Odžak Orašje Ukupno 1 Pšenica 840 2990 4305 8135 2 Ječam 147 575 1330 2052 3 Zob 0 100 0 100 4 Kukur.zrno 2500 13475 11256 27231 A UKUP.ŽITA 3487 17140 16891 37518 5 Krompir 80 3000 920 4000 6 Grah 10 120 36 166 7 Luk crni 12 700 180 892 8 Kupus i kelj 80 5750 420 6250 9 Paradajz 90 1800 360 2250 10 Paprika 847 11 Krastavac 525 12 Luk bijeli 114 B UKUP.POV. 13 Jabuke 30 62 122 214 14 Kruške 9 53 29 91 15 Šljive 110 410 400 920 16 Bresk. i kajs. 2 10 10 22 17 Orasi 15 18 8 41 18 Trešnje 10 17 6 33 19 Višnje 2 13 14 29 C UKUP.VOĆA 178 583 589 1350 D A+B+C R/B Oranične površine i bašte prema. nač. koriš. 15044 53912 1 Tabela 4.1.8. Biljna proizvodnja Brčko Distrikta za 2009 i 2010 god. 2009 2010 Oranične površine i bašte prema. nač. koriš. 1 Pšenica 14887 10360 2 Ječam 2310 1640 3 Zob 774 525 4 Kukur.zrno 28765 23275 A UKUP.ŽITA 46736 35800 5 Krompir 3925 2500 6 Grah 460 358 7 Luk crni 140 105 8 Kupus i kelj 210 210 9 Paradajz 75 75 10 Paprika 84 84 11 Krastavac 100 100 12 Luk bijeli 25 20 B UKUP.POV. 5019 3452 13 Jabuke 760 589 14 Kruške 1035 911 15 Šljive 12136 11200 16 Bresk. i kajs. 85 49 17 Orasi 28,5 171 18 Trešnje 240 257 19 Višnje 392 335 C UKUP.VOĆA 14676,5 13512 D A+B+C 66431,5 52764 R/B 2 Tabela:4.1.4.1. Proizvodnja krmnih kultura u BiH (2009). Kultura Kukuruz za krmu Djetelina Lucerka TDS Stocna repa Mješavina trava i mahunjaca Mješavina mahunjaca i žita Grahorica Proizvodnja (t) 471.004 138.597 133.489 98.155 14.963 3.196 3.182 701 863.287 Ukupno: Izvor: Agencija za statistiku BiH Tabela: 4.1.4.2. Proizvodnja krmnih kultura po općinama Regije SI BiH (2009). KULTURA Jed.mjere POK TK B.Distrikt RS SI BIH Djetelina t 1476 9598 1800 14399 27273 Lucerka t 1106 8421 950 21235 31712 Kukuruz zeleni t 14300 101619 2075 30815 148809 Stočna repa t 207 1280 0 317 1804 Ostalo krmno bilje t 0 0 630 814 1444 Trava djet. Smjesa t 657 9564 360 0 10581 UKUPNO t 17746 130482 5455 67580 221263 Adaptirano na osnovu podataka: Agencije za statistiku BiH, FZS, RZS RS 3 Tabela 4.2.1.1. Broj krava i proizvodnja mlijeka na nivou BiH Godina razvoja 2005 2006 2007 2008 2009 Broj krava (000 grla) 315 312 307 297 Proizvodnja mlijeka (000 l ) 616.895 652.894 724.251 737.159 293.169 Izvor: Milkprocessing 733.779 Tabela 4.2.1.2. Broj krava i proizvodnja mlijeka na nivou Regije SI BiH Godina razvoja Broj krava (000 grla) 2005 110,3 2006 109,2 2007 107,5 2008 104,0 Proizvodnja mlijeka (000 l ) 215913,3 228512,9 253487,9 258005,7 102609,2 Adaptirano na osnovu podataka Milkprocessing 2009 256822,7 4 Tabela 4.2.2.1. Zaklana stoka i perad u BiH (2009). Broj Goveda (ukupno) 145.995 Telad 73.132 Junad 58.831 Ostala goveda 14.032 Ovce (ukupno) 98.544 Jagnjad 70.573 Ostale ovce 27.971 Svinje (ukupno) Prasad Ostale svinje 144.418 27.319 117.099 Perad ukupno (000) 24.039 Tovljeni pilići 23.761 Ostala perad 278 Izvor: Agencija za statistiku BiH 5 Goveda (ukupno) Telad Junad Ostala goveda Ovce (ukupno) Jagnjad Ostale ovce Svinje (ukupno) Prasad Ostale svinje Perad ukupno (000) Tovljeni pilići Ostala perad Tabela 4.2.2.2. Zaklana stoka i perad po općinama u Regiji SI BiH (2009). TK POK BD RS 25436 2014 3823 12741 1009 1915 10250 812 1540 2445 194 367 17169 1360 2580 12295 974 1848 4873 386 732 25161 1993 3781 4760 377 715 20401 1616 3066 4188 332 629 4140 328 622 48 4 7 Adaptirano na osnovu podataka Agencije za statistiku BiH SI BIH 51098 25596 20591 4911 34490 24701 9790 50546 9562 40985 8414 8316 97 19826 9931 7989 1905 13382 9584 3798 19611 3710 15902 3264 3227 38 Tabela 4.2.4.1. Stočna proizvodnja u BiH (2009). Vuna (t) Broj striženih ovaca Po ovci (kg) Jaja (000 komada) Broj koka nosilica (000 komada) Po nosilici komada Med (t) Ukupno 1.438 918.070 1.6. 785.840 3.899 202 3.261 9.4. Po košnici (kg) Izvor: Agencija za statistiku BiH Tabela 4.2.4.2. Stočna proizvodnja po općinama u Regiji SI BiH (2009). Vuna (t) Broj striženih ovaca Po ovci (kg) Jaja (000 komada) Broj koka nosilica (000 komada) Po nosilici komada Med (t) Po košnici (kg) TK POK BD RS 251 20 38 195 159.949 12.667 24.038 124.670 1,6, 1,6, 1,6, 1,6, 136.912 10.842 20.576 106.714 679 54 102 529 202 202 202 202 568 45 19 443 9 9 9 Adaptirano na osnovu podataka Agencije za statistiku BiH 9 SI BIH 503 321.325 1,6, 275.044 1.365 202 1.141 9 6 Tabela Broj rodnih stabala najvažnijih vrsta voćaka u BiH (u 000) Entitet Kanton Šljiva Jabuka Kruška Breskva Trešnja Višnja Orasi Ukupno Unsko-sa k. 913 128 63 6,8 33 2,7 86 1233 Posavski k. 108 13 10 0,5 2,7 9,2 4,3 148 Tuzlanski k. 1476 165 150 12 79 76 43 2001 Zeni. -Dob.k. 1114 292 186 1,5 68 16 37 1715 Bosa.Podr.k 152 79 39 0,5 52 9,7 18 350 Srednjebo.k 466 119 66 0 18 0,9 11 681 Herce-ner. k 403 161 89 198 213 68 39 1171 Zapa.-her. k. 16 16 7 12 32 5,4 13 101 Sarajevski.k. 341 102 89 0,3 9,2 6,3 5,8 554 Hercegbos.k 72 20 7,4 - 2 2,9 5,7 110 Ukupno FBiH 5061 1095 706 232 510 197 263 8064 RS 7670 1586 1005 130 424 319 262 11396 Ukupno BiH 12731 2681 1711 362 934 516 525 19460 Najzastupljenija vrsta voća je šljiva, sa sve većom orijentacijom prema proizvodnji jabuke i kruške. Najveća ekspanzija može se evidentirati u proizvodnji jagodastog voća i to malina i jagoda, ali zvanične podacio širenju ove proizvodnje ne postoje, ali iz broja podignutih novih zasada opaža se njihov brzi rast. 7 Tabela Broj rodnih stabala različitog voća u Federaciji BiH1 R.br. Vrsta voća 2005. 2006. 2007. 2008. 1. Šljiva 4.831.757 4.859.907 4.987.503 5.274.841 2. Jabuka 1.544.878 1.747.846 1.914.616 2.085.378 3. Kruška 861.750 847.248 966.744 1.008.031 4. Trešnje 376.218 386.979 401.421 422.314 5. Višnje 129.268 133.273 141.411 152.331 6. Kajsije 46.351 51.539 58.116 63.079 7. Breskve 387.656 400.616 403.173 476.915 8. Orah 295.503 296.279 303.798 309.362 9. Grožđe 9.962.000 10.037.000 10.426.000 12.148.000 Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku u posljednjim godinama bilježi se povećanje zasađenih stabala, odnosno rodnih stabala voća, a time bi trebalo očekivati i povećanje proizvodnje. Ukupna površina pod voćnjacima u 2007. godini je 43.000 hektara. Međutim i pored toga izostalo je permanentno povećanje proizvodnje voća. Razlog tome je: prilična starost voćnjaka, neodgovarajući sortiment, male površine, nedovoljno zastupljene komercijalne sorte voća, nekorištenje savremenih metoda u proizvodnji i zaštiti voćnjaka i sl. U posljednjim godinama došlo je do znatnog ulaganja u podizanju novih voćnjaka sa modernom tehnologijom i zaštitom. Tome su doprinijeli i poticaji koje obezbjeđuje Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva sa kantonalnim ministarstvima poljoprivrede i drugi nivoi institucija vlasti. 1 Izvor: Federalni zavod za statistiku. 8 Tabela Proizvodnja pojedinih vrsta voća u Federaciji BiH2 R.br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2 Vrsta voća 2005. 2006. 2007. 2008. Šljiva 26.334 37.950 45.277 35.044 Jabuka 17.465 20.604 19.702 21.057 Kruška 8.034 7.875 7.458 8.280 Trešnje 4.015 3.995 4.567 4.805 Višnje 1.089 1.118 1.201 1.353 Kajsije 331 498 582 418 Breskve 5.640 6.581 6.942 7.757 Orah 2.368 2.386 2.687 2.572 Grožđe 20.813 19.900 18.735 21.866 Izvor: Federalni zavod za statistiku i Statistički godišnjak Federacije BiH 2008. godina. 9 Tabela Novozasnovani voćnjaci i vinogradi od 2002. do 2007. godine podsticani od Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva3(u hektarima) Vrsta voća USK PK TK ZDK BPK SBK HNK ZHK KS Šljiva 11 146,8 2076,6 47,3 4,37 78,13 25,62 1,22 2,7 Jabuka 1,5 6,3 83,2 41,2 64,99 38,22 49,6 0,98 3,4 Kruška 2,3 4 57,7 9,4 0,5 3,49 5,44 1,3 45,21 0,33 5,66 25,56 1,75 Trešnja 2,4 Višnja 0,7 Kajsija Breskva 1 16,5 2 1,17 Malina 8,47 Ostalo 14,3 36,6 37,1 Grožđe UKUPNO 232,6 2393,91 0,68 0,7 290,25 83,5 49,23 0,95 53,07 7,5 25,83 3,3 123,96 128,33 0,3 0,3 86,7 250,3 19,77 13,16 10,5 26,5 2,75 15,75 357,5 99,2 46,32 79,59 3,9 38,9 FBiH 18,3 Nektarina Orah HBK 2712,9 476 138,7 235,3 2,3 0,9 4,8 0,76 0,1 211,01 2,72 514,72 102,01 496,5 7,9 13,25 416,6 64,1 2,06 863 620,7 25,9 3,5 4368,2 I pored svojih klimatskih i zemljišnih pogodnosti u proizvodnji voća Federacija BiH i Bosna i Hercegovina nisu upotpunosti iskoristile te mogućnosti u smislu veće proizvodnje voća. Još uvijek je prisutan veliki uvoz kontinentalnog voća koji se kreće oko 60.000 do 80.000 tona u proteklim godinama. Uvoz svježeg voća u FBiH i BiH, na agrume i banane otpada oko 49,3 %, odnosno 53,5% prikazanog uvoza. Od ukupnog uvoza svježeg voća oko 75 do 80 % se uvozilo preko firmi iz Federacije BiH. 3 Izvor: Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva 10 Tabela Uvoz svježeg voća u FBiH i BiH (u tonama) 2007. Vrste 2008. 2009. R.br 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. voća F BiH BiH F BiH BiH F BiH BiH Jabuka - 20.402 12.537 25.422 14.899 28.307 Kruška - 3.031 1.869 2.276 1.854 2.111 Kajsija – marelica - 259 231 341 291 525 Višnja - 79 35 2.104 175 2.612 Trešnja - 6 2,5 6 0 2 Breskva - 1.698 1.154 1.657 741 2.062 Nektarina - 2.456 1.616 2.001 1.360 2.295 Šljiva - 2.981 781 4.256 775 4.898 Jagoda - 77 201 212 171 186 Malina - 2 - - Narandža - 38.320 34.255 35.301 13.968 16.400 Mandarina - 14.106 15.469 17.753 14.537 16.520 Limunika - 1.660 1.811 2.098 1.468 1.679 Limun - 9.321 7.080 8.177 7.919 9.159 Grožđe svježe - 7.516 6.888 9.653 5.444 7.765 Lubenica - 10.566 4.973 8.485 6.712 11.398 Dinja - 1.197 740 886 632 809 Banana - 38.320 34.255 35.301 32.298 32.433 Kivi - 2.829 2.137 2.399 2819 3065 Ukupno - 154.826 126.035 158.328 106.063 142.266 41 Kada se posmatra izvoz voća, najviše je zastupljen izvoz jabuka, šljiva i lubenica, ali te količine nisu velike u odnosu na količine tog voća kojeg uvozimo. Izvoz voća u posljednjim godinama bilježi povećanje količina. 11 Tabela . Izvoz svježeg voća iz FBiH i BiH (u tonama) 2007. Vrste 2008. 2009. R.br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. voća FBiH BiH FBiH BiH FBiH BiH Jabuka - 4128 171,6 3.154,8 58 3.615 Kruška - 298 4,4 793 68 978 Kajsija – marelica - 0 0 0 9 50 Višnja - 0 0 0 0 70 Trešnja - 0 0 0 0 0 Breskva - 426,9 206,8 211,3 276 346 Nektarina - 323,5 144,3 144,6 191 203 Šljiva - 3.121,40 774,4 2.019,30 1.226 2.641 Jagoda - 144,5 67 93 30 42 Malina - 12 0,5 4,3 1 10 Borovnica - 108,5 12,7 40,9 8 33 Limun - 0 35,3 35,3 44 44 Grožđe svježe - 374,4 290,6 524 649 710 Lubenica - 1.028 485,8 1.380,80 64 902 Dinja - 11,5 48,8 77,2 12 12 Kivi - 61,4 103,1 103,1 180 196 Ukupno - 10.038,1 2.345,3 8.581,6 2.816 9.852 12 PODACI O FIRMAMA I POLJOPRIVREDNIM PROIZVOĐAČIMA 13 PRIVREDNO DRUŠTVO Jed. mj Realni kapacitet Domaće tržište gotovih proizvoda 2. 3. 4. MLINOVI «MLIN I PEKARA d.d. Ljubače-Tuzla» Ljubače kod Tuzle, Ljubače b.b. «REBRONJA», /Doboj-Istok/ Brijesnica Velika bb «MLINKOMERC»,Kalesija, Miljanovci bb «MLINOLES», Gračanica ,Branilaca grada b.b. t/24h t/24h t/24h t/24h 150 24 20 20 5. D.O.O. INTER – KLAS mlin „PLANE“ Tuzla, Plane b.b. t/24h 20 6. D.O.O. INTER – KLAS mlin „PURAČIĆ“ Lukavac t/24h 15 7. "EUROTRANS", Gradačac, Šehitluci 80 t/24h 100 8. 1. "MLINORAD" Čelić, Nahvioci bb POGON TJESTENINE "INDIRA" Gradačac, VI Bataljona 38 lUKAVAC POGONI PRERADE VOĆA I POVRĆA «VEGAFRUIT» GradačacSarajevska bb «FANA» d.o.o. Srebrenik , Hazima Vikala bb "Goldenagro" Živinice, Bašigovci bb, «MAJEVIČANKA» Gornja Tuzla POGONI FLIPSA I ČIPSA «CORN FLIPS» tvornica MAJEVICA,Srebrenik ,Hazima Vikala bb 2. «VOĆAR» Maoča, Gornji Rahić 112 1. 1. 1. 2. 3. 4. t/24h 15 t t 500 700 t t 993 300 t t Flips Čips Oblatne Flips 660 450 300 500 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 50% 44% 90% 76% POGONI PRERADE ČAJA 1 1. «BILJANA» Maoča 76208, Maoča bb kom Čaj 2.500.000 Začini1.000.000 70% UPISNIK PROIZVOĐAČA OSVJEŽAVAJUĆIH BEZALKOHOLNIH PIĆA, VOĆNIH SOKOVA, SIRUPA I FLAŠIRANIH VODA R/b Proizvođač Adresa Proizvodni program 5000 l / 8 sati Kapacitet pogona 1 "Čamdžić-komerc" doo, Kladanj Hamdije Selića 36, Kladanj BAP voćni sokovi sirupi flaširana voda 0,33; 0,5; 1,5; 2 i 5 l 2 "GPG Inženjering" doo, Lukavac Septembarska do broja 10, Lukavac BAP-pet 0,5 i 2 l flaširana voda-pet 0,5; 2 i 5 l 1500 boca od 2l / sat Paligorići 6, Tuzla BAP-gazirana PET 0,5 i 2 l BAP-negazirana PET 0,5 i 2 l voćni sirupi - PET 1l 1200 l / sat BAP-gazirana BAP-negazirana PET 0,33; 0,5; 1; 1,5 i 2 l 10.000 l / mjesečno 3 4 "Cevita" doo Tuzla SZR "Lokrum", vl. Delić Hadžib, Gradačac Gradačac, vlasnik Delić Hadžib Napomena 2 5 6 7 8 9 "Vegafruit" doo, Gradačac "BTM" Banovići "Papago" doo Lukavac "Opel" doo Lukavac "Rehuplast" doo Lukavac, Sarajevska bb, Gradačac Banovići, vlasnik Golić Željko voćni sokovi staklo voćni sirupi - staklo 0,2 - 1 l 12.000 l / sat BAP voćni sokovi sirupi 0,5; 1; 1,5 i 2 l Lukavac, Kačare bb BAP flaširana vodagazirana flaširana vodanegazirana PETambalaža 0,5; 2; i 5l 1000 l/ sat Lukavac, D.Poljice bb BAP flaširana vodagazirana flaširana vodanegazirana sirupi PET-ambalaža 0,5; 1,5; i 5l 600 boca po 2l / 8 sati sirupi 1 l BAP-gazirana BAP-negazirana PET 0,5 i 2 l 4000 l / 8 sati Tuzlanski odred bb, Lukavac 3 SZR "Ines" vl. Hodžić Ismet M.Merdžanića 20, Tuzla BAP-gazirana BAP-negazirana flaširana vodagazirana PET-ambalaža 1 i 2 l 11 "Zdravnik" doo Srebrenik, Gornji Hrgovi, Srebrenik BAP - gazirana flaširana vodagazirana flaširana vodanegazirana 12 "Fibios - Azapagić" Tuzla Goli Brijeg 1, Tuzla BAP voćni sokovi voćni sirupi sokovi 2000 l sirupi 400 l mineralna voda 52000 l / 8 sati voćni sokovi 52000 l / 8 sati ledeni čaj 40000 l / 8 sati 10 300 l / sat nepoznato šta danas rade 13 "Pivara" dd Tuzla M.Tita 163, Tuzla mineralna voda voćni sokovi sirupi ledeni čaj 14 "Fana" doo Srebrenik Ul. Hazima Vikala bb, Srebenik voćni sokovi voćni sirupi 5000 l / 8 sati voćni sokovi voćni sirupi voćni sokovi 4200 l / 8 sati voćni sirupi 2000 l / 8 sati 15 "Lu - prom" Živinice Magistralni put 7, Živinice nepoznato šta danas rade 4 16 "Altin company" Tuzla Fadila Jahića Španca 43, Tuzla BAP-gazirana BAP-negazirana izvorska voda 32000 boca / 8 sati BAP-gazirana BAP-negazirana sirupi 25000 l / sat 800 l / sat 17 "Bony" doo Tuzla Morančani 32 A, Tuzla 18 "Kobens" doo Živinice Priluk, Živinice prirodna izvorska voda mineralna voda 19 "Gakom" doo Gračanica Orahovica gonja, Gračanica BAP voćni sirupi mineralna voda 20 "Babić" doo Srebrenik Ormanica bb, Srebrenik BAP-gazirana BAP-negazirana mineralna voda 10.000 l / 8 sati Tušanj 149, Tuzla proizvodnja mineralne vode negazirane 2.000.000 l godišnje 21 "Plama" doo Tuzla 5 Privredno društvo Adresa Kontakt tel/fax mail Kapacitet Ahmeta Kobića bb 035/393-773 menprom&bih.net.ba 10.000 75000 Tuzla 035/393-774 Kerep bb, 76250 Gračanica 035/865-209 061/899-265 [email protected] 16.800 Arapovac bb 035/662-200 75246 Čelić 035/662-270 milcharapovac @hotmail.com MESNA INDUSTRIJA Menprom Gornja Tuzla Pilkom Gradačac MLJEKARE Milch Product Smajić 6.000 061 169 150 Prerada i promet mlijeka Mitra Trifunovića Uče 125, 75000 Tuzla 035/302-420 ppm-tz&bih.net.ba 100.000 035/398-085 061 896-454 6 Inmer Gradačac Željeznička bb 035/822-055 061/164-441 76250 035/821-171 anis.suldic@ dukat.ba 100.000 033/766-286 Noćko Komerc Živinice Sirko Gračanica Svojat 109 035/773-888 75270 Živinice 061/196-133 [email protected] 20.000 Gračaničkih gazija bb, 76250 Gračanica 035/704-855 [email protected] 3.000 7 RB NAZIV FIRME ADRESA FIRME OPŠTINA TELEFON/FAX 1. “Anđelika MB” doo Kalesija Brezik bb 75260 KALESIJA 035-615-715-f 2. “Dina” Tuzla Velja Lukića 225 75000 TUZLA 269-342;061/682-990 3. “Duhan” DD Gradačac 25 Novembar 3 76250 GRADAČAC 035/ 817-142, 816-919-F;817-253 4. “Erby” doo Gračanica Ritošići bb 75320 GRAČANICA 035/702-870-T-F 5. “Fana” d.o.o. Srebrenik Hazima Vikala bb 75350 SREBRENIK 035-694-159=t,f; 694-155; 694-099 6. “Flora – med” doo Tuzla Stari grad br. 9 75000 TUZLA 035-263-502/f-251-035 7. “Gakom” doo Gračanica g.Orahovica abb 75320 GRAČANICA t=035/710-600=f 8. “Gamus” doo Tuzla Proleterskih brigada 60 75000 TUZLA 035-806-622 9. “Gradačački sajam” doo Gradačac Huesin Kapetana Gradaščevića 76250 GRADAČAC 57 035/ 817-133, 817-460=f 10. “Greny-smit” doo Gradačac Gornji Lukavac 129 035-818-808; 861-400-F 76250 GRADAČAC 8 11. “Indira” doo Gradačac Radnih brigada 38 76250 GRADAČAC 035-816-180 12. “Inmer” doo Gradačac Željeznička bb 76250 GRADAČAC 821-170,821-171-F; 821-172 13. “Intersenko” doo Gradačac Esada Taslidžića 9 76250 GRADAČAC 035/818-587,T-F- 14. “Irgos DDP” doo Banovići Radnička bb 75290 BANOVIĆI 035/875-139-F 15. “Menprom” doo Gornja Tuzla Ahmeta Kobića bb 75208 Gornja Tuzla 035/393-774; 035/393-775 16. “Memos – Pak” doo Gračanica Šake bb 75320 GRAČANICA 035-797-345 /061-739-497 17. “Milch product Smajić” doo Čelić Arapovac bb 75246 ČELIĆ 035/662-200;f-662-270 18. “Milk cow” doo Gradačac Kerep bb 76250 GRADAČAC 035/865-221-T-F 19. “Mini korn” doo Tuzla Krojčica 128 75000 TUZLA 035/396-832 20. “Mini ribnjak” Srebrenik Gornji Hrgovi 75356 ŠPIONICA 049-750-220 21. “Naturprodukt” doo Gradačac Naselje Mionica br. 2 76250 GRADAČAC 035-857-026 22. “Plant” doo Tuzla Slatina 2 75000 TUZLA 035/288-166,288-186-F 23. “Poljoprivredni zavod” Tuzla Obala Zmaja od Bosne 10 75000 TUZLA 035-296-500; 296-210; 296-205-F 24. “Rubus” doo Sapna 206.Viteške brigade bb 75411 SAPNA 035/597-361 25. “Savez pčelara TK” Tuzla Stari grad br. 9 75000 TUZLA 263-502; 250-484-f 26. “Sjeme” doo Tuzla Husinskih Rudara 140 75000 TUZLA 035-398-091,312-570-F 27. Samostalni poljoprivredni proizvođač Tomić Božo Donji Bistarac b 75300 LUKAVAC 035/554-609;061/710-364 Nema fax-a 9 28. “Skandi” doo Pelagićevo Pelagićevo 647 76256 PELAGIĆEVO 29. “Spreča” DD javno preduzeće za vodoprivrednu djelatnost Tuzla Aleja Alije Izetbegovića 29/VII 75000 TUZLA 035/250-063 30. “TE & SI” doo Gradačac Huesin Kapetana Gradaščevića 76250 GRADAČAC bb 035-819-536 31. UG “Bosper” Tuzla Slatina br. 2. t-f-035/310-750; 310-360; 75000 TUZLA 054/810-508;810-077-T-F 310-751;310-761; 317-030-f 32. UP “Krušik” Tojšići Vukovije Gornje 75265 TOJŠIĆI 035/635-234; 33. UGPP “Zajedno jači” Gornja Tuzla Abdurahmana Saračevića Ace 75208 GORNJA TUZLA 119 061/193-688,061-879-995 34. UPVP “AGROKULTURA” Čelić Ekrema Agića bb ČELIĆ 061/193-342 35. Udruženje poljoprivrednika u općini Zenička 75 Tuzla – Tuzla (UPOT) Tuzla 75000 TUZLA 292-031 36. Udruženje žena poljoprivrednica Tešanj Osmana Pobrića bb 74260 TEŠANJ 032/651-300-T-F- 37. “Vegafruit” doo Doboj Istok Mala Brijesnica bb 74206 DOBOJ ISTOK 035-822-600; 817-300; 822-602-f 38. Uzgojno selekcijski centar Stara olana br. 5 75000 TUZLA 061/168-679 Seona bb 75358 SREBRENIK 035/644-505 75290 BANOVIĆI 061/179-122 “Velagić” Tuzla 39. “Veleshamp” doo Srebrenik 40. Veterinarska stanica “Litva.vet” DOO Mušići bb Banovići 10 41. JP “Veterinarska stanica” Čelić 42. 208.Brdske brigade 10 75246 ČELIĆ 035/660-141,F-660-909 JP “Veterinarska stanica” Doboj Istok Klokotnica bb 74207 DOBOJ ISTOK 035/720-343 43. Veterinarska stanica DOO “Concentrana vett” Doboj istok Somorić bb 74207 KLOKOTNICA 035/722-041; 722-043-F 44. “Veterinarska st.” JU Gračanica Senik br.4 75320 GRAČANICA 035/787-236 45. Veter.stanica Gradačac Žrtava Srebrenice br. 2 76250 GRADAČAC 817-165,816-358 46. JP “Veterinarska stanica” Kalesija Kalesija bb 75260 KALESIJA 035/631-219; 631-218-f 47. JP “Veterinarska stanica” Lukavac Rudnička bb 75300 LUKAVAC 567-964 48. JP “Veterinarska stanica” Kladanj Branilaca Bosne bb 75280 KLADANJ 621-499 49. JP “Veterinarska stanica” Srebrenik Varoških polja 4 75350 SREBRENIK 640-029 50. JP “Veterinrska stanica” Teočak Brane bb 75414 TEOČAK 035/755-574 51. JP “Veterinarska stanica” Tuzla 21.Decembar br. 4 75000 TUZLA 035/310-330,282-178; F-207-210 52. JP “Veterinarska stanica” Živinice Partizanska 10 75270 ŽIVINICE 774-454; 773-871 53. JU “Veterinarski zavod TK” Tuzla Slavka Mičića br. 28 75000 TUZLA 302-700; 302-721-F 54. “Voćni rasadnik” doo Srebrenik Tinjanka 1 75350 SREBRENIK 035-644-048,640-708, 645-708-F 55. “Vrga” Srebrenik Ul.Maršala Tita bb 75350 SREBRENIK 035/645-277-T-F 56. PZ “Agropromet” Tuzla Mikelje Tešića 92 75000 TUZLA 035-394-350,F-394-200 Simin Han 11 57. “PMG-VIP” PZ Gradačac VI bataljona bb 76250 GRADAČAC 821-445; 821-446-F 58. PZ” Ekoplod” Banovići Repnik bb 75290 BANOVIĆI 035/880-019/-t-f 59. ZM “Uspjeh” Srebrenica Srebreničkog odreda bb 75430 SREBRENICA 056/440-180 60. ZZ “Brka” Brčko Brka bb 76100 BRČKO 049-500-234; T-F-500-387 61. ZZ “Gračanka” Gračanica Ahmeta Budimlije 17 75320 GRAČANICA 035/706-030,F-703-277 62. ZZ “Mala dolina” Živinice Gornja Lukavica bb 75270 ŽIVINICE t-f-765-371 63. ZZ “Malinjak” Lukavac Antun Macan br.1. 75300 LUKAVAC 035/569-497; 288-340-F 64. ZZ “Zeleni plan 2007.” Gradačac Hrgovi Donji bb 76250 GRADAČAC 031-746-099-T-F- 65. ZZ “Znanje Imanje” Živinice Suha bb 75270 ŽIVINICE 061-634-688 66. “Mlin I pekara” dd Tuzla Ljubače bb 75000 TUZLA 808-540 67. “Pivara” dd Tuzla Maršala Tita 163 75000 TUZLA 035/300-100:f-300-107;300-105 68. “Prerada i promet mlijeka” Tuzla Mitra Trifunovića Uče 125. 75000 TUZLA 035/398-088,F-398-085; 302-420 69. Džafić Zijad D.Rainci 75260 KALESIJA 061/810-393 70. Arapčić Mugdin Bokavići bb 75300 LUKAVAC 061/425-763 71. Brkić Elvir Zates bb Gornji rainci 75260 KALESIJA 061/390-427 72. Halilović Juso Zukići 75260 Kalesija 615-345 73. Saračević Sabahudin Donji Rainci 75260 Kalesija 061/832-843 74. Mensur Mehmedović Suha bb 75270 Živinice 061/634-688 12 75. Omer Omerović Senada Hodžića Mehdina 9 75260 Kalesija 061/179-285 76. Husejn Butković Bašigovci bb 75270 Živinice 062/872-297 77. Hasan Hodžić D.Vukovije 75260 Kalesija 061/429-315 78. Hamdija Aščić G.Vukovije 75260 Kalesija 062/442-968 79. 13
© Copyright 2024 Paperzz