AKREDITACIJA RUDARSKIH LABORATORIJA PREMA 17025 S. Mičević Udruženje „Atex“ Tuzla [email protected] Akreditacija – Međunarodno priznati način dokazivanja osposobljenosti za ocjenjivanje usklađenosti procesa i usluga s tehničkim propisima i standardima. U BiH postoji nacionalno tijelo za akreditaciju (BATA), formirano u skladu sa Zakonom, sa ovlaštenjima i zadatkom provođenja procedura akreditiranja na način koji osigurava da dodijeljene akreditacije, akreditirana tijela, te akreditirane aktivnosti budu priznate kao kompetentne i pouzdane na nacionalnom i međunarodnom nivou. Sistem akreditiranja u BiH, koji implementira BATA, se temelji na principima i zahtjevima evropskih standarda – serije EN 45000, te međunarodnim standardima serije ISO 17000, a koji se odnose na akreditacijska tijela, organizaciju i upravljanje u tijelu, tehničke zahtjeve. Broj akreditiranih laboratorija u BiH je izrazito nizak, Razlozi zbog kojih laboratoriji u BiH ne pokušavaju izvršiti akreditaciju su višestruki, uključujući i BH zakonsko okruženje, koje u velikoj mjeri nije usklađeno sa sistemom EU. Najčešći razlog je značajnija finansijska investicija potrebna za realizaciju postupka. Akreditiranje laboratorija koje se bave ispitivanjem eksplozivnih svojstava zapaljivih gasova i prašina takođe bi trebalo da se izvrši od strane BATA-e, čime bi se obezbjedilo povjerenje u izvršene usluge laboratorijskog ispitivanja. Akreditiranje ispitnih i kalibracionih laboratorija vrši se prema standardu BAS EN ISO/IEC 17025 – Opšti zahtjevi za kompententnost laboratorija za ispitivanje i laboratorija za etaloniranje. Laboratorije koje se bave predmetnim ispitivanjima su u organizacionom smislu vezane za rudnike,  Komercijalna djelatnost (ispitivanje kvaliteta uglja),  Sigurnosna (gasovi i prašina u jamskim sredinama). Institut Tuzla i Rudarsko-geološko-građevinski fakultet u Tuzli, posjeduju dvije laboratorije, koje se takođe bave navedenim ispitivanjima. Proces akreditiranja ovih laboratorija prema ISO 17025, ni do danas nije okončan.  Ni jedna od navedenih laboratorija nema akreditaciju prema zahtjevima standarda 17025 za poslove koji se odnose na ispitivanje parametara eksplozivnosti zapaljivih gasova i prašina. Tabela br.2. Pregled opremljenosti laboratorija za Tabela br.1. Pregled opremljenosti laboratorija za ispitivanje ispitivanje sadržaja gasova u jamskom vazduhu karakteristika ugljene prašine UGLJENA PRAŠINA JAMSKI GASOVI LABORATORIJA Rudnik KREKA VRSTA GASA IC analizator S 710 SICK-MAIHAK (D)/2009. CH4,CO, CO2 u N2 (Messer Austrija) O2 Paramagnetni analizator S 710 SICK-MAIHAK (D) /2009. Atmosferski vazduh NO2 CLD-60 ECOPHYSICS (D) /2009. NO2 u N2 (Messer Austrija) S 710 SICK-MAIHAK (D) /2009. H2 S u N 2 (Messer Austrija) SO2 S 710 SICK-MAIHAK (D /2009. SO2 u N2 (Messer Austrija) CH4, CO, CO2 IC analizator S 710 SICK-MAIHAK (D)/2007 CH4,CO, CO2 u N2 (Messer Austrija) O2 Paramagnetni analizator S 710 SICK-MAIHAK (D)/1998 Atmosferski vazduh CH4, CO, CO2 IC analizator S 710 SICK-MAIHAK (D)/2003 CH4,CO, CO2 u N2 (Messer Austrija) O2 Paramagnetni analizator S 710 SICK-MAIHAK (D)/2003 Atmosferski vazduh CH4, CO, IC analizator UNOR 6N MAIHAK (D)/1998 O2, CO2 Orsat aparat Strőchlein (D)/1978 CH4, CO, CO2 IC analizator S710 SICK- MAIHAK (D)/2006 CH4,CO, CO2 u N2 (Messer Austrija) Atmosferski vazduh CH4,CO, CO2 u N2 (Messer Austrija) O2 Paramagnetni analizator SICK-MAIHAK (D)/2008 Atmosferski vazduh Rudnik ZENICA Rudnik KAKANJ Rudnik BANOVIĆI Rudnik ĐURĐEVIK RI TUZLA CH4, CO, CO2 IC analizator UNOR 6N MAIHAK (D)/1991 CH4,CO, CO2 u N2 (Messer Austrija) O2 Paramagnetni analizator OXOR 6N MAIHAK (D) /1991 Atmosferski vazduh NO2 Lambda 25 Perkin Elmer/2010 MERCK-standardi p.a. H2 S Lambda 25 Perkin Elmer/2010 MERCK-standardi p.a. SO2 Lambda 25 CH4, CO, CO2 IC analizator UNOR 5N MAIHAK (D)/1976 O2 Orsat aparat Strőchlein (D)/1980 MERCK-standardi p.a. CH4,CO, CO2 u N2 (Messer Austrija) Atmosferski vazduh PROIZVOĐAČ/ GODINA PROIZVODNJE Sistem sita i vibrator Fritsch (D)/2009 Imedijatna analiza Sušnica, peć za žarenje, kvarcni lončići Standardni laboratorijski uređaji Energija upale Hartman-ov uređaj Udruženje Atex BiH/2010 Granulacija Sistem sita i vibrator Fritsch (D)/1991 Imedijatna analiza Sušnica, peć za žarenje, kvarcni lončići Standardni laboratorijski uređaji Granulacija Sistem sita i vibrator Rosche (D)/1991 Rudnik ZENICA Rudnik KAKANJ Imedijatna analiza Sušnica, peć za žarenje, kvarcni lončići Standardni laboratorijski uređaji Granulacija Sistem sita i vibrator Fritsch (D)/1980 Imedijatna analiza Sušnica, peć za žarenje, kvarcni lončići Standardni laboratorijski uređaji Granulacija Sistem sita i vibrator Rosche (D)/2009 Imedijatna analiza Sušnica, peć za žarenje, kvarcni lončići Standardni laboratorijski uređaji Rudnik BREZA Rudnik BANOVIĆI Granulacija Sistem sita i vibrator Fritsch (D)/2009 Imedijatna analiza Sušnica, peć za žarenje, kvarcni lončići Standardni laboratorijski uređaji Granulacija Sistem sita i vibrator Fritsch (D)/1991 Imedijatna analiza Sušnica, peć za žarenje, kvarcni lončići Standardni laboratorijski uređaji Rudnik ĐURĐEVIK Max. pritisak eksplozije Rudnik ne posjeduje laboratoriju za kontrolu gasnog stanja u jami. Kontrolu jamskog vazduha vrši Laboratorija INZIO Tuzla Perkin Elmer/2010 UREĐAJ Granulacija Rudnik KREKA RGGF TUZLA RGGF TUZLA PARAMETAR ETALON GAS CH4, CO, CO2 H2 S Rudnik BREZA UREĐAJ PROIZVOĐAČ/ GODINA PROIZVODNJE LABORA- TORIJA Brzina prirasta pritiska ekspl. Min. energija upale DGE Komora za ispitivanje eksplozivnosti prašine KSEP 20 dm3, „Kűhner“ (Švajcarska)/2009 GKK Temperatura upale oblaka prašine Temp. samoupale sloja prašine RI TUZLA TEST APARAT EN 50281-2-2 TEST APARAT EN 50281-2-1 ANKO-VARŠAVA Poljska/2009 ANKO-VARŠAVA Poljska/2009 Granulacija Sistem sita i vibrator Fritsch (D)/1975 Imedijatna analiza Sušnica, peć za žarenje, kvarcni lončići Standardni laboratorijski uređaji Komora za ispitivanje eksplozivnosti prašine 8 dm3, GIG (Poljska)/1987. Uređaj po Jentsch-u RI Tuzla1975. Max. pritisak eksplozije Brzina prirasta pritiska ekspl. Temp. samoupale sloja prašine NAPOMENA Energija upale testirana na prahu Lycopodium-a Lab. akreditirana prema BAS EN ISO/IEC 17025 za fizičko – hemijska ispitivanja i uzorkovanje mrkog uglja (8 metoda) broj LI-42-01, 2011, revizija 2014. Testirano u Tuzli na testnom prahu proizvođača, a na osnovu rezultata dobijen certifikat proizvođača „Kűhner“ Zakon i dio podzakonskih akata iz oblasti sigurnosti u rudnicima - zahtijev da se laboratorijska istraživanja, mogu vršiti samo u akreditiranim laboratorijama, Kontradiktornost : - logika: neophodnost neprekidne kontrole parametara sigurnosti, - ne uvažavanje rezultate istraživanja neakreditiranih laboratorija. Pitanje: - da li u uslovima u kojima laboratorije još uvijek nemaju, a i neizvjesno je kada će imati dokumentovani sistem upravljanja kvalitetom u skladu sa standardom ISO 17025, nastaviti sa dosadašnjim načinom ispitivanja parametara eksplozivnosti zapaljivih gasova i prašina, te na taj način obezbjediti „nevalidnu“ kontrolu navedenih parametara, kao što se provodi u ovom momentu, ili - ne raditi ništa dok se ne uvede akreditacija po standardu ISO 17025? A da li laboratorije zaista prave velike greške u radu radeći bez akreditacije, ili rukovodeći se dobrom laboratorijskom praksom uspijevaju zadovoljiti zahtjeve koji se pred njih postavljaju, od momenta formiranja pa do današnjih dana ? Paralela osnovnih načela standarda ISO 17025 i dobre laboratorijske prakse (GLP) Zahtjevi ISO 17025  Cilj akreditacije ISO 17025 je da olakša saradnju između laboratorija i drugih tijela pri razmjeni informacija i iskustava, kao i pri harmoniziranju standarda i procedura.  Osnovne tačke standarda ISO 17025:2005 su: a. b. c. d. e. predmet i područje primjene normativne reference, termini i definicije, zahtjevi koji se odnose na menadžment i tehnički zahtjevi. Dobra laboratorijska praksa (Good laboratory practice, GLP)  Dobra laboratorijska praksa predstavlja sistem rada koji obezbjeđuje:  kvalitet,  osigurava organizacione procese i uslove pod kojima se neka istraživanja izvode,  nadzor, zapis i izvještaje. Principi GLP danas su prerasli u sistem osiguranja kvaliteta, koji se primjenjuje na sve djelatnosti.  Prema smjernicama GLP glavni cilj laboratorijskog rada je izdavanje vjerodostojnih i pouzdanih rezultata analiza koji moraju biti naučno utemeljeni i zakonski odbranjivi.  PRINCIPI DOBRE LABORATORIJSKE PRAKSE ISO 17025 Zahtjevi koji se odnose na menadžment: - Sistem menadžmenta, Upravljanje dokumentima, Preispitivanje zahtjeva, ponuda i ugovora, Podugovaranje ispitivanja i etaloniranja, Nabavka usluga i proizvoda, Odnos prema korisniku, Prigovori – Žalbe, Upravljanje neusaglašenim ispitivanjima i/ili etaloniranjima, Poboljšanja, Korektivne mjere, Preventivne mjere, Upravljanje zapisima, Interne provjere – auditi, Preispitivanje od strane rukovodstva - Odgovornosti rukovodioca ovlaštene institucije Odgovornosti direktora ispitivanja Odgovornosti glavnog istraživača Odgovornosti glavnog istraživača Odgovornosti osoblja uključenog u ispitivanje Tehnički zahtjevi-Faktori koji određuju pouzdanost ispitivanja/etaloniranja u laboratoriji: Program osiguranja kvalitete Odgovornosti osoblja zaduženog za osiguranje kvalitete - Prostori za ispitivanje Prostorije za arhiviranje Odlaganje otpada Oprema, materijali i reagensi Oprema Materijali i reagensi Test sistemi: Fizički/hemijski Predmeti za ispitivanje i predmeti za poređenje: Prijem, rukovanje, uzorkovanje i skladištenje Standardne operativne procedure Izvođenje ispitivanja Izvješćivanje o rezultatima ispitivanja Pohranjivanje i čuvanje zapisnika i materijala Osoblje, Uslovi smještaja i radne sredine, Metode ispitivanja i njihova validacija Oprema Sljedljivost mjerenja Uzorkovanje Rukovanje uzorcima za ispitivanje i etaloniranje Osiguravanje kvalitete rezultata Izvještavanje rezultata - Zajednički cilj i jednog i drugog načina rada : dobivanje pouzdanog i upotrebljivog rezultata. - Sva ispitivanja koja se trenutno izvode u laboratorijama, ali i u budućnosti neće se bitnije promjeniti, osim što će za svaku vrstu ispitivanja, počev od uzimanja uzoraka do izdavanja konačnog rezultata, biti propisane procedure kojih se mora pridržavati, a koje podrazumijevaju kompatibilnost sa važećim standardom, - Realno je očekivati da se rezultati ispitivanja neće promijeniti u odnosu na ispitivanja rađena prema postupcima GLP. - Zašto? - Jer su preporuke o načinu rada laboratorija ustaljene, dobro razrađene i naučno dokazane. - Rad na pojedinim uređajima, čak i bez procedura koje propisuje ISO 17025, zahtijeva stalnu kalibraciju instrumenata etalonima koji su ograničenog roka trajanja i koji se i u sadašnjim uslovima redovno obnavljaju, prvenstveno radi sopstvene sigurnosti laboratorije u ispravnost rada uređaja i dobivenog rezultata. - Hoćemo li uvođenjem ISO 17025 bitno mijenjati sam rad i analizu traženog parametra ili ćemo poboljšati organizaciju rada u laboratoriji, a time i učinkovitost rada i smanjiti dosadašnje probleme vezane za tehničko-tehnološke uslove izvođenja ispitivanja, nedostatak resursa, ekonomske, zakonodavne i organizacione probleme? - Uvođenje akreditacije je neminovnost svake laboratorije koja će dosadašnju dobru praksu pretočiti u dokumentovane procedure i uputstva, te uspostaviti uređen sistem planiranja, praćenja, kontrole i analize. - Iz tog razloga navedena problematika i postavljena pitanja zahtijevaju ozbiljnu raspravu i diskusiju na svim nivoima, čime će se iskristalisati odgovori koji će omogućiti premoštavanje nastalog „vakuuma“ u tako važnoj kontroli parametara sigurnosti