magistarski rad

DOBA FAKULTET
ZA PRIMENJENE POSLOVNE I DRUŠTVENE STUDIJE
MARIBOR
MAGISTARSKI RAD
Borko Raičević
Maribor, 2014
DOBA FAKULTET
ZA PRIMENJENE POSLOVNE I DRUŠTVENE STUDIJE
MARIBOR
ENERGETSKA EFIKASNOST U
JAVNOM SEKTORU KAO
INOVATIVNI MODEL POSLOVANJA
(magistarski rad)
Program Međunarodno poslovanje
Borko Raičević
Maribor, 2014
Mentor: izr. prof. dr. Peter Stanovnik
Komentor: viš. pred. dr. Branko Škafar
mr Andrea Boršoš
ii
IZJAVA O AUTORSTVU
Ja, dolje potpisani Borko Raičević izjavljujem da sam autor magistarskog rada pod naslovom
“ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU KAO INOVATIVNI MODEL
POSLOVANJA” i da sam za potrebe arhiviranja predao elektronsku verziju završnog rada u
Biblioteku DOBA Fakulteta. Magistarski rad sam izradio uz pomoć mentora i komentora i u
skladu sa stavom 1 člana 21. Zakona o autorskim i srodnim pravima (Ur. L. RS, št. 16/2007)
dozvoljavam da gore navedeni završni rad bude javno dostupan.
Izjavljujem da dozvoljavam objavu ličnih podataka vezanih za završetak studija (ime,
prezime, godina i mjesto rođenja, datum diplomiranja, naslov magistarskog rada) na web
stranama i u publikacijama DOBA Fakulteta.
Potpis studenta:
iii
SADRŽAJ:
REZIME / ABSTRACT ................................................................................................................... 1 SPISAK NAJČEŠĆE KORIŠĆENIH SKRAĆENICA .................................................................. 2 1. UVOD ....................................................................................................................................... 3 1.1. Problem istraživanja ..................................................................................................... 3 1.2. Svrha i ciljevi istraživanja ............................................................................................ 4 1.3. Metode istraživanja ...................................................................................................... 5 1.4. Predviđene pretpostavke, hipoteze i ograničenja pri proučavanju problema ............... 6 1.5. Kompozicija rada ......................................................................................................... 7 2. POJAM ENERGETSKE EFIKASNOTI I ZNAČAJ SA ASPEKTA INOVATIVNOSTI .... 8 2.1. Pojam energetske efikasnosti i benefiti ........................................................................ 8 2.2. Značaj sa aspekta inovativnosti.................................................................................. 10 3. ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU ................................................... 13 3.1. Prakse na međunarodnom nivou i u Evropskoj Uniji ................................................ 15 3.2. Razmatranje problematike u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana .......... 37 3.3. Uporedna analiza........................................................................................................ 58 4. UVOĐENJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI KAO NOVOG INOVATIVNOG
MODELA POSLOVANJA U JAVNOM SEKTORU ZEMALJA ZAPADNOG
BALKANA ....................................................................................................................... 87 4.1. Značaj za javni sektor Zapadnog Balkana ................................................................. 87 4.2. Opšte preporuke ......................................................................................................... 89 4.3. Detaljne preporuke za Crnu Goru .............................................................................. 98 5. ZAKLJUČAK ....................................................................................................................... 112 6. PRILOZI............................................................................................................................... 116 7. SPISAK KORIŠĆENE LITERATURE I DRUGIH IZVORA ........................................... 135 iv
SADRŽAJ SLIKA:
Slika 1. Višestruki benefiti energetske efikasnosti..................................................................... 9 Slika 2. Vrijednost energetskog intenziteta - 1980 i 2010. godina (ten/ hiljadu dolara) .......... 15 Slika 3. Investicije u energetsku efikasnost, po zemljama i regionima, 2011. godina (milijardi
dolara)....................................................................................................................................... 16 Slika 4. Uvozna energetska zavisnost EU (%) ......................................................................... 18 Slika 5. Trend rasta bruto domaćeg proizvoda ukupne potrošnje energije i energetskog
intenziteta u EU ........................................................................................................................ 18 Slika 6. Energetski intenzitet u EU, 2000. i 2010. godina (ten po milionu eura) .................... 19 Slika 7. Finalna potrošnja energije u EU, 2010. godina .......................................................... 19 Slika 8. Energetska samodovoljnost, 2011............................................................................... 38 Slika 9. Primarni i finalni energetski intenzitet (ten/hiljadu dolara) ........................................ 38 Slika 10. Primarni i finalni energetski intenzitet u slučaju obračuna BDP-a po paritetu
kupovne moći (ten/hiljadu dolara) .......................................................................................... 39 Slika 11. Potrošnja energije po glavi stanovnika (ten po stanovniku) ..................................... 40 Slika 12. Prosječne godišnje stope rasta, zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%) ........ 43 Slika 13. Projektovane stope rasta za zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%) ............. 43 Slika 14. Opšti javni dug zemalja Zapadnog Balkana kao % BDP-a, Oktobar 2013 .............. 43 Slika 15. Izdvajanja u istraživanja, razvoj i obrazovanje, kao % BDPa, različite godine........ 45 Slika 16. Struktura mape puta za energetsku efikasnost .......................................................... 47 Slika 17. Potrošnja energije po sektorima, 1997-2011. godina (%) ........................................ 62 Slika 18. Potrošnja energije u sektoru ostale potrošnje, 1997-2011. godina (%) .................... 62 Slika 19. Osnovne karakteristike anketiranih organizacija ...................................................... 72 Slika 20. Pogodnost političkih impulsa za inovacije u javnom sektoru u Crnoj Gori ............. 74 Slika 21. Primjenjivost EU modela inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u
Crnoj Gori ................................................................................................................................ 74 Slika 22. Koristi usvajanja standarda i praksi EU za javni sektor u Crnoj Gori ...................... 75 Slika 23. Činioci koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori
.................................................................................................................................................. 76 Slika 24. Prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u
institucijama javnog sektora ..................................................................................................... 76 Slika 25. Oblasti koje mogu biti konkurentna prednost za javni sektor u Crnoj Gori ............. 77 Slika 26. Uticaj redukcija u javnim budžetskim sredstvima na inovativno poslovanje javnog
sektora ...................................................................................................................................... 78 v
Slika 27. Energetska efikasnost kao model poslovanja u budućnosti ...................................... 79 Slika 28. Percepcija anketiranih o inovativnosti organizacije.................................................. 79 Slika 29. Procjena konkurencije ............................................................................................... 80 Slika 30. Nagrade za inovativnost ............................................................................................ 80 Slika 31. Oblici inoviranja u poslovanju .................................................................................. 80 Slika 32. Glavni izvori inoviranja ............................................................................................ 81 Slika 33. Elementi koji pogoduju inovacijama ........................................................................ 81 Slika 34. Inoviranje i konkurentnost ........................................................................................ 83 Slika 35. EU integracije za uspjeh u poslovanju ...................................................................... 83 Slika 36. Elementi inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti ........................... 84 Slika 37. Interakcije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske efikasnosti ................ 85 Slika 38. Javna nabavka i kriterijum energetske efikasnosti .................................................... 85 Slika 39. Uvođenje sistema upravljanja energijom .................................................................. 86 Slika 40. Zainteresovanost za inovativne modele finansiranja - ESCO ................................... 86 Slika 41. Opcije za finansiranja energetske efikasnosti u javnom sektoru (“finansijska
ljestvica”) ................................................................................................................................. 93 SADRŽAJ TABELA:
Tabela 1. Potencijal energetske efikasnosti do 2020. godine – Zapadni Balkan ................... 40 Tabela 2. Cijene električne energije u 2011. godini, po vrsti potrošača .................................. 41 Tabela 3. Pregled dostupnih fondova za finansiranje energetske efikasnosti u Zapadnom
Balkanu, ažurirano 2013. godine............................................................................................. 52 Tabela 4. Uporedna analiza sprovođenja politika energetske efikasnosti u javnom sektoru ... 58 Tabela 5. SWOT analiza – energetska efikasnost u javnom sektoru u Crnoj Gori .................. 99 SADRŽAJ PRILOGA:
Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU ........................................... 117 Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori............................................................. 118 Prilog 3. Anketni upitnik ....................................................................................................... 121 vi
REZIME / ABSTRACT
Ključne riječi: energetska efikasnost, javni sektor, Zapadni Balkan, inovativnost
Magistarski rad je razmatrao oblast inovativnog poslovanja javnog sektora u oblasti
energetske efikasnosti, pri čemu se posebno težilo odgovoriti na glavno istraživačko pitanje
da li zemlje Zapadnog Balkana mogu usvojiti i sprovesti politike i standarde Evropske Unije
(EU) u oblasti energetske efikasnosti.
Rad je obuhvatio generalnu analizu energetske efikasnosti u javnom sektoru i značaj primjene
ovog modela sa aspekta inovativnosti, analizu prakse u EU i zemljama članicama (Austriji i
Sloveniji), kritičko razmatranje ove problematike u zemljama Zapadnog Balkana, i potvrdio
primjenjivost posmatranog EU modela u regionu Zapadnog Balkana. Ovome je posebno
doprinijela uspješno sprovedena anketa u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori.
Na kraju su date preporuke za uvođenje i implementaciju koncepta inovativnog poslovanja u
oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru Zapadnog Balkana, uopšteno na nivou
regiona a detaljnije za Crnu Goru, uključuju preporuke na nacionalnom i lokalnom nivou, kao
i u samim javnim preduzećima.
Keywords: energy efficiency, public sector, Western Balkans, innovation
Master's thesis examined the innovative operation of the public sector in the area of energy
efficiency, with a key aspiration to answer the main research question, i.e. whether the
Western Balkans countries are able to adopt and implement policies and standards of the
European Union (EU) in the field of energy efficiency.
The paper presented a general analysis of energy efficiency in the public sector, as well as the
importance of implementation of this model in terms of innovation; practices in EU and
Member States (Austria and Slovenia); a critical review of situation in Western Balkans,
which finally confirmed the applicability of the observed EU model in Western Balkans.
Important contribution to this was successfully conducted survey in public sector
organizations in Montenegro.
Recommendations for the introduction and implementation of innovative concepts in the field
of energy efficiency were finally presented for the public sector in Western Balkans. This
included both overall recommendations for the region and detailed recommendations for
Montenegro - at national and local level, as well as for public enterprises.
1
SPISAK NAJČEŠĆE KORIŠĆENIH SKRAĆENICA
BDP
Bruto domaći proizvod
EBRD
European Bank for Reconstruction and Development / Evropska banka za
obnovu i razvoj
EK
Evropska Komisija
EU
European Union / Evropska Unija
EE
Energetska efikasnost
EIO
Eco-Innovation Observatory / Opservatorij eko-inovacija
ESCO
Energy Service Company / Kompanija koja pruža energetske usluge
EU
European Union / Evropska Unija
Eurostat
European Union Statistical Office / Statistički zavod Evropske Unije
FP7
The Seventh Framework Programme of EU / Sedmi okvirni program EU
GIZ
Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit / Njemačka
organizacija za međunarodnu saradnju
IEA
International Energy Agency / Međunarodna agencija za energetiku
IKT
Informaciono komunikacione tehnologije
IPA
Instrument for Pre-Accession Assistance / Instrument za predpristupnu pomoć
KfW
Kreditanstalt für Wiederaufbau / Njemačka razvojna banka
MONSTAT
Zavod za statistiku Crne Gore
NEEAP
National Energy Efficiency Action Plan / Nacionalni akcioni plan za
energetsku efikasnost
OECD
Organisation for Economic Co-operation and Development / Organizacija za
ekonomsku saradnju i razvoj
OJ
Official Journal of the European Union / Službeni list Evropske Unije
SEAP
Sustainable Energy Action Plan / Akcioni plan za održivu energiju
ten
tona ekvivalentne nafte
UNDP
United Nations Development Programme / Program Ujedinjenih nacija za
razvoj
UNECE
United Nations Economic Commission for Europe / Ekonomska komisija
Ujedinjenih Nacija za Evropu
WBIF
Western Balkans Investment Framework / Investicioni Fond za Zapadni
Balkan
2
1. UVOD
Istraživanje u okviru magistarskog rada se generalno odnosi na oblast kreativnog rukovođenja
inovacijama u uslužnoj djelatnosti, a konkretnije na kreativno poslovanje u javnom sektoru (u
državnoj i lokalnoj upravi i objektima u njihovoj nadležnosti, kao i javnim preduzećima) u
oblasti energetske efikasnosti.
Nastojala se analizirati praksa u Evropskoj uniji (EU) i nekim zemljama članicama (Austrija i
Slovenija) i uporediti situacija u zemljama kandidatima i potencijalnim EU kandidatima na
teritoriji Zapadnog Balkana1, utvrditi primjenjivost EU modela u ovom regionu, sa posebnim
osvrtom i preporukama na jednu od zemalja - Crnu Goru.
1.1. Problem istraživanja
EU karakteriše visoka uvozna energetska zavisnost, jer iz sopstvenih izvora zadovoljava samo
48% svojih energetskih potreba (Evropska Komisija, 2011). Energetska efikasnost, odnosno
postizanje istog učinka uz smanjenu potrošnju energije, je stoga jedan od ključnih
opredjeljenja EU energetske politike, a takođe je i u središtu globalne EU strategije “Evropa
2020 - strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“ (EK, 2010). U EU se kod promovisanja
mjera energetske efikasnosti posebna uloga lidera u ovom procesu daje javnom sektoru
uključujući, pored ostalog, uvažavanje kriterijuma energetske efikasnosti u postupcima javne
nabavke opreme, tehnologija i usluga, uvažavanje visokih energetskih standarda kod
izgradnje i sanacije javnih zgrada i promovisanja visokih energetskih performansi usluga
javnog sektora, upravljanje potrošnjom energije (tzv. energetski menadžment), inovativne
aktivnosti i pametna energetska rješenja u gradovima (koncept tzv. pametnih gradova) i dr. Na
ovaj način javni sektor doprinosi i razvoju šireg tržišta energetski efikasnih tehnologija,
usluga i inovativnih biznis modela.
Slična situacija po pitanju visoke energetske zavisnosti je prisutna i u zemljama Zapadnog
Balkana (Sekretarijat Energetske zajednice, 2012). Ove zemlje su se potpisivanjem Ugovora
o osnivanju Energetske zajednice 2005. godine obavezale da transformišu svoja energetska
tržišta u skladu sa EU standardima, a od decembra 2009. godine su se obavezale da
transponuju i implementiraju niz EU direktiva u oblasti energetske efikasnosti (Energetska
zajednica, 2013).
1
Albanija, Bosna i Hercegovina, Kosovo, Makedonija, Srbija Crna Gora. Hrvatska je u vrijeme pisanja rada
postala članica EU, ali se takođe tretira kao zemlja Zapadnog Balkana.
3
Za razliku od EU, u zemljama Zapadnog Balkana nije detaljno istraživano područje
energetske efikasnosti, kao i primjene ovog koncepta u javnom sektoru, pa se u radu nastojalo
istražiti i uporednom metodom doći do preporuka za ovaj region. Karakteristične osobine
zemalja Zapadnog Balkana zahtijevaju istraživanje trenutnog stanja, primjenjivosti novog
koncepta, kao i davanje preporuka za implementaciju ovog modela poslovanja.
1.2. Svrha i ciljevi istraživanja
Namjena istraživanja je želja da se novi inovativni model poslovanja javnog sektora u oblasti
energetske efikasnosti, koji se promoviše na nivou EU, analizira i u regionu Zapadnog
Balkana, a detaljnije u Crnoj Gori.
Ovaj problem do sada nije analiziran detaljno u ovom regionu, te se nastoji detaljnije istražiti,
s obzirom da sve zemlje žele sprovesti reforme u skladu sa EU praksama, ali nailaze na razne
teškoće poput finansijskih ograničenja, implementacije relativno novog koncepta za ovaj
region, nedostatka kapaciteta i dr.
S obzirom da su zemlje Zapadnog Balkana zemlje u razvoju, tj. nijesu na istom stepenu
razvoja kao i većina zemalja članica EU, postavlja se pitanje da li će i u kojoj mjeri ove
zemlje moći da se odgovore zahtjevima koje definiše politika EU u ovoj oblasti. Stoga je
postavljeno sledeće glavno istraživačko pitanje: „Da li institucije javnog sektora u zemljama
Zapadnog Balkana mogu usvojiti i sprovesti politike i standarde EU u oblasti energetske
efikasnosti?“
U skladu sa tim postavljena su i specifična istraživačka pitanja:
1.
Koji su osnovni elementi EU politike u oblasti energetske efikasnosti?
2.
Kakvo je trenutno stanje i koji su činioci koji utiču na trenutnu neefikasnost javnog
sektora u zemljama Zapadnog Balkana?
3.
Koje su komparativne prednosti u cilju uspješnog promovisanja energetske
efikasnosti u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana?
Ciljevi istraživanja, odnosno pretpostavljeni rezultati rada su sledeći:
 Ukazati na važnost i mjesto energetske efikasnosti, nastojeći posebnu pažnju usmjeriti na
primjene u javnom sektoru;
 Pregled relevantne literature iz oblasti istraživanja, ustanoviti da li postoje statistički važne
razlike između zemalja EU i zemalja Zapadnog Balkana (makroekonomske, socijalne,
energetske);
4
 Definisati činioce koji utiču na trenutnu neefikasnost javnog sektora u zemljama Zapadnog
Balkana;
 Definisati prednosti transformacije javnog sektora u ovom regionu;
 Ustanoviti optimalne načine poboljšanja i uvođenja ove vrste inovacija u javni sektor, na
osnovu analize različitih izvora;
 Razraditi model na primjeru jedne zemlje - Crne Gore.
1.3. Metode istraživanja
Tokom istraživanja su sprovedeni sledeći koraci (tok istraživanja):
1.
Traženje i analiza postojeće literature, izvještaja i članaka, sakupljanje statističkih i
drugih relevantnih podataka dostupnih na internetu;
2.
Pisanje teoretskog dijela magistarskog rada;
3.
Istraživanje, sekundarna analiza dostupnih podataka i sakupljanje dodatnih podataka;
4.
Obrada, analiza i interpretacija podataka, provjera hipoteza;
5.
Pisanje praktičnog dijela magistarskog rada.
Metode upotrijebljene za postizanje ciljeva magistarskog rada su sledeće:
 Sakupljanje podataka za pisanje teoretskog dijela rada: analiza postojeće literature,
izvještaja i
članaka, statističkih i drugih dostupnih podataka; metodom deskripcije i
komparacije su se objasnili nalazi i uporedili podaci za zemlje EU i Zapadnog Balkana;
 Za istraživanje u praktičnom dijelu rada pristupilo se sekundarnoj analizi dostupnih
podataka, sakupljanju dodatnih podataka kroz sprovođenje ankete, zapažanja i dr.;
 Korišćenje kvalitativne i kvantitativne metode kod obrade, analize i interpretacije
podataka, te provjere hipoteza; Prikazivanje podataka je obavljeno tekstualno, grafički i
tabelarno;
Literatura dostupna na temu energetske efikasnosti je veoma brojna, s obzirom na aktuelnost
ove teme u EU i šire. Nakon sprovedenog postupka sistematskog traženja literature,
identifikovan je veliki broj interesantnih publikacija koje odgovaraju široj tematici energetske
efikasnosti. U postupku selekcije literature, odabrani su pretežno radovi novijeg datuma, kao i
oni koji obuhvataju javni sektor, kao i geografska područja EU i Zapadnog Balkana. Kritička
procjena se odnosila na pregled glavnog sadržaja, strukture dokumenta i zaključaka kako bi se
odredili dokumenti koji najbolje odgovaraju temi, razmatraju aktuelna pitanja u EU,
zemljama Zapadnog Balkana ili posebno u Crnoj Gori, kao i da su objavljeni od strane
5
relevantnih autora ili institucija. Na kraju ovog postupka odabrane su najrelevantnije
publikacije i izvori, dati na kraju rada.
1.3.1. Ciljna populacija, uzorak i metoda biranja uzoraka
U magistarskom radu se nastojala analizirati praksa u EU i zemljama članicama u oblasti
energetske efikasnosti, uporediti sa zemljama Zapadnog Balkana, te utvrditi primjenjivost EU
modela u ovom regionu, sa posebnim osvrtom i detaljnim preporukama za Crnu Goru.
Prema postavci rada i istraživačkim pitanjima jasno je da su ciljna populacija institucije
javnog sektora u zemljama Zapadnog Balkana i posredno EU. Pri određivanju uzorka treba
imati u vidu da nije bilo moguće obuhvatiti cjelokupni javni sektor, već ključne institucije.
Kao instrument za prikupljanje relevantnih podataka odabrano je sa jedne strane sprovođenje
detaljnog istraživanja institucija u Crnoj Gori, na osnovu pripremljenog anketnog upitnika
datog u prilogu. Ciljna grupa za popunjavanje upitnika su bili zaposleni u javnom sektoru
(državnim i lokalnim organima,
javnim institucijama i preduzećima), kao i nevladine
institucije i privatni sektor (koji sarađuju i posredno imaju veze sa javnim sektorom). Posebno
su bili od interesa zaposleni na menadžerskom ili operativnom nivou, povezani sa poslovima
strateškog planiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru.
Sa druge strane, u ostalim zemljama Zapadnog Balkana su prikupljeni podaci analizom javno
dostupnih podatataka i putem razgovora sa predstavnicima zemalja i institucija EU. Dio
podataka potrebnih za istraživanje se prikupio istraživanjem relevantne literature dostupne na
internetu, kao i pregledom dostupnih statističkih podataka iz Eurostat-a, Međunarodne
agencije za energetiku, nacionalnih statističkih zavoda i dr.
1.4. Predviđene pretpostavke, hipoteze i ograničenja pri proučavanju problema
Osnovna pretpostavka je da su modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti
u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i za zemlje Zapadnog Balkana, te da je
značaj primjene ovih mjera kao vid društveno odgovornog poslovanja od koristi za
konkurentnost, održiv ekonomski razvoj, kao i razvoj šireg tržišta za energetsku efikasnost
koji će doprinijeti razvoju novih poslovnih mogućnosti u zemljama Zapadnog Balkana.
Takođe se pretpostavlja da će sa daljim reformama energetskog sektora u cjelini, uključujući
reformu cijena energenata, ovaj model poslovanja bivati podsticajniji sa ekonomskog
stanovišta i sve više dobijati na značaju.
6
Ograničenja u istraživanju se sa jedne strane odnose se na uzorak ankete i intervjua. Naime,
neće biti moguće obuhvatiti cjelokupni javni sektor, već će se istraživanje pretežno odnositi
na predstavnike Ministarstava, državnih Agencija i opštinskih organa koji su zaduženi za
promovisanje energetske efikasnosti, pri čemu se pretpostavlja da oni dobro poznaju stanje u
širem javnom sektoru u svojoj zemlji.
Takođe će se situacija detaljno razmatrati u Crnoj Gori i ograničenja stoga postoje po pitanju
replikabilnosti preporuka na nivou cijelog regiona.
Ograničenja se mogu odnositi i na ograničenost pristupa svim raspoloživim podacima javnog
sektora koji bi mogli da podrobnije objasne situaciju.
1.5. Kompozicija rada
Magistarski rad je podijeljen u četiri tematske i logično povezane cjeline.
Prvi, uvodni dio predstavlja problem istraživanja i objašnjava odabrane metode i pristup
istraživanju energetske efikasnosti kao inovativnog modela poslovanja u javnom sektoru.
U drugom dijelu rada se pojašnjavanje koncept energetske efikasnosti, kritički razmatraju
benefiti i značaj primjene ovog modela sa aspekta inovativnosti.
Treći dio rada se fokusira na energetska efikasnost u javnom sektoru, počevši od razmatranja
trenutne prakse u EU i širem međunarodnom kontekstu i samog uspjeha implementacije, a
potom se ova problematika razmatra posmatrajući zemlje Zapadnog Balkana, uključujući
upoređivanje statističkih podataka i indikatora, razmatranje barijera i trenutne aktivnosti
javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti. Na kraju se daje uporedna analiza
implementacije i detaljnije razmatra stanja i perspektiva u Crnoj Gori, uključujući rezultate
ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora u ovo zemlji.
Konačno, u četvrtom dijelu rada se sažimaju rezultati prethodnih poglavlja, kako bi se što
uspješnije razmotrio značaj i dale preporuke za uvođenje i implementaciju koncepta
inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru zemalja Zapadnog
Balkana. Predložena rješenja su prezentovana uopšteno na nivou regiona, a detaljnije za Crnu
Goru, pri čemu su posebno date preporuke za unaprijeđenje politika i praksi na nacionalnom i
lokalnom nivou, kao i u javnim preduzećima.
7
2. POJAM ENERGETSKE EFIKASNOTI I ZNAČAJ SA ASPEKTA
INOVATIVNOSTI
2.1. Pojam energetske efikasnosti i benefiti
Energetska efikasnost se definiše kao odnos utrošene energije u nekom procesu i ostvarenog
korisnog učinka, usluge, dobara ili energije, dok se poboljšanje energetske efikasnosti definiše
kao poboljšanje ovog odnosa (tj. korišćenje manje energije za postizanje istog učinka) i
postiže kroz tehnološke i ekonomske promjene, kao i promjene ponašanja potrošača (EU
direktiva o energetskoj efikasnosti, 2012, str. 10). Time energetska efikasnost dobija širi
karakter od često „usko gledano“ tehnoloških promjena, i pored toga uključuje i netehnološke
faktore koji utiču na smanjenje potrošnje energije i postizanje niza pratećih benefita.
Kao primjer se može uzeti energetska efikasnost u zgradarstvu, gdje nova tehnološka rješenja
gradnje (gradnja “niskoenergetskih” i „pasivnih“zgrada) i primjene savremenih uređaja i
sistema (npr. inovativni IKT sistemi koji omogućavaju upravljanje energijom u zgradama, te
rad zaposlenih na daljinu) dramatično smanjuju potrošnju energije. Sa druge strane, mnogi
netehnološki faktori mogu takodje značajno uticati na smanjenje potrošnje energije u
zgradama, uključujući inovativne finansijske mehanizme, inovativne modele javno-privatnog
partnerstva kroz
ugovore o upravljanju energijom i održavanju, praćenje potrošnje,
informisanje i edukovanje korisnika i sl. Ponašanje korisnika takođe utiče ne potrošnju
energije, uključujući odabir nivoa toplotnog komfora, sklonost ka korišćenju sopstvenog
vozila na uštrb javnog transporta i sl.
Značaj energetske efikasnosti sa aspekta energetskih i finansijskih ušteda je očigledan. Ako
uzmemo za primjer potrošnju energije za rasvjetu, treba imati u vidu da se svega oko 10%
proizvedene energije (u slučaju proizvodnje iz termoelektrane) korisno potroši za samo
osvjetljenje, zbog gubitaka u proizvodnji i distribuciji električne energije, kao i samih
toplotnih gubitaka rasvjetnih tijela. To znači da se za svaku ušteđenu jedinicu na strani
potrošnje štedi devet jedinica na strani proizvodnje, što ima značajan uticaj na održivi
energetski razvoj.
Pored očiglednog (direktnog) benefita koji se odnosi na smanjenje utrošene energije i
finansijskih troškova, prisutno je još niz značajnih socio-ekonomskih benefita koje nudi
energetska efikasnost. Međunarodna agencija za energetiku (Ryan i Campbell, 2012)
8
prepoznaje ove benefite, klasifikujući ih zavisno od uticaja koje imaju na individualnom,
sektorskom, nacionalnom i međunarodnom nivou (Slika 1).
Slika 1. Višestruki benefiti energetske efikasnosti
Izvor: IEA, 2012
Benefiti na individualnom nivou (na nivou pojedinca) se odnose na povećanje kvaliteta
života i zdravstvene koristi kroz stvaranje zdravijeg životnog okruženja i smanjenje zagađenja
vazduha usljed primjene novih, efikasnih i zelenijih tehnologija, ali i smanjenje siromaštva
kroz veću dostupnost raspoložive energije, kao i pozitivnu redistribuciju dohotka i veću
potrošačku moć pojedinaca.
Na sektorskom nivou (industrija, transport, sektor usluga) energetska efikasnost pozitivno
utiče na poboljšanje produktivnosti i konkurentnosti, smanjenje negativnog uticaja energetski
intenzivnih sektora na životnu sredinu, pružanje kvalitetnijih usluga od strane energetskih
kompanija i dr.
Koristi za državu (nacionalni nivo) se ogledaju u mogućnosti otvaranja novih (domaćih)
radnih mjesta, smanjenje izdataka javnog sektora za utrošenu energiju, te većoj energetskoj
sigurnosti i pozitivnim makroekonomskim učincima koji se ogledaju u povećanoj
konkurentnosti ekonomije, porastu BDP-a i poboljšanju trgovinskog bilansa ( što je posebno
značajno za zemlje zavisne od uvoza energije).
Globalno gledano (međunarodni nivo), energetska efikasnost doprinosi smanjenju emisija
gasova sa efektom staklene bašte i ublažavanju klimatskih promjena (gdje je uticaj sektora
energetike najveći), dostizanju međunarodnih milenijumskih razvojnih ciljeva (posebno za
zemlje u razvoju, uključujući poboljšani pristup energetskim uslugama, iskorjenjivanje
9
siromaštva), te održivom upravljanju energetskim resursima i globalno održivom ekološkom i
ekonomskom razvoju.
S druge strane, prisutna su i viđenja (Keay, 2011) da su benefiti koje pruža energetska
efikasnost značajno umanjeni (ili čak negativni) usljed uticaja takozvanog „povratnog efekta“
(eng. rebound effect). Do ovog efekta dolazi nakon primjene mjera energetske efikasnosti,
kada tehnologija ili proces postanu energetski efikasniji. Naime, kada se energetska ušteda
prevede na niže mjesečne račune za utrošenu energiju, ušteđena finansijska sredstva se mogu
investirati u druga dobra ili usluge, što vodi do ponovnog rasta potražnje i potrošnje energije.
Ovaj efekat je jači kod zemalja u razvoju zbog nižeg životnog standarda i potrebe za
povećanjem kvaliteta života. Nekoliko skorašnjih razmatranja ovog problema (Maxwell et al.,
2011; Ryan i Campbell, 2012) su došli do sličnog zaključka da povratni efekt postoji, ali da
nije dovoljno jak da nadjača energetske, finansijske i druge prateće benefite koje proizlaze iz
mjera energetske efikasnosti. Takođe se preporučuje da kreatori politika posmatraju
višestruke benefite energetske efikasnosti u smislu širih nacionalnih prioriteta. Na taj način
uticaj povratnog efekta postaje pozitivan za dobrobit društva u cjelini, posebno kod zemalja u
razvoju koje prioritetno nastoje da poboljšaju kvalitet života svojih građana.
Ako se pogledaju svi benefiti koje nudi energetska efikasnost, posebno u kontekstu sve veće
potražnje za energijom, ograničenosti energetskih resursa i problema klimatskih promjena,
može se zaključiti da je unapređenje energetske efikasnosti dobitna kombinacija za javni
sektor i društvo u cjelini, i treba biti značajna poluga održive razvojne politike svake države
koja teži ka razvoju pametnog i konkurentnog društva.
2.2. Značaj sa aspekta inovativnosti
Inovativnost je širok pojam i generalno se odnosi na primjenu novog ili značajno poboljšanog
proizvoda (robe ili usluge) ili procesa, nove marketinške metode, ili nove organizacione
metode u poslovnim praksama, na radnom mjestu ili u spoljnim odnosima (OECD, Eurostat,
2005). Minimalni zahtjev koji se pri tome postavlja jeste da proizvod, proces, marketinška ili
organizaciona metoda moraju biti novi (ili značajno poboljšani). Pod inovativnim
aktivnostima se podrazumijevaju sve naučne, tehnološke, organizacione, finansijske i
komercijalne aktivnosti kojima se teži ili se uvodi i sprovodi inovacija (Pojmovnik inovacija
EK, 2013).
Danas je dobro poznat doprinos inovacija kao pokretača ekonomskog i socijalnog napretka
jedne države, kao i za postizanje konkurentne prednosti i uspjeha poslovanja nekog
10
privrednog subjekta ili organizacije. Ovo je posebno važno u savremenim dinamičnim
uslovima poslovanja. Stanovnik i Kavaš (2011) veoma važnu ulogu pridaju razvijenom
inovativnom menadžmentu, koji uključuje razvoj i implementaciju inovativnih strategija, kao
odlike inovativnih preduzeća. Mulej (2012) smatra da posebno u sadašnjim uslovima
poslovanja, uz još aktuelne negativne efekte finansijske i ekonomske krize, preduzeća i
organizacije trebaju odgovoriti sistemskim pristupom upravljanju inovacijama, usklađenog sa
dugoročno održivim i društveno odgovornim principima poslovanja.
U cilju održivog razvoja i društveno odgovornog poslovanja kojem teže savremena društva
važno mjesto zauzima promovisanje takozvanih zelenih ili eko-inovacija. Ove inovacije
doprinose iznalaženju novih načina rješavanja sadašnjih i budućih ekoloških problema i
smanjenju potrošnje energije (i drugih prirodnih resursa), integrisanjem održivog poslovanja i
razvoja (EIO, 2013). Inovacije u oblasti energetske efikasnosti su jedan od važnih elemenata
politika koje vode ka održivom razvoju, sa značajnim potencijalom za doprinos ekoinovacijama, te se intezivno promovišu u savremenim društvima, uključujući i EU.
Kao što je prethodno rečeno, energetska efikasnost direktno i indirektno pozitivno utiče na
konkurentnost ekonomije. Značaj i vezu inovacija (uključujući eko-inovacije i energetsku
efikasnost) sa konkurentnošću, pojašnjava Porter (vidi ECEEE, 2013), koji tvrdi da
konkurentnost nacije treba biti određena produktivnošću koja je opet funkcija odnosa
vrijednosti roba i usluga (mjereno cijenom) i nivoa efikasnosti njihove proizvodnje. Drugim
riječima, produktivnost je određena odnosom količine proizvedenih roba i usluga i količine
uložene energije, rada, kapitala i drugih resursa neophodnih za njihovu proizvodnju. Važan
indikator u ovom kontekstu je energetski intenzitet ekonomije, koji mjeri potrošnju energije
ekonomije po jedinici BDP-a, tj. njenu energetsku efikasnost. Energetski intenzitet se može
poboljšati kao rezultat strukturnih promjena ekonomije, a inovativnost u oblasti energetske
efikasnosti i kapacitet ekonomije da inovira je ključni faktor u ovom kontekstu.
Inovacije u oblasti energetske efikasnosti se najčešće vežu za tehnološke inovacije, tj.
primjenu novih tehnologija. Međutim, kao što je navedeno u prethodnom poglavlju, kod
poboljšanja energetske efikasnosti su zastupljene i tehnološke i netehnološke aktivnosti, a
time i mogućnost primjene inovacija u obije oblasti. Netehnološke inovacije su jednako važne
jer je energetska efikasnost takođe do izvjesne mjere pitanje individualnog stava i ponašanja
pojedinaca koji sprovode ili su uključeni u sprovođenje mjera energetske efikasnosti, bilo da
je u pitanju izbor tehnologije ili načina rada. Stoga je jasno da poboljšanje energetske
efikasnosti podrazumijeva poboljšanje tehničkih performansi sistema, ali takođe treba
11
uključiti poboljšanje upravljanja energijom ili organizaciona poboljšanja. Ovo je posebno
značajno sa stanovišta sektora usluga i uže javnog sektora, koje će biti detaljno tretirano u
narednim poglavljima.
2.2.1. Inovativnost i javni sektor
Javni sektor ima stalni izazov, a posebno u aktuelnim uslovima finansijske krize i fiskalnih
ograničenja, da primjenjuje nove načine ili poboljšanja u poslovanju, od kreiranja politike do
pružanja samih usluga. Inovativnim poslovanjem i iznalaženjem novih pristupa, poboljšanjem
komunikacionih ili organizacionih metoda, može se povećati efikasnost i produktivnost
javnog sektora, smanjiti troškovi, povećati transparentnost i prijemčivost javnog sektora i
pomoći da se održi povjerenje u vladu (OECD, 2013). Takođe, finansijskim uštedama u
javnom sektoru štedi se novac poreskih obveznika.
Sa aspekta inoviranja u javnom sektoru, a posebno u vremenu recesije, često se od strane
medija, privatnog sektora i liberalnih političara potencira mišljenje da je javni sektor inertan i
suviše birokratski u odnosu na dinamični privatni sektor, i da je veći upliv privatnog sektora
(uz minimalističku ulogu države svedenu na kreiranje osnovnih uslova i pravila za
pospješivanje inovacija) preduslov za inovativnu i dinamičnu ekonomiju. Nasuprot tome
Mazzucato (2011) proučava odnose između inovacija i ekonomskog rasta i obrazlaže da je
proaktivnija uloga države takođe nužna, jer u najuspješnijim ekonomijama, pored nosioca
politika, država ima vodeću ulogu investitora u inovacijama i zaslužna je za sprovođenje ranih
(baznih) istraživanja i preuzimanje rizika koje su doprinijele razvoju nekih novih oblasti
(poput računara, interneta, informacionih tehnologija, nanotehnologija itd.), te da je država ta
koja postavlja viziju za strateške promjene i zaslužna za kreiranje društva zasnovanog na
znanju, dok je privatni sektor zaslužan uglavnom za razvoj, te manje rizične i profitabilnije
inovacije. Tu se u isto vrijeme postavlja i pitanje razvoja preduzimljivih državnih organizacija
i efikasnih mehanizama javno-privatnog partnerstva, kako da država pronađe adekvatne
mehanizme povrata sredstava za ogromni rizik koji preuzima, npr. u fondove koji bi poslužili
za nove inovacije i dr.
12
3. ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU
Javni sektor je dosta širok pojam i prisutna su različita tumačenja, pa je na početku ovog
poglavlja korisno pojasniti ovo pitanje. Po definiciji prihvaćenoj i u upotrebi u međunarodno
standardizovanom sistemu nacionalnih računa (EK et al., 2009), javni sektor obuhvata sve
aktivnosti (tržišne ili ne-tržišne) koje su pod kontrolom i dominantno finansirane od strane
države, na različitim nivoima administracije. To uključuje opšti državni sektor i javni
korporativni sektor. Opšti državni sektor uključuje sve državne organe (na nacionalnom,
regionalnom ili lokalnom nivou), fondove socijalnog osiguranja i neprofitne, netržišne javne
ili privatne institucije. Javni korporativni sektor obuhvata sve institucionalne jedinice koje
proizvode za tržište.
U EU ne postoji jedinstvena definicija javnog sektora među zemljama članicama, a slična
situacija je i u zemljama Zapadnog Balkana. Na nacionalnom nivou, javni sektor se posebno
definiše u zakonima koji tretiraju finansiranja iz državnog budžeta ili u posebnim sektorskim
zakonima koji postavljaju određena obaveze javnom sektoru (što je slučaj i sa oblašću
energetske efikasnosti). Na primjer, u Zakonu o budžetskom sistemu Republike Srbije
(Službeni glasnik RS, br. 108/2013, član 2), javni sektor je definisan kao dio nacionalne
ekonomije koji obuhvata opšti nivo države, kao i nefinansijska preduzeća pod kontrolom
države (javna preduzeća) koja se primarno bave komercijalnim aktivnostima. Zakon o
efikasnom korišćenju energije (Službeni glasnik RS, br. 25/2013) usvaja istu definiciju i
razrađuje obaveze javnog sektora po pitanju energetske efikasnosti. Slična situacija je i u
Crnoj Gori, gdje se, u skladu sa Zakonom o sistemu unutrašnjih finansijskih kontrola u
javnom sektoru (Službeni list CG, br. 73/2008, član 2), pod javnim sektorom podrazumijevaju
svi korisnici sredstava budžeta Crne Gore, budžeta opština, državni fondovi, nezavisna
regulatorna tijela, akcionarska društva i druga pravna lica u kojima država ili opštine imaju
većinski vlasnički udio. Zakon o energetskoj efikasnosti (Službeni list CG, br. 29/2010), dalje
razrađuje obaveze javnog sektora, o čemu će kasnije biti više riječi.
Inovativno poslovanje u oblasti energetske efikasnosti objedinjava naizgled suprotstavljene
argumente koje se postavljaju pred javni sektor - štednja sredstava u javnom sektoru i
pospješivanje ekonomije putem inovacija, jer se postižu i pozitivni efekti inovativne prakse i
finansijske uštede uslijed štednje energije i drugih resursa. Primjenom mjera energetske
efikasnosti, kao vida eko-inovacija u javnom sektoru se postiže korišćenje manje količine
energije (tj. energenata) za obavljanje istog posla, npr. za proizvodnju/plasiranje proizvoda i
pružanje usluga, grijanje i hlađenje prostora, rasvjetu, pogon vozila i dr. Javni sektor ima
13
često najvažniju ulogu u nacionalnom energetskom sektoru, jer obično postavlja pravila igre,
donoseći politike i propise koje se odnose na snabdijevanje i potrošnju energije. Javni sektor
je takođe pojedinačno jedan od najznačajnijih potrošača energije (po podacima Eurostata, taj
udio se u EU članicama kreće od 5-15% ukupne finalne potrošnje energije). Korišćenje
energije u javnom sektoru se najčešće odnosi na:
 zgrade (za administraciju, zdravstvo, obrazovanje, kulturu, sport),
 socijalno stanovanje,
 javnu rasvjetu i saobraćajnu signalizaciju,
 javni transport (autobuski i željeznički),
 sopstveni vozni park i
 vodovodne pumpne stanice i tretman voda.
Pored toga sto se usljed postignutih energetskih i finansijskih ušteda značajna javna sredstva
mogu preusmjeriti za druge namjene, značaj primjene mjera energetske efikasnosti u javnom
sektoru je i u tome što javni sektor kao veoma značajan i vidljiv potrošač (i na nacionalnom i
na lokalnom nivou) može svojim primjerom pokazati pravi odnos u pogledu racionalne
potrošnje energije i podstaći pozitivne promjene kod građana i privatnog sektora, stimulisati
transformaciju tržišta ka efikasnijim proizvodima, zgradama i uslugama, novim tržištima
energetski efikasnih tehnologija, biznis modela, te značajno doprinijeti unaprijeđenju znanja i
vještina u oblasti energetske efikasnosti, te održivom razvoju ekonomije i društva koje
odgovorno i inteligentno koristi svoje resurse.
Javni sektor sa značajnim učešćem u ukupnom BDP-u (po podacima Eurostata, više od 20%
na nivou EU) i kao važan kupac robe i usluga (npr. oko 16% ukupnog EU BDP-a se trošilo
2009. godine od strane javnog sektora), može takođe imati važnu ulogu u podsticanju
inovacija putem javnih nabavki, tj. testiranju i stimulisanju novih energetski efikasnih
tehnologija, što dalje može podstaknuti daljnji razvoj ovih proizvoda i njihov prodor na šire
tržište, a paralelno povećati kvalitet i efikasnost javnih usluga (Rigby et al., 2012).
Uloga javnog sektora je posebno važna na lokalnom nivou. Trenutno više od polovina
svjetske populacije živi u urbanim sredinama (u EU 80%, sa tendencijom rasta ubuduće) sa
ogromnim uticajem na potrošnju energije i uticajem na klimu. Gradovi postaju globalna
tržišta i uloga lokalnih vlasti je vrlo važna da obezbijedi efikasnu upravu, ali i poveže i
angažuje sve aktere i time ojača zajednice ka zajedničkom cilju unaprijeđenja kvaliteta života.
Promovisanje energetske efikasnosti je mnogo efektnije u gradovima, gdje su lokalne vlasti
bliže građanima i mogu se ostvariti masovniji efekti primjenom odgovarajućih mjera
14
(posebno u zgradama, saobraćaju i uslugama). Promovisanje ovih mjera u okviru integrisanih
urbanih strategija omogućava izbalansiran socijalni, ekološki i ekonomski razvoj gradova i na
kraju omogućava građanima da se prijatno osjećaju u urbanim sredinama. Primjena
tehnoloških inovacija je važan faktor, ali samo dio integrisanog pristupa. Jedan primjer je da
se nabavkom savremenih vozila za javni transport može smanjiti potrošnja goriva po jedinici
pređenog kilometra, ali se još veće uštede mogu postići integrisanom politikom, npr.
adekvatnom infrastrukturom i saobraćajnim menadžmentom koji povećava brzinu saobraćaja,
te adekvatnim urbanim dizajnom uticati na smanjenje potrebe za motornim vozilima kroz
obezbjeđivanje više prostora za šetnju i biciklizam.
3.1. Prakse na međunarodnom nivou i u Evropskoj Uniji
3.1.1. Stanje i prakse na međunarodnom nivou
Energetska efikasnost zavisi od mnogo faktora i predstavlja se sa više indikatora, a jedan od
njih je i energetski intenzitet, kojim se mjeri nivo energetske efikasnosti, i predstavlja
potrošnju energije po jedinici BDP-a. Sto je niži nivo energetskog intenziteta, to je veća
energetska efikasnost, i obratno. Na globalnom nivou, Japan i EU su regije s najnižom
vrijednošću energetskog intenziteta (Slika 2), čime se odražava visok opšti nivo tehničke
efikasnosti, podstaknut relativno visokim cijenama energenata i politikama za podizanje
svijesti među građanima i kompanijama, kao i promovisanje energetski efikasnih tehnologija.
Sa druge, strane u SAD-u je postignut najveći napredak u poboljšanju energetskog intenziteta
u zadnjem periodu. Globalno gledano energetski intenzitet je znatno veći u zemljama u
razvoju u odnosu na razvijene zemlje (OECD), mada je usljed globalizacije (razmjene dobrih
praksi i tehnologija), ova razlika zadnjih godina smanjuje.
Slika 2. Vrijednost energetskog intenziteta - 1980 i 2010. godina (ten/ hiljadu dolara)
Izvor: IEA, World Energy Outlook, 2012
15
Što se tiče obima investicija u energetsku efikasnost, na globalnom nivou je u 2011. godini
bilo raspoloživo 180 milijardi dolara za investicione projekte primarno u oblasti energetske
efikasnosti (Slika 3), od čega najviše otpada na EU (42%), a potom Kinu i SAD.
Slika 3. Investicije u energetsku efikasnost, po zemljama i regionima, 2011. godina (milijardi dolara)
Izvor: IEA, World Energy Outlook, 2012
Po izvještaju Međunarodne agencije za energetiku (IEA, 2012) veliki broj zemalja je
postavilo energetsku efikasnost kao ključni strateški pravac u nacionalnim strategijama,
tretirajući je kao dobar način za realizaciju ciljeva u raznim oblastima (klimatske promjene,
konkurentnost, održivi razvoj i dr.). Međusektorske politike obično kreiraju okvir za
implementaciju mjera energetske efikasnosti u raznim sektorima ekonomije. Ove politike
obično uključuju ciljeve za unapređenje energetske efikasnosti, energetskog intenziteta ili
energetskih ušteda. Mnoge zemlje su takođe obezbijedile subvencije i poreske olakšice za
investicione projekte u oblasti energetske efikasnosti, i sada razvijaju dugoročnije finansijske
mehanizme kako bi
pospješile investicije privatnog sektora u ovoj oblasti. Međutim,
subvencioniranje cijena energije i dalje ostaje glavna prepreka za poboljšanje energetske
efikasnosti, ograničavajući podsticaje za potrošače da smanje potrošnju energije. Zemlje sve
više uvode politike za poboljšanje energetske efikasnosti u zgradama. Većina zemalja OECDa su uvele obavezujuću regulativu za nove i postojeće zgrade, iako s različitim nivoima
oštrine i uspjeha u praktičnoj implementaciji. U zemljama koje nisu članice OECD
(uključujući zemlje Zapadnog Balkana), i gdje je udio novih zgrada puno veći, relevantna
regulativa se sve više i više uvodi. Neke zemlje, poput Njemačke, su uvele mehanizma
finansiranja koje podstiču privatne investitore
da poboljšaju energetsku efikasnost u
zgradama. Energetsko označavanje je prepoznato kao važan način informisanja korisnika o
potrošnji energije zgrada, opreme i uređaja tokom njihove kupovine. To je sada obavezujuće
za zgrade i neke uređaje u sve većem broju zemalja, uključujući i EU. Kod saobraćaja, sve
više su zastupljene politike za ekonomičnu potrošnju goriva vozila u drumskom saobraćaju,
kao i za smanjenje korišćenja privatnih vozila poboljšanjem javnog prevoza i adekvatnim
urbanim planiranjem.
16
Uvođenje politika energetske efikasnosti je samo prvi korak u osiguravanju da se ostvare
energetske uštede, pa veoma važno vršiti monitoring implementacije, što je u ranoj fazi
razvoja u mnogim zemljama. Stepen implementacije je generalno niži od očekivanog a neke
od ključnih prepoznatih barijera su:
 Nedovoljna vidljivost ili nedovoljna svjesnost donosioca odluka je jedna od glavnih
barijera koja koči veću implementaciju energetski efikasnih tehnoloških i netohnoloških
rješenja. Razlog može biti što se ne prate i kvantifikuju efekti trenutnih politika, ili zato
što donosioci odluka nisu na pravi način obaviješteni o prilikama.
 Druga značajna prepreka je činjenica da odluke o troškovima i benefitima primjene
potencijalnih mjera energetske efikasnosti često zavisi od više aktera. Ovi podijeljeni
podsticaji se mogu pojaviti na različite načine, npr. u javnom sektoru kupac opreme nije
često ista osoba koja je odgovorna za troškove rada i održavanja, i sl.
 Prepreke za implementaciju energetske efikasnosti mogu biti dodatno usložene i
činjenicom da se potrošnja energije dijeli na mnoštvo raznolikih načina upotrebe
(grijanje, priprema hrane, rad IKT opreme i dr.), a često i među više korisnika. Ovakva
fragmentacija komplikuje dizajniranje i usvajanje široko primjenjivih rješenja,
povećavajući složenost i troškove razvoja djelotvornih programa energetske efikasnosti.
Na kraju, važno je prepoznati da postoje razni instrumenti politika energetske efikasnosti koji
su u stanju da uklone većinu pomenutih barijera. Akcije nadležnih administracija javnog
sektora ka razvoju i implementaciji politika i programa energetske efikasnosti su ključne za
otklanjanje barijera (IEA, 2012, str. 282). Na primjer, veoma je važna uloga da se promoviše
energetska efikasnost i podiže svjesnost o troškovima i koristima potencijalnih investicionih
odluka. Podijeljeni podsticaji se mogu rješavati kroz kombinaciju regulatornih mjera i razvoj
organizacionih i finansijskih mehanizama koji omogućavaju adekvatnu podjelu benefita među
različitim učesnicima uključenim u sprovođenje konkretnih projekata energetske efikasnosti.
Barijere koje se odnose na fragmentaciju se često mogu tretirati kroz snažni menadžment
programa energetske efikasnosti, propisima i mjerama za ječanje kapaciteta i znanja učesnika.
Adekvatna politika cijene energenata će osigurati dodatne podsticaje za poboljšanje
energetske efikasnosti i štednju energije, a sistematski monitoring i verifikacija
implementacije su potrebni kako bi se na pravi način provjerilo da mjere energetske
efikasnosti daju očekivane rezultate i predložile eventualne izmjene.
17
3.1.2. Stanje i prakse u Evropskoj Uniji
Iz prethodnog poglavlja se može vidjeti da je EU u samom vrhu zemalja po pitanju
sprovođenja i finansiranja politika energetske efikasnosti. I pored toga se smatra da se
trenutno oko trećina energije potrošene u EU nepotrebno troši, zbog energetske neefikasnosti
(EK/JRC, 2013, str. 15).
a. Energetski indikatori
EU karakteriše visoka uvozna energetska zavisnost od preko 50% (Slika 4). Najveći neto
uvoznici energije su Kipar, Malta i Luksemburg, a jedino Danska među državama članicama
EU izvozi energiju (Eurostat, 2012).
Slika 4. Uvozna energetska zavisnost EU (%)
Izvor: Eurostat, 2012
Bruto domaći proizvod je porastao u EU za oko 40% u posljednje dvije decenije, dok je
ukupna potrošnja energije rasla sa stopom od za 3,2% (Slika 5). EU je uspješno razdvojila
ekonomski rast od rasta potrošnje energije, jer je u istom periodu energetski intenzitet opao za
26%, sa godišnjem stopom od 1,5 %.
Slika 5. Trend rasta bruto domaćeg proizvoda ukupne potrošnje energije i energetskog intenziteta u EU
Izvor: Evropska agencija za zaštitu okoline, 2013
18
U samoj EU energetski intenzitet varira medju državama članicama (Slika 6). Najniži nivo
energetskog intenziteta je zabilježen u Danskoj i Irskoj, dok su energetski najintenzivnije
države članice Bugarska, Estonija i Rumunija. Treba napomenuti da struktura privrede igra
važnu ulogu, jer post-industrijske ekonomije s velikim uslužnim sektorima će prikazati
relativno niske stope energetskog intenziteta, dok zemlje u razvoju mogu imati značajan udio
privredne aktivnosti u industrijskom sektoru, što dovodi do veće vrijednosti energetskog
intenziteta.
Slika 6. Energetski intenzitet u EU, 2000. i 2010. godina (ten po milionu eura)
Izvor: Eurostat, 2012
Analiza finalne potrošnje energije u EU (Slika 7) pokazuje da su transport (31,7%) i
domaćinstva (26,7%) dominantni sektori potrošnje. Kako bi se efikasno smanjila potrošnja,
EU fokusira aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti na sektor transporta i sektor zgrada
(koji kao međusektor sektora usluga i domaćinstava troši oko 40% finalne potrošnje energije).
Međutim, uloga javnog sektora (dio sektora usluga) je jako važna u EU kao veoma vidljivog
potrošača koji posredno utiče na druge sektore i ima veoma veliki značaj na stvaranje tržišta
za energetsku efikasnost.
Slika 7. Finalna potrošnja energije u EU, 2010. godina
Izvor: Eurostat, 2012
19
b. EU politike u oblasti energetske efikasnosti
U samom Osnivačkom sporazumu (OJ C 326, 2012, str. 53), EU jasno potencira uključenje
principa održivog razvoja kod implementacije EU politika, čime se teži postići izbalansirani
socio-ekonomski razvoj na nivou EU, konkurentnost i visok stepen zaštite životne sredine.
Važna stavka u ovom smjeru predstavlja pametno i racionalno iskorišćavanje prirodnih
resursa. U sektoru energetike se u tom cilju promoviše proizvodnja „zelene energije“,
energetska efikasnost i štednja energije, uz niz donesenih ciljeva i mjera za sprovođenje ove
politike. Pri tome je za zemlje članice predviđena mogućnost finansijske podrške iz EU
fondova. EU predstavlja globalnog lidera u promovisanju održivog upravljanja resursima i
borbi protiv klimatskih promjena (svjesna da suočavanje sa ovim problemima nije dovoljno
samo u granicama EU), uključujući saradnju sa susjednim zemljama kandidatima za članstvo
u EU, i šire, kako bi se iskorijenilo siromaštvo, pospješio razvoj ispunili milenijumski
razvojni ciljevi.
Ovo opredjeljenje nije slučajno, s obzirom na izazove sa kojima se susreće EU, a koji se
odnose na visoku uvoznu energetsku zavisnost (EU je najveći svjetski uvoznik energenata) i
oskudnost energetskih resursa, kao i potrebu da se smanji uticaj na klimatske promjene i
prebrodi ekonomska kriza (EK, 2012). Energetska efikasnost je prepoznata kao najveći
energetski resurs EU (tj. mnogo ekonomičnije je poboljšati energetsku efikasnost nego graditi
nove energetske objekte ili uvoziti energiju), te kao važan mehanizam da se poboljša
sigurnost snabdijevanja smanjenjem potrošnje i uvoza energije, te na efikasan način smanji
emisija gasova sa efektom staklene bašte i time negativan uticaj na klimatske promjene.
Primjena principa energetske efikasnosti će takođe doprinijeti implementaciji inovativnih
tehnoloških rješenja, poboljšanja konkurentnosti EU, kao i jačanju ekonomije i kreiranju
novih radnih mjesta.
Dugoročna vizija razvoja EU je postavljena strategijom “Evropa 2020 - strategija za pametan,
održiv i inkluzivan rast“ (EK, 2010), koja ujedno predstavlja glavnu strategiju EU za
pospješivanje razvoja i novih radnih mjesta u EU. Važno je istaći da se preporučuje i
zemljama kandidatima za članstvo u EU da uzmu u obzir preporuke ove strategije kako bi
učvrstili svoje reforme i razvoj. Strategija postavlja ključne ciljeve u svrhu dostizanja
prioriteta (pametan, održiv i inkluzivan rast) i promoviše integrativan pristup za njihovo
dostizanje. Dio ambicija se odnosi na klimatsko-energetske ciljeve (tzv. „20-20-20“ciljeve),
tj. smanjenje za 20% emisija gasova sa efektom staklene bašte, povećanje za 20% udjela
obnovljivih izvora energije i povećanje energetske efikasnosti, tj. smanjenje potrošnje
20
primarne energije za 20% do 2020. godine. Kod razrade ciljeva doneseno je niz povezanih
strateških dokumenata u oblasti održivog razvoja. Energetska efikasnost (takođe u javnom
sektoru) je posebno tretirana u sledećim strateškim dokumentima:
 Strategija “Energija 2020 - strategija za konkurentnu, održivu i sigurnu energiju” (EK,
2010) daje fokus na postizanje 20-20-20 ciljeva, a posebno predlaže snažnije mjere za
postizanje 20% cilja energetske efikasnosti. Prvi prioritet Strategije je dostizanje
energetski efikasne Evrope, kao i jačanje njene vodeće uloge na polju energetskih
tehnologija i inovacija. Napominje se i značajna uloga javnog sektora koji treba da bude
primjer drugima. S obzirom da značajan dio EU BDP-a bude utrošeno od strane javnog
sektora svake godine (oko 16% u 2009. godini), kod sprovođenja javnih nabavki se treba
insistirati na kriterijumu energetske efikasnosti i širenju inovativnih rješenja, posebno u
sektorima zgradarstva i transporta, a takođe treba iskoristiti potencijal tržišnih i drugih
instrumenata za promovisanje energetske efikasnosti. Gradovi i urbana područja, koja
troše 80% ukupne energije (EK, 2010, str. 7), su dio problema ali u isto vrijeme i dio
rješenja za veću energetsku efikasnost. Kao jedan od glavnih mehanizama za saradnju sa
susjedima (uključujući zemlje Zapadnog Balkana) i promovisanje EU standarda u ovoj
oblasti se navodi Ugovor o Energetskoj zajednici, o kome će kasnije biti riječi.
 Plan energetske efikasnosti (EK, 2011) elaborira konkretne mjere za postizanje 20% cilja
energetske efikasnosti do 2020. godine. Naglašava se snažnija vodeća uloga javnog
sektora kroz niz značajnih mjera. Predlaže se razvoj kriterijuma energetske efikasnosti
kod javne nabavke vozila i kancelarijske opreme (npr. IKT opreme), usluga (npr.
energije) i radova (npr. ugovora za obnovu zgrada), a preporučuje se rentiranje ili
kupovina zgrada sa najvećim energetskim performansama. Kako bi se pospješile
aktivnosti u javnom sektoru predlažu se mjere pospješivanje javno-privatnog partnerstva,
posebno kroz modele ugovaranja energetskih performansi, gdje specijalizovane
kompanije za pružanje energetskih usluga (tzv. ESCO kompanije) implementiraju
projekte, koji se potom otplaćuju iz ostvarenih ušteda za energente i održavanje. Takođe
se predlaže niz konkretnih mjera i inicijativa na lokalnom nivou (u gradovima). Posebna
mjera se odnosi na reformu energetskih subvencija kako bi se podsticalo racionalno
korišćenje energije, te na reformu postojećih i razvijanja novih modela finansijske
podrške na nivou EU i nacionalnom nivou, u cilju pospješivanja implementacije
projekata energetske efikasnosti.
 Strategija “Resursno-efikasna Evropa” (EK, 2011) ima za cilj da poveća sigurnost
investicija i inovacija obezbjeđivanjem sporazuma o dugoročnoj viziji i osiguranjem da
21
se na izbalansiran način uzmu u obzir svi faktori koji utiču na efikasnost resursa, i time
pomogne razdvajanje ekonomskog rasta od korištenja resursa. Fokus aktivnosti je na
pospješivanju zaokreta prema niskom nivoom emisija ugljenika, povećanju korišćenja
obnovljivih izvora energije, modernizaciji sektora transporta i promovisanju energetske
efikasnosti.
 Mapom puta za postizanje konkurentne ekonomije sa niskim emisijama ugljenika do
2050. godine“ (EK, 2011) se postavlja dugoročni plan za smanjenje emisija za 80-95% do
2050. godine koristeći inovativne, čiste tehnologije i stavljajući značajan fokus na
energetsku efikasnost (ovaj ambiciozni cilj je uslovljen nivoom ambicija drugih velikih
ekonomija na globalnom nivou). Sektor energetike je planirano da bude skoro 100 % čist,
tj. bez emisija ugljenika, a promovišu se mjere za povećanje obnovljivih izvora energije
(postizanje udjela 100% do 2050. godine), kao i za smanjenje potrošnje kroz mjere
energetske efikasnosti. Kako troškovno efikasne tehnologije budu dostupnije, planira se
da će vremenom cilj bivati sve dostižniji (1% godišnje do 2020., 1,5% godišnje između
2020. i 2030. i 2% godišnje do 2050. godine). Jedan od glavnih mehanizama je
promovisanje sistema i tržišta za trgovanje emisijama, kao i odgovarajući sistem taksi i
podrške inovativnim tehnologijama, kao i razvoj sistema upravljanja potrošnjom. Sa
druge strane, za poboljšanja u sektoru transporta predviđeno su mjere za inteligentno
planiranje gradova, kao i poboljšanje javnog transporta. U sektoru zgradarstva se, između
ostalog, promoviše poboljšanje energetskih performansi zgrada, dostizanjem standarda
nulte potrošnje za nove zgrade, unapređenjem standarda javnih nabavki zgrada i usluga,
inovativni mehanizmi finansiranja obnove postojećih zgrada i uvođenja naprednih
tehnologija.
 Mapa puta za energetiku do 2050. godine (EK, 2011) razrađuje mjere za dekarbonizaciju
sektora energetike. Energetska efikasnost je prvi preduslov za postizanje ovog cilja i daje
joj se prioritet, bez obzira od vrste scenarija dekarbonizacije. Kako bi se smanjile početne
investicije i obezbijedila široka implementacija energetski efikasnih tehnologija, jedan od
važnih faktora je primjena jedinstvenog političkog okvira, koji objedinjuje aktivnosti od
pospješivanja istraživanja i inovacija do razvojnih politika i strategija distribucije. Za
strukturne tehnološke promjene ka efikasnijim proizvodima i uslugama, strategija takođe
navodi kao važno veće korišćenje IKT u oblastima energetike, transporta, i kod primjene
pametnih IKT rješenja u urbanim sredinama. Uz potrebu obezbjeđenja novih energetskih
usluga, javnom sektoru se daje uloga lidera i pomagača za investicije kojima će se
obezbijediti energetska revolucija. Jasna poruka mape puta je da će se napori i investicije
22
u ovom smjeru isplatiti, u smislu rasta ekonomije, veće zaposlenosti i konkurentnosti,
veće energetske sigurnosti i nižih troškova energenata.
 Mapa puta za jedinstven Evropski transportnu prostor - ka konkurentnom i resursno
efikasnom transportnom sistemu (EK, 2011) promoviše transportnu politiku koja
podržava ekonomski razvoj, konkurentnost i nudi visoko efikasne sisteme transporta uz
smanjenu potrošnju resursa. Praktično, transport treba koristiti manje količine i čistiju
energiju, razvijati modernu infrastrukturu i smanjiti negativan uticaj na životnu sredinu.
U urbanom kontekstu, javnom sektoru se preporučuje sprovođenje integrisane strategije
koja uključuje prostorno planiranje, politiku cijena, efikasan javni transport (uključujući
primjenu IKT) i razvoj infrastrukture za čistije i nemotorizovane načine transporta.
Strateška opredjeljenja EU i vodeća uloga javnog sektora u unapređenju energetske
efikasnosti su dalje konkretno uobličeni kroz niz direktiva koje tretiraju ovu oblast.
Direktivama se zadaju smjernice i ciljevi, a na državama članicama je da ih na odgovarajući
način prenesu u nacionalna zakonodavstva, razrade odgovarajući nacionalni okvir i metode
implementacije. Dalje će biti opisane ključne direktive u oblasti energetske efikasnosti, sa
fokusom na obaveze javnog sektora:
 Direktiva 2012/27/EU o energetskoj efikasnosti (OJ L 315/1, 2012) implementira ciljeve
iz prethodnih strateških dokumenata i uspostavlja opšti okvir mjera za unaprijeđenje
energetske efikasnosti u EU, kako bi se obezbijedilo dostizanje EU cilja 20% energetske
efikasnosti do 2020. godine. Uspostavljaju se zakonski obavezujuće mjere u cjelokupnom
energetskom lancu - od transformacije i distribucije energije do finalne potrošnje. Javnom
sektoru (posebno na centralnom nivou vlasti) se potvrđuje uloga lidera i daje niz obaveza
državama članicama, uključujući nabavku proizvoda, usluga i zgrada sa visokim
energetskim performansama, uspostavu inventara zgrada i godišnju energetski efikasnu
obnovu 3% zgrada u vlasništvu centralnih vlasti. Takođe se definiše obaveza donošenja
akcionih planova za energetsku efikasnost na nacionalnom i lokalnom nivou,
uspostavljanje sistema energetskog menadžmenta i sprovođenje energetskih pregleda, te
stvaranje podsticajnog okvira za angažovanje privatnog sektora, uz minimalne zahtjeve
koje ESCO ugovori trebaju uključivati. Javne vlasti su zadužene da efikasno vrše
monitoring projekata energetske efikasnosti, analiziraju i otklone postojeće regulatorne i
neregulatorne prepreke, kreiraju inovativne finansijske mehanizme i partnerstva, te
transparentno razmjenjuju informacije i inovativna iskustva na svim nivoima javnog
sektora, i šire prema drugim sektorima potrošnje.
23
 Direktiva 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada (OJ L 153/13, 2010) se
fokusira na iskorišćavanje potencijala energetske efikasnosti u sektoru zgrada, kao
pojedinačno najznačajniji sektor u EU, sa oko 40% udjela u finalnoj potrošnji energije.
Direktiva uvodi sveobuhvatni metod obračuna i definisanja minimalnih zahtjeva za
energetske performanse zgrada i sertifikovanje zgrada. Javnom sektoru se daje uloga
lidera i ranog implementatora mjera energetske efikasnosti u zgradama, koje uključuju
postavljanje ambicioznijih ciljeva, kako bi se obezbijedilo postizanje nivoa gotovo nulte
potrošnje energije u zgradama javnog sektora do kraja 2018. godine (ovo uključuje
korišćenje inovativnih, energetski efikasnih tehnologija i obnovljivih izvora energije), te
redovnu izradu i objavljivanje energetskih sertifikata zgrada, kao i implementiranje
preporuka iz ovih dokumenata.
 Direktiva 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa aspekta potrošnje energije
(OJ L 153/1, 2010) i niz implementirajućih regulativa uspostavlja okvir za označavanje
koji pomaže potrošačima da odaberu energetski efikasne proizvode na tržištu. Javnom
sektoru se snažnije preporučuje (mada bez striktne obaveze) da kupuju one proizvode
koji imaju najviše energetske performanse i pripadaju najvišoj klasi energetske
efikasnosti.
 Regulativa br. 106/2008 o programu Zajednice za označivanje energetske efikasnosti za
kancelarijsku opremu (OJ L 39/1, 2008) uvodi okvir za prepoznavanje oznake “Energy
Star” za kancelarijsku opremu (posebno IKT) i modele implementacije. Implementacija
je posebno ojačana u javnom sektoru, gdje kod javnih nabavki postoji obaveza
specifikovanja zahtjeva energetske efikasnosti ne manje zahtjevnih od kriterijuma
“Energy Star”.
 Direktiva 2009/33/EK (OJ L 120/5, 2009) ima za cilj promociju ekološki čistih i
energetski efikasnih vozila u drumskom saobraćaju. Ova Direktiva postavlja zahtjeve
posebno za javni sektor (kao obveznike javnih nabavki) da kod kupovine vozila uzima u
obzir njihov ekološki i energetski uticaj tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja,
uključujući energetsku potrošnju, emisije ugljen dioksida i zagađujućih čestica, kao i
drugih faktora od uticaja za na životnu sredinu.
 Komunikacija Evropske komisije o javnoj nabavci za bolju životnu sredinu (EK, 2008)
promoviše dobrovoljan pristup promovisanju zelenih javnih nabavki, te daje uputstva za
organe javnog sektora kako da stimulišu
inovacije kod javnih nabavki tehnologija,
proizvoda i usluga.
24
 Komunikacija
Evropske
komisije
za
mobilizaciju
informaciono-komunikacionih
tehnologija (IKT) kako bi se olakšao prelaz na energetski efikasnu, nisko karbonsku
ekonomiju (EK, 2009) potvrđuje važnu ulogu IKT kao tehnologije prisutne u gotovo
svim sferama društva i ekonomije. Uključene su mjere za podsticanje energetske
efikasnosti i smanjenje emisija kako u samom IKT sektoru, tako i u svim glavnim
sektorima potrošnje energije. Vlade zemalja članica trebaju stimulisati inovativna IKT
rješenja, uključujući zahtjeve za energetsku efikasnost u vladinim politikama za
građevinarstvo, planiranje prostora i javne nabavke, te podsticati inovativne projekte.
Promovišu se i usluge javnog sektora zasnovane na IKT rješenjima kao mnogo
transparentnije i stalno dostupne,
naravno uz obezbjeđenje visokog
kvaliteta,
pouzdanosti i sigurnosti. Savremena IKT rješenja, poput inovativne e-uprave, e-nabki,
komunikacionih centara, upravljanje transportom i sl., omogućavaju postizanje ovih
ciljeva i šire pozitivno utiču na promjenu u ponašanju potrošača, kompanija i zajednice i
na taj način podupiru veću potražnju za inovativnim IKT rješenjima.
Iz prethodno navedenog se može zaključiti da EU pridaje veliki značaj politikama i mjerama
energetske efikasnosti kako bi se obezbijedila konkurentnost evropske ekonomije na
globalnom nivou i njen održiv razvoj. Pitanje donošenja snažne regulative u oblasti održivog
energetskog razvoja i zaštite životne sredine (uključujući i energetsku efikasnost) nije odmah
jasno i donekle je diskutabilan uticaj na konkurentnost. Ovo pitanje je razmatrao Porter (vidi
ECEEE, 2013), koji tvrdi da snažna regulativa u ovoj oblasti može samo ojačati
konkurentnost. Naime, neracionalno korišćenje resursa zapravo predstavlja rasipanje resursa
kompanija, a smanjenje neefikasnosti će imati koristi na ukupnu produktivnost (vrijednost
dobara u odnosu na efikasnost njihove proizvodnje). Usaglašavanje sa propisima će dovesti
do većih inovacija (tehnološki i procesnih), kao ključno sredstvo za smanjenje neefikasnosti,
što će dovesti do koristi za životnu sredinu, dakle niže ukupne troškove. Ovo potvrđuje i
fokus OECD zemalja na podršku inovacijama i istraživačko-razvojnoj djelatnosti kroz,
između ostalog, standardizaciju i druge oblike regulative (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 5).
c. EU podrška sprovođenja politika energetske efikasnosti
U EU se teži harmonizovati pristup u državama članicama i posebna uloga daje javnom
sektoru kao lidera u ovom procesu. Da bi se zemljama članicama olakšala implementacija, te
jačala saradnja i koordinacija aktivnosti, na nivou EU je prisutno niz konkretnih inicijativa i
inovativnih finansijskih mehanizama, koje komplementarno podržavaju nacionalne aktivnosti
i od kojih većina podržava javni sektor:
25
 Sedmi okvirni program (FP7, 2013) je glavni instrument za finansiranje istraživanja u
Evropi sa ciljem podsticanja konkurentnosti i podrške istraživanjima koja podržavaju
sprovođenje EU politike. FP7 objedinjava sve EU istraživačke inicijative, igrajući
ključnu ulogu u postizanju ciljeva rasta, konkurentnosti i zapošljavanja. Prema tekućem
programu (FP7 2007-2013), oko 2,3 milijarde eura (od ukupnog budžeta od preko 50
milijardi eura) je određeno za kofinansiranje kolaborativnih istraživanja, tehnološki
razvoj i demonstrativne projekte, uključujući i energetsku efikasnost.
 Horizon 2020 (EK, 2013) je novi okvirni program EU za istraživanje i inovacije, koji
implementira ciljeve inicijative „Unija Inovacija“ u okviru Strategije „Evropa 2020 strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“.
Horizon 2020 će zamijeniti FP7 i
sprovodiće se u periodu 2014-2020. Horizon 2020 će podržavati sve oblike inovacija,
uključujući inovacije koje proizlaze iz aktivnosti istraživanja i razvoja, pronalaženje
novih načina i korišćenja ili kombinovanja postojećih tehnologija i razvoj novih
poslovnih modela ili novih načina interakcije s korisnicima. Inovacije takođe uključuju
ne-komercijalne aplikacije, uključujući bolje javne usluge. Radni Program 2014-2015 za
sigurnu, čistu i efikasnu energiju (EK, 2013) uključuje niz planiranih aktivnosti u oblasti
energetske efikasnosti (s ukupnim budžetom od oko 1,3 milijarde eura), a tokom 2014.
godine je planiran niz poziva za aplikacije u oblasti energetske efikasnosti. Mogućnosti
za učešće javnog sektora su brojne, a nudi se podrška u jačanju kapaciteta za razvoj,
finansiranje i sprovođenje ambicioznih održivih energetskih politika i planova, jačanje
kapaciteta i umrežavanja kod planiranja integrisanih politika za energetiku, saobraćaj i
prostorno uređenje, kao i o inovativnim mehanizmima finansiranja. Posebno je tretirana
podrška u oblasti javnih nabavki kako bi se poboljšala ekspertiza javnog sektora i
razmjena inovativnih praksi kod kupnje najsavremenijih uređaja, IKT, zgrada ili usluga.
 Program „Inteligentna energija u Evropi“ (EK, 2013) je pokrenut 2003. godine od strane
Evropske komisije, s ciljem postizanja „2020-2020-2020“ ciljeva, a podržava projekte u
oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije u cilju prevladavanja tržišnih
barijera i implementacije koncepta „inteligentne energije“ u praksi, podržavajući
konkretne projekte. Program pokriva period 2007-2013. godine sa budžetom od oko 730
miliona eura, a funkcioniše na principu objavljivanja godišnjih natječaja otvorenih za
javne ili privatne organizacije, pri čemu se finansira do 75% opravdanih troškova
projekta. Do danas, program je podržao gotovo 400 projekata sa participacijom više od
3000 organizacija širom Evrope, uključujući osnivanje 60 novih lokalnih i regionalnih
energetskih agencija (EK, 2013).
26
 Inicijative za zajedničko djelovanje (eng. Concerted Actions) u okviru programa
„Inteligentna energija u Evropi“, podržavaju države članice u implementaciji
zakonodavstva EU, pomažući zaduženim institucijama iz svake zemlje da dijele iskustva
o implementaciji EU direktiva o energetskoj efikasnosti i obnovljivim izvorima energije.
Nacionalne vlasti se neformalno sastaju i diskutuju najbolje opcije za implementaciju
direktiva (EK, 2013).
 Evropska komisija je takođe razvila niz mehanizama za podršku razvoju konkretnih
investicionih projekta u oblasti energetske efikasnosti (eng. Project Development
Assistance, EK, 2013), koji pružaju pomoć javnom sektoru na svim nivoima. Aktivnosti
uključuju izradu studija izvodljivosti, biznis planova, tehničke dokumentacije, finansijski
inženjering i procedure za javnu nabavku, za finansiranje projekata u javnim zgradama,
javne i saobraćajne rasvjete, gradskog saobraćaja, primjenu IKT za energetsku efikasnost
i sl. Osim toga, Evropski Fond za energetsku efikasnost može financirati aktivnosti
razvoja projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru, a za profitabilne projekte
obezbjeđuje finansiranje putem inovativnih instrumenata, pri čemu se garantuju uštede
energije od najmanje 20% (EEF, 2013).
 Jedan od načina kako javni sektor u EU može ulagati u poboljšanje energetske efikasnosti
je kroz korišćenje strukturnih i kohezionih fondova, koji se koriste za implementaciju
regionalne politike EU (EK, 2013). U svjetlu trenutne ekonomske situacije, ovi fondovi
se sve više usmjeravaju na ulaganja u energetsku efikasnost. U tekućem programskom
razdoblju (2007-2013. godina), ukupna planirana izdvajanja za energetsku efikasnost su
se povećala na 5,1 milijardu eura (EK, 2013). Kroz inicijativu “Zajednička evropska
podrška održivim investicijama u gradskim područjima” (eng. Joint European Support
for Sustainable Investment in City Areas), državama članicama se nudi mogućnost da
ulažu alokacije iz strukturnih fondova u instrumente finansijskog inženjeringa koji
podržavaju urbani razvoj (EK, JESSICA, 2013). Projekat “SF Energy Invest”, podržan od
strane programa „Inteligentna energija u Evropi“, podstiče investicije u održive
energetske projekte pomoću strukturnih i kohezionih fondova (SF Energy Invest, 2013).
 Sporazum gradonačelnika (eng. Covenant of Mayors) je glavni evropski pokret koji
uključuje lokalne i regionalne vlasti, koji se dobrovoljno zalažu za povećanje energetske
efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije na svom području, težeći ka
dostizanju EU 20% cilja smanjenja emisija (Covenant of Mayors Office, 2013).
Aktivnosti uključuju izradu inventara emisija, održivih energetskih akcionih planova,
njihovu implementaciju i monitoring.
27
 “Evropsko inovativno partnerstvo pametnih gradova i zajednica” (eng. Smart Cities and
Communities European Innovation Partnership, 2013) je inicijativa pokrenuta u 2012.
godini, kao nova mogućnost za javni sektor na lokalnom nivou da identifikuje, razvija i
implementira pametna rješenja u gradovima integrišući inovativne aktivnosti u oblasti
održive energije, održivog gradskog prevoza i IKT kroz partnerstva između gradova i
privatnog sektora i implementacijom većih demonstrativni projekata.
 Kampanja za održivu energiju Evrope (eng. Sustainable Energy Europe, 2013) ima za cilj
širenje najboljih praksi i umrežavanje, podsticanje novih ideja i promjena u oblasti
održivog energetskog razvoja kroz bogat program događanja. Jednom godišnje se
dodjeljuju priznanja i nagrade za najistaknutije i inovativne evropske projekte u oblasti
energetske efikasnosti, obnovljivih izvora energije i održivog transporta. Kampanja
organizuje veliki godišnji događaj, Europski tjedan održive energije, a podupire i
organizaciju, tijekom cijele godine, energetskih dana u državama Evrope.
 CONCERTO je inicijativa Evropske Komisije (u okviru FP7) koja podržava lokalne
zajednice u razvoju i demonstraciji održivih i energetski efikasnih strategija i akcija.
Postoji i platforma za razmjenu ideja i iskustava između uspješnih gradova (koji služe
kao model gradovi) i drugih gradova posvećenih uvođenju sličnih strategija. Krajem
2013. godine je u ovoj inicijativi učestvovalo 58 zajednica i gradova iz 23 zemlje Evrope
(CONCERTO, 2013).
 Evropski stručni centar za javno-privatno partnerstvo (eng. European PPP Expertise
Centre - EPEC) je zajednička inicijativa Evropske komisije, Evropske investicione banke
i država članica EU i država kandidatkinja, kojom se jačaju kapaciteti predstavnika
javnog sektora u oblasti javno-privatnog partnerstva. Uz podršku iskusnih profesionalaca,
članovi dijele iskustvo i analiziraju najbolje prakse koje se odnose na sve aspekte javnoprivatnog partnerstva, uključujući i energetsku efikasnost (EPEC, 2013.)
 Postoji još niz internet portala koji olakšavaju razmjenu informacija, primjera iz prakse,
alata i drugih usluga u području energetske efikasnosti, poput portala za podršku rada
administracija u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih izvora
energije
(ManagEnergy), za energetsku efikasnost u zgradama (BUILD UP), za održiv urbanu
mobilnost (Eltis, Clean Vehicle Portal) i dr.
d. Implementacija i izazovi
I pored snažne posvećenosti EU razvoju i implementaciji politika zasnovanih na principima
održivog razvoja (uključujući promovisanje energetske efikasnosti), postoji niz izazova u
28
implementaciji
sa kojima se EU trenutno suočava. U izvještaju Evropske komisije za
Evropski Savjet (EK, 2013), navodi se da je EU energetski spoljnotrgovinski deficit najveći
na svijetu i da je u 2012. godini dostigao 423 milijarde eura, sa trendom rasta. Takav neodrživ
odliv sredstava negativno utiče na konkurentnost i investicione kapacitete EU. Imajući ovu
činjenicu u vidu, jasno je da održiv razvoj EU zavisi u značajnoj mjeri od održivog
energetskog razvoja, koji se u prvom redu zasniva na iskorišćavanju potencijala energetske
efikasnosti i obnovljivih izvora energije, kao i sprovođenju relevantnih inovacija u ovim
oblastima.
Za dostizanje ambicioznog cilja energetske efikasnosti (20% do 2020. godine), ključni izazovi
u EU su implementacija postojećeg legislativnog okvira i potreba da se obezbijedi adekvatan
pristup finansiranju (Canevari, 2013, str. 8-18). Nova Direktiva za energetsku efikasnost je
usvojena u oktobru
2012. godine sa ciljem da pruži podsticaj državama članicama da
dostignu cilj energetske efikasnosti do 2020. godine. Rok za prenošenje većine odredbi ove
direktive u nacionalna zakonodavstva je jun 2013. godine (član 28 Direktive). Prvi pozitivan
pokazatelj predanosti zemalja članica potvrđuje činjenica da su sve postavile nacionalne
indikativne ciljeve energetske efikasnosti za 2020. godinu (EK, 2013). Međutim, moguća
barijera u implementaciji može biti činjenica da je ovaj cilj trenutno samo indikativan, tj. nije
pravno obavezujući za zemlje članice. Sa druge strane, uprkos uspjehu u implementaciji
mnogih programa (poput označavanja kancelarijske opreme i drugih uređaja), u mnogim
državama članicama implementacija nekih direktiva nije adekvatna, poput Direktive o
energetskim karakteristikama zgrada, što otežava iskorišćavanje potencijala u ovom
značajnom sektoru. Dalja reforma zakonodavnog okvira je planirana u 2014. godini
(Canevari, str. 13).
Nacionalni Akcioni planovi za energetsku efikasnost (NEEAP), čije donošenje je zahtijevano
Direktivom o energetskoj efikasnosti, su ključni strateški dokumenti za oblikovanje
nacionalnih politika za poboljšanje energetske efikasnosti, koji definišu nacionalne ciljeve
uštede i razrađuju njihovo dostizanje kroz set mjera energetske efikasnosti. NEEAP-i (drugi
po redu, za period 2011-2013) su doneseni u svim zemljama članicama u 2011. godini i
dostupni na internet strani Evropske Komisije. Dok je vodeća uloga javnog sektora načelno
elaborirana u planovima, samo mali broj zemalja je predstavila opsežan paket mjera i
strategija za postizanje energetskih ušteda u javnom sektoru (Czakó, 2013). Ovo govori da je
u EU potrebno uložiti dalje napore u cilju pune uspostave i promovisanja vodeće uloge javnog
sektora u području energetske efikasnosti.
29
Jedna od najraširenijih barijera kod zemalja članica, i jedan o od razloga za nepotpunu
implementaciju
politika
energetske
efikasnosti,
jeste
manjak
stručnog
osoblja
u
organizacijama javnog sektora sposobnog da pretoči ambiciozne zahtjeve u konkretne akcije
(Skoczkowski, 2010). Pored adekvatne obuke, jedan od načina za prevladavanje ove barijere
je i veća saradnja i učešće privatnog sektora. Barijere u javnom sektoru se takođe odnose na
nedovoljnu političku potporu, nedostatak finansijskih sredstava, nedostatak pouzdanih
energetskih i drugih statističkih podataka za javni sektor, slaba uključenost menadžmenta,
restrikcije u budžetskim i ljudskim resursima, kao i preusmjeravanje političkih i ekonomskih
prioriteta zbog finansijske krize (ibidem).
Održivo finansiranje projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru je takođe prioritet. EU
je na globalnom nivou najvažnije tržište za energetsku efikasnost i činilo je 40% ukupnih
globalnih ulaganja u 2011. godini (EK, 2012). Uprkos prioritizovanju investicija u energetsku
efikasnost u budžetu EU, uključujući finansiranja iz strukturnih i kohezionih fondova i
Horizon-a 2020, kao i niza dobrih primjera na nivou država članica, još uvijek postoji potreba
za dodatnim finansijskim sredstvima, jer je, po procjenama Evropske komisije, za dostizanje
20% cilja energetske efikasnosti potrebno ulagati oko 85 milijardi eura godišnje do 2020.
godine (Canevari, 2013, str. 16). Potrebni su dalji koraci za pospješivanje investicija od strane
privatnog sektora. Međutim, dobar pokazatelj kako privatni sektor percipira inovativnost
javnog sektora daje istraživanje Eurobarometer-a (2012) gdje se čak 87% ispitanika iz
privatnog sektora slažu (većina njih snažno) da javni sektor treba da pojača napore na polju
inovativnosti, kako bi bolje odgovorio potrebama kompanija privatnog sektora. Takođe
polovina ispitanika smatra da kod javnih nabavki roba i usluga cijena preovlađuje u odnosu na
inovacije, što je dvostruko više od broja ispitanika koji smatraju suprotno. U prethodnom
poglavlju je navedeno niz postojećih inicijativa za podršku razvoju legislative i procedura za
tretiranje energetske efikasnosti kod javnih nabavki, ali nedostatak obavezujućih odredbi u
EU direktivama i nacionalnim legislativama sprečava punu implementaciju.
Dok je korišćenje EU strukturnih i kohezionih fondova (uz kofinansiranje od strane državnih
fondova) opšte prihvaćen način u novim zemljama članicama za finansiranje energetski
efikasne obnove javnih zgrada (Czakó, 2013), potrebno je jasnije definisati uslove ovog
načina finansiranja kako bi se obezbijedila ulaganja u najisplativije projekte. Naime, Evropski
revizorski sud u skorašnjoj procjeni isplativost ulaganja u energetsku efikasnost javnih zgrada
u okviru kohezione politike (na osnovu procjene 24 investiciona projekta), je utvrdio da je
vrijeme otplate investicije za ove projekte bilo izuzetno dugo (ECA - European Court of
30
Auditors, 2012). Zbog toga veću pažnju treba posvetiti ka realizaciji troškovno-isplativih
projekata koji iskorišćavaju potencijal energetske efikasnosti na najbolji način.
Pored prethodno navedenog, smatram da je veliki izazov u EU (i šire gledano) činjenica da se
energetska efikasnost može postići na puno različitih načina, koji zahtijevaju veliki broj
odluka, i da je potrebno vrijeme za promjene i postizanje svih pozitivnih efekata. Čini se ipak
da javni sektor, zbog svoje pozicije autoriteta, ima više mogućnosti za postizanje uspješnih
rezultata na polju energetske efikasnosti. Za ovo je potrebno svakako dobro poznavanje i
usklađivanje potreba i mogućnosti, praćeno realističnim akcionim planovima. Postoji i
potreba za definisanjem
odgovarajućeg nivoa ambicija i mjera i nakon 2020. godine.
Evropska komisija je u martu 2013. godine pokrenula javne konsultacije za definisanje
odgovarajućeg klimatsko-energetskog okvira do 2030. godine (EK, 2013). Ovo predstavlja
kritičan momenat kako bi se osiguralo da se energetska efikasnost dobije potrebnu podršku i
centralno mjesto u budućnosti.
U implementaciji politika energetske efikasnosti na nacionalnom nivou, pored kreiranja
adekvatnog zakonodavnog i institucionalnog okvira, potencira se značajna uloga donošenja
nacionalnih i lokalnih planova za energetsku efikasnost, i njihova efektna implementacija. U
narednim podpoglavljima će se razmotriti implementacija inicijativa EU u nekim od zemalja
EU: Austriji i Sloveniji. Inače, kako pokazuje statistika Eurostata, po saradnji u oblasti
inoviranja ove dvije zemlje su okarakterisane kao lideri u Evropi (Eurostat, 2013).
e. Austrija
Prema ukupnom indeksu eko-inovacija (Eco-Innovation Scoreboard, 2013), Austrija se nalazi
na devetom mjestu u EU po dostignućima na polju eko-inovacija. Austrija je takođe na petom
mjestu po vrijednosti energetskog intenziteta, a u razdoblju od 1973 do 2011. godine
energetski intenzitet je smanjen za oko 34,4%, čime se uspješno razdvojio privredni rast od
rasta potrošnje energije (NEEAP, 2011). Austrija ima takođe dobre karakteristike mjereno
ukupnim indeksom energetske efikasnosti, a ukupni dobici energetske efikasnosti u periodu
od 2000. do 2011. godine su bili 11,9% odnosno 1,1% godišnje (Odyssee, 2013).
Austrija je takođe održala dobre performanse ekonomije u periodu globalne ekonomske krize,
koja je pogodila ovu zemlju manje od drugih zemalja članica EU. Rast ekonomije i prihoda je
nizak, ali pozitivan, uslovi finansiranja su ostali relativno zadovoljavajući, a stopa
nezaposlenosti je trenutno najniža u EU (Eurostat, 2013). Da bi se održala konkurentnost,
Austrijski istraživačke i inovativne politike se fokusiraju na reformu obrazovanja, poboljšanje
31
upravljanja u sektoru istraživanja i razvoja, uspostavljanje novih istraživačkih centara
izvrsnosti, uspostavljanje efikasnijeg sistema javnog finansiranja istraživanja i uopšte
pospješivanje investicija javnog i privatnog sektora u istraživanje i razvoj. Poboljšana je
javno-privatna saradnja privatnih kompanija s javnim istraživačkim organizacijama, i sada su
ove aktivnosti iznad prosjeka EU (EK, 2013).
Što se tiče održivog energetskog razvoja, Nacionalna energetska strategija (2010) ima za cilj
povećanje energetske efikasnosti, energetske sigurnosti i udjela obnovljivih izvora energije.
Akcioni plan za zelene javne nabavke je donesen 2010. godine, a drugi Nacionalni Akcioni
plan za energetsku efikasnost 2011 godine, koji postavlja indikativni 9% cilj uštede energije
do 2016. godine i razrađuje mjere u različitim sektorima potrošnje, kako bi se postavljeni cilj
dostigao (NEEAP, 2011). Austrijska energetska agencija (AEA) nadzire sprovođenje mjera
energetske efikasnosti definisanih NEEAP-om i blisko surađuje s državnim i federalnim
vlastima, kao i regionalnim i lokalnim energetskim agencijama. Mehanizmi za sveukupnu
koordinaciju i finansiranje energetske efikasnosti su dobro razvijeni preko Fonda za klimu i
energiju, koji od 2007. godine finansira projekte u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih
izvora energije sa godišnjim budžetom od oko 120 miliona eura (Klima- und Energiefonds,
2013).
Politika javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti se može smatrati sveobuhvatnom i
integrisanom, jer uključuje veliki broj aktera u implementaciji, uzimajući u obzir vodeću
ulogu javnog sektora, centralne vlasti i vlasti federalnih država su podjednako aktivne na
ovom polju. Javni sektor učestvuje sa udjelom od oko 10% u ukupnoj potrošnji energije, a
nivo javnih nabavki dostiže 17% BDP-a (NEEAP, 2011). Kriterijumi za energetsku efikasnost
su dio Zakona o javnoj nabavci (BvergG, 2006) a organizacije javnog sektora su obavezne da
kupuju energetski efikasne i ekološki prihvatljive proizvode i usluge. Nacionalna agencija za
javne nabavke daje fokus na kriterijume energetske efikasnosti i specifične kriterijume koje su
dio Akcionog plana za održivu javnu nabavku (2010), koji daje smjernice za nabavku
ekološki prihvatljivih proizvoda i usluga.
Energetska efikasnost u javnim zgradama je tretirana uglavnom putem sistema ugovaranja
energetskih performansi, počev od 1999. godine. Program “Ugovaranje za federalne
nekretnine” (njem. Bundesimmobiliencontracting) ima za cilj smanjenje korišćenja energije u
javnim zgradama, putem angažovanja eksternih pružaoca energetskih usluga sa ponudom
projekata sa najvišim stepenom ušteda energije. Po ovom konceptu, 80% postignutih
finansijskih ušteda idu na otplatu investicije, a preostalih 20% se vraća korisnicima zgrada
32
kao čista dobit i mogućnost za dalja investiranja (NEEAP, 2013). Osim toga, Savezna
agencija za nekretnine (Bundesimmobiliengesellschaft m.b.H.- BIG) obnavlja javne zgrade po
energetskim standardima višim od trenutno važećih u Austriji, a od 1999. godine je
obnovljeno više od 500 javnih zgrada, gdje je potrošnja energije smanjena u prosjeku oko
20%, a troškovi za oko 11,4 miliona eura (ibidem). Na ovaj način Austrija daje dobar primjer
dizajna instrumenata politike za sprovođenje mehanizama zasnovanih na energetskim
uslugama i podstiče razvoj ESCO tržišta i privatnih kompanija u ovoj oblasti.
Po izvještaju Evropskog programa “Energy Efficiency Watch” koji je sproveo istraživanja o
sprovođenju politike i Akcionih planova energetske efikasnosti u zemljama članicama EU, u
Austriji je značajan napredak postignut kod obnove javnih zgrada, ali je generalno prisutan
nedostatak financijskih sredstava i obaveze obnove kompletnog nacionalnog inventara zgrada
(EEW, 2013). Nasuprot tome, sektor saobraćaja (uključujući i javni saobraćaj) pokazuje
slabosti, jer nedostaje integrisani pristup, a u NEEAP-u su tretirani uglavnom samo
regulatorni instrumenti. Primjer dobre prakse postoji u Sloveniji, gdje se subvencije za
provajdere računaju na osnovu kilometara pređenih od strane putnika, a ne na osnovu broja
pređenih kilometara samih vozila (o ovome će biti više riječi u narednom poglavlju)
Što se tiče aktivnosti na lokalnom nivou, dostupni su razni savjetodavni i promotivni
programi, sa ciljem da pomognu lokalnim vlastima od faze planiranja do faze implementacije
mjera energetske efikasnosti, poput „e5“ program za energetski efikasne lokalne vlasti,
Klimatske Alijanse (njem. Klimabündnis), „EKKO“ projekta, programa „Model regioni za
klimu i energiju“ (njem. Energie und Klimamodellregionen Programm) i dr. (NEEAP, 2011).
U Austriji je 11 gradova potpisnica Sporazuma Gradonačelnika, a 8 gradova ima razvijene
Održive energetske planove, uključujući i Glavni Grad Beč (Covenant of Mayors, 2013).
Jedan od dobrih primjera upravljanja inovacijama na lokalnom nivou je inicijativa “Smart
City Wien“, kojom se grad Beč želi pozicionirati kao lider na polju istraživanja i razvoja
(Hofstetter i Vogl, 2011). Ova inicijativa promoviše zajedničku posvećenost građana i javnog
sektora ka kontinuiranim poboljšanjima u Beču, kako bi grad postao održiviji i prijatniji za
život. Cilj je razvoj dugoročno održivog sistema urbanog planiranja, uključujući integrisano
upravljanje, efikasno snabdijevanje energijom i njenu pametnu potrošnju, razvoj inteligentnih
mreža, koncepta zgrada sa nultom potrošnjom energije i ekološko prihvatljivih modela
saobraćaja. Projekat je otpočeo delegiranjem generalnog upravljanja gradskom Magistratu
zaduženom za planiranje i razvoj. Interesantno je da je u Magistratu, a i u uopšte u
administraciji grada Beča, kultura inoviranja na visokom nivou, a razlog za to je i stručan i
33
dobro plaćen kadar, jer je stvar prestiža i privilegija raditi u gradskoj administraciji (Raičević,
2012). Potom su definisani „inteligentni“ ciljevi, uz participaciju i konsultacije sa širokom
grupom aktera (građani, predstavnici privrede, univerziteta, raznih instituta i dr.), što je
razultovalo usvajanjem strateških dokumenata “Pametna energetska vizija 2050“ (dugoročna
vizija), “Mapa puta 2020“ (srednjoročni nivo) i Akcionog plana do 2015. godine. Takođe je
postignuta usklađenost sa EU i nacionalnim strategijama, čime su se otvorile dodatne
mogućnosti za kofinansiranje projekata kroz nacionalne ili EU fondove. Ovaj proces će se
nastaviti kroz uključivanje što većeg broja učesnika, a naročito građana, u zajedničkoj težnji
da grad Beč postane inteligentan i održiv grad. Na ovaj način se raspoloživi ljudski kapital
grada Beča iskorišćava na najbolji mogući način.
Konačno, portal e-uprave Institucija Vlade Austrije (www.help.gv.at) je još jedan dobar
primjer korišćenja i dobre primjene u praksi savremenih IKT rješenja za razvoj usluga javnog
sektora. Ovaj portal pruža čitav spektar informacija i usluga u oblasti održivog razvoja, poput
informacija o upravljanju otpadom i načinima odlaganja, izračun i praćenje potrošnje energije
uz pomoć aplikacije “Energy saving check“, e-obrasce i online prijave za podsticaje u oblasti
saniranja zgrada “Sanierungsscheck“, a uključuje i niz korisnih savjeta i virtuelnih uputstava o
racionalnom korišćenju uređaja, poseban portal za promovisanje biciklizma kao alternativnog
modela transporta, i dr.
f. Slovenija
Prema indeksu eko-inovacija, Slovenija se nalazi na visokom sedmom mjestu u EU (EcoInnovation Scoreboard, 2013). Po vrijednosti energetskog intenziteta Slovenija je tek na 18
mjestu u EU (Eurostat, 2013), ali je po trendu smanjenja energetskog intenziteta iznad EU
prosjeka (Odyssee, 2013), koji je u periodu od 2000 do 2011. godine ukupno smanjen 21,3%
ili 1,8% godišnje (nasuprot EU prosjeka od 1,5%). Takođe, po indeksu ukupne porasti
energetske efikasnosti (ibidem), Slovenija je visoko iznad EU prosjeka (sedmo mjesto), i
porast je u periodu od 2000. do 2011. godine iznosio ukupno 18,6% ili 1,7% godišnje, u
odnosu na EU prosjek od 13,5% ili 1,3% godišnje. Austrija je po ovom indeksu tek na 12
mjestu (ispod EU prosjeka) a ovi pokazatelji za Sloveniju (veći trend porasta energetskog
intenziteta i ukupne energetske efikasnosti) su odlika većine novih zemalja članica EU, koje
imaju veći neiskorišćeni potencijal energetske efikasnosti.
Po izvještaju Evropske Komisije o stanju istraživanja i razvoja u Sloveniji (2013) se navodi
da su u posljednjoj deceniji porasla ulaganja države i privatnog sektora, s određenim
fluktacijama, ali generalno Slovenija podstiče ulaganja u cilju rasta konkurentnosti privrede i
34
održivog razvoja (EK, 2013.). Nova Strategija za istraživanje i razvoj 2011-2020, usvojena
2011. godine, ima za cilj bolju integraciju istraživanja i inovacija, poboljšanje saradnje
između javnih naučnih institucija i poslovnog sektora, bolji doprinos socio-ekonomskom
restrukturiranju i povećanje naučne izvrsnosti. Oblast istraživanja i inovacija dobija podršku
iz EU fondova, posebno Strukturnih fondova i Sedmog okvirnog programa.
Slovenija je imala snažan rast BDP-a u periodu od 2000 do 2008. godine, a zatim pad u
2009. godini usljed ekonomske krize, nakon čega je uslijedio blagi porast i period oporavka.
U periodu nakon ekonomske krize, Slovenija nastoji da smanji budžetski deficit, a EXIT
Strategija (2010-2013) naglašava potrebu modernizacije javnog sektora.
Politika energetske efikasnosti u Sloveniji je povezana sa politikom i ciljevima EU u ovoj
oblasti. Glavni strateški i legislativni dokumenti su Energetski zakon (UL RS 27/2007),
Rezolucija o Nacionalnom energetskom programu (UL RS 57/2004), Uredba o efikasnom
korišćenju energije kod krajnjih potrošača (Vlada RS, 2010), kao i predloženi Nacionalni
energetski program do 2030. godine (2011). Takođe, u skladu sa zahtjevima EU direktiva,
drugi Nacionalni plan energetske efikasnosti je usvojen 2011. godine, koji definiše i razrađuje
indikativni cilj ušteda energije od najmanje 9% do 2016. godine.
Ključne Vladine institucije zadužene za razvoj energetske efikasnosti su Ministarstvo za
ekonomski razvoj i tehnologiju, Ministarstvo za infrastrukturu i prostor i Ministarstvo
poljoprivrede i okoliša. Agenciju za energetsku efikasnost i obnovljive izvore energije je bila
osnovana 1995. godine kao tijelo nadležno za implementaciju politike energetske efikasnosti i
korišćenja obnovljivih izvora energije, ali je nakon reorganizacije Vlade 2005. godine,
transformisana u Odsjek u okviru Ministarstva. Međutim, nekoliko uspješnih lokalnih
energetskih agencija je osnovano u okviru EU programa “Inteligentna energija u Evropi”, sa
ciljem pružanja pomoći gradovima u izradi i implementaciji lokalnih energetskih koncepata,
promovisanja održivog razvoja, izradi energetskih pregleda i studija izvodljivosti,
sprovođenja energetskog menadžmenta u javnom sektoru i razradi konkretnih investicionih
projekata. Time, i pored relativno slabo uređenog institucionalnog okvira na državnom nivou,
aktivnosti lokalnih energetskih agencija i drugih organizacija aktivnih na lokalnom nivou
značajno poboljšavaju sprovođenje nacionalnih i EU politika i programa.
Nacionalni Akcioni plan za energetsku efikasnost je predložio sveobuhvatne mjere u svim
sektorima potrošnje, uključujući četiri ključne mjere za javni sektor (NEEAP, 2011):
1. Mjere za poboljšanje energetskih svojstava javnih zgrada i finansijski podsticaji za
obnovu i održivu gradnju,
35
2. Uvođenje sistema energetskog menadžmenta u javnom sektoru,
3. Zelena javna nabavka, i
4. Finansijski podsticaji za efikasnu potrošnju električne energije u javnom sektoru – kod
javne rasvjete, komunalnih usluga i dr.
Vlada je takođe 2010. godine donijela program za ekološki efikasna javnu upravu, s ciljem da
sistematski uvede ekološki i energetski menadžment u državnoj upravi, a da se kasnije ovaj
proces proširi na sve nivoe javne uprave (NEEAP, 2011).
Što se tiče izvora finansiranja projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru, sredstva iz
EU Kohezionog fonda se uspješno koriste za energetsku obnovu javnih zgrada. Nadalje, Javni
fond za zaštitu okoliša (Eko sklad) je osnovan 1993.godine za podršku ulaganja u zaštitu
životne sredine, iz kojeg se osiguravaju povoljni zajmovi i garancije za investicije u oblasti
energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije (Eko sklad, 2013).
Istraživanje Energy-Efficiency-Watch-a je pokazalo da u Sloveniji postoji nedovoljno jasna
strategija i vizija za cjelokupni javni sektor, kao i nedovoljna razmjena dobrih praksi (EEW,
2013). Takođe se nedostatak finansiranja smatra barijerom, ali u smislu da treba jačati
mehanizme na osnovu dobrog iskustva rada postojećeg Fonda u Sloveniji (jer 100% ispitanika
smatraju rad Fonda kao djelimično ili veoma efikasan). Uvođenje novog fonda za energetsku
efikasnost se vidi kao mogući pozitivan razvoj, kao i jačanje učešća privatnog sektora kroz
privatno-javna partnerstva. Vrlo dobar primjer u Sloveniji je podsticanje različitih aktivnosti
od strane Vlade u oblasti energetske efikasnosti kako bi se poboljšala konkurentnost javnog
saobraćaja (ibidem). Posebno inovativni pristup predstavlja davanje finansijskih podsticaja
koji pospješuju broj prevezenih putnika, na način što se podsticaji za provajdere usluga
javnog prevoza daju zavisno od broja pređenih kilometara po putniku, a ne zavisno od broja
pređenih kilometara samog vozila. Slovenija takođe subvencionira kupovinu vozila s
minimalnim uticajem na životnu sredinu, poput autobusa sa pogonom na prirodni gas. Ostale
planirane aktivnosti za podsticanje većeg korišćenja javnog prevoza se odnose na povećanje
dostupnosti, brzine i kvaliteta javnih prometnih pravaca, jedinstveni (kombinovani) sistem
karti za javni prevoz, koordinacija rasporeda vožnje, izgradnju biciklističkih staza i pratećih
promotivnih aktivnosti, fiskalne instrumente za ograničavanje pristupa privatnih vozila
gradskim središtima i dr. Na ovaj način politika promovisanja javnog prevoza sadrži dobar i
integrisan miks instrumenata koji uključuju stimulativno subvencioniranje javnog prevoza,
modernizaciju postojeće infrastrukture, promocije, podizanje svijesti i pružanje informacija o
prednostima javnog prevoza.
36
Gradovi su takodje aktivni u okviru Sporazuma Gradonačelnika, sa 18 gradova potpisnica
sporazuma i 5 urađenih Održivih energetskih akcionih planova, uključujući i Ljubljanu i
Maribor ka dva najveća grada u Sloveniji (Covenent of Mayors, 2013).
U lokalnim zajednicama, lokalne energetske agencije su aktivne na polju uvođenja
energetskih proračuna i energetskog menadžmenta, a posebno dobar primjer je uspješan rad
Energetske Agencije za Podravje (EnergaP) u Mariboru, gdje je 103 jave zgrade uključeno u
energetske proračune, i gdje je potrošnja energije za grijanje snižena za 12% nakon uvođenja
energetskog menadžmenta i energetskog proračuna uz upotrebu savremenih IKT rješenja
(NEEAP, 2013). Agencija je podržala razvoj održivih energetskih klimatskih politika kroz
razvoj lokalnog energetskog koncepta za grad Maribor (usvojenog 2009. godine), razvoj
energetskog menadžmenta, promovisanje koncepta održivosti, informisanje i savjetovanje i
druge usluge usklađene sa lokalnim potrebama. Pojedinačni projekti u javnim zgradama se
sprovode pomoću modela javno-privatnog partnerstva, na osnovu ugovora o energetskom
menadžmentu. Ovaj privremeni ugovor između vlasnika zgrade i privatne kompanije
omogućava da kompanija kao ugovarač pruža i finansira usluge energetske efikasnosti, koje
potom vlasnik zgrade otplaćuje u ugovornom periodu u ratama vezanim za isporučenu
energiju ili kroz podjelu finansijske dobiti nastale uštedama energije. Ovo je jako važno za
motivaciju korisnika da efikasno troše energiju (EnergaP 2013).
Još jedna dobra nova inicijativa je program za energetsku obnovu glavnog grada Ljubljane,
koji je otpočeo u januaru 2013. godine, uz podršku Evropske investicione banke kroz EU
mehanizam finansiranja za gradove (ELENA). Program će podržati razvoj tri velika
investiciona projekta u javnim zgradama u Ljubljani, koji će biti implementirani od strane
ESCO kompanija, i rezultati će moći poslužiti kao model za slične projekte u zemlji.
Ljubljana je takođe donijela novi Održivi plan za mobilnost (2012) koji podstiče razvoj
održivih oblika transporta uz ograničenja za privatni motorizovani prevoz. Ciljevi održivog
plana za mobilnost do 2015. godine su povećanje hodanja za 20%, biciklizma za 40% i
putovanja autobusima za 50%, te u isto vrijeme smanjenje broja putovanja automobilom za
20%. Konačni cilj do 2020. godine je održiva distribuciju mobilnosti – trećina javni prevoz,
trećina nemotorizovana sredstva i trećina privatna vozila (Grad Ljubljana, 2013)
3.2. Razmatranje problematike u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana
Kako bi se bolje razumjela i pojasnila situacija u zemljama Zapadnog Balkana, u daljem
tekstu se kritički analiziraju sakupljeni statistički podaci i indikatori (u poređenju sa podacima
37
za EU, Austriju i Sloveniju), potom zajedničke barijere, a onda su prikazani i razmotreni
rezultati ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori. Detaljni statistički
podaci, sakupljeni iz e-baze podataka Međunarodne agencije za energetiku, su dati u prilogu.
3.2.1. Energetski indikatori
Zavisnost od uvoza energije je visoka u svim zemljama Zapadnog Balkana. Energetska
samodovoljnost Zapadnog Balkana (odnos ukupne proizvodnje energije i ukupne energije
potrebne za snabdijevanje zemlje) u 2011. godini je iznosila 62%, i varira među zemljama
(od 45% u Hrvatskoj do 71% na Kosovu), kao što je prikazano na Slici 8. Problem energetske
zavisnosti je sličan kao u EU, mada nešto je situacija nešto povoljnija. Kao što je već
navedeno u prethodnim poglavljima, politike u oblasti energetske efikasnosti koje sprovodi
EU predstavljaju troškovno najefikasniji način da se smanji energetski deficit i poboljša
sigurnost snabdijevanja energijom, što je od važnosti i za zemlje Zapadnog Balkana.
Slika 8. Energetska samodovoljnost, 2011
Energetski intenzitet ekonomije pokazuje koliko energije je
potrebno za proizvodnju jedinice nacionalnog proizvoda, i
mjeri se kao odnos energije potrošene po jedinici BDP-a.
Zapadni Balkan je, u prosjeku, u 2011. godini imao gotovo
četiri puta veći primarni i tri puta veći finalni energetski
intenzitet u odnosu na prosjek EU (
Slika 9). Ovakva situacija je uglavnom zbog
degradiranog stanja energetske infrastrukture,
Izvor: Međunarodna agencija za energetiku
visokih gubitaka kod transformacije, prenosa i
distribucije energije (pokazatelj je visok primarni
energetski intenzitet), kao i niske energetske efikasnosti u sektorima potrošnje, posebno u
sektoru zgrada kao pojedinačno najvećeg potrošača (visok finalni energetski intenzitet). Neke
zemlje imaju izuzetno visok energetski intenzitet. Na primjer, Srbija je trošila pet puta više
energije po jedinici BDP-a od prosjeka EU-a, a gotovo 1,5 put više od prosjeka Zapadnog
Balkana. Takođe, dok je u EU energetski intenzitet imao trend opadanja u 2011. godini u
odnosu na 2010. godinu, u nekim zemljama Zapadnog Balkana (Albaniji, BIH, Makedoniji i
Srbiji) je rastao.
Slika 9. Primarni i finalni energetski intenzitet (ten/hiljadu dolara)
38
Izvor: Međunarodna agencija za energetiku
Takođe je zanimljivo primijetiti da energetski intenzitet, u slučaju obračuna BDP-a po paritetu
kupovne moći (eng. purchasing power parity - PPP), u većini zemalja nije bio mnogo veći od
prosjeka EU (Slika 10). Mada PPP povećava vrijednost BDP-a, i time se u zemljama s nižim
troškovima života (u ovom slučaju zemljama Zapadnog Balkana) sužava jaz po pitanju
energetskog intenziteta, ukupni trendovi ostaju nepromijenjeni. Važno je istaći da bi snažnija
primjena politika EU u oblasti energetske efikasnosti značajno doprinijela smanjenju
energetskog intenziteta, koji je trenutno visok u svim zemljama Zapadnog Balkana.
Slika 10. Primarni i finalni energetski intenzitet u slučaju obračuna BDP-a po paritetu kupovne moći
(ten/hiljadu dolara)
Izvor: Međunarodna agencija za energetiku
Kako pokazuje Slika 11, sve zemlje Zapadnog Balkana su u 2011. godini trošile manje
energije po glavi stanovnika (1.12 ten) od prosjeka EU (2.27 ten). Takođe je, za razliku od
EU, prisutan trend rasta potrošnje energije u skoro svim zemljama, izuzev Hrvatske. Može se
očekivati da će ove zemlje, kao zemlje u razvoju, sa porastom životnog standarda
stanovništva, trošiti sve više i više energije.
39
Slika 11. Potrošnja energije po glavi stanovnika (ten po stanovniku)
Izvor: Međunarodna agencija za energetiku
Prethodno razmatranje ukazuje na važnost unaprjeđenja energetske efikasnosti u zemljama
Zapadnog Balkana, te da bi se primjenom EU politika u oblasti energetske efikasnosti
direktno pozitivno uticalo na poboljšanje trenutno negativnih karakteristika i trendova koji su
prethodno prikazani. U EU se često uz pojam energetske efikasnosti koristi krilatica „činiti
više sa manje“ (eng. „doing more with less”) i fokus se stavlja na postizanju istog nivoa
proizvodnje ili usluga uz manje utrošene energije. Primjena mjera energetske efikasnosti
može takođe doprinijeti razvoju i generisanju većeg broja usluga sa istim nivoom potrošnje
energije i korisnom razdvajanju rasta potrošnje energije od ekonomskog razvoja, što je za
zemlje u razvoju (uključujući zemlje Zapadnog Balkana) jako važno, jer sa razvojem
ekonomije rastu i potrebe za energijom.
Tabela 1. Potencijal energetske efikasnosti
do 2020. godine – Zapadni Balkan
SEKTOR
POTENCIJAL
Veoma
važan
primjenu
politika
Javni sektor
35 - 40 %
energetske
Rezidencijalni sektor
10 - 35 %
neiskorišćeni
Sektor usluga
10 - 30 %
Industrija
5 - 25 %
Transport
10 %
Izvor: Svjetska Banka
razlog
za
za
snažnu
unapređenje
efikasnosti
je
veliki
potencijal
za
uštede
energije prisutan u svim zemljama
Zapadnog Balkana. Ovo je potvrdila
analiza Svjetske Banke (2010), gdje je
utvrđeno da je potencijal najveći u
javnom sektoru (Tabela 1), kao i mogućnosti za postizanje nisko troškovnih energetskih
ušteda u kratkom roku.
40
3.2.2. Barijere za implementaciju mjera energetske efikasnosti
Uprkos prethodno prikazanom velikom potencijalu i mogućnostima za poboljšanje energetske
efikasnosti, a što bi, ako se iskoristi, imalo velike koristi za sigurnost snabdijevanja,
konkurentnost i smanjenje energetske zavisnosti zemalja Zapadnog Balkana, prisutne su
brojne barijere koje usporavaju investicije i implementaciju mjera energetske efikasnosti.
a. Niske cijene i subvencije za energiju
Jedan od najrasprostranjenijih barijera među zemljama Zapadnog Balkana su niske cijene
energije. Cijene električne energije su po pravilu znatno ispod EU tržišnih vrijednosti,
posebno za domaćinstva (Tabela 2). Na primjer, u mnogim zemljama komercijalni i
industrijski potrošači često plaćaju veću cijenu kako bi se subvencionirale niže cijene za
domaćinstva, dok je u nekim zemljama prisutna drugačija situacija (na primjer,
aluminijumska industrija ugovara niže cijene električne energije, kao što je slučaj u Crnoj
Gori). Niske cijene koje ne reflektuju stvarne troškove proizvodnje i regulisane tarife
predstavljaju ozbiljnu prepreku za poboljšanje energetske efikasnosti, često u kombinaciji s
raširenim problemom niske stope naplate računa za utrošenu energiju.
Tabela 2. Cijene električne energije u 2011. godini, po vrsti potrošača
EURc/kWh
DOMAĆINSTVA
OSTALI
Albanija
6.4
8.8
BIH
7.5
7.4
Hrvatska
9.2
8.3
Makedonija
5.4
9.0
Crna Gora
7.2
5.2
Srbija
5.3
5.9
Kosovo
5.6
8.2
Austrija
19.7
-
Slovenija
14.9
9.6
EU
18.4
11.2
Izvor: Energy Regulators Regional Association (ERRA) and Eurostat
Sa druge strane, adekvatne cijene energije se mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih
mjera za javne i privatne potrošače da promijene obrasce potrošnje i energiju koriste
racionalno. To će takođe kod investitora povećati atraktivnost i profitabilnost projekata
energetske efikasnosti i pozitivno uticati na investicije. Trenutno, promovisanje od strane
javnog sektora i investiranje u mjere energetske efikasnosti je otežano i daje slabe rezultate,
sve dok cjenovna politika šalje suprotan signal potrošačima.
Uz problem niskih cijena prisutan je i problem davanja subvencija za električnu energiju i gas.
Međunarodna agencija za energetiku (2012) definiše energetske subvencije, kao bilo koju
aktivnost vlada usmjerenu na energetski sektor koja vještački snižava troškove proizvodnje
41
energije ili spušta cijene energije plaćene od strane potrošača. Subvencije koje vještački
snižavaju cijene energije potiču rasipničku potrošnju, te potkopavaju konkurentnost
energetski efikasnih tehnologija. Za energetski uvozno zavisne zemlje (kao što su zemlje
Zapadnog Balkana), subvencije posebno predstavljaju značajan fiskalni teret za državni
budžet. Najčešće opravdanje za uvođenje energetskih subvencija je nastojanje da se ublaži
energetsko siromaštvo. tj. da se poboljšaju uslovi života siromašnih na način da se obezbijedi
pristupačnija i dostupnija energija. Međutim, najveća korist obično ide onima koji troše
najviše energije. Međunarodni monetarni fond je procijenio da je 80% od ukupnih benefita za
energiju u 2009. godini otišlo u 40% najbogatijih domaćinstava (Coady et al., 2010). Prema
drugom izvještaju (Kovačević, 2011) je procijenjeno da vlade zemalja Zapadnog Balkana
izdvajaju 7-11% BDP-a samo na subvencije za subvencije za fosilna goriva. Premještajući
ovaj teret iz državnih budžeta na individualne potrošače bi dovelo do puno bržeg i
racionalnijeg odgovora na buduće promjene cijena energije (u smislu racionalnijeg trošenja) i
oslobodilo rashode iz budžeta za druge potrebe. Siromašnim kategorijama stanovništva se
osim subvencija mogu ponuditi npr. dobro osmišljeni programi energetske efikasnosti za ovu
kategoriju potrošača.
U posljednjim godinama zemlje Zapadnog Balkana nastoje da smanje energetske subvencije i
usklade cijene energenata sa troškovno opravdanim nivoom. Međutim, ova nastojanja su
najviše uslovljena obavezama i inicijativama proisteklim iz međunarodnih obaveza (npr.
obaveze i inicijative proistekle članstvom u Energetskoj zajednici), i proces reformi je spor. U
nekim slučajevima javna preduzeća imaju monopol ili dobijaju subvencije ili čak ne plaćaju
račune za energiju, čime postoji vrlo slaba motivacija za primjenu mjera energetske
efikasnosti.
b. Efekti globalne ekonomske krize
Još jedna značajna barijera su negativni efekti globalne ekonomske i finansijske krize. U
svom izvještaju o makroekonomskim izgledima za Zapadni Balkan, Ured za koordinaciju
međunarodnih finansijskih institucija (IFI Coordination Office, 2013) navodi da je ekonomska
kriza imala teške posljedice po zemlje Zapadnog Balkana, značajno smanjujući stope
privrednog rasta (slike 12 i 13), investicije i povećavajući stope siromaštva.
42
Slika 12. Prosječne godišnje stope rasta, zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%)
Source: IMF World Economic Outlook (WEO)
Slika 13. Projektovane stope rasta za zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%)
Izvor: IMF World Economic Outlook (WEO)
Javni dug je visok (Slika 14) i u pojedinim zemljama je dostigao kritičan nivo (iznad 50 % u
Srbiji, Albaniji, Hrvatskoj i Crnoj Gori), ali je ipak manji u poređenju sa prosjekom EU
(86%), Austrijom (74%) ili Slovenijom (54.5%). U svakom slučaju se fiskalni prostor u
regionu smanjuje, a pristup bankarskim kreditima i tržištima kapitala dodatno je otežan.
Slika 14. Opšti javni dug zemalja Zapadnog Balkana kao % BDP-a, Oktobar 2013
Izvor: IMF World Economic Outlook (WEO)
Imajući u vidu ova ograničenja, potrebno je unapređivati klimu za strane i domaće investicije,
uz promovisanje modela javno-privatnog partnerstva, takođe u oblasti energetske efikasnosti.
Ako javni sektor nije u mogućnosti da finansira projekte energetske efikasnosti, treba težiti
43
drugim, inovativnijim šemama, poput korišćenja ugovaranja o energetskim uslugama i
angažmana ESCO kompanija.
c. Nizak stepen razvijenosti tržišta za energetske usluge i ESCO
Razvoj tržišta energetskih usluga i ESCO kompanija je jedan od glavnih prioriteta EU. Kako
je ranije rečeno, ESCO projekti su oblik javno-privatnog partnerstva gdje organizacije javnog
sektora angažuju ESCO kompaniju da sprovede investicije u oblasti energetske efikasnosti.
Kompanije za pružanje energetskih usluga (eng. Energy Service Companies - ESCOs) pružaju
širok pojas sveobuhvatnih energetskih rješenja uključujući izradu i implementaciju projekata
u oblasti energetske efikasnosti, kao i upravljanje rizicima. Projekti se potom otplaćuju iz
ostvarenih ušteda za energente i održavanje.
Uprkos prisustva osnovnog pravnog okvira u većini zemalja Zapadnog Balkana koji u načelno
omogućava ESCO poslovanje, tržište je nerazvijeno, a ova vrsta projekata je rijetkost u
zemljama, i obično zavisi od vladinih kredita i međunarodnih grantova. Jedan uspješan
primjer je javna ESCO kompanija HEP ESCO u Hrvatskoj, koja je uspješno sprovodila mjere
energetske efikasnosti u javnom sektoru, najviše uz podršku državnog Fonda za zaštitu
okoliša i energetsku učinkovitost (Sekretarijat Energetske zajednice, 2013).
Evropska banka za obnovu i razvoj je u nedavnom istraživanju stepena razvoja ESCO tržišta
u zemljama Zapadnog Balkana prepoznala mnoge prepreke, uključujući nedostatak
informacija o konceptu ESCO i nisko iskustvo banaka za pružanje inovativnih modela
finansiranja ESCO projekata, nepovoljne procedure javnih nabavki, nedostatak višegodišnjeg
budžetiranja, opštu finansijsku nelikvidnost javnog sektora i posljedično nedostatak
financijskih garancija, tretman ESCO usluga kao javnog duga, neupućenost privatnih
kompanija o rizicima ulaska u dugoročne ugovore s javnim subjektima itd. (EBRD, 2012).
Jasno je da su u Zapadnom Balkanu potrebni dalji napori da bi profunkcionisalo tržište za
energetske usluge, čime će se moći povećati investicije u energetsku efikasnost. Od velike je
pomoći novouspostavljeni Regionalni program energetske efikasnosti (2013), koji sprovodi
EBRD u saradnji sa Sekretarijatom Energetske zajednice, usmjeren na poboljšanje pravnog
okvira za projekte ESCO u javnom sektoru, a o kojem će biti više riječi u narednom
poglavlju.
d. Energetska efikasnost u postupcima javnih nabavki
Javna nabavka je u direktivama o energetskoj efikasnosti identifikovana kao jedan od
najkorisnijih i najsnažnijih instrumenata u rukama javnog sektora da pokaže lidersku ulogu u
44
promovisanju energetske efikasnosti. Ipak, u zemljama Zapadnog Balkana je prisutno niz
barijera koje onemogućuju uspješno sprovođenje javne nabavke efikasnih proizvoda i usluga,
a koje se odnose na nedovoljno razvijen legislativni okvir, koji ne sadrži posebne odredbe i
kriterijume o nabavci po principima energetske efikasnosti, nedostatak jasnih smjernica i
uputstava, kao i nedostatak informacija i praktičnog znanja (Sekretarijat Energetske zajednice,
2011).
e. Izdvajanja u istraživanje i razvoj
Što se tiče oblasti istraživanja i razvoja, podaci za zemlje Zapadnog Balkana su oskudne jer
ne postoji sistematsko izvještavanje prema Eurostat-u. U svakom slučaju, raspoloživi podaci
(Izvještaj IFI Coordination Office, 2013) pokazuju da su izdaci za istraživanje i razvoj u
Zapadnom Balkanu u prosjeku samo 0,33% BDP-a, što predstavlja samo jednu trećinu
izdataka za istraživanje i razvoj u EU-12 (nove zemlje članice EU), a jednu sedminu u odnosu
na prosjek EU. Hrvatska i Srbija imaju najveće izdatke sa oko 0,75% BDP-a (Slika 15).
Slika 15. Izdvajanja u istraživanja, razvoj i obrazovanje, kao % BDPa, različite godine
Izvor: Izvještaj IFI Coordination Office o izgledima za makroekonomski razvoj Zapadnog Balkana
U istom izvještaju se, između ostalog, navodi da su trenutni nivoi izdvajanja u istraživanje i
razvoj preniski da bi imali značajan uticaj na privredni rast, da je međunarodna saradnja
relativno niska, a da je upravljanje pravima intelektualnog vlasništva i odnos između nauke i
privrede neadekvatan. Štaviše, privatni sektor ima slabu sklonost ka ulaganjima u istraživanje,
razvoj i inovacije.
3.2.3. Regionalne aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti
EU i međunarodno iskustvo pokazuju da uspješna implementacija programa energetske
efikasnosti zahtijeva mješavinu politika i instrumenata u cilju prevazilaženja niza finansijskih,
institucionalnih, tehničkih i bihevioralnih prepreka, koje su tipične za većinu zemlja (IEA,
45
2012). Energetska efikasnost može biti dobitna kombinacija i za zemlje Zapadnog Balkana
(uključujući pozitivan uticaj na konkurentnost, životnu sredinu, sigurnost snabdijevanja
energijom i ekonomski razvoj), ako je pravilno podržana kroz jak zakonski i institucionalni
okvir, te dobro osmišljene i implementirane mjere i programe.
Neki dobri primjeri regionalnih programa i saradnje, koji podržavaju implementaciju politika
i mjera energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana, će biti opisani u narednim
poglavljima.
a. Aktivnosti u okviru Energetske zajednice
Sve zemlje Zapadnog Balkana su se potpisivanjem Ugovora o Energetskoj zajednici (eng.
Energy Community Treaty, 2005) obavezale da reformišu svoja energetska tržišta u skladu sa
EU standardima, a od decembra 2009. godine su se obavezale da implementiraju i niz EU
direktiva u oblasti energetske efikasnosti.
Kako bi se što uspješnije prevazišle uobičajene barijere i pronašla zajednička rješenja i
aktivnosti za razvoj i implementaciju politika i programa energetske efikasnosti, Energetska
zajednica podstiče integrisane regionalne aktivnosti i stalnu saradnju i koordinaciju između
državnih i lokalnih vlasti, s jedne strane, i svih ostalih aktera važnih za promovisanje
energetske efikasnosti, poput Evropske Komisije, donatora i međunarodnih finansijskih
institucija.
-
Razvoj zakonodavstva i propisa u oblasti energetske efikasnosti
Energetska zajednica je osnovana kako bi se sprovođenje EU politika i zakonodavstva
proširilo na zemlje susjede, koje su u različitim fazama EU integracija. Potpisivanjem
Ugovora o energetskoj zajednici, sve zemlje Zapadnog Balkana su se obavezale na
implementiraju ključno zakonodavstvo EU u oblasti energetike, uključujući i energetsku
efikasnost. Važan korak u tom smjeru bile su odluke Ministarskog Savjeta Energetske
zajednice (u decembru 2009., septembru 2010. i oktobru 2011. godine) kojima su određene
direktive energetske efikasnosti uključene u legislativu Energetske zajednice. Na osnovu ovih
odluka, zemlje Zapadnog Balkana su obavezne prenijeti u nacionalno zakonodavstvo sledeće
direktive (Legislativni okvir Energetske zajednice, 2013, str. 405-474):
 Direktivu 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i energetskim uslugama2,
2
Dalje usklađivanje sa novom EU legislativom i politikama se prati i analizira, a u toku je analiza usvajanja
najnovije EU direktive 2012/27/EU o energetskoj efikasnosti, koja je zamijenila Direktivu 2006/32/EC.
46
 Direktivu 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada,
 Direktivu 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa aspekta potrošnje energije,
kao i niz implementirajućih regulativa.
Jedan od temelja za unapređenje energetske efikasnosti je pravilno transponovanje i
implementacija navedenih direktiva. Kako bi se što zemlje što uspješnije nosile sa ovim
izazovnim zadatkom, Energetska zajednica promoviše i podržava integrisane aktivnosti na
regionalnom nivou. Prvi korak je bio priprema nacionalnih mapa puta (eng. Road Maps) za
implementaciju direktiva energetske efikasnosti (2011). Sve Zemlje zapadnog Balkana su
pripremile mape puta u 2011. godini, na osnovu uniformnog šablona pripremljenog od strane
Sekretarijata Energetske zajednice (Energetska zajednica, 2011). Ovi dokumenti sadrže tri
poglavlja koji tretiraju svaku direktivu pojedinačno, a svako poglavlje sadrži podjelu po
ključnim odredbama direktiva, izvještaje o statusu transpozicije, kao i informacije o
odgovornim institucijama i rokovima za implementaciju. Osnovna struktura mapa puta je
prikazana na slici 16.
Slika 16. Struktura mape puta za energetsku efikasnost
STRUKTURA MAPE PUTA
I. DIREKTIVA 2006/32/EC II. DIREKTIVA 2010/31/EU
O EFIKASNOM KORIŠĆENJU ENERGIJE I ENERGETSKIM USLUGAMA
O ENERGETSKIM KARAKTERISTIKAMA ZGRADA
III. DIREKTIVA 2010/30/EU O OZNAČIVANJU PROIZVODA
DEFINICIJE I CILJEVI UŠTEDE ENERGIJE
PROMOCIJA EFIKASNOG KORIŠĆENJA ENERGIJE I ENERGETSKIH USLUGA
METODOLOGIJA
ZAHTJEVI ENERGETSKIH KARAKTERISTIKA
ENERGETSKO SERTIFIKOVANJE ZGRADA
OPSEG I DEFINICIJE
USPOSTAVLJANJE OSNOVNOG OKVIRA
IMPLEMENTIRAJUĆA REGULATIVA
INSPEKCIJE SISTEMA ZA GRIJANJE I HLAĐENJE
INFORMACIJE I KAZNE
Izvor: Energetska zajednica, 2011
Na ovaj način, zajednički pristup u planiranju transpozicije direktiva je doveo do usklađenog
procesa implementacije, boljeg praćenja i izvještavanja o napretku postignutom u razvoju
nacionalnog zakonodavstva, kao i utvrđivanju prioritetnih područja za podršku kroz programe
regionalne donatorske pomoći. Dobar nivo razmjene ekspertize, informacija i najboljih praksi
je uspostavljen i sa relevantnim projektima EU, uključujući EU projekat “Inicijative za
zajedničko djelovanje ” (eng. Concerted Actions).
47
-
Saradnja kroz regionalnu Koordinacionu Grupu za Energetsku Efikasnost
Jedan od uspješnih primjera regionalnih radnih tijela je Radna Grupa za Energetsku
Efikasnost,
osnovana 2007. godine od strane Energetske zajednice s ciljem podrške
implementacije EU direktiva u oblasti energetske efikasnosti i koordinacije aktivnosti na
regionalnom nivou. Rad ove grupe se pokazao veoma korisnim i kao dodatna vrijednost
nacionalnim naporima u ovoj oblasti. Ključne aktivnosti Radne Grupe su u prethodnom
periodu su bile izrada mapa pita za implementaciju direktiva energetske efikasnosti i
izvještavanje o postignutom napretku, priprema nacionalnih planova za energetsku efikasnost
i razvoj mehanizama za monitoring implementacije, razmjena iskustava, usklađen razvoj
promotivnih kampanja i dr. Rad na regionalnom nivou će se nastaviti kroz novu
Koordinacionu Grupu za Energetsku Efikasnost, osnovanu 2013. godine kao šira platforma za
saradnju i razmjenu iskustava u implementaciji legislative za energetsku efikasnost (uz više
uključenih aktera). Osnovne planirane aktivnosti Koordinacione Grupe (razrađene u Radnom
Planu za 2013. i 2014. godinu), se odnose na:

Dalji rad na harmonizovanom pristupu implementacije direktiva energetske efikasnosti, s
paralelnom analizom novog EU zakonodavstva i preporukama za usvajanje u Energetskoj
zajednici,

zajednički rad na pripremi nacionalnih planova za energetsku efikasnost i razvoj
integrisane Platforme za monitoring implementacije,

identifikacija i razmjena dobrih praksi u cilju poboljšanja energetski efikasnih javnih
nabavki,

razvoj sekundarnog zakonodavstva i diseminacija dobrih praksi za razvoj tržišta
energetskih usluga, i

zajednička implementacija Direktive o energetskim karakteristikama zgrada i dalji razvoj
šema i inovativnih mehanizama finansiranja obnove zgrada.
-
Fokus na javni sektor
Energetska zajednica takođe stavlja naglasak na mjere energetske efikasnosti u javnom
sektoru, uprkos činjenici da su u ovom sektoru prisutne mnoge prepreke u implementaciji.
Jedan od razloga za to je promocija vodeće uloge javnog sektora u skladu sa zahtjevima
direktiva energetske efikasnosti. Još jedan praktičan razlog fokusa na javni sektor je i
činjenica da će se, u uslovima nerazvijenog pravnog okvira i tržišta za energetsku efikasnost,
mjere u javnom sektoru lakše sprovesti, paralelno sa razvojem odgovarajućeg zakonodavnog,
finansijskog i institucionalnog okvira. Ovakav pristup se prepoznaje i u donesenim Akcionim
48
Planovima za Energetsku Efikasnost (2011), s velikim brojem mjera posvećenih javnom
sektoru, pri čemu su uobičajene mjere u javnom sektoru energetski pregledi i sertifikacija
javnih zgrada, projekti za energetski efikasnu obnovu javnih objekata, škola, bolnica i javne
rasvjete, razvoj energetskog menadžmenta na državnom i lokalnom nivou, energetska
efikasnost kod javne nabavke (uređaja, vozila), strožiji standardi energetske efikasnosti za
nove javne zgrade, itd. (Sekretarijat Energetske zajednice, 2011, str. 17-19).
b. Podrška razvoju nacionalnih planova za energetsku efikasnost
Dobar primjer benefita regionalne saradnje pokazuje i proces razvoja nacionalnih akcionih
planova za energetsku efikasnost (NEEAP). U skladu sa zahtjevima Direktive 2006/32/EC,
zemlje Zapadnog Balkana su obavezne da definišu indikativni cilj uštede energije od
najmanje 9% potrošnje energije između 2010 i 2018. godine, te da razrade konkretne mjere i
aktivnosti za postizanje ovog cilja u akcionim planovima.
Rok za donošenje drugih po redu NEEAP-a za zemlje Zapadnog Balkana je bio jun 2013.
godine, i Regionalna Radna Grupa za Energetsku Efikasnost je u saradnji sa Sekretarijatom
Energetske zajednice 2012. godine pripremila zajednički obrazac i uputstvo za izradu
NEEAP-a, koji se temelji se na modelu koji se koristio od strane zemalja članica EU.
Korišćenje istog šablona za pripremu NEEAP-a je dobar primjer usklađenog pristupa na
regionalnom nivou. Sekretarijat Energetske zajednice je potom organizovao trening radionicu
za pripremu NEEAP-a krajem 2012. godine i pružio koordinacionu pomoć zemljama kako bi
dobili odgovarajuću međunarodnu tehničku pomoć za izradu NEEAP-a. Sa druge strane,
Evropska Komisija je sarađivala sa Regionalnom Grupom za Energetsku Efikasnost po
pitanju mogućnosti finansiranja, finansirala izradu studije da istraži sve dostupne mogućnosti
finansiranja za implementaciju NEEAP-a (EK, 2011), a dalje pomogla u njihovom korišćenju
organiziranjem skupova u zemljama i na regionalnom nivou za podizanje svijesti o
mogućnostima finansiranja, kao i podršku u razvoju regionalne i nacionalnih web-stranica s
informacijama o finansiranju energetske efikasnosti. GIZ je takođe obezbijedio podršku za
uspostavu regionalne platforme za monitoring i verifikaciju ušteda iz mjera energetske
efikasnosti iz NEEAP-a.
c. Učešće u Sporazumu Gradonačelnika
Još jedna važna Evropska inicijativa je Sporazum Gradonačelnika gdje trenutno 76 gradova
Zapadnog Balkana učestvuje i sarađuje sa gradovima i regionima u EU, dobrovoljno se
obavezujući na povećanje energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije na
49
svojoj teritoriji, kao i dostizanju 20% smanjenja emisija gasova sa efektom staklene bašte do
2020. godine. Ključne aktivnosti u okviru ove inicijative uključuju razvoj i implementaciju
akcionih planova za održivu energiju koji detaljno razrađuju aktivnosti i mjere za postizanje
cilja smanjenja emisija na lokalnom nivou (Covenent of Mayors, 2013).
GIZ projekat “Mreža energetski efikasnih glavnih gradova Jugoistočne Evrope” od 2009.
godine podržava postizanje ciljeva iz Sporazuma Gradonačelnika, kroz razmjenu iskustava
između glavnih gradova Zapadnog Balkana koji učestvuju u ovom projektu (Tirana, Sarajevo,
Zagreb, Skoplje, Podgorica), obuke za energetski menadžment, kao i saradnju među samim
gradovima i njemačkog grada Frajburga, koji je uključen kao grad mentor i model ostalim
gradovima (GIZ, 2013). Na ovaj način glavni gradovi takođe daju primjer ostalim gradovima
iz zemalja Zapadnog Balkana da se pridruže Sporazumu Gradonačelnika.
d. Mreža zajednica lokalnih vlasti Jugoistočne Evrope (NALAS)
Mreža zajednica lokalnih vlasti Jugoistočne Evrope (eng. Network of Associations of Local
Authorities of South East Europe - NALAS) okuplja 16 zajednica opština koje zastupaju
otprilike 9 hiljada lokalnih zajednica iz zemalja Jugoistočne Evrope, a funkcioniše kao
neformalna organizacija koja organizuje redovne sastanke, seminare i programe obuke.
NALAS takođe ima Radnu Grupu za Energetsku Efikasnost, koja okuplja široki krug
eksperata, lokalnih energetskih menadžera, gradonačelnika i drugih aktera koji zajedno
diskutuju pitanja promovisanja energetske efikasnosti na lokalnom nivou, predlažu promjene
u zakonodavstvu, razmjenjuju najbolje prakse i dr. Po nedavnom istraživanju mišljenja
privatnog sektora od strane NALAS-a (NALAS, 2013), dva najveća problema kod
sprovođenje energetske efikasnosti na lokalnom nivou su administrativne barijere i niske
cijene energije (ovo se poklapa sa prethodno opisanim barijerama na nacionalnom nivou).
Takođe, veliki broj ispitanika smatra ozbiljnim preprekama poteškoće u osiguravanju kredita,
nedovoljna uključenost višeg menadžmenta na lokalnom nivou u poslove energetskih
investicija, da zaduženi službenici ne posjeduju dovoljno tehničkog znanja itd. Nedovoljno
podsticajna javna nabavka je takođe prepoznata kao barijera za investicije u oblasti energetske
efikasnosti i implementaciju ESCO projekata.
e. Savjet za regionalnu saradnju i Strategija “Jugoistočna Evropa 2020”
Savjet za regionalnu saradnju (eng. Regional Cooperation Council - RCC) se u svom radu
fokusira na pospješivanje i unaprjeđenje regionalne suradnje u Jugoistočnoj Evropi i podržava
EU integracije zemalja Zapadnog Balkana. RCC razvija i održava bliske kontakte sa svim
50
relevantnim akterima u regionu, uključujući vlade zemalja Zapadnog Balkana, međunarodne
organizacije, međunarodne financijske institucije, regionalne organizacije, civilno društvo i
privatni sektor (RCC, 2013).
U okviru ovog procesa, a slijedeći opšti konsenzus da region treba novu izvozno orijentisanu
strategiju rasta, koja bi promovisala održive socio-ekonomske ciljeve i unaprijedila proces
pristupanja EU, Ministri ekonomija Zapadnog Balkana su nedavno donijeli Strategiju
“Jugoistočna Evropa 2020” (RCC, 2013), i obavezali se na njenu implementaciju. Strategija je
usklađena sa EU Strategijom “Evropa 2020”, a cilj je prevashodno poboljšanje životnog
standarda
stanovništva u regionu kroz pospješivanje razvoja i rasta konkurentnosti
ekonomije. Strategija se fokusira na podsticanje ključnih dugoročnih pokretača rasta
(inovacije, vještine i integracije u oblasti trgovine) kroz pet glavnih principa - integrisani,
pametan, održiv i inkluzivan rast, podržani dobrim javnim upravljanjem. Zajednička vizija je
pretočena u ciljeve do 2020. godine: otvaranje jednog miliona novih radnih mjesta, rast
zaposlenosti od trenutnih 39% na 44%, povećanje ukupnog regionalnog trgovinskog prometa
za više od dvostruko (od trenutnih 94 na 210 milijardi eura), rast BDP-a po stanovniku od
trenutnih 36% na 44% prosjeka EU, te razvoja 300 hiljada visokokvalifkovane radne snage.
Strategija sadrži poseban dio posvećen održivom razvoju, gdje se naglašava potreba
povećanja energetske efikasnosti putem dostizanja ciljeva uštede energije od minimum 9% do
2018. godine, u skladu s obavezama u okviru Energetske zajednice. Strategija podstiće
potrebu implementacije nacionalnih planova energetske efikasnosti i razvoj institucionalnog i
pravnog okvira, kao i obezbjeđivanje dovoljno finansijskih sredstava. Dobro rukovođenje od
strane javnih vlasti je od ključne važnosti za postizanje svih ciljeva Strategije, uključujući
održiv razvoj. Važan fokus Strategije je međuinstitucionalna saradnja i koordinacija kod
osmišljavanja politika i razmjena dobrih praksi, kako bi se efikasnije doprinijelo ekonomskom
rastu. Važno u ovom smislu je formulisanje koordinisanih regionalnih mjera koje nastoje
smanjiti korupciju u javnoj upravi, kako bi se poboljšala efikasnost vlade i povoljni uslovi za
investicije privatnog sektora. Evropska komisija snažno podržava implementaciju ove
strategije i najavila je uključivanje izvještavanja o njenoj implementaciji u redovne izvještaje
o napretku zemalja Zapadnog Balkana u procesu proširenja, kao i podršku kroz EU fondove.
3.2.4. Dostupno finansiranje za energetsku efikasnost u Zapadnom Balkanu
Značajan broj finansijskih mehanizama i mehanizama podrške su dostupni javnom i
privatnom sektoru u Zapadnom Balkanu u procesu dostizanja ciljeva energetske efikasnosti,
51
pri čemu su međunarodne finansijske institucije posebno aktivne na ovom polju. Evropska
Komisija je 2011.godine podržala analizu dostupnih fondova za finansiranje energetske
efikasnosti i obnovljivih izvora energije u Zapadnom Balkanu (EK, 2011). Ažurirani izvještaj
iz 2013 godine (EK, 2013) je identifikovao 34 pojedinačna fonda koja nude finansijsku i/ili
tehničku podršku za poboljšanje energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana
(Tabela 3).Ukupna sredstva koja su na raspolaganju iznose oko 1,5 milijardi eura (u odnosu
na 830 miliona eura u 2011. godini), od kojih 97% otpada na kreditna sredstva, uključujući i
povezanu tehničku pomoć i grantove.
Tabela 3. Pregled dostupnih fondova za finansiranje energetske efikasnosti u Zapadnom Balkanu,
ažurirano 2013. godine
Izvor: WBIF, 2013
Ovo istraživanje je takođe otkrilo da, iako postoje relativno velika dostupna finansijska
sredstva za ulaganja u energetsku efikasnost, vrlo mali dio je bio iskorišćen. ESCO kompanije
još nisu voljne ući na nova tržišta bez stabilne potražnje i sa još nesređenim pravnim okvirom.
Takođe je utvrđeno da je većina financijskih sredstava usmjerena ka privatnom sektoru, te da
je veća podrška potrebna javnom sektoru (kako mehanizmi finansiranja tako i programi
tehničke pomoći), jer javni sektor ima izazov da kreira odgovarajući zakonski okvir i pokaže
vodeću ulogu u implementaciji. Gradovi su posebno važni, jer je najveći potencijal za
energetske uštede na njihovim teritorijama. Prioritizovanje energetske efikasnosti u državnim
i lokalnim budžetima i veći marketing mehanizama finansiranja je takođe jako važno.
52
3.2.5. Posebni međunarodni programi pomoći za region Zapadnog Balkana
Neki programi podrške i inicijative EU (opisani u poglavlju 3.1.2.c) su otvoreni i za zemlje
Zapadnog Balkana, jer sve imaju status IPA ili EU pristupnih zemalja. Ove zemlje mogu
aplicirati u saradnji sa zemljama članicama EU za učešće u projektima u okviru Sedmog
okvirnog programa, Horizon-a 2020, Sporazuma gradonačelnika, Kampanje za održivu
energiju Evrope, CONCERTO, BUILD UP i dr.
U narednom tekstu ce biti navedeni neki specifični međunarodni projekti za podršku
zemljama Zapadnog Balkana u oblasti energetske efikasnosti, a koji nude razne međunarodne
finansijske institucije i donatori (izuzev projekta GIZ-a “Mreža energetski efikasnih glavnih
gradova Jugoistočne Evrope”, koji je opisan ranije).
a. EU podrška kroz IPA, TAIEX i Twinning
EU Instrument za predpristupnu pomoć za zemlje kandidate i potencijalne kandidate za
članstvo u EU (eng. Instrument for Pre-Accession Assistance-IPA) je namijenjen
sveobuhvatnoj podršci u procesu EU integracija, kako bi se sprovele reforme neophodne za
buduće članstvo (EK, 2013). Aktivnosti koje IPA finansira su usklađene sa prioritetima datim
u Evropskom i Pristupnim partnerstvima za svaku zemlju, kao i sa Strategijama proširenja i
izvještajima o napretku koje Evropska Komisija objavljuju godišnje za svaku zemlju
Zapadnog Balkana ponaosob. Cilj je takođe i da se kroz korišćenje IPA sredstava sve zemlje
korisnice pripreme za buduće korišćenje EU strukturnih i kohezionih fondova.
Vrijednost IPA sredstva je za period 2007-2013.godine iznosila ukupno 11,5 milijardi eura.
Evropska Komisija ova sredstva indikativno alocira usvajanjem Višegodišnjeg Indikativnog
Finansijskog Okvira, a za svaku zemlju se dalje definišu prioriteti u Višegodišnjim
Indikativnim Planskim dokumentima. Pregledom ovih dokumenata se vidi da su značajna
sredstva bila dostupna zemljama korisnicama na godišnjem nivou, npr. Crnoj Gori je u 2012.
godini bilo dostupno 35 miliona eura, a Srbiji 202 miliona eura. Trenutna IPA ističe krajem
2013. godine, a nova IPA II (za period 2014-2020) je u fazi pripreme i diskusije. U svakom
slučaju je jasno da će IPA II podržavati dalje reforme u zemljama Zapadnog Balkana
usklađene sa ciljevima EU strategije “Evropa 2020 - strategija za pametan, održiv i inkluzivan
rast“, pa će zemlje biti u mogućnosti da konkurišu i za reformske aktivnosti u oblasti
energetske efikasnosti. Pored toga što je moguće da svaka zemlja konkuriše pojedinačno u
okviru nacionalnog IPA instrumenta, trebalo bi razmotriti i mogućnost zajedničkog
konkurisanja za sredstva višekorisničke IPA-e (projekti regionalnog karaktera).
53
TAIEX instrument (eng. Technical Assistance and Information Exchange) omogućuje
obezbjeđivanje kratkoročne tehničke pomoći od strane EU eksperata, savjetodavne usluge i
trening (EK, 2013). TAIEX pomaže zemljama korisnicama da se upoznaju, primjenjuju i
obezbijede sprovođenje zakonodavstva EU, kao i praćenje napretka. Kratkoročna pomoć se
pruža uglavnom na tri načina: organizovanjem radionica sa učešćem EU eksperata, kao i
putem stručnih misija koje pružaju prilagođene savjete administracijama zemalja korisnica i
studijskih posjeta institucija EU i zemalja članica.
Twinning je instrument za saradnju između javnih institucija država članica EU i zemalja
korisnica. Twinning ima za cilj pružanje dugoročnije podrške za prenošenje, primjenu i
sprovođenje zakonodavstva EU, a takođe nastoji podijeliti dobre prakse razvijene u EU i
podstiče razvoj dugoročnih odnosa između javnih institucija u postojećim i budućim
zemljama EU.
Na kraju je važno istaći da za sve pomenute EU instrumente postoji mreža kontakata u
zemljama korisnicama (Nacionalni IPA koordinatori, TAIEX and Twining kontakti) koji daju
savjete, podršku i pomoć za ostvarivanje partnerstava. Stupanjem u kontakt sa ovim osobama
će se lakše definisati prioriteti i obezbijediti saradnja sa institucijama u EU i zemljama
članicama.
b. Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan
Novouspostavljeni Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan (2012) se
finansira u okviru Investicionog Fonda za Zapadni Balkan (eng. Western Balkans Investment
Framework) i sprovodi ga Evropska Banka za Obnovu i Razvoj (EBRD) u saradnji sa
Sekretarijatom Energetske zajednice i Koordinacionom Grupom za Energetsku Efikasnost
(EBRD, 2013). Ovaj program podržava ulaganja u energetsku efikasnost u javnom i
privatnom sektoru i podržava promovisanje vodeće uloge javnog sektora na polju energetske
efikasnosti. Program uključuje vrlo važnu komponentu tehničke pomoći, čiji je cilj razvijanje
ili poboljšanje nacionalnih regulatornih okvira za podršku razvoju ESCO projekata u javnom
sektoru, kao i paket mjera podrške za tretiranje sistemskih barijera za energetsku efikasnost
(reforma energetskih tarifa, podrška za razvoj pametnih sistema za mjerenje i obračun
potrošnje energije, implementacija Direktive za energetsku efikasnost zgrada i razvoj
smjernica za energetski efikasnu javnu nabavku). Očekuje se da će ovaj program obezbijediti
sveobuhvatnu tehničku podršku i investicije za razvoj ESCO tržišta, kao i tehničku pomoć
javnim tijelima za sprovođenje ESCO investicionih programa, kroz posebno dizajnirane
kreditne linije.
54
c. Integrisana platforma za monitoring i verifikaciju energetskih ušteda
Regionalnim projektom “Integrisana platforma za monitoring i verifikaciju energetskih
ušteda” GIZ pruža podršku zemljama Zapadnog Balkana da razviju i implementiraju
harmonizovanu metodologiju za monitoring i verifikaciju ušteda energije postignutih tokom
implementacije nacionalnih planova za energetsku efikasnost, usklađenu sa EU standardima.
U okviru ovog projekta su prvo razvijene metodologija i preporuke za sveobuhvatno praćenje
implementacije nacionalnih planova u zemljama Zapadnog Balkana. Projekat se u 2013.
godini nastavio sa razvojem internet platforme za monitoring i verifikacija ušteda NEEAP-a,
jednostavne i fleksibilne za korišćenje imajući u vidu raznovrsne načine primjene u zemljama
i veliki planirani broj uključenih institucija. U toku 2014. godine je planirano niz trening
programa na nacionalnom i regionalnom nivou, kako bi se nova platforma što uspješnije i
održivije koristila (GIZ, 2013). Sve ovo pokazuje značaj korišćenja ove integrisane platforme,
koju će moći koristiti svi obveznici izvještavanja, a dobrovoljno i svi drugi subjekti koji
ostvaruju uštede, a moći će se vršiti i monitoring nacionalnih i lokalnih akcionih planova.
Nadležne institucije će imati sveobuhvatan pregled onoga što se događa na lokalnom nivou, i
sa više znanja i samopouzdanja će biti u mogućnosti da kreiraju adekvatne mehanizme
podrške za sprovođenje mjera energetske efikasnosti.
d. Javni dijalog o održivom korišćenju energije u Jugoistočnoj Evropi
Inicijativa za osnivanje javnog dijaloga o održivom korišćenju energije u Jugoistočnoj Evropi
pokrenut je od strane članova mreže škola za političke studije u Jugoistočnoj Evropi
(Albanija, BiH, Hrvatska, Kosovo, Makedonija, Srbija), a pod pokroviteljstvom Savjeta
Evrope i uz podršku GIZ-a. Zajednički cilj inicijative je podrška postizanju 20% cilja
energetske efikasnosti do 2020. godine (zvanični web sajt inicijative, 2013).
Dok su države ovog regiona postigle relativno dobar napredak u transpoziciji zakonodavstva i
politika EU u nacionalna zakonodavstva, napredak je puno sporiji kada je u pitanju njihovo
sprovođenje. U ome se i prepoznaje važnost ove inicijative, koja se bavi stvaranjem
promotivnih platformi za osnivanje javnog dijaloga, kombinovano sa izgradnjom kapaciteta
za sprovođenje javne politike u oblasti energetske efikasnosti. Ključni cilj inicijative je
uspostaviti i održavati javni dijalog između predstavnika parlamenata, vlada, poslovnog
sektora, medija i civilnog društva o održivom korišćenju energije s primarnim naglaskom na
energetsku efikasnost. U zemljama se sprovode edukativne aktivnosti kroz organizaciju
stručnih i motivacionih seminara, uspostavljanje dijaloga na visokom političkom nivou i
55
okupljanje predstavnika različitih ciljnih grupa kako bi se diskutovala i podsticala razmjena
mišljenja o najboljim modelima za sprovođenje politika energetske efikasnosti.
e. Program Energetske Efikasnosti EE21
Program Energetske Efikasnosti 21 (eng. Energy Efficiency 21 Programme – EE21) je
regionalni program koji sprovodi UNECE, koji ima za cilj pomoći ekonomijama u tranziciji
da razviju i sprovode održive energetske politike i strategije energetske efikasnosti, smanje
emisije gasova sa efektom staklene bašte, kako bi se zadovoljile međunarodne obveze, te
povećala sigurnost snabdijevanja energijom (UNECE, 2013). EE21 je krovni program pod
kojim se razvijaju regionalni i sub-regionalni projekti. U Zapadnom Balkanu se projekti
odnose na izgradnji kapaciteta, reforme politike i podizanje svijesti za razvoj tržišta i
finansiranje projekata energetske efikasnosti. Takođe je obezbijeđena podrška vladama za
poboljšanje energetskih karakteristika zgrada, izradu akcionih planova za energetsku
efikasnost u stambenom sektoru i relevantne aktivnosti na izgradnji kapaciteta
implementirajućih institucija.
f. Jačanje kapaciteta za strategije za nisko-emisioni razvoj
Agencija Sjedinjenih Američkih Država za međunarodnu saradnju (USAID) je do kraja 2012.
godine pružala podršku zemljama Zapadnog Balkana uglavnom za razvoj politika energetske
efikasnosti u zgradarstvu. Počev od 2013. godine, podrška će se nastaviti kroz širok program
za jačanje kapaciteta za izradu i implementaciju strategija za nisko-emisioni razvoj (eng.
Enhancing Capacity for Low Emission Development Strategies, EC-LEDS). Ovaj program će
podržati zemje na putu dugoročno održivog razvoja, klimatski neutralan privredni rast, uz
istovremeno smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte. U oblasti energetske
efikasnosti ovaj program će pružiti dalju podršku u okviru planiranja implementacije nisko
emisionih strategija na državnom i lokalnom nivou, uključujući podršku za sprovođenje
nacionalnih akcionih planova za energetsku efikasnost, razvoj odgovarajućeg zakonodavnog i
institucionalnog okvira, pripremu projekata, jačanje ESCO tržišta itd. (USAID, 2012).
g. Inicijativa “Održiva energija za sve”
Inicijativa Ujedinjenih nacija “Održiva energija za sve” (eng. Sustainable Energy for All SE4ALL) je pokrenuta 2011. godine sa namjerom da se promoviše globalno dostizanje tri
glavna cilja do 2030. godine: obezbjeđivanje opšteg pristupa energije, udvostručenje udjela
obnovljivih izvora energije u globalnom energetskom miksu i dvostruko poboljšanje
energetske efikasnosti (UN, 2013).
56
Od početka inicijative do sada se više od 65 vlada iz cijelog svijeta formalno obavezalo na
dostizanje ciljeva, uključujući samo Crnu Goru iz regiona Zapadnog Balkana. Značaj ove
inicijative je u ogromnim finansijskim sredstvima predviđenim za implementaciju aktivnosti
na dostizanju ciljeva SE4ALL, uključujući energetsku efikasnost. Naime, vlade razvijenih
zemalja, privatni sektor i investitori su se obavezali na investiranje više od 50 milijardi dolara
za postizanje ciljeva inicijative, a dodatna sredstva su predviđena od strane drugih ključnih
učesnika - multilateralnih razvojnih banaka, kao i međunarodnih organizacija i organizacija
civilnog društva. I pored niza regionalnih inicijativa koje se trenutno razvijaju, još nijedna nije
inicirana od strane regiona Zapadnog Balkana, pa su ovdje prisutne značajne mogućnosti za
napredak.
h. Globalni fond za zaštitu životne sredine (GEF)
Globalni fond za zaštitu životne sredine (eng. Global Environment Facility - GEF), koji
djeluje kao nezavisna finansijska organizacija, ujedinjuje 183 zemlje zajedno sa
međunarodnim institucijama, organizacijama civilnog društva i privatnog sektora u cilju
rješavanja globalnih problema zaštite životne sredine, i pruža podršku za razvoj i
implementaciju nacionalnih održivih razvojnih inicijativa. GEF takođe služi kao financijski
mehanizma za Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija za zaštitu klime, i pruža podršku za
projekte vezane za klimatske promjene (GEF, 2013). Od 1991, GEF je finansirao brojne
projekte u zemljama u razvoju i tranziciji, obezbjeđujući 11,5 milijardi dolara kroz grantove i
dodatnih 57 milijardi za kofinansiranje više od 3 hiljade projekata u više od 165 zemalja
(ibidem). Novi finansijski okvir (2014-2018), je u fazi pripreme, a sa planiranim godišnjim
budžetom od jedne milijarde eura bit će najveći izvor finansiranja za obezbijeđenje tehničke
pomoći za inovativne projekte koji pozitivno utiču na klimatske promjene. Cilj je da se dobiju
modeli rješenja koja se mogu replicirati preko planiranog Zelenog Klimatskog Fonda, sa
planiranim budžetom od oko 100 milijardi dolara, koji će početi sa radom uskoro kao
mehanizam za prijenos novca iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju, predviđen za razvoj i
implementaciju projekta kojima se ublažavaju klimatske promjene. GEF će se u narednom
periodu snažnije fokusirati na inovacije, uključujući pospješivanje uloge javnog i privatnog
sektora, integrisani pristup (smanjenje emisija integrisanih sa socio-ekonmskom benefitima),
a javni sektor će se podržati u razvoju, donošenju i sprovođenju inovativnih politika, akcionih
planova, strategija i propisa koji omogućuju povećanje investicija, uključujući i energetsku
efikasnost. Na primjer, jedna od
nedavnih aplikacija za finansiranje putem GEF-a je
57
podnesena od strane Crne Gore za projekt razvoja emisiono-neutralnog turizma u Crnoj Gori
(GEF, 2013).
3.3. Uporedna analiza
Sekretarijat Energetske zajednice redovno izvještava o progresu u implementaciji direktiva
energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana i objavljuje na godišnjem nivou
izvještaje o implementaciji (Sekretarijat Energetske zajednice, 2013). S druge strane, zemlje
takođe redovno izvještavaju o implementaciji (ibidem). Na osnovu analize ovih izvještaja i
dodatnih ličnih istraživanja i razgovora sa predstavnicima Koordinacione Grupe za
Energetsku Efikasnost, u daljem tekstu će biti prikazana uporedna analiza stanja
implementacije. Sumarni rezultati su dati u tabeli 4.
Tabela 4. Uporedna analiza sprovođenja politika energetske efikasnosti u javnom sektoru
Osnovne odredbe za energetsku
efikasnost (Zakon)
Nacionalna Strategija za energetsku
efikasnost
Prvi NEEAP (2010)
Drugi NEEAP (2013)
Nacionalno institucija zadužena za
energetsku efikasnost (Agencija ili
Odsjek u Ministarstvu)
Nacionalni Fond za energetsku
efikasnost
Kriterijum energetske efikasnosti
uključen u Zakon o javnim nabavkama
Smjernice za energetski efikasnu javnu
nabavku
Regulativa za energetske preglede
Treninzi za energetske auditore
Financijski podsticajni programi u javnim
zgradama
Inovativni instrumenti finansiranja
Model ugovori za ESCO
Definisani minimalni zahtjevi za
energetsku efikasnost zgrada
Sertifikacija zgrada
Strategije za razvoj zgrada sa skoro
nultom potrošnjom energije
Standardi za označavanje uređaja
Obaveze za razvoj lokalnih planova za
energetsku efikasnost
Regionalne ili lokalne agencije za
energetsku efikasnost
Broj potpisnica Sporazuma
Gradonačelnika
Broj usvojenih održivih energetskih
akcionih planova
Nacionalne promotivne kampanje
ALB
BIH
HRV
KOS
MAK
CG
SRB
Draft
Draft
Da
Da
Da
Da
Da
Da
Ne
Da
Da
Da
Da
Ne
Da
Ne
Ne
Ne
Da
Da
Da
Da
Da
Draft
Da
Da
Da
Da
Da
Ne
Da
Da
Da
Da
Da
U razvoju
Ne
Da
Ne
U razvoju
Da
Da
Ne
Ne
Da
Da
Da
Da
Da
Ne
Ne
Draft
Draft
Da
Draft
Draft
Draft
Da
Draft
Da
Da
Da
Da
Da
Da
Da
Da
Da
Draft
Da
U razvoju
U razvoju
Da
U razvoju
U razvoju
Da
Da
Ne
Ne
Ne
Ne
Da
Draft
Draft
Ne
Da
Da
Da
Draft
Da
Draft
Ne
Draft
Da
Ne
Draft
Da
Da
Ne
Draft
Da
Ne
Da
Da
Da
Ne
Ne
Ne
Ne
Ne
Ne
Ne
Ne
Draft
Da
Da
Da
Da
Draft
Draft
Draft
Da
Da
Da
Da
Da
Ne
Ne
Da
Ne
Da
Ne
Ne
1
13
55
-
2
3
2
0
13
36
-
1
3
0
U razvoju
U razvoju
Da
Da
Da
Da
U razvoju
58
3.3.1. Stanje implementacije
U posljednjem izvještaju Sekretarijata Energetske zajednice, objavljenom u Septembru 2013.
godine, navodi se da je većina zemlja Zapadnog Balkana postigla napredak u prenošenju i
implementaciji direktiva energetske efikasnosti. Fokus reformi je sa razvoja primarne
prenesen na razvoj sekundarne legislative, često uz pomoć raznih međunarodnih donatorskih
programa. Progres po zemljama je različit, kao što je dalje opisano.
a. Implementacija Direktive 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i
energetskim uslugama
Direktiva 2006/32/EC je ključna direktiva za uspostavljanje opšteg okvira i razvoj politika
javnog sektora za energetsku efikasnost. Ona propisuje obaveze za donošenje indikativnih
ciljeva uštede energije, nacionalnih planova za energetsku efikasnost, promoviše vodeću
ulogu javnog sektora, kriterijume energetske efikasnosti kod javne nabavke, inovativne
instrumente finansiranja, uspostavljanje sistema za energetske preglede, procedura za
monitoring i verifikaciju ušteda energije i dr. Uobičajen pristup kod transpozicije ove
direktive u zemljama Zapadnog Balkana je priprema zakona o energetskoj efikasnosti ili
opsežnih poglavlja u energetskim zakonima (u slučaju Makedonije), ažuriranje zakona o
javnim nabavkama i razvoj paketa podzakonskih akata, kao donošenje nacionalnih planova
za energetsku efikasnost.
Sve zemlje Zapadnog Balkana su postigle napredak u prenošenju Direktive 2006/32/EC
tokom 2012 i 2013. godine. Naprednije zemlje su BiH (Republika Srpska), Hrvatska,
Makedonija, Crna Gora, Srbija i Kosovo, koje su usvojile legislativu o energetskoj
efikasnosti. S druge strane, Albanija i BiH (Federacija BiH), imaju samo pripremljene nacrte
zakona za energetsku efikasnost. Sve zemlje (s izuzetkom BiH) su usvojile prve NEEAP-e u
2010. godini, kako je propisano članom 14 Direktive, a sada razvijaju druge NEEAP-e.
Hrvatska, Crna Gora, Kosovo i Srbija su do sada već usvojile nove NEEAP-e, dok je u
ostalim zemljama ovaj proces u fazi finalizacije.
b. Implementacija Direktive 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa
aspekta potrošnje energije
Oznake koje pokazuju nivo energetske efikasnosti uređaja i proizvoda pomažu potrošačima
kod odabira i kupovine, a javnom sektoru da izaberu najbolje proizvode u postupku javne
nabavke. Direktiva 2010/30/EU je okvirna direktiva, tj on uspostavlja osnovni pravni okvir i
daje generalne odredbe za označavanje, obaveze za trgovce i dobavljače proizvoda i javnu
59
nabavku, dok se implementirajuća regulativa koja prati ovu Direktivu bavi tehničkim
detaljima za označavanja određenih proizvoda. Uobičajen pristup kod transpozicije je
uključivanje opštih odredbi okvirne direktive u zakone o energetskoj efikasnosti, kao i razvoj
tehničkih propisa i standarda za posebne proizvode.
Većina zemalja (osim BiH i Srbije) su ranije transponovale (staru) Direktivu 92/75/EEC, kao i
određenu implementirajuću regulativu za označavanje uređaja u domaćinstvu. Nakon
donošenje nove Direktive 2010/30/EU, zemlje su počele ažurirati i usvajati novo
zakonodavstvo tokom 2011. i 2012. godine.
Do trenutka pisanja ovog rada, Hrvatska,
Makedonija i Kosovo su usvojile novo zakonodavstvo kojim se prenosi okvirna direktiva, a
takođe, u nekim slučajevima i implementirajuću regulativu. BiH (Republika Srpska), Crna
Gora i Srbija su usvojile zakone koje prenose odredbe okvirne direktive, ali je sekundarno
zakonodavstvo još u fazi izrade ili u postupku usvajanja. Albanija i Federacija BiH su za sada
samo pripremili nacrte legislative i regulative.
c. Implementacija Direktive 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada
Direktiva 2010/31/EU se fokusira na poboljšanje energetske efikasnosti zgrada i uvodi
značajne reforme sa novom metodologijom za proračun integrisanih energetskih svojstava
zgrada, minimalne zahtjeve energetske efikasnosti za nove i postojeće zgrade, sertifikovanje
zgrada, finansijske podsticaje, redovne preglede sistema za grijanje i hlađenje, kao i koncept i
planove za zgrade „sa gotovo nultom potrošnjom energije“. Tipični pristup kod prenošenja
odredbi ove direktive su izmjene i dopune zakona koje tretiraju sektor zgrada, unošenje
pojedinih odredbi u zakone o energetskoj efikasnosti, kao i razvoj paketa podzakonskih
propisa i standarda.
Ova Direktiva je generalno prepoznata kao najkompleksniji dio zakonodavstva EU u oblasti
energetskoj efikasnosti. Njena implementacija zahtijeva saradnju između različitih interesnih
grupa i širi spektar aktivnosti. Trenutno su samo neki zahtjevi Direktive preneseni u zemljama
Zapadnog Balkana, uključujući identifikaciju glavnih odgovornih tijela i donošenje nekih
tehničkih standarda. Sertifikovanje zgrada je jedna od do sada najbolje implementiranih
oblasti, i u tom smislu je postignut napredak od strane BiH, Hrvatske, Crne Gore i Srbije.
Inače, stanje u Zapadnom Balkanu generalno karakteriše nepotpun pravni i institucionalni
okvir. Najčešći problemi s implementacijom Direktive uključuju poteškoće kod razvoja
odgovarajuće šeme za troškovno-optimalni proračun energetskih karakteristika zgrada, razvoj
nacionalnog softvera za sertifikovanje energetskih karakteristika, pripreme nacionalnih
inventara zgrada i klimatskih baza podataka, kao i potreba opšte edukacije i obuke.
60
Nakon analize implementacije direktiva energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog
Balkana, može se zaključiti da, iako postoje mnoge barijere za sprovođenje mjera energetske
efikasnosti, uključujući nedovoljno razvijeno zakonodavstvo, vrlo važni i pozitivni pomaci se
dešavaju, i da se reforma zakonodavstva prenijela sa razvoja primarne na razvoj sekundarne
legislative i konkretnu implementaciju, često podržanu od strane raznih međunarodnih
programa podrške.
d. Učešće gradova u Evropskom Sporazumu Gradonačelnika
Gradova iz Zapadnog Balkana koji su potpisali Evropski Sporazum Gradonačelnika je
trenutno 76, od čega je 53 izradilo Održive energetske akcione planove (Covenant of Mayors,
2013). Najviše učesnika ima Hrvatska (55) i BIH (13), dok je mali broj potpisnica u Albaniji
(1) kao i Srbiji i Makedoniji (2). Ovo je prilično mali broj učesnika na regionalnom nivou, s
obzirom da su gradovi mjesta gdje je skoncentrisan najveći broj stanovništva i time
mogućnosti energetske uštede najveći, a Sporazum Gradonačelnika nudi niz mogućnosti za
saradnju, umrežavanje i razmjenu iskustava sa inovativnim gradovima EU u ovoj oblasti.
3.3.2. Crna Gora
Za detaljnije razmatranje situacije u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru je uzeta
Crna Gora. Prvo će se razmotriti trenutno stanje po pitanju sprovođenja EU politika u ovoj
oblasti, a potom će se razmotriti rezultati ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora
u Crnoj Gori.
a. Karakteristike po pitanju energetske efikasnosti
Kako je prikazano u poglavlju 3.2.1 (Slika 8), uvozna energetska zavisnost je visoka u svim
zemljama Zapadnog Balkana, uključujući i Crnu Goru, koja je u 2011. godini zadovoljavala
samo 67% potreba za energijom iz sopstvenih izvora. Crna Gora je za potrebe neto uvoza
električne energije (razlika uvoza i izvoza) u 2011. godini izdvojila 59 miliona eura, a za uvoz
naftnih derivata 196 miliona eura, dok se taj iznos u 2012. godini povećao na 68 i 204 miliona
eura respektivno (MONSTAT, 2013). Primarni i finalni energetski intenzitet je u 2011.godini
bio oko 3,5 puta veći od EU prosjeka, a na nivou prosjeka Zapadnog Balkana (poglavlje 3.2.1,
61
Slika 9). Crna Gora je istom periodu trošila skoro dva puta manje energije po glavi stanovnika
(1.29 ten) od EU prosjeka (2,27 ten), a takođe je, za razliku od EU, prisutan trend rasta
potrošnje (poglavlje 3.2.1, Slika 11). Sve ovo ukazuje na značajnu ulogu koju energetska
efikasnost može imati na ublažavanje negativnih pokazatelja i trendova.
Prema slici 17, u strukturi
finalne potrošnje energije je, u zavisnosti od godine,
preovladavala industrija i sektor ostale potrošnje (domaćinstva, usluge i poljoprivreda), dok je
u transportu udio iznosio od 18% do 28%. Sama struktura potrošnje energije u Crnoj Gori po
sektorima je slična kao u EU. U toku 2009. i 2010. godine (usljed restrukturiranja industrije),
saobraćaj postaje dominantniji sektor u odnosu na ostalu potrošnju i industriju, a takođe je u
ovom sektoru zabilježen porast potrošnje, što pokazuje značajnu ulogu sektora saobraćaja u
budućnosti (NEEAP, 2013).
Slika 17. Potrošnja energije po sektorima, 1997-2011. godina (%)
Izvor: NEEAP Crne Gore, 2013
Potrošnja u javnom sektoru se u crnogorskoj statistici ne posmatra odvojeno, već je dio
sektora usluga. Ovaj sektor je učestvovao sa udjelom od 30% do 35% u okviru sektora opšte
potrošnje u periodu od 1997. do 2011. godine (Slika 18).
Slika 18. Potrošnja energije u sektoru ostale potrošnje, 1997-2011. godina (%)
62
Izvor: NEEAP Crne Gore, 2013
Najvažniji potrošači energije u javnom sektoru u Crnoj Gori (isključujući javni transport) su
zgrade zdravstva i obrazovanja, vodovodi, kao i javna rasvjeta.
b. Sprovođenje EU politika u oblasti energetske efikasnosti u Crnoj Gori
Sa stanovišta održivog razvoja, važno je prvo navesti da je Crna Gora po Ustavu (SL CG
1/2007, član 1) proglašena ekološkom državom, a javni sektor ima obavezu da promoviše
ekonomski razvoj u skladu sa principima održivog razvoja.
-
Strateški okvir
Na osnovu Ustava je doneseno niz strategija u oblasti održivog razvoja, uključujući Strategiju
energetske efikasnosti 2005. godine. Prioriteti i ključne mjere Strategije energetske
efikasnosti su preneseni u Strategiji razvoja energetike do 2025. godine (2007) i novu
Energetsku Politiku (2011). Ministarstvo ekonomije trenutno radi na ažuriranju Strategije
razvoja energetike do 2030. godine. Energetska efikasnost je uključena i u drugim strateškim
dokumentima u Crnoj Gori (mada samo načelno), poput dokumenta “Crna Gora u 21. stoljeću
- u eri kompetitivnosti” (dugoročna vizija), Strategije regionalnog razvoja 2010-2014 (sa
stanovišta uticaja na izbalansiran regionalni razvoj zemlje), Strategije održivog razvoja
(prepoznaje se doprinos energetske efikasnosti održivom razvoju), Strategija naučnoistraživačke djelatnosti Crne Gore 2008-2016 (uključuje razvoj istraživanja posvećenih
energetskoj efikasnosti) itd.
-
Legislativni okvir za energetsku efikasnost
U Crnoj Gori je donošenjem Zakona o energetskoj efikasnosti (SL CG 29/2010) i relevantnih
podzakonskih akata, usklađenih sa EU direktivama o energetskoj efikasnosti, ostvaren ključni
napredak na uspostavljanju osnovnog legislativnog okvira za energetsku efikasnost. Nakon
usvajanja ovog Zakona, izvršene su takođe intervencije na usklađivanju drugih relevantnih
zakona, poput Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata, Zakona o koncesijama,
Zakona o javnim nabavkama, Zakon o tržišnoj inspekciji i dr. Nakon usvajanja Zakona o
energetskoj efikasnosti, došlo je do ažuriranja nekih direktiva energetske efikasnosti u 2010.
godini, pa je Ministarstvo ekonomije pripremilo ažurirani Predlog Zakona o efikasnom
korišćenju energije.
Po Zakonu o energetskoj efikasnosti, strateški pravci na polju energetske efikasnosti se
implementiraju kroz trogodišnji Akcioni plan za energetsku efikasnost. Shodno tome, prvi
63
Akcioni plan je donesen u 2010. godini, a drugi u oktobru 2013. godine. Ovaj plan definiše
cilj uštede energije od 9% i mjere za postizanje cilja. Akcioni plan sadrži mjere za poboljšanje
energetske efikasnosti za svaki sektor potrošnje, uključujući stambeni sektor, javne i privatne
usluge, industriju i saobraćaj (NEEAP, 2013).
-
Institucionalni i finansijski okvir
U cilju razvoja institucionalnog okvira, u Ministarstvu ekonomije je formiran poseban Sektor
za energetsku efikasnost, koji u skladu sa Zakonom o energetskoj efikasnosti (Član 13)
predstavlja ključno nacionalno tijelo za sprovođenje politike energetske efikasnosti i ima
širok spektar zaduženja: praćenje realizacije Strategije i Akcionog plana, saradnja sa
međunarodnim institucijama, pružanje stručne pomoći jedinicama lokalne samouprave,
uspostavljanje i vođenje nacionalnog informacionog sistema potrošnje energije, izdavanje
ovlašćenja i vođenje registra lica zaduženih za sprovođenje energetskih pregleda i sertifikaciju
zgrada, promovisanje energetske efikasnosti i organizovanje trening programa. Međutim,
potrebno je jačati vidljivost i koordinacionu poziciju nadležnog nacionalnog tijela za
sprovođenje energetske efikasnosti, jer je trenutno pozicija Sektora za energetsku efikasnost,
kao sastavnog dijela Ministarstva ekonomije, slabo vidljiva, nefleksibilna i ograničena po
pitanju raspoloživih mehanizama za operativno djelovanje. Dodatni problem predstavlja i
nedovoljan kadrovski i finansijski kapacitet Sektora. Time se osjeća nedostatak jake
nacionalne agencije koja bi, pored upravljanja programima tehničke pomoći (što je trenutno
slučaj sa Sektorom), mogla dodatno upravljati finansijskim sredstvima primljenim od strane
međunarodnih i domaćih finansijskih organizacija, dobijati naknadu za date usluge i
participirati u međunarodnim projektima. Dodatni razlog je što je i Energetska zajednica
preporučila (Implementacioni izvještaj, str. 190) da se institucionalni okvir u Crnoj Gori treba
dalje razvijati, bilo jačanjem kapaciteta u okviru Ministarstva i na lokalnom nivou, bilo
osnivanjem specijalizovanog tijela.
Od nekih novih institucija formiranih u Crnoj Gori na polju energetske efikasnosti, može se
pomenuti formiranje Crnogorskog centra energetske efikasnosti (2010) kao udruženja
eksperata za sprovođenje energetskih pregleda zgrada, kao i formiranje privatnog Instituta za
energetsku efikasnost i ekologiju (2011), koji projektuje, izvodi radove i bavi se poslovima
optimizacije energetskih objekata i instalacija.
Ministarstvo
ekonomije
upravlja
određenim
finansijskim
sredstvima
namijenjenim
unapređenju energetske efikasnosti u okviru budžetskog Fonda za energetsku efikasnost. Udio
sredstava iz državnog budžeta za finansiranje Fonda u 2013. godini iznosio samo oko 82
64
hiljade eura. Nedovoljna finansijska podrška od strane države je prepoznata u Nacionalnom
planu kao jedna od ključnih barijera za njegovo uspješno sprovođenje (NEEAP, 2013, str.9).
Evidentno je da je institucionalni razvoj u Crnoj Gori u oblasti energetske efikasnosti još
uvijek slabo razvijen, tako da postoji potreba za formiranjem specijalizovanih tijela, koji bi na
tržišnim principima nudili usluge u oblasti energetske efikasnosti. I pored postojanja
budžetskog fonda za energetsku efikasnost, važno je istaći da u Crnoj Gori trenutno ne postoji
specijalizovani fond (kao nezavisna institucija) za finansiranje programa i projekata
energetske efikasnosti. Međutim, u Crnoj Gori postoji Investiciono razvojni fond, a izvjesno
je i osnivanje Fonda za zaštitu životne sredine (po odredbama Zakona o životnoj sredini, SL
CG 48/08), koji bi mogli ubuduće pružiti finansijsku podršku i za implementaciju projekata
energetske efikasnosti.
c. Aktivnosti javnog sektora na promovisanju energetske efikasnosti
-
Vodeća uloga javnog sektora
Kod sprovođenja nacionalne politike energetske efikasnosti u Crnoj Gori, fokus je stavljen na
javni sektor. Ovakav pristup nije posljedica samo zahtjeva direktiva, već i činjenice da je
mjerama politike trenutno najlakše djelovati upravo u ovom sektoru, kao i da je tržište
energetske efikasnosti još nerazvijeno, a da javni sektor svojim aktivnostima može pozitivno
da utiče na druge sektore potrošnje, a kroz energetski efikasnu javnu nabavku na profilisanje
tržišta ka energetski efikasnim proizvodima i uslugama.
Javni sektor u Crnoj Gori je dosada bio aktivan posebno u sektoru zgrada u implementaciji
aktivnosti za poboljšanje energetske efikasnosti, kroz sprovođenje investicionih programa
(vidi sledeće poglavlje). Novi Predlog Zakona o efikasnom korišćenju energije će uvesti nove
obaveze po pitanju obaveze sprovođenja redovne obnove javnih zgrada.
Uspješno sprovođenje mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru zahtijeva potpun razvoj
regulatornog okvira, efikasnu implementaciju i obezbjeđenje potrebnih finansijskih sredstava,
kao i snažnu političku volju i saradnju na nacionalnom i lokalnom nivou. Međutim, u Crnoj
Gori je prisutno niz barijera koje otežavaju implementaciju u javnom sektoru, a prije svega
neadekvatan odnos prema potrošnji energije i izdacima za energiju, niska motivisanost
zaposlenih za ostvarivanje energetskih ušteda, komplikovane procedure kod opredjeljivanja
budžetskih sredstava za projekte energetske efikasnosti, neznanje o trenutnom stanju
energetske potrošnje u mnogim zgradama javnog sektora, kao i nepostojanje sveobuhvatnog i
65
sistematskog pregleda, praćenja i upravljanja potrošnjom energije (NEEAP, 2013). U cilju
uklanjanja ovih barijera, u Crnoj Gori se sprovodi niz aktivnosti, koje će biti nadalje opisane.
-
Zakonska i regulatorna rešenja za promovisanje energetske efikasnosti u javnom
sektoru
Zakon
o
energetskoj
efikasnosti
propisuje javnom sektoru
(državnim organima,
organizacijama, regulatornim tijelima, ustanovama, organima lokalne samouprave i javnim
preduzećima) sledeće važne obaveze u cilju unapređenja energetske efikasnosti:
 Razvoj planskih dokumenata u oblasti energetske efikasnosti,
 Energetski menadžment,
 Implementaciju mjera energetske efikasnosti,
 Razvoj i uspostavljanje informacionog sistema za praćenje energetske potrošnje, i
 Redovno izvještavanje o sprovedenim aktivnostima.
Jedinice lokalne samouprave su u obavezi da pripreme trogodišnje programe i jednogodišnje
planove za poboljšanje energetske efikasnosti, kojima se planiraju mjere energetske
efikasnosti u objektima u njihovoj nadležnosti, kao i da redovno (godišnje) izvještavaju o
postignutim rezultatima.
Organi centralne državne uprave su dužni da, kroz godišnje operativne planove poboljšanja
energetske efikasnosti, planiraju mjere energetske efikasnosti koje će sprovesti. Vlada je do
sada usvojila dva operativna plana za poboljšanje energetske efikasnosti centralnih organa
državne uprave (2012. i 2013. godine).
Što se tiče izvještavanja, javni sektor takođe ima obavezu da dostavlja podatke o potrošnji
energije, a radi praćenja potrošnje energije (kao i ostalih relevantnih podataka) treba da
uspostavi informacioni sistem za praćenje potrošnje energije.
Zakon o energetskoj efikasnosti takođe propisuje određene obaveze i drugim subjektima, koji
su relevantni za sprovođenje politike energetske efikasnosti, a od kojih su najznačajniji veliki
potrošači (upravljanje energijom, sprovođenje energetskih pregleda, sprovođenje mjera
energetske efikasnosti, praćenje potrošnje energije i uspostavljanje informacionog sistema o
potrošnji energije) i operatori distributivnog sistema i snabdjevači energijom (organizovanje
ponude energetskih usluga krajnjim kupcima energije po konkurentnim cijenama).
U cilju primjene Zakona donešeno je više podzakonskih akta koje bliže uređuju propisane
obaveze javnog sektora (Ministarstvo ekonomije, 2013):
66
 Detaljno uputstvo o mjerama energetske efikasnosti i smjernicama za njihovo
sprovođenje, koje je namijenjeno za sve organizacije javnog sektora,
 Pravilnik o sadržaju izvještaja o implementaciji plana poboljšanja energetske efikasnosti
jedinica lokalne samouprave,
 Pravilnik o informacionom sistemu potrošnje energije i načinu dostavljanja podataka, i
 Draft Pravilnik o metodologiji za utvrđivanje stepena energetske efikasnosti u postupku
javnih nabavki roba i usluga.
Kao što je već rečeno, u nastojanju da se dalje poboljša legislativni okvir u oblasti energetske
efikasnosti, pripremljen je Predlog zakona o efikasnom korišćenju energije, a čije će usvajanje
i stupanje na snagu dodatno podstaći primjenu mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru.
-
Posebne mjere za javnu nabavku
Zakon o energetskoj efikasnosti (Član 18) propisuje ocjenjivanje nivoa energetske efikasnosti
roba, usluga i zgrada tokom postupka javnih nabavki. Kako je već navedeno, pripremljen je
novi nacrt metodologije za utvrđivanje stepena energetske efikasnosti u postupku javne
nabavke, koja će nakon usvajanja značajno podržati implementaciju. Zakon o javnim
nabavkama (SL CG 42/2011) uvodi energetsku efikasnost kao jedan od mogućih kriterijuma
pri izboru najpovoljnije ponude (član 95). Takođe se u NEEAP-u planiraju aktivnosti na obuci
i osposobljavanju službenika koji sprovode javne nabavke, u cilju adekvatne primjene
metodologije za utvrđivanje nivoa energetske efikasnosti, kao i uspostavljanje funkcionalnih
mehanizama za monitoring postignutih efekata. I pored ovog, potrebno je u budućem periodu
praktično implementirati predložena legislativna i strateška rješenja.
-
Posebne mjere u NEEAP-u koje se odnose na javni sektor
U periodu implementacije prvog NEEAP-a (2010-2012), najvažnije sprovedene aktivnosti u
javnom sektoru su se odnosile na obnovu i poboljšanje efikasnosti javnih zgrada (zgrada
zdravstvenih i obrazovnih institucija), a ovi projekti su finansirani kombinovanjem tehničke
pomoći i zajmova od strane Svjetske banke i KfW banke. Takođe su implementirane
aktivnosti za jačanje kapaciteta javnog sektora u cilju kontinuiranog i održivog energetskog
menadžmenta (ibidem).
Drugi NEEAP (2013-2015) planira dalji razvoj politika i sprovođenje mjera u javnom sektoru,
koje se odnose na dalji razvoj energetskog menadžmenta, uspostavljanje i primjenu
kriterijuma energetske efikasnosti u javnim nabavkama, dalje poboljšanje energetske
67
efikasnosti javnih zgrada i sprovođenje mjera za poboljšanje energetske efikasnosti u javnim
komunalnim uslugama i javnim preduzećima (ibidem).
U Crnoj Gori je prisutno veliko interesovanje međunarodnih donatora i finansijskih institucija
za podršku i finansiranje programa poboljšanja energetske efikasnosti u javnim zgradama
(npr. Svjetska Banka, EBRD, KfW, UNDP i dr.). Međutim, implementacija se ne treba
zasnivati samo na ovoj podršci, već je potrebno snažnije učešće finansiranja iz državnog i
budžeta lokalnih samouprava, kao i angažovanje privatnog kapitala, posebno kroz učešće
ESCO kompanija. Međutim, iako Zakon o energetskoj efikasnosti promoviše razvoj ESCO
tržišta, postoji niz barijera za primjenu ovog modela finansiranja u praksi (EBRD, 2013),
poput nepostojanja modela ESCO ugovora i procedura za ugovaranje, neuvažavanje kod
javnih nabavki potrošnje proizvoda tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja,
nepostojanje okvira za monitoring i verifikaciju ušteda i dr.
-
Podizanje svijesti o značaju i efektima primjene mjera energetske efikasnosti
Aktivnosti na podizanju svijesti u javnom sektoru su u oblasti energetske efikasnosti vršene
kroz sprovođenje intenzivne javne kampanje, a organizovano je i više stručnih skupova i
radionica za energetski menadžment, vršenje energetskih pregleda, monitoring i verifikaciju
energetskih ušteda i dr. U okviru kampanje su otvorena dva info-centra i šest info-kancelarija
za energetsku efikasnost u različitim gradovima, za pružanje direktnih i besplatnih savjeta i
podrške (NEEAP, 2013). Informacije su dostupne i preko internet portala “Energetska
efikasnost u Crnoj Gori”3, koji pruža sveobuhvatne informacije o politici, strateškim
dokumentima i zakonodavstvu u oblasti energetske efikasnosti,
tekućim aktivnostima i
projektima, kao i raznovrsne savjete o racionalnom korišćenju energije. Ovaj portal takođe
sadrži i biblioteku sa brojnim publikacijama na temu energetske efikasnosti, kao i kalkulator
za izračun i analizu benefita instalacije štednih sijalica.
-
Aktivnosti na lokalnom nivou
Trenutno su tri grada u Crnoj Gori pristupila Evropskom Sporazumu Gradonačelnika,
uključujući Podgoricu (2009), Nikšić (2010) i Kolašin (2010). Ovi gradovi su takođe izradili
održive energetske nacionalne planove, koji sadrže mjere i aktivnosti za smanjenje emisija do
2020. godine , uključujući identifikovane mjere energetske efikasnosti u sektoru zgradarstva,
saobraćaja i javne rasvjete. U ovim gradovima su formirane i kancelarije za energetski
menadžment sa info-centrima. Očekuje se da će ove inicijative pratiti i drugi gradovi u Crnoj
3
www.energetska-efikasnost.me
68
Gori, a planirano je sprovođenje promotivnih aktivnosti na ovom polju. Ovo posebno iz
razloga što su sve jedinice lokalne samouprave po Zakonu o energetskoj efikasnosti dužne da
pripreme programe i planove za poboljšanje energetske efikasnosti. I pored nekih početnih
aktivnosti na uspostavljanju energetskog menadžmenta, generalno većina gradova u Crnoj
Gori slabo i sporo sprovodi mjere i obaveze energetske efikasnosti definisane zakonom.
Jedan dobar primjer je Opština Bar, koja je kroz projekat „Uspostavljanje sistema za
energetski menadžment u Opštini Bar“, podržan od strane EU MARIE programa (eng.
Mediteranean Building Rethinking for Energy Efficiency Improvement) razvila niz aktivnosti
kako bi zadovoljili obaveze Zakona o energetskoj efikasnosti koje se odnose na lokalne
zajednice u Crnoj Gori. Razvijena je baza podataka o potrošnji energije u objektima u
nadležnosti opštine, kao i internet informacioni sistem koji omogućava praćenje, kontrolu i
analizu potrošnje energije na nivou grada. Na ovoj osnovi će se dalji pripremiti program
poboljšanja energetske efikasnosti i godišnjih plan za njegovu implementaciju (Internet portal
"Energetska Efikasnost u Crnoj Gori", 2013).
-
Jačanje međusektorske saradnje u javnom sektoru
Sektor energetske efikasnosti Ministarstva ekonomije, kao nadležni državni organ za
implementaciju nacionalne politike energetske efikasnosti, je u prethodnom periodu sarađivao
sa drugim državnim organima i institucijama, kao i drugim relevantnim subjektima, čime se
nastojala ojačati saradnja među organizacijama javnog sektora i promovisati njihova vodeća
na polju energetske efikasnosti. Posebno je značajna uspostavljena saradnja i zajedničke
aktivnosti sa Ministarstvom nadležnim za prostorno planiranje i izgradnju objekata na
sprovođenju zahtjeva Direktive o energetskim karakteristikama zgrada. Međutim,
institucionalnu saradnju i razvoj samih institucija je potrebno dalje jačati. Barijere u ovoj
oblasti su u NEEAP-u prepoznate kao ključne za
implementaciju, a tiču se trenutno
nedovoljnih administrativnih i stručnih kapaciteta na državnom i lokalnom nivou, nedovoljne
saradnje i koordinacije između nadležnih tijela, kao i nerazumijevanje benefita energetske
efikasnosti u pojedinim sektorima u nadležnosti drugih ministarstva (npr. saobraćaj), itd.
d. Promotivni projekti energetske efikasnosti
U Crnoj Gori postoji više projekata energetske efikasnosti koji direktno ili indirektno
promovišu vodeću ulogu javnog sektora u implementaciji politika i mjera energetske
efikasnosti. Neki od najinovativnijih projekata su sledeći:
-
Projekat energetske efikasnosti u Crnoj Gori
69
Cilj ovog projekta je povećanje energetske efikasnosti u javnim zgradama. Projekat je otpočeo
sa realizacijom 2008. godine, a u okviru projekta se implementiraju mjere energetske
efikasnosti u 15 javnih ustanova (osam škola, jedan studentski dom i šest bolnica). Projekat
uključuje monitoring primjene mjera energetske efikasnosti i postizanja raznih pratećih
benefita, a šta će se koristiti u promotivne svrhe. Projekat zajednički sprovode Ministarstvo
ekonomije, Ministarstvo zdravlja i Ministarstvo prosvjete, a finansiranje se vrši iz kredita
Svjetske banke sa iznosom od 6,5 miliona eura.
-
Program energetske efikasnosti u javnim zgradama
Ovaj program je sličan kao prethodno opisani i sprovodi se u saradnji sa Njemačkom
razvojnom bankom (KfW), sa finansijskim sredstvima u iznosu od 13 miliona eura. Ključni
cilj je poboljšanje energetske efikasnosti i komfora u obrazovnim objektima (vrtićima,
osnovnim, srednjim i specijalnim školama i studentskim domovima). Projektom će se
obnoviti i modernizovati 30 obrazovnih objekata.
-
Projekat
beskamatnih
kredita
za
solarne
kolektore
za
domaćinstva
(MONTESOL)
U projektu MONTESOL javni sektor nije direktan korisnik, ali je važan sa aspekta kako
javni sektor može kreirati i ponuditi inovativne mogućnosti finansiranja za razvoj i
pospješivanje tržišta zelenih tehnologija, u ovom slučaju solarnih kolektora. Naime, projekat
sprovodi Ministarstvo ekonomije Crne Gore u saradnji sa međunarodnim partnerima (Vlada
Italija, UNEP), sa ciljem uspostavljanja održivog i atraktivnog finansijskog mehanizma, tj.
kredita za domaćinstva i turistički sektor za ugradnju solarnih kolektora. Za potrebe projekta
država i donatori podjednako ulažu sredstva (trenutno u visini od jedan milion dolara) koja su
predviđena za sprovođenje projekta i subvencioniranje kamatnih stopa kod komercijalnih
banaka. Paralelno se vrši obuka bankarskog sektora i korisnika, kako bi projekat bio održiv, a
dobri rezultati su poslužili za razvoj novog projekta davanja beskamatnih kredita za ugradnju
sistema na moderne oblike biomase za domaćinstva.
-
Toplotna izolacija spoljašnjeg omotača fasade kolektivnih stambenih objekata u
Podgorici sistemom finansiranja 50%-50%
Glavni Grad Podgorica je otpočeo sa sprovođenjem ove ovog projekta 2011. godine, koji se
zasniva na sanaciji fasada zgrada po sistemu finansiranja 50% od strane budžeta Glavnog
Grada, a 50% od strane etažnih vlasnika. Ovaj projekat je pobudio veliko interesovanje i
70
uspješno se implementira, a predstavlja jednu od ključnih mjera u okviru Održivog
energetskog akcionog plana Podgorice.
-
Projekat “Beautiful Cetinje”
Ideja projekta “Beautiful Cetinje” je ekonomski opravdana revitalizacija Prijestonice Cetinja i
bogate kulturne zaostavštine ovog grada (uključujući zgrade javnog sektora), sa primjenom
mjera energetske efikasnosti kao ključnog elementa. Osim toga, cilj je i paralelno
organizovati stručne treninge, podržati male lokalne kompanije i podsticati zeleni dizajn i
inovacije u urbanom razvoju. Projekat podržava UNDP, a otpočeo je 2011. godine sa
vršenjem energetskih pregleda istorijskih zgrada, kako bi se procijenile energetske uštede. U
toku je prva faza projekta koja uključuje obnovu zgrada bivših poslanstava i zgrade stare
bolnice. Takođe je obnovljen glavni gradski trg uz uvođenje energetski efikasne rasvjete.
Važan rezultat projekta je otvaranje novih lokalnih građevinskih poslova. U narednom
periodu je planirana dalja obnova zgrada u istorijskom centru grada uz elemente energetske
efikasnosti, stručno osposobljavanje nezaposlenih kako bi se uključili direktno u obnovu, i
ugradnja solarnih panela u obnovljenim objektima. Projekat je ocijenjen kao veoma uspješan i
inovativan od strane UNDP-a i planirano je da se replicira u drugim gradovima (UNDP,
2013).
-
Energetska efikasnost kao inovativni pristup kod legalizacije bespravno
sagrađenih objekata
Bespravna (ilegalna) gradnja je veliki izazov za Crnu Goru (trenutno postoji oko 100 hiljada
bespravno sagrađenih objekata, koji nemaju građevinsku i upotrebnu dozvolu), a takođe i u
cijelom regionu Zapadnog Balkana (UNDP, 2013). Vlada Crne Gore je donijela Akcioni plan
legalizacije 2013. godine, a Zakon o legalizaciji je u finalnoj fazi usvajanja, koji uvodi
koncept ulaganja u projekte energetske efikasnosti kao jedan od načina legalizacije bespravno
sagrađenih objekata. Modeli finansiranja su u fazi rasprave sa relevantnim međunarodnim
finansijskim institucijama.
UNDP je podržala Vladu da se razvije ovaj inovativni model i poveže energetska efikasnost
sa legalizacijom bespravno sagrađenih objekata, kao integrisani pristup koji uključuje
povećanje energetske efikasnosti u zgradama, dok bi se finansijska sredstva dobijena od
ušteda u smanjenoj potrošnji energije mogla koristiti za finansiranje procesa legalizacije, tako
da domaćinstva neće imati dodatnih troškova. U procesu razvoja su sprovedeni su energetski
pregledi trideset ovakvih domaćinstava i sprovedeni pilot projekti energetske efikasnosti
(izolacija omotača i zamjena prozora i vrata) u četiri objekta, koji su potvrdili značajne
71
mogućnosti
energetskih i finansijskih ušteda, a ujedno i podizanje nivoa udobnosti.
Proračunato je da bi se na ovaj način (legalizacija 100 hiljada bespravno izgrađenih objekata u
Crnoj Gori u narednih deset godina) doprinijelo porastu prihoda od relevantnih poreza 2,5
puta i porastu BDP-a od 1.5 % godišnje.
Ovaj projekat je nedavno dobio nagradu za
inovativnost i doprinos smanjenja emisija (ibidem).
-
Projekat daljinskog očitavanje potrošnje električne energije
Nacionalna elektroenergetska kompanija “Elektroprivreda Crne Gore” (EPCG) sprovodi
program “pametnog mjerenja” (daljinsko očitavanje i upravljanje potrošnjom električne
energije), a do sada je u okviru ovog projekta ugrađeno približno 155 hiljada pametnih brojila,
tj. čime je modernizovano oko 40% mjernih mjesta potrošača u Crnoj Gori (NEEAP, 2013).
Pozitivni rezultati projekta će najvjerovatnije dovesti do njegovog proširenja i instalacije
novih 80 hiljada brojila (portal analitika, 2013). Iako je projekat kao primarni cilj imao
smanjenje gubitaka i veću naplatu računa, rezultati takođe predstavljaju dobru bazu za razvoj i
uvođenje novih servisa koje ova napredna tehnologija nudi, a mogu biti povezani i sa
razvojem i implementacijom ESCO modela od strane ove kompanije.
e. Istraživanje inovativnosti organizacija javnog sektora u Crnoj Gori na polju
energetske efikasnosti
Za detaljnije razumijevanje trenutnog stanja i razmatranje perspektiva po pitanju inovativnosti
javnog sektora na polju energetske efikasnosti, sprovedeno je istraživanje organizacija javnog
sektora u Crnoj Gori, kao i nekih organizacija nevladinog i privatnog sektora koji sarađuju i
posredno imaju veze sa javnim sektorom. Kod pripreme anketnog upitnika, planiranja i
organizacije praktičnog dijela istraživanja, iskorišćena su teorijska i praktična znanja stečena
tokom održavanja predmeta „Kreativno rukovođenje tehnološkim inovacijama“, „Kreativno
rukovođenje inovacijama u uslužnoj delatnosti“ kao i predmeta „Metode poslovnog
istraživanja“ (Doba fakultet, april - jul 2012. godine).
Kao ciljna grupa za anketiranje su posebno bili od interesa zaposleni na menadžerskom ili
operativnom nivou, povezani sa poslovima strateškog planiranja i sprovođenja mjera
energetske efikasnosti u javnom sektoru. Ukupno je dobijeno 35 popunjenih upitnika od 29
anketiranih organizacija. Slika 19 prikazuje osnovne karakteristike anketiranih organizacija,
dok su detaljan pregled i anketni upitnik dati u prilogu.
Slika 19. Osnovne karakteristike anketiranih organizacija
72
Ograničenja u istraživanju su se odnosila na opseg istraživanja, tj. na nemogućnost
obuhvaćanja cjelokupnog javnog sektora u Crnoj Gori. Stoga se istraživanje fokusiralo na
ključne organizacije koje su zadužene za promovisanje energetske efikasnosti, pri čemu se
pretpostavlja da oni dobro poznaju stanje u širem javnom sektoru u Crnoj Gori. Anketirane
organizacije potiču iz svih sfera javnog sektora: ministarstva i opštine, agencije za investicije i
razvoj, fakulteti i instituti, javna preduzeća, kao i nevladine i međunarodne organizacije
povezane sa poslovima javnog sektora u Crnoj Gori. I pored toga, zbog limitirane veličine
uzorka, rezultati su uglavnom analizirani generalno za javni sektor, i samo donekle po
području poslovanja ili veličini preduzeća. Takođe je za detaljno razmatranje uzeta samo
Crna Gora, pa se postavlja pitanje replikabilnosti preporuka na nivou cijelog regiona
Zapadnog Balkana. U svakom slučaju se nastojalo da većina anketnih pitanja razmatraju
usklađenost sa politikama i najboljim praksama EU, čime se obezbjeđuje harmonizovan
pristup i generalna replikabilnost preporuka, a slična anketa bi se mogla u budućnosti lako
replicirati na druge zemlje regiona.
-
Rezultati istraživanja
Prvi dio ankete se odnosio na generalna pitanja o energetska efikasnosti i inovativnosti u
javnom sektoru. Kod razmatranja rezultata ankete su uzeti u obzir odgovori svih institucija.
73
Većina organizacija (23 ili 66% organizacija) smatra da trenutno postoje snažni politički
impulsi koji pogoduju inovacijama u javnom sektoru (Slika 20).
Slika 20. Pogodnost političkih impulsa za inovacije u javnom sektoru u Crnoj Gori
Odgovori na anketno pitanje “Da li smatrate da trenutno postoje snažni politički impulsi koji pogoduju inovacijama u
javnom sektoru (nacionalne strategije, zakoni, regulativa, finansijski podsticaji)?”
I pored većine pozitivnih odgovora (što je vjerovatno posljedica donošenja novog
legislativnog i strateškog okvira u Crnoj Gori), prisutni su opravdani komentari (posebno od
strane nevladinog sektora i međunarodnih organizacija) da je implementacija još na niskom
nivou, tj. slab je odziv na trenutne zakonske obaveze i strateške smjernice (posebno na Zakon
o energetskoj efikasnosti i Nacionalni akcioni plan energetske efikasnosti), te da ne postoje
značajni finansijski podsticaji koji bi pospješili implementaciju i da je potrebno kadrovski i
finansijski osnažiti i ubrzati aktivnosti državne uprave.
Većina anketiranih smatra da su modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske
efikasnosti u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori (Slika 21).
Svi odgovori su visoko kotirani, a posebno se mogu izdvojiti: promovisanje energetske
efikasnosti putem javnih kampanja, saradnja i umrežavanje kroz EU programe, definisanje
ambicioznih politika i ciljeva uštede energije, donošenje legislative i visokih standarda u
oblasti energetske efikasnosti, posebni fondovi i podsticaji za energetsku efikasnost, te
inovativni modeli finansiranja mjera energetske efikasnosti, uključujući javno privatno
partnerstvo i finansiranje od treće strane. Prisutni su i komentari da je kod primjene EU
modela potrebno rješenja prilagoditi crnogorskim uslovima (tehnologije i tehnička rješenja
uskladiti sa tehničkom kulturom i klimatskim uslovima, planiranim privrednim razvojem i dr.)
te što više koristiti domaću pamet Crne Gore sa Univerziteta i iz privrede.
Slika 21. Primjenjivost EU modela inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u Crnoj Gori
74
Odgovori na anketno pitanje“Da li mislite da se sledeći modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u
javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori?”
Većina anketiranih se slažu (86%, dok nema negativnih odgovora) da je usvajanje standarda i
praksi EU u ovoj oblasti od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti,
društveno odgovornog i održivog poslovanja i razvoja (Slika 22).
Slika 22. Koristi usvajanja standarda i praksi EU za javni sektor u Crnoj Gori
Odgovori na anketno pitanje “Da li na osnovu vašeg iskustva smatrate da je usvajanje standarda i praksi EU u ovoj oblasti
od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti, društveno odgovornog i održivog poslovanja i razvoja?”
Kao činioce koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori,
anketirani su posebno naveli veliki broj faktora (Slika 23), a posebno slabo iskustvo i kulturu
javnog sektora u razvoju i sprovođenju inovacija, finansijska ograničenja (tj. nedostatak
sopstvenih finansijskih sredstava), slab menadžment i odluke po pitanju racionalne potrošnje
energije, te nedostatak znanja i kapaciteta na svim nivoima, kao i adekvatnog savjetovanja i
obuke. Ovi rezultati se poklapaju sa činiocima prepoznatim u Akcionom planu energetske
75
efikasnosti (nedovoljni kapaciteti i finansijska podrška). Sa druge strane, interesantno je da
niske cijene energenata nisu odabrane kao važan činioc, jer iako cijene nisu na adekvatnom
nivou, prisutan je njihov konstantni porast u Crnoj Gori, usljed reformi koje se sprovode.
Slika 23. Činioci koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori
Odgovori na anketno pitanje “Označite činioce koji po vašem mišljenju utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog
sektora u Crnoj Gori”
Neki od dodatnih komentara se odnose na nezainteresovanost javnog sektora da sprovodi
mjere energetske efikasnosti, te nepostojanje odgovornosti u slučaju visoke potrošnje,
nedostatak mjernih uređaja (paušalno plaćanje vode i električne energije za djelove ili čak
čitave objekte), što se može povezati sa slabim iskustvom i informisanošću, kao i slabim
energetskim menadžmentom. Takođe postoji mišljenje da, uprkos tome što zakoni propisuju
brojne obaveze za javni sektor, naročito se organi lokalne samouprave još uvek oglušuju o
zahtjeve, a nadležne institucije nisu aktivirale instrumente prinude i obezbijedile
implementaciju zakona.
Kao prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama
javnog sektora u Crnoj Gori (Slika 24), prepoznati su posebno:

Razmjena dobrih praksi i obuka zaposlenih u javnom sektoru,

Uvažavanje EU standarda u oblasti energetske efikasnosti,

Dalji razvoj nacionalne legislative u oblasti energetske efikasnosti,

Osnivanje nacionalne Agencije za energetsku efikasnost koja bi podržavala projektne
aktivnosti,

Umrežavanje - na nacionalnom i EU nivou.
Slika 24. Prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog
sektora
76
Odgovori na anketno pitanje “Od dolje ponuđenih, odabrati i označiti tri prioritetna koraka koja su po vašem mišljenju
najvažnija za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora?”
Kao dodatni predlozi se navode: obezbjeđivanje mehanizama za sprovođenje postojeće
legislative (npr. centralizovano praćenje potrošnje energenata u javnim ustanovama) koji ne
ostavljaju slobodu za neprimjenjivanje normi, te uspostavljanje sistema energetskog
menadžmenta na lokalnom nivou i obezbjeđivanje finansijskih sredstava. Sa jedne strane je
prepoznata potreba za obezbjeđivanjem eksterne ekspertske podrške, a sa druge strane postoje
komentari da je potrebno razvijati znanje crnogorskih kadrova, inženjera i privrednika, a
smanjiti angažovanje skupih (i često nedovoljno upućenih) stranih eksperata u ovoj oblasti.
Ovaj problem se može riješiti kroz bolje umrežavanje eksperata na nacionalnom i EU nivou.
Oblasti koje su najviše prepoznate da mogu imati konkurentnu prednost za javni sektor u
Crnoj Gori (Slika 25) su sledeće: postoji značajan potencijal za korišćenje obnovljivih izvora
energije, npr. solarnih tehnologija (što je usko povezano sa primjenom ovih tehnologija u
kombinaciji sa mjerama energetske efikasnosti u sektoru zgrada), postoji veliki potencijal za
energetske uštede u javnom sektoru (što će omogućiti značajne finansijske uštede), te da mala
veličina zemlje olakšava upravljanje i monitoring programa energetske efikasnost i može
doprinijeti bržim reformama i stvaranju funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za
uštede energije. Sa druge strane, anketirani se ne slažu da postoji dobra osnova među
lokalnim ekspertima i univerzitetskim profesorima, sa dovoljnim znanjem o energetskoj
efikasnosti, što predstavlja jednu od oblasti za poboljšanja kroz razne mogućnosti saradnje
kroz EU programe, o čemu će kasnije biti riječi.
Slika 25. Oblasti koje mogu biti konkurentna prednost za javni sektor u Crnoj Gori
77
Odgovori na anketno pitanje “ Da li se slažete da neke od navedenih stavki mogu imati konkurentnu prednost za javni sektor
u Crnoj Gori?”
Većina anketiranih (60%) smatra da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u
prethodnom periodu (naročito usljed finansijske krize) imale negativan uticaj na inovativnije
poslovanje javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost (Slika 26). Ovakvo mišljenje
posebno preovlađuje kod organizacija državne uprave (82%) i javnih preduzeća (75%), dok
kod organa lokalne samouprave preovlađuje mišljenje da nije imalo značajnu ulogu (57%).
Ovakvi odgovori se mogu povezati sa striktnijim mjerama štednje koje je Vlada propisala
državnim organima i preduzećima u državnom vlasništvu, i koje su još na snazi.
Slika 26. Uticaj redukcija u javnim budžetskim sredstvima na inovativno poslovanje javnog sektora
Odgovori na anketno pitanje “ Da li smatrate da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u prethodnom periodu
(naročito usljed finansijske krize) imale pozitivan ili negativan uticaj na inovativnije poslovanje javnog sektora, uključujući
energetsku efikasnost?”
Apsolutna većina anketiranih (80%, bez negativnih odgovora) se slaže da će energetska
efikasnost kao model poslovanja u Crnoj Gori, sa daljim reformama energetskog sektora u
cjelini, uključujući reformu cijena energenata, bivati podsticajnija sa ekonomskog stanovišta i
sve više dobijati na značaju (Slika 27).
78
Slika 27. Energetska efikasnost kao model poslovanja u budućnosti
Odgovori na anketno pitanje “ Da li smatrate da će energetska efikasnost kao model poslovanja, sa daljim reformama
energetskog sektora u cjelini, uključujući reformu cijena energenata, bivati podsticajnija sa ekonomskog stanovišta i sve više
dobijati na značaju?”
Drugi dio ankete se odnosio na razmatranje energetske efikasnosti kao inovativnog modela
poslovanja u samim organizacijama javnog sektora. Zbog toga su uzeti u obzir odgovori koji
potiču samo od organizacija javnog sektora.
Generalno po pitanju inovativnosti, većina anketiranih (48%) svrstava svoju organizaciju kao
pratećeg inovatora, potom kao ne-inovatora (36%) a najmanje kao vodećeg inovatora (16%).
Sa druge strane, anketirani podjednako ocjenjuju generalnu inovativnost organizacije u
odnosu na inovativnost u oblasti energetske efikasnosti (Slika 28). Ovi rezultati se mogu
interpretirati kako generalno javni sektor ima lošu kulturu inoviranja, te da je energetska
efikasnost usko povezana sa generalnim stanjem inovativnosti organizacije.
Slika 28. Percepcija anketiranih o inovativnosti organizacije
Odgovori na anketno pitanje “Kako svrstavate vašu
“Kako svrstavate vašu organizaciju po pitanju inovativnosti
organizaciju generalno po pitanju inovativnosti?”
u oblasti energetske efikasnosti?”
Jedan od razloga za lošu inovativnost javnog sektora je i slučaj slabe konkurencije među
organizacijama, tj. činjenice da čak 45% anketiranih procjenjuje da trenutno nema
konkurencije u svojoj djelatnosti (čak 55% ispitanika iz državne uprave, dok je kod javnih
preduzeća nešto blaže - 37%), a 21% anketiranih konkurenciju smatra slabom (Slika 29).
Imajući u vidu reforme koje se u Crnoj Gori sprovode ka otvaranju tržišta u raznim
79
segmentima (uključujući i oblasti javnog sektora, poput obrazovanja i socijalnih usluga), ova
situacija će se mijenjati vjerovatno pozitivno uticati na inovativnost javnog sektora.
Samo 7% anketiranih organizacija je dobilo neke nagrade koje se odnose na inovativnost ili
poboljšan proizvod ili uslugu, dok 32% ne zna a čak 61% nije dobilo nagrade (Slika 30), što
predstavlja ogroman prostor za poboljšanje.
Slika 29. Procjena konkurencije
Slika 30. Nagrade za inovativnost
Anketno pitanje
Anketno pitanje “Da li ste do sada dobili neke nagrade koje
“Kako procjenjujete konkurenciju u Vašoj djelatnosti?”
se odnose na inovativnost ili poboljšan proizvod/uslugu?”
Od inovacija uvedenih u poslovanju u proteklom periodu, organizacije najčešće navode
osavremenjivanje
poslovanja
kroz
upotrebu
IKT,
poboljšanje
performansi
boljim
upravljanjem i donošenjem boljih odluka i od strane menadžmenta, kao i proširenje kvaliteta i
razvijanje novih usluga kako bi se zadovoljili zahtjevi korisnika. Sa druge strane, najmanje se
vodi računa o poboljšanju efikasnosti poslovanja upotrebom manje resursa za postizanje istih
rezultata (ovo uključuje i energetsku efikasnost) te o uvođenju sistema za praćenje uspješnosti
usluga (Slika 31).
Slika 31. Oblici inoviranja u poslovanju
Odgovori na anketno pitanje “Da li je vaša organizacija uvela neki od sledećih oblika inovacija u poslovanju u proteklom
periodu?”
Tri glavna izvora inovacija u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori su: ideje od strane
menadžmenta, najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u EU i ideje od strane
80
zaposlenih (Slika 32). Najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u zemlji nisu
toliko relevantne (vjerovatno zbog slabog iskustva) kao i ideje od strane korisnika ili
klijenata, što je jedna od oblasti za poboljšanje.
Slika 32. Glavni izvori inoviranja
Odgovori na anketno pitanje “ Koji su glavni izvori inovacija u organizaciji?”
Sledeći elementi koji pogoduju inovacijama preovlađuju u organizacije javnog sektora u
Crnoj Gori (Slika 33): donesena jasna strategija i planovi poslovanja organizacije (66%),
postoji etički kodeks (59%), definisana misija i vizija organizacije (55%), te menadžment
preduzeća predan i inovativan u sprovođenju strateških ciljeva organizacije (48%). U razvoju
su mehanizmi kojima se podstiče participacija i kreativnosti kod zaposlenih (50%), te
društveno odgovorno poslovanje (43%). Sa druge strane, većina anketiranih se ne slažu da je
sistem motivisanja, napredovanja i nagrađivanja zaposlenih organizovan na adekvatnom
nivou (41%), kao i
briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa (31%), da je
komunikacija zadovoljavajuća na svim nivoima organizacije (24%) te da se podstiče
participacija i kreativnosti kod zaposlenih (23%). Ovo je veoma važno područje za
poboljšanje jer, kako pokazuje teorija i praksa (posebno primjer Austrije), uloga
menadžmenta za motivaciju zaposlenih i razvoj inovacione kulture i klime je jedan od
preduslova za inovativno poslovanje organizacija. Na relativno niskom nivou je poslovanje u
skladu sa međunarodnim standardima (upravljanje kvalitetom, zaštita životne sredine i dr. 36%), razvoj projektnih timova i projektnih organizacionih struktura (32%), razvoj javnoprivatnog partnerstva (24%) i praćenje i analiziranje sadašnjih i potencijalnih korisnika i
klijenata u cilju podsticanja inovacija (23%).
Slika 33. Elementi koji pogoduju inovacijama
81
Odgovori na anketno pitanje “Koji od sledećih elemenata koji pogoduju inovacijama karakterišu vašu organizaciju?”
Kako je prikazano na slikama 34 i 35, većina organizacija javnog sektora u Crnoj Gori
osjećaju da trebaju inovirati ubuduće da bi bili konkurentniji u zemlji i EU (97%) te da
integracija u EU i veće korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim reformama i uspjehu u
poslovanju (93%).
82
Slika 34. Inoviranje i konkurentnost
Slika 35. EU integracije za uspjeh u poslovanju
Anketno pitanje “Da li u organizaciji osjećate da trebate
Anketno pitanje “Da li mislite da integracija u EU i veće
inovirati da bi bili konkurentniji u zemlji i EU?”
korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim reformama i
uspjehu u poslovanju vaše organizacije?”
Kao elementi koji karakterišu organizacije u Crnoj Gori po pitanju inovativnog poslovanja u
oblasti energetske efikasnosti (Slika 36) se prepoznaju međunarodni i regionalni (48%), kao i
nacionalni projekti (41%) za podsticanje energetske efikasnosti (uključujući razmjenu dobrih
praksi) u kojima organizacije učestvuju. Neki od navedenih projekata su: nacionalni projekat
“Godina energetske efikasnosti“, rekonstrukcija škola i bolnica iz sredstava kredita Svjetske i
KfW banke, MONTESOL projekat beskamatnih kredita za kupovinu solarnih sistema i
projekat „Solarni katuni“ za ugradnju fotonaponskih sistema u katunima, projekat “Beautiful
Cetinje”, MARIE program (eng. Mediterranean Building Rethinking for Energy Efficiency
Improvement),
sprovođenje
energetskih
pregleda
zgrada
u
lokalnoj
samoupravi,
uspostavljanje energetskog menadžmenta tj. informacionog sistema za praćenje potrošnje
energije (uz podršku GIZ-a) i dr. U razvoju su projekti u samim organizacijama (usljed
obaveza proisteklih iz nove nacionalne legislative) poput sprovođenja mjera energetske
efikasnosti u kancelarijama (38%), nabavke roba i usluga sa visokim energetskim i ekološkim
performansama (33%), te primjene
mjera efikasne potrošnje energije kod transporta
zaposlenih, roba i usluga (32%). I pored zakonskih obaveza, o slabom stepenu implementacije
govori podatak da kod velikog broja organizacija javnog sektora nije definisana strategija za
racionalno korišćenje energije (69%), ne sprovodi se energetski pregled objekata u
nadležnosti organizacije (kako bi se odredila trenutna potrošnja energije i definisale
najprofitabilnije mjere za racionalno korišćenje energije - 61%), nije definisan cilj uštede
energije u organizaciji (59%), nije upošljen energetski menadžer (osoba zadužena za
planiranje, praćenje i izvještavanje o efikasnom korišćenju energije u organizaciji - 59%), i ne
stimuliše se racionalno korišćenje energije kod zaposlenih (59%).
83
Veliki broj organizacija takođe ne koristi (41%) ili nije upoznata (28%) sa
nekim od
dostupnih nacionalnih ili EU fondova za finansiranje mjera energetske efikasnosti, pa bi
informativna kampanja i edukacija u ovoj oblasti bila od koristi.
Slika 36. Elementi inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti
Odgovori na anketno pitanje “Da li neki od sledećih elemenata karakterišu vašu organizaciju po pitanju inovativnog
poslovanja u oblasti energetske efikasnosti?”
Organizacije javnog sektora u Crnoj Gori trenutno sarađuju (Slika 37) sa međunarodnim
organizacijama, donatorima i investitorima (47%), agencijama za energetiku ili energetsku
efikasnost (41%), velikim industrijskim i energetskim kompanijama (42%), kao i privrednom
komorom ili industrijskim udruženjima (39%). Potrebno je prokomentarisati da je zbog
nejasnog pitanja u 31% slučajeva saradnja sa agencijom za energetsku efikasnost označena
kao nerelevantna, jer u Crnoj Gori ne postoji nacionalna Agencija, već ove poslove obavlja
Sektor za energetsku efikasnost u okviru Ministarstva ekonomije. Time bi (da je pitanje bilo
jasnije) vjerovatno najveća saradnja odnosila na ovaj Sektor, kojeg su neki ispitanici
okarakterisali kao Agenciju.
Sa druge strane, evidentno je da je u puno slučajeva prisutno mišljenje da se saradnja sa gore
pomenutim institucijama treba jačati, a institucije sa kojima trenutno postoji nedovoljna
saradnja i koje je potrebno ubuduće više uključiti su istraživački centri (48%), obrazovne
institucije (44%), nevladine organizacije (44%), kao i druge kompanije privatnog sektora,
zanatlije, instalateri i dr. (44%).
84
Slika 37. Interakcije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske efikasnosti
Odgovori na anketno pitanje “Da li postoje interakcije vaše organizacije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske
efikasnosti?”
Kod javne nabavke opreme, roba i usluga, kriterijum energetske efikasnosti (pozitivan
energetski uticaj tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja proizvoda i dugoročna dobit
usljed energetskih ušteda) ni u jednom slučaju ne preovlađuje, a u samo 17% slučajeva je
važan isto koliko cijena (Slika 38). U najvećem broju slučajeva (46%) najniža ponuđena
cijena je odlučujući faktor, a energetske karakteristike ili benefiti ušteda tokom rada se ne
uzimaju u obzir. Visok broj odgovora “nije relevantno” (37% slučajeva, i pored obaveza
organizacija javnog sektora da primjenjuju procedure javnih nabavki) je komentarisan da,
imajući u vidu Zakon o javnim nabavkama i njegove odredbe, nije moguće uvažavati
kriterijume energetske efikasnosti i ocjenjivati ih, jer Zakon još uvijek nije u potpunosti
usklađen sa odredbama Zakona o energetskoj efikasnosti, a smjernice koje promovišu
energetsku efikasnost još nisu usvojene.
Slika 38. Javna nabavka i kriterijum energetske efikasnosti
Odgovori na anketno pitanje “Koliko se u vašoj organizaciji kod javne nabavke opreme, roba i usluga cijeni kriterijum
energetske efikasnosti u odnosu na najnižu ponuđenu cijenu?”
Većina organizacija (43%) nije upoznata sa ISO standardom 50001:2011 (Slika 39), pa je
potrebno obezbijediti više informacija, jer ovaj standard pruža podršku organizacijama da
efikasnije koriste energiju kroz razvoj sistema za upravljanje energijom i zasnovan je na
85
modelu kontinuiranog upravljanja korišćenog kod poznatih standarda ISO 9001 ili ISO
14001, sto olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog menadžmenta sa
sistemima za upravljanje kvalitetom i zaštitom životne sredine.
Slika 39. Uvođenje sistema upravljanja energijom
Odgovori na anketno pitanje “Razmišljate li o poslovanju u skladu sa međunarodnim ISO standardom 50001:2011 –
uvođenje sistema upravljanja energijom?”
Organizacije javnog sektora u Crnoj Gori su zainteresovane za sve opcije koje se nude kroz
nove, inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti kroz učesće
privatnog sektora i ESCO kompanija (Slika 40), a prevashodno su zainteresovane za više
informacija o ESCO konceptu i razmjenu dobrih praksi u ovoj oblasti (76%), te bi uz
adekvatnu raspodjelu rizika i povoljne finansijske aranžmane prihvatile ovaj koncept kao
mogućnost finansiranja mjera energetske efikasnosti ili inicirale ESCO projekat u
organizaciji (56%). Veliki broj organizacija (52%) bi trebale pomoć u obuci kadrova za
razvoj, implementaciju i praćenje ESCO projekata, dok samo jedna organizacija (4%) bi
mogla sama pružati ESCO usluge (iako je praktično moguće osnivanje javnih ESCO
kompanija i pružanje ovih usluga od strane npr. javnih energetskih kompanija, lokalnih
agencija, ili javnih preduzeća).
Slika 40. Zainteresovanost za inovativne modele finansiranja - ESCO
Odgovori na anketno pitanje “Da li bi bili zainteresovani za inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera energetske
efikasnosti u vašoj organizaciji kroz učesće kompanija za pružanje energetskih usluga?”
86
4. UVOĐENJE
ENERGETSKE
EFIKASNOSTI
KAO
NOVOG
INOVATIVNOG MODELA POSLOVANJA U JAVNOM SEKTORU
ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA
4.1. Značaj za javni sektor Zapadnog Balkana
Kako je prikazano u prethodnim poglavljima, zemlje Zapadnog Balkana karakteriše niz
negativnih indikatora, poput visoke uvozne energetske zavisnosti, visokog energetskog
intenziteta (tj. niske energetske efikasnosti), trenda rasta potrošnje energije i dr. Niz dodatnih
barijera koje karakterišu Zapadni Balkan (opisane u poglavlju 3.2.2.) su povezane sa niskim
cijenama i subvencijama za energiju, negativnim efektima finansijske krize po javni budžet i
investicije, nedovoljno razvijen legislativni, finansijski i institucionalni okvir, nizak stepen
razvijenosti tržišta za energetske usluge i ESCO, nedovoljna primjena principa energetske
efikasnosti u postupcima javnih nabavki, kao i niska izdvajanja za istraživanja i razvoj.
Sa druge strane, opisane politike i mjere EU u oblasti energetske efikasnosti, koje su jedne od
najnaprednijih u svijetu, mogu doprinijeti smanjenju prethodno opisanih negativnih indikatora
i trendova i pozitivno uticati kroz niz drugih benefita na ekonomiju i društvu u cjelini. Sa
stanovišta javnog sektora, ovdje se navode ko posebno interesantni sledeći benefiti:
 Smanjenje energetskog intenziteta i korisno razdvajanje rasta potrošnje energije od
ekonomskog razvoja, što je za zemlje Zapadnog Balkana jako važno, jer će sa razvojem
ekonomije rastu i potrebe za energijom,
 Pozitivan uticaj na kreiranje novih (lokalnih) radnih mjesta i zapošljavanje, a posredno i na
budžetske prihode usljed novih investicija i poslova, kao i smanjenje izdvajanja za
socijalno osiguranje,
 Smanjenje rashoda javnog sektora usljed smanjenih računa za utrošenu energiju, pošto je
javni sektor odgovoran za potrošnju u javnim zgradama zgrade (škole, bolnice,
administraciju i dr.), javnom saobraćaju, komunalnim uslugama, javnoj rasvjeti, a koji su
veliki potrošači energije,
 Smanjenje izdvajanja za subvencije za energiju i uvoz energije, što značajno rasterećuje
državni budžet i doprinosi sigurnosti snabdijevanja energijom, kao i poboljšanju spoljnotrgovinskog bilansa (što je posebno značajno za zemlje Zapadnog Balkana koje
zadovoljavaju samo 62% potreba iz sopstvenih izvora energije, a ostalo uvoze),
87
 Smanjene budžetskih izdvajanja za izgradnju skupih energetskih postrojenja i
infrastrukture, usljed smanjene potrošnje i potražnje za energijom. Ovime se takođe
doprinosi smanjenju emisija i negativnog uticaja energetskog sektora na klimatske
promjene, kao i zadovoljavanju nacionalnih i međunarodnih klimatskih ciljeva, obaveza iz
Ugovora o energetskoj zajednici, i dr.,
 Unaprjeđenje vodeće uloge javnog sektora usljed razvoja inovativnih politika i aktivnosti u
ovom sektoru.
U radu je razmatrano i pitanje povratnog efekta (eng. Rebound effect), usljed kog se mogu
smanjiti pozitivni efekti mjera energetske efikasnosti na energetske uštede, ali u svakom
slučaju imaju druge višestruke benefite. Na osnovu prethodnog razmatranja, a i ličnog
mišljenja, uticaj povratnog efekta postaje pozitivan jer energetska efikasnost doprinosi
dobrobiti društva u cjelini, posebno kod zemalja Zapadnog Balkana koje su zemlje u razvoju i
koje prioritetno nastoje da poboljšaju standard života građana.
Podsticanje energetske efikasnosti će doprinijeti promovisanju uloge javnog sektora kao
primjera drugim sektorima, ali i interno poboljšati izvrsnost poslovanja u organizacijama
javnog sektora. Naime, sistematsko poslovanje i jačanje rutina zaposlenih u oblasti energetske
efikasnosti, sa jedne strane doprinosi energetskim uštedama, ali takođe jača opštu sposobnost
inoviranja i uspostavlja jasan put ka održivom i konkurentnom poslovanju javnog sektora u
sve konkurentnijem tržištu, a takođe predstavlja podsticaj za čitav spektar drugih inovativnih
aktivnosti u oblasti obrazovanja, poslovanja, ekonomije, marketinga i dr. Na kraju, uloga
javnog sektora kao inovativan primjer drugim sektorima ostvaruje uz snažnu saradnju sa
raznim drugim inovativnim institucijama i kompanijama iz zemlje i iz inostranstva, tj.
okupljanjem naprednih aktera za promovisanje mjera energetske efikasnosti.
Sve ovo ukazuje na važnost energetske efikasnosti kao novog inovativnog modela poslovanja
u javnom sektoru zemalja Zapadnog Balkana, posebno imajući u vidu ogroman potencijal
energetske efikasnosti koji trenutno postoji u javnom sektoru (tabela 1, poglavlje 3.2.1). U
daljem tekstu će, na osnovu prethodnog razmatranja i vlastitog mišljenja, biti date preporuke
za poboljšanje poslovanja javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti.
88
4.2. Opšte preporuke
4.2.1. Sprovođenje politika EU i preporuka Međunarodne agencije za
energetiku
EU snažno prepoznaje značaj i višestruke benefite energetske efikasnosti i, kako je opisano u
poglavlju 3.1.2, globalno prednjači po pitanju razvoja politika i finansiranja mjera energetske
efikasnosti. Ovo opredjeljenje nije slučajno, s obzirom na izazove sa kojima se susreće EU, a
koji se odnose na visoku uvoznu energetsku zavisnost i oskudnost energetskih resursa, kao i
potrebu da se poboljša sigurnost snabdijevanja, smanji uticaj na klimatske promjene i prebrodi
ekonomska kriza. Kako je prethodno pokazano, primjena principa energetske efikasnosti
takođe
doprinosi
implementaciji
inovativnih
tehnoloških
rješenja
i
poboljšanju
konkurentnosti.
Sprovođenje EU politika je veoma značajno i za zemlje Zapadnog Balkana, jer su ove politike
usmjerene na eliminisanje sličnih barijera sa kojima se susreću i ove zemlje, a doprinosi i
većim integracijama ovog regiona u EU kroz sprovođenje inovativnih politika energetske
efikasnosti. Takođe pokazano je da snažna regulativa u ovoj oblasti može samo ojačati
konkurentnost. Još jedna povoljnost po Zapadni Balkan je i ogroman neiskorišćen potencijal
za energetske uštede, što može biti izvanredna prilika za saradnju sa EU u oblasti energetske
efikasnosti, korišćenje svih prednosti tehnologija i programa EU u ovoj oblasti, a što je od
obostranog interesa za razvoj ekonomija, rasta povjerenja i saradnje.
U ovom procesu je takođe od značaja uvažiti preporuke Međunarodne agencije za energetiku
(IEA, 2012) koje se odnose na uspješnu implementaciju politika energetske efikasnosti:
 Pored razvoja politika i legislative, potrebno je paralelno razvijati efikasne mehanizme za
implementaciju i nadzor, jer u suprotnom rata nepoštovanja standarda i propisa može biti
veoma visoka (između 20 i 50%, po procjeni IEA). Iako ne postoje posebni podaci za
Zapadni Balkan, smatram da je ova preporuka posebo značajna u ovim zemljama, a treba
voditi računa i o participaciji svih aktera kod donošenja primjenljivih propisa (ne samo
šturo prepisivanje legislative EU),
 Kod razvoja institucionalnog okvira, preporučuje se uspostavljanje snažnih agencija
zaduženih za uspostavljanje, koordinaciju i sprovođenje politike energetske efikasnosti,
koje moraju koordinirati niz vrlo različitih i kompleksnih aktivnosti, od analize politike,
preko razvoja projekata i upravljanja, do marketinga, evaluacije programa itd. Takođe
agencije mogu osigurati efikasnu horizontalnu (na primjer, između nacionalnih
89
institucija) i vertikalno koordinaciju (između različitih nivoa vlasti, npr. nacionalni i
lokalni nivo), što je veoma bitno za efikasno i uspješno sprovođenje politika energetske
efikasnosti. Jačanje institucionalnog okvira će biti posebno razmotreno u narednim
poglavljima,
 Razvoj resursa za vođenje statistike u oblasti energetske efikasnosti, kao i za praćenje i
upravljanje potrošnjom. Praćenje napretka i efikasan dalji razvoj politika zahtijeva
redovno i sistematsko sakupljanje i praćenje detaljnih podataka o energetskoj potrošnji.
Trenutno zemlje Zapadnog Balkana ne sakupljaju
u dovoljnoj mjeri podatke o
energetskoj efikasnosti kao dio energetske statistike (to pokazuje i istraživanje statistike i
rezultati ankete u Crnoj Gori).
Važno je istaći da je za poboljšanje inovacijskog sistema od ključne važnosti javni sektor
(posebno Vlade) u smislu finansiranja, kao i pospešivanja potražnje uz pomoć javnih nabavki,
standadizacije i drugih oblika regulative, kao i podsticanja različitih oblika međusobne
saradnje javnog i privatnog sektora, kao i u međunarodnih mrežnih povezivanja (Stanovnik i
Kavaš, 2011). Pored sprovođenja preporuka i politika EU na nacionalnom nivou, kao i
direktne razmjene dobrih praksi i saradnju sa EU, zemlje Zapadnog Balkana trebaju
zajednički razvijati i regionalne modele saradnje, zbog sličnih problema sa kojima se susreću.
4.2.2. Promovisanje integrisanog pristupa na regionalnom nivou
Veoma dobar model regionalne saradnje koji se treba što više koristiti i promovisati ubuduće
je Energetska zajednica, kao platforma za integraciju zemalja Zapadnog Balkana u EU kroz
saradnju u oblasti energetike. Energetska efikasnost je svakako važna na nacionalnom nivou,
ali kada se dobri modeli i iskustva dijele i sprovode na harmonizovan način, onda dobija i
važnu regionalnu dimenziju. Zemlje Zapadnog Balkana, kao članice Energetske zajednice,
trebaju da zajedno rade na sprovođenju politika EU u oblasti energetske efikasnosti, posebno
kroz aktivnosti Koordinacione Grupe za Energetsku Efikasnost koja funkcioniše u okviru
Energetske zajednice. Prednost zajedničkog rada je da zemlje, koje su u obavezi primjene
istih obaveza iz Energetske zajednice, takođe mogu dijeliti iskustva u prenošenju i
implementaciji legislative i učiti jedni od drugih. U ovom zajedničkom radu, mnogi donatori
su u mogućnosti pružiti pomoć kroz regionalne programe, a takođe i Sekretarijat Energetske
zajednice može djelovati kao katalizator, a ne samo kao nadzorno tijelo.
Važnost promovisanja regionalne saradnje u okviru Energetske zajednice je višestruka, a
posebno za zajednički i harmonizovan rad u sledećim oblastima:
90
 Zajedničko i usklađeno prenošenje EU direktiva energetske efikasnosti u nacionalna
zakonodavstva, sa paralelnom analizom novih EU direktiva,
 Harmonizovan razvoj i implementacija sekundarne legislative i propisa, koji su osnova za
implementaciju politike i transformaciju tržišta. Dok su EU direktive energetske
efikasnosti prepoznate kao dobre smjernice, njihovo sprovođenje nailazi na niz barijera,
koje su često zajedničke za sve zemlje Zapadnog Balkana i mogu se zajednički rješavati na
regionalnom nivou. Na primjer, Koeppel i Ürge-Vorsatz (2007) prepoznaju, na osnovu
procjene instrumenata EU politike koje doprinose smanjenju emisija u sektoru zgrada, da
regulacija može biti vrlo efikasna, samo pod uslovom da su obezbijeđeni instrumenti za
implementaciju, da postoji dovoljno administrativnih kapaciteta za implementaciju i da je
nivo korupcije nizak (posebno u zemljama u razvoju). Ovo je zajednička odlika zemalja
Zapadnog Balkana, pa se preporučuje regionalni pristup za rješavanje ovih problema,
 Zajednički pristup kod implementacije i monitoringa nacionalnih planova za energetsku
efikasnost,
 Jačanje saradnje i dobrih praksi među zemljama regiona i sa EU, sa ciljem poboljšanja
energetski efikasnih javnih nabavki, i dr.,
 Razvoj usklađenih i inovativnih regionalnih programa i projekata u oblasti energetske
efikasnosti,
 Razvoj tržišta energetskih usluga i ESCO kompanija, kroz regionalne programe podrške
koji uključuju razvoj ili adaptaciju legislativnog okvira, podršku razvoju ESCO biznisa,
kao i kapaciteta samih korisnika (npr. javnih ustanova). Nekoliko tekućih regionalnih
programa će doprinijeti boljem rješavanje ovog pitanja, poput Regionalnog Programa
Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan, koji sprovodi EBRD u saradnji sa Energetskom
zajednicom.
Važno je istaći da je Energetska zajednica interesantna i za druge zemlje Evrope i prisutan je
trend širenja (npr. Moldavija i Ukrajina su odnedavno članice, a na putu da to postanu su i
Jermenija i Gruzija), tako da zemlje Zapadnog Balkana pravilnom implementacijom EU
politika energetske efikasnosti mogu iskoristiti priliku da postanu primjer i model za nove
članice Energetske zajednice i njihova tržišta.
Nadalje, kod razmatranja sprovođenje politike energetske efikasnosti treba uvjek uzimati u
obzir višestruke benefite energetske efikasnosti. Energetska efikasnost predstavlja važan
aspekt za razvoj konkurentne ekonomije i društva zasnovanog na znanju, pa se stoga treba
prepoznavati u drugim strategijama koje doprinose razvoju održivog i pametnog društva.
91
Posebno se preporučuje aktivno učešće zemalja Zapadnog Balkana u implementaciji nove
regionalne strategije “Jugoistočna Evropa 2020” (opisane u poglavlju 3.2.3.e), jer je direktno
u vezi sa integracijom u EU i ispunjavanjem preporuka EU strategije “Evropa 2020 strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast”. Ova strategija prepoznaje važnost energetske
efikasnosti, ali i dobrog rukovođenja od strane javnih vlasti kao preduslov za implementaciju,
a takođe obezbjeđuje okvir za podršku pri dizajniranju nacionalnih razvojnih strategija.
Takođe će doprinijeti većim ulaganjima u istraživanje i razvoj, koja se prepoznaju kao jedan
od ključnih faktora za pospješivanje inovacija (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 7).
Važna uloga strateškog i integrisanog planiranja je i na lokalnom nivou, imajući u vidu da su
ovo (posebno glavni gradovi) mjesta gdje je skoncentrisan najveći broj stanovništva i time
mogućnosti energetske uštede najveći. Gradovi se trebaju umrežavati kroz nacionalne,
regionalne i EU projekte. Posebno se preporučuje jačanje saradnje gradova kroz NALAS
regionalnu inicijativu, jačanje učešća u Evropskom Sporazumu Gradonačelnika, kao i aktivna
uloga glavnih gradova u okviru GIZ inicijative “Mreža energetski efikasnih glavnih gradova
Jugoistočne Evrope” i uključenje Beograda, koji je jedini Glavni Grad sa teritorije Zapadnog
Balkana koji još nije pristupio ovoj inicijativi.
4.2.3. Jačanje institucionalnog okvira
Prema Direktivi 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i energetskim uslugama
(članovi 4 i 5),
države trebaju imenovati jednu ili više novih ili postojećih tijela sa
odgovornošću za pitanja relevantna za politiku energetske efikasnosti (kao što su praćenje,
evaluacija mjera, priprema NEEAP-a, itd.). Dok u principu ove zadatke mogu ispunjavati
ministarstva ili postojeće regulatorne agencije za energetiku, poželjnija opcija je osnivanje
novih, specijalizovanih agencija za energetske efikasnost. Agencije mogu koordinisati
sprovođenje kompleksnih zadataka i inovacija u ovoj oblasti, i objediniti inače fragmentirane
nadležnosti i djelovati kao nezavisno tijelo sa jasnim interesom promovisanja energetske
efikasnosti (dok postojeće institucije obično imaju i druge interese).
Naravno, da bi agencije bile u potpunosti operativne, trebaju imati adekvatan broj stručnog
kadra i dovoljno osiguranih finansijskih sredstava. Pogotovo se u fazi osnivanja trebaju se
obezbijediti dovoljna finansijska sredstva za obuku zaposlenih (ovo bi se moglo obezbijediti
kroz EU programe). Nadalje, preporučuje se osnivanje lokalnih informativnih centara, kako bi
se uspješnije doseglo do potrošača i pospješivao razvoj tržišta energetske efikasnosti.
92
Svakako, kako pokazuje iskustvo Austrije i Slovenije, veća decentralizacija aktivnosti je
takođe recept za uspjeh, uz promovisanje energetske efikasnosti od strane drugih državnih
institucija (npr. zaduženih za javne nabavke) i od strane lokalnih vlasti (uz mogućnost
osnivanja regionalnih i lokalnih agencija).
4.2.4. Razvoj održivih i inovativnih finansijskih mehanizama u javnom sektoru
U zemljama Zapadnog Balkana su trenutno međunarodni krediti i grantovi (u kombinaciji s
tehničkom pomoću) glavni mehanizmi finansiranja projekata i programa energetske
efikasnosti. Ovo nije dugoročno održiva opcija i zemlje trebaju da teže razvijanju održivih
finansijskih mehanizama za javni sektor. Svjetska Banka je nedavno analizirala različite
mogućnosti finansiranja za javni sektor u zemljama Zapadnog Balkana (Singh et al., 2013) i
klasifikovala ove opcije u formi “finansijske ljestvice” (Slika 41), što može biti od pomoći
kreatorima politika kod odabira (jedne ili više) opcija finansiranja. Vremenom, kako se tržišta
budu razvijala, cilj je da se ostvari penjanje uz ljestvicu ka pretežno komercijalnim
mehanizmima finansiranja. Stoga, nakon odabira adekvatne opcije, dizajn mehanizma bi
trebao obuhvatiti i elemente kojima bi se olakšao razvoj narednog mehanizma, što pomaže da
se osigura stalna evolucija i penjanje uz finansijsku ljestvicu (ibidem).
Slika 41. Opcije za finansiranja energetske efikasnosti u javnom sektoru (“finansijska ljestvica”)
KOMERCIJALNO FINANSIRANJE
NAPREDNO KOMERCIJALNO ILI PROJEKTNO FINANSIRANJE (ESCO)
KREDIT DOBAVLJAČA, LIZING
ZRELOST / RAZVIJENOST TRŽIŠTA
KOMERCIJALNO FINANSIRANJE, OBVEZNICE
DJELIMIČNE KREDITNE GARANCIJE
KREDITNA LINIJA SA KOMERCIJALNOM BANKOM
KREDITNA LINIJA SA LOKALNOM (RAZVOJNOM) BANKOM
JAVNI ESCO
REVOLVING FONDOVI ZA ENERGETSKU EFIKASNOST
FINANSIRANJE OD STRANE JAVNIH ENERGETSKIH PROVAJDERA (PREKO RAČUNA)
FINANSIRANJE OD STRANE MINISTARSTVA FINANSIJA (INTERNO FINANSIRANJE)
FINANSIRANJE IZ BUDŽETA, GRANTOVI I KOFINANSIRANJE JAVNO
FINANSIRANJE
GRANTOVI
Izvor: Svjetska Banka, 2013
Korišćenje modela javnog finansiranja može biti vrlo korisno za razvoj tržišta gdje trenutno
ne postoji komercijalno finansiranje. Opcije koje se smatraju najpogodnijim za zemlje
Zapadnog Balkana su sledeće:
 Finansiranje od strane Ministarstva finansija (interno kroz budžet) – korišćenjem ove
opcije, Ministarstvo finansija kroz postojeće budžetske mehanizme osigurava sredstva
93
opštinama i javnim preduzećima za finansiranje mjera energetske efikasnosti, često na bazi
poziva za dostavljanje predloga projekata. Povrat sredstava od strane javnih korisnika bi se
mogao organizovati takođe kroz postojeće budžetske mehanizme, npr. smanjenjem
alokacija korisnicima dok se zajam ne otplati u cjelosti,
 Revolving fondovi za energetsku efikasnost su još jedan interesantan i preporučljiv
mehanizam za grupisanje trenutno fragmentisanih finansijskih mehanizama. Fond može
djelovati kao agregator ili posrednik za međunarodne financijske institucije i druge spoljne
izvore finansiranja i plasman kreditnih linija, podsticaja ili finansiranja različitih mjera
kod korisnika (takođe kroz agencije ili banke). Jedan dobar primjer fonda sa širokim
opsegom izvora finansiranja je slovenački Eko Fond, gdje su izvori finansiranja prihodi od
Fonda za privatizaciju, kazne i naknade za zaštitu životne sredine, kao i zajam Svjetske
banke i grantova EU. Fondovi za energetsku efikasnost, u svom najjednostavnijem obliku,
mogu nuditi kredite korišćenjem javnih finansijskih sredstava, ali je uobičajeno (i
preporučljivo) nuđenje više financijskih proizvoda, poput kredita, kreditnih garancija i
ESCO finansiranja,
 Osnivanje javnih ESCO kompanija (kompanija u vlasništvu države), osnovanih posebno za
sprovođenje projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru. Na ovaj način se može
pomoći da se prevaziđu neki problemi angažovanja privatnih ESCO od strane organizacija
javnog sektora, poput komplikovanih procedura za javne nabavke i dr. Javni ESCO može
funkcionisati relativno nezavisno od državnog budžeta, nakon što je obezbijeđen dovoljan
početni kapital. Jedan dobar primjer javne ESCO kompanije je HEP-ESCO, osnovan u
Hrvatskoj kao dio nacionalne elektroenergetske grupacije HEP, koja razvija, izvodi i
finansira projekte energetske efikasnosti na tržišnoj osnovi, a projekti se sprovode u
javnom i privatnom sektoru, uključujući zgrade, javnu rasvjetu, industriju i sisteme za
snabdijevanje energijom.
Međutim, korištenje samo ovih mehanizama ne može samo po sebi da osigura evoluciju
finansiranja tokom vremena. Takođe, oskudna javna finansijska sredstva se trebaju
dopunjavati sa mogućnostima ulaganja kapitala privatnog sektora, kroz privatno-javna
partnerstva. Uspostavljanje tržišta energetskih usluga može omogućiti privatnom sektoru da
preuzme obavezu zaduživanja od javnog sektora, pa se preporučuje paralelno sprovođenje
aktivnosti na razvoju ovog modela finansiranja, poput razvoja jednostavnih ESCO ugovora i
sprovođenja demonstracionih projekata u javnom sektoru, kako bi se u srednjem roku
omogućio bolji pristup finansiranja komercijalnog sektora, a kasnije i ESCO finansiranja.
94
Zakonski okvir treba razvijati u svakom slučaju, kao i pripremu i razvoj projekta u javnom
sektoru, kroz izradu studija izvodljivosti, mobilizaciju raznih aktera, finansijski inženjering,
razvoj biznis planova, tehničkih specifikacija,
procedura i dr. Kod razvoja legislative i
procedura za javne nabavke, posebno treba uzeti u obzir sledeće preporuke (ESMAP, 2012):
 Uspostavljanje sistema višegodišnjeg budžetiranja i ugovaranja, kako bi se organizacijama
javnog sektora omogućilo da sklapaju višegodišnje ugovore za projekte energetske
efikasnosti, koji obuhvataju finansijske benefite tokom trajanja projekta,
 Razvoj modela kojima se zadržava dio (ili ukupne) finansijske uštede proistekle iz
implementacije projekata energetske efikasnosti, što bi dodatno motivisalo organizacije
javnog sektora na sprovođenje projekata energetske efikasnosti. Ovo često zahtjeva
izmjenu postojećih budžetskih pravila i procedura, dopuštajući javnim organizacijama da
zadrže finansijska sredstva od uštede energije, u najmanju ruku tokom perioda
implementacije projekta,
 Razvoj prilagođenih tenderskih dokumenata koji podstiču (ili još bolje zahtijevaju)
nabavku energetski efikasne robe i usluga, te razvoj pojednostavljenih ESCO ugovora kako
bi se olakšala nabavka usluga po ESCO principu. Inovativne modele finansiranja od treće
strane (poput ESCO) takođe ne treba posmatrati kao javni dug, već kao ugovornu obavezu,
 Kao dobar vodič za javne nabavke (koji se već koristi u Hrvatskoj) se može koristiti
“Procura+“ vodič za održivu javnu nabavku (razvijen u okviru Evropske kampanje za
održive javnu nabavku), koji pruža jasne i razumljive smjernice za javnu upravu kako u
praksi sprovoditi održivu nabavku – bez obzira na veličinu uprave i iskustvo,
 Jačanje kapaciteta i obuka organizacija javnog sektora u oblasti nabavke savremenih i
energetski efikasnih proizvoda, zgrada ili usluga, te unaprjeđenje razmjene iskustava i
saradnje.
Novo uspostavljeni Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan (opisan
poglavlju 3.2.5) može pružiti podršku zemljama za poboljšanje legislativnog okvira za ESCO
projekte u javnom sektoru, kao i pripremi i razvoju konkretnih investicionih projekata
energetske efikasnost, pa se preporučuje aktivno učešće u ovom programu.
4.2.5. Korišćenje eksternih programa pomoći i umrežavanje
U regionu je dostupno niz programa podrške javnom sektoru od strane EU i drugih fondova
(opisanih u poglavlju 3.2.5), ali se trenutno nedovoljno koriste i implementiraju. S obzirom da
zemlje Zapadnog Balkana nastoje da implementiraju EU politike u oblasti energetske
95
efikasnosti, razmjena praksi i umrežavanje sa zemljama članicama EU kroz EU programe je
veoma
važna,
poput
Sedmog
okvirnog
programa,
Horizon-a
2020,
Sporazuma
gradonačelnika, Kampanje za održivu energiju Evrope, CONCERTO, BUILD UP i dr.
Sa druge strane, IPA, TAIEX i Twinning su posebni projekti EU namijenjeni zemljama
kandidatima i potencijalnim kandidatima za članstvo, tj . sveobuhvatnoj pomoći u procesu EU
integracija, kako bi se sprovele reforme neophodne za buduće članstvo. Kroz ove programe se
može pružiti i snažna podrška za reforme politika i razvoj kapaciteta u oblasti energetske
efikasnosti, a treba razmotriti i mogućnost zajedničkog osmišljavanja projekata regionalnog
karaktera i konkurisanja za sredstva višekorisničke IPA. Važno je istaći da za pomenute
instrumente postoji mreža nacionalnih kontakata koji daju savjete, podršku i pomoć za
ostvarivanje partnerstava. Stupanjem u kontakt sa ovim osobama će se lakše definisati
prioriteti i obezbijediti saradnja sa institucijama u EU i zemljama članicama.
Pored EU podrške, postoji i niz drugih programa koje nude tehnički podršku i mogućnost za
finansiranje, poput programa GIZ-a, USAID-a, UN-a, Globalnog fonda za zaštitu životne
sredine (GEF), i dr. Takođe, prisutan je interes mnogih bilateralnih donatora da pomognu
zemljama Zapadnog Balkana u oblasti energetske efikasnosti. Posebno treba istaći i
preporučiti korišćenje pomoći koja se nudi od strane japanske Međunarodne agencije za
saradnju (eng. Japan International Cooperation Agency - JICA), s obzirom da je Japan uz EU
globalno najnaprednija zemlja u implementaciji politika energetske efikasnosti.
Jedan
interesantan i inovativan projekat koji JICA trenutno sprovodi u regionu je podrška Srbiji u
cilju razvoja sistema energetskog menadžmenta (JICA, 2013).
4.2.6. Uklanjanje kontrole cijena i subvencija za energiju
Adekvatne cijene energije se mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih mjera za javne i
privatne potrošače da promijene obrasce ponašanja i energiju koriste racionalno. To takođe
kod investitora povećava atraktivnost i profitabilnost projekata energetske efikasnosti i time
pozitivno
utiče
na
investicije.
Kako
je
u
Zapadnom
Balkanu
ovo
jedna
od
najrasprostranjenijih barijera (opisana u poglavlju 3.2.2), potrebno je ubrzati reforme na ovom
polju. Premještajući teret subvencija iz državnih budžeta na individualne potrošače bi dovelo
do puno bržeg i racionalnijeg odgovora na buduće promjene cijena energije (u smislu
racionalnije potrošnje) i oslobodilo budžetske rashode za druge potrebe. Siromašnim
kategorijama stanovništva se osim subvencija trebaju ponuditi dobro osmišljeni programi
energetske efikasnosti, posebno dizajnirani za ovu kategoriju potrošača.
96
4.2.7. Unaprjeđenje statistike energetske efikasnosti, monitoring i verifikacija
Razvoj resursa za statistiku energetske efikasnosti, kao i praćenje i upravljanje potrošnjom je
jedna od ključnih preporuka IEA za uspješnu implementaciju politika energetske efikasnosti,
praćenje napretka i njihov efikasan dalji razvoj.
Verifikacija energetskih ušteda potvrđuje zahtjevane karakteristike i rezultate projekata
energetske efikasnosti. Monitoring pruža glavne ulazne podatke za verifikaciju, a takođe je
važan kako bi se na vrijeme uočili problemi u implementaciji i predložile korektivne mjere ili
poboljšanja. Takođe se na ovaj način omogućuje adekvatno izvještavanje na nacionalnom
nivou, kao i prema EU i Energetskoj zajednici, npr. o stepenu realizacije i dostizanju
nacionalnih ciljeva definisanih u nacionalnim planovima za energetsku efikasnost. Monitoring
i verifikacija zahtijevaju dobre statističke podatke o krajnjoj potrošnji energije, pa se i
energetska statistika (nacionalno, lokalno, na nivou javnih ustanova) treba paralelno razvijati.
U ovom smislu je veoma važno učešće u regionalnom projektu “Integrisana platforma za
monitoring i verifikaciju energetskih ušteda” kojim se pruža podršku zemljama Zapadnog
Balkana da razviju i implementiraju harmonizovanu metodologiju za monitoring i verifikaciju
ušteda energije postignutih tokom implementacije nacionalnih planova za energetsku
efikasnost, usklađenu sa EU standardima. Takođe treba raditi na jačanju
nacionalnih i
lokalnih struktura za monitoring potrošnja energije, a preporučuje se upotreba IKT u ovu
svrhu, čemu će značajno doprinijeti razvoj internet Platforme za monitoring i verifikacija
ušteda u okviru gore pomenutog projekta.
4.2.8. Podsticaji za širu promjenu
Primjeri ovih podsticaja su finansijski podsticaji i javne informativne kampanje, tako da
građani i svi sektori potrošnje postaju svjesniji o značaju energetske efikasnosti i zajednički
djeluju. Podsticaji mogu biti državni grantovi za specifične mjere (npr. besplatni energetski
pregledi), odnosno niže stope poreza za neke vrste energetski efikasne opreme, kao i podrška
start-up ESCO kompanijama ili drugim visokotehnološkim preduzećima u ovoj oblasti (npr.
za razvoj solarnih sistema ili IKT rješenja). Ovakve vrste podsticaja treba uvoditi u
ograničenom vremenskom periodu, dok se ne razvije tržište.
Razvoj integrisane nacionalne kampanje je preporučljivo, sa kombinacijom informativnih
aktivnosti za podizanje svijesti, pružanja savjeta, edukacije i obuke, kao i organizovanje
nacionalnih događaja i nagrađivanja najboljih primjera iz prakse.
97
Još jedan važan podsticaj je razvoj vještina, koje su potrebne za uspješno usvajanje naprednih
politika, tehnologija i drugih rješenja u oblasti energetske efikasnosti. Stoga treba sistematski
razvijati programe za razvoj vještina u raznim oblastima, od razvoja politike i implementacije,
preko razvoja proizvoda i usluga, monitoringa, verifikacije i nadzora implementacije, pa do
podsticanja inovativnih poslovnih modela i osiguravanja kvaliteta.
Na kraju treba još jednom istaći da je unapređenje energetske efikasnosti zajednička
aktivnost, a ne samo vlade ili javnog sektora u cjelini. Ponekad građani budu aktivni samo na
izborima, odaberu političare koji će ih predstavljati, a potom ostaju pasivni očekujući da im
vlast riješi sve probleme. Međutim, potrebno je da se građani konstantno angažuju i pomognu
odluke i aktivnosti javnog sektora. Sa druge strane, javni sektor (posebno su tu važne lokalne
vlasti jer su bliže građanima) trebaju podsticati zajedničko učešće sa građanima i privatnim
sektorom, kako bi se maksimalno iskoristio ljudski kapital svih koji zajedno djeluju u lokalnoj
zajednici. Ovo je sada mnogo lakše sa razvojem i opšte prihvaćenom upotrebom IKT (dobar
je primjer Austrije i grada Beča prikazan u poglavlju 3.1.2).
4.3. Detaljne preporuke za Crnu Goru
Prethodne preporuke obrađene na nivou Zapadnog Balkana su takođe relevantne i za Crnu
Goru, a ovdje će biti detaljnije elaborirane, uzimajući u obzir prethodnu analizu stanja, kao i
rezultate sprovedenog istraživanja inovativnosti organizacija javnog sektora u Crnoj Gori na
polju energetske efikasnosti (poglavlje 3.3.2).
4.3.1. SWOT Analiza
Važnu ulogu za strateško planiranje i odlučivanje ima SWOT analiza (Stanovnik, Kavaš,
2010), gdje se analizom unutrašnjih snaga (S) i slabosti (W), kao i spoljnih prilika (O) i
prijetnji (T), teži da se prepoznaju prednosti i maksimalno razviju relevantne aktivnosti, što
više iskoriste prilike, a identifikovane slabosti ili prijetnje prepoznaju i po mogućnosti
transformišu u snage ili prilike. SWOT analiza na polju energetske efikasnosti u javnom
sektoru u Crnoj Gori (Tabela 5) je urađena sa ciljem da obuhvati sve što je do sada
razmatrano, uključujući analizu unutrašnjih i spoljnih okolnosti, kako bi se identifikovali
najbolji načini i preporuke za razvoj energetske efikasnosti kao inovativnog modela
poslovanja u javnom sektoru.
98
Tabela 5. SWOT analiza – energetska efikasnost u javnom sektoru u Crnoj Gori
Snage
Slabosti
- Crna Gora jasno opredijeljena za EU integracije i aktivno učestvuje u
međunarodnim projektima saradnje (npr. Energetska zajednica), što
omogućava međunarodne kontakte i razmjenu iskustava.
- Napredak Crne Gore u reformama politike energetske efikasnosti je
prepoznat od strane EU i Energetske zajednice. Crna gora je na čelu
(rukovodilac) Regionalne Koordinacione Grupe za Energetsku Efikasnost.
- U Strategiji razvoja energetike, koja definiše srednjoročne i dugoročne
ciljeve, prioritete i uslove za razvoj energetskog sektora Crne Gore,
energetska efikasnost je adekvatno tretirana.
- Kreiran je osnovni strateški i zakonodavni okvir. Zakon o energetskoj
efikasnosti i Akcioni plan energetske efikasnosti se fokusiraju na vodeću
ulogu javnog sektora, u skladu sa praksom EU.
- Mjere energetske efikasnosti je lakše implementirati u javnom sektoru,
paralelno sa razvojem odgovarajućeg, legislativnog, finansijskog i
institucionalnog okvira u Crnoj Gori.
- Glavni grad Podgorica (sa još 2 druga grada) su potpisnice Sporazuma
Gradonačelnika i imaju razvijene održive energetske akcione planove.
- Opštine su organizovane u Zajednicu opština, što je od značaja za
harmonizovano promovisanje energetske efikasnosti na lokalnom nivou.
- Realizovani su projekti za poboljšanje energetske efikasnosti u zgradama
javnog sektora (iz zajmova Svjetske i KfW banke).
- Prisutno je značajno interesovanje privatnih investitora i donatora za
projekte u oblasti energetska efikasnosti (iz EU i šire), bilo kroz regionalne
projekte (Energetska zajednica) ili na nacionalnom nivou.
- Crna Gora učestvuje u Regionalnom Programu Energetske Efikasnosti za
Zapadni Balkan, koji nastoji razviti legislativni okvir za omogućavanje
ESCO poslovanja i finansiranja, kao i implementaciju konkretnih
investicionih projekata.
- Postignut je značajan uspjeh na polju podizanja opšte svijesti o energetskoj
efikasnosti, kroz intenzivnu nacionalnu informativnu kampanju i
sprovedene edukativne aktivnosti usmjerene prema stručnjacima,
studentima i đacima. Postoji nacionalni web portal za energetsku
- Visok energetski intenzitet (potrošnja energije po jedinici BDP-a), sa
tendencijom rasta. Cjelokupan energetski sistem, počev od proizvodnje,
preko prenosa i distribucije, do krajnje potrošnje, karakteriše nizak stepen
energetske efikasnosti. Tendencija rasta potrošnje energije. Visoka uvozna
energetska zavisnost.
- Nedovoljna razvijenost institucionalnog okvira za energetsku efikasnost
(snažna i vidljiva nacionalna agencija i specijalizovano tijelo za finansiranje
programa i projekata energetske efikasnosti).
- Nedovoljni administrativni i stručni kapaciteti na državnom i lokalnom
nivou, kao i saradnja nadležnih tijela i koordinacija aktivnosti.
- Nizak nivo implementacije zakonskih obaveza i strateških smjernica (npr
donošenje lokalnih akcionih planova i upošljavanje energetskih
menadžera). Nadležne institucije nisu aktivirale instrumente prinude i
obezbijedile implementaciju zakona. Ne postoje značajni finansijski
podsticaji koji bi pospješili implementaciju.
- I pored postojanja osnovnog zakonskog okvira koji načelno podstiče ESCO
koncept, tržište za ESCO usluge je trenutno nerazvijeno.
- Kod javnih nabavki najniža ponuđenu cijenu je odlučujući faktor, a
energetske karakteristike ili benefiti ušteda tokom rada se ne uzimaju u
obzir.
- Nedostatak energetskih podataka i nerazvijena statistika o javnom sektoru
otežava monitoring potrošnje i energetski menadžment.
- Slabo iskustvo i kultura javnog sektora generalno po pitanju razvoja i
sprovođenja inovacija, što ima uticaja na energetsku efikasnost. Niska
ulaganja u inovativnost i istraživanja, nedovoljna uključenost domaćih
naučnih i stručnih institucija, nepostojanje domaće industrije koja bi
aktivno podržavala razvoj energetske efikasnosti i stvarala nova radna
mjesta, posebno kod promovisanja energetski pametnih rješenja u
gradovima. Nepostojanje fondova za istraživanje i razvoj u oblasti
energetske efikasnosti.
- Slab menadžment u javnom sektoru i odluke po pitanju racionalne potrošnje
energije. U organizacijama javnog sektora se ne stimuliše racionalno
99
efikasnost.
- U Crnoj Gori je u prethodnom periodu je dosta učinjeno na razvoju IKT i
visoko se kotira u oblasti UKT konkurentnosti. Uvedena je e-uprava. U
toku je uspostavljanje informacionog sistema za praćenje potrošnje
energije.
- Mala veličina zemlje olakšava upravljanje i monitoring programa
energetske efikasnost i doprinosi bržim reformama i stvaranju
funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije.
-
-
-
korišćenje energije kod zaposlenih, a sistem motivisanja, napredovanja i
nagrađivanja zaposlenih nije organizovan na adekvatnom nivou, kao i
briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa.
Slaba motivisanost menadžmenta i zaposlenih jer uglavnom ne postoji
odgovornost u slučaju visoke potrošnje. Sa druge strane, finansijski benefiti
sprovođenja mjera energetske efikasnosti ne ostaju u organizacijama javnog
sektora već idu direktno u budžet. Uz to postoji problem neplaćanja računa
za energiju od strane javnih preduzeća i prebijanja troškova intervencijama
iz budžeta.
Negativan uticaj finansijske krize (budžetske restrikcije i smanjenje broja
zaposlenih u javnom sektoru) otežava finansiranje i sprovođenje projekata
energetske efikasnosti u javnom sektoru (posebno u državnim organima i
preduzećima u državnom vlasništvu).
Energetska efikasnost nije (kao u EU) prepoznata u širem kontekstu kao
instrument za borbu protiv finansijske krize, sa benefitima i povoljnostima
po konkurentnost ekonomije.
Na relativno niskom nivou je poslovanje u skladu sa međunarodnim
standardima (upravljanje kvalitetom, zaštita životne sredine i dr.), kao i
razvoj projektnih timova i projektnih organizacionih struktura.
Prilike
Prijetnje
- Mogućnost korišćenja velikog potencijala za energetsku efikasnost i
obnovljive izvore energije, koji doprinose smanjenju uvozne energetske
zavisnosti i doprinose sigurnosti snabdijevanja energijom.
- Crna Gora ima jasnu orjentaciju ka članstvu u EU, primjeni relevantnih
direktiva energetske efikasnosti i usvajanju uspješnih EU praksi.
- Crna Gora će sa daljim progresom na putu EU integracija dobijati sve više i
više podrške od EU za reforme, uključujući energetsku efikasnost i borbu
protiv klimatskih promjena.
- Trenutno takođe postoji mogućnost veće saradnja i umrežavanje kroz EU
programe. Kroz Twinning projekte podrške EU moguće je ostvariti prisniju
saradnju Crne Gore sa javnim administracijama naprednijih zemlja članica
EU u oblasti energetske efikasnosti (npr. Austrija, Slovenija).
- Eventualni nastavak visokog energetskog uvoza predstavlja rizik, u smislu
prijetnje za javni budžet, spoljno-trgovinski bilans,
sigurnost
snabdijevanja, konkurentnost ekonomije i dr.
- Sa negativnim stopama rasta potrošnje i energetskog intenziteta i
nemogućnošću da se razdvoji ekonomski od energetskog rasta, Crna Gora
će biti sve manje i manje konkurentna u EU i okruženju.
- Relativno slabo iskustvo organizacija javnog sektora u implementaciji
projekata energetske efikasnosti, neadekvatni administrativni kapaciteti,
loša koordinacija i slaba motivisanost zaposlenih, može značajno usporiti
implementaciju politika energetske efikasnosti i postizanje konkretnih
rezultata.
- Visok javni dug (52%) sa tendencijom rasta može značajno limitirati
100
investicije javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost.
- Mala ali dinamična centralna agencija za energetsku efikasnost bi mogla
koordinisati aktivnosti i programe i mobilisati Vladine i druge državne - Međunarodni investitori mogu izgubiti interes za Crnu Goru ukoliko dalje
reforme nisu kontinuirane i efikasne, uključujući dalju reformu cijena
institucije, lokalne vlasti, NVO sektor i tržišne snage za postizanje ciljeva
energenata. U nedostatku snažnih državnih mjera za smanjivanje stepena
energetske efikasnosti.
korupcije u javnom sektoru, može se usporiti i spriječiti sistemski pristup
- Postoji mogućnost brzog uspostavljanja statističkog i informacionog
poslovanju i inoviranju, i razvoj modernog javnog sektora.
sistema za energetsku efikasnost koji bi omogućio planiranje i monitoring i
- Finansijska i tehnička pomoć od strane međunarodnih donatora i zajmova
ujedno predstavljao sredstvo za izvještavanje.
ne može zadovoljiti sve potrebne zahtjeve. S druge strane, svaki program
- Postoji prilika za sinergije politika razvoja informacionog društva u Crnoj
međunarodne pomoći ima svoje sopstvene ciljeve i prioritete koji ne moraju
Gori i politika održivog razvoja (uključujući energetsku efikasnost), u
biti usaglašeni sa nacionalnim prioritetima. Bez kreiranja održivog fonda za
prvom redu kroz razvoj zelene e-uprave.
energetsku efikasnost, Crna Gora neće biti u mogućnosti da pripremi i
- Saglasno Strategiji i na osnovu međunarodno preuzetih obaveza od strane
podrži implementaciju donatorskih programa, kao i da finansira aktivnosti
Crne Gore, dalje reforme cijena energenata će pozitivno uticati na
promijene obrazaca ponašanja potrošača i uticati na veću atraktivnost
koje nisu pokrivene tim programima.
projekata energetske efikasnosti.
- Bez punog uspostavljanja statističkog i informacionog sistema biće teško
- Otvaranju tržišta u Crnoj Gori u raznim segmentima (uključujući i neke
pratiti implementaciju programa i procjenjivati njihov uticaj, dokazivati
oblasti javnog sektora, npr. obrazovanje, socijalne usluge, energetika), će
uspješnost njihove realizacije, identifikovati probleme i preduzimati
pozitivno uticati na inovativnost.
korektivne aktivnosti.
101
Iz SWOT analize se mogu prepoznati sledeće ključne snage: Crna Gora ima jasno
opredjeljenje ka EU integracijama (to potvrđuju i rezultati ankete) i kreiran je osnovni
strateški i zakonodavni okvir usklađen sa EU politikama u oblasti energetske efikasnosti.
Fokus implementacije je usmjeren na javni sektor (nacionalni i lokalni nivo), a postoji
određeno iskustvo u implementaciji kroz realizovane projekte za poboljšanje energetske
efikasnosti u zgradama javnog sektora. Crna Gora je ostvarila značajan uspjeh na polju
podizanja opšte svijesti o energetskoj efikasnosti. Značajno je i učešće i interes privatnih
investitora i donatora za projekte u oblasti energetska efikasnosti (iz EU i šire), bilo kroz
regionalne projekte (Energetska zajednica) ili na nacionalnom nivou.
Konkurentna prednost Crne Gore je veliki neiskorišćeni potencijal energetske efikasnosti,
jasna orijentacija ka sprovođenju EU standarda i kreiranju stabilnog regulatornog okvira
usklađenog sa EU politikama u ovoj oblasti, fokus na implementaciju mjera energetske
efikasnosti u javnom sektoru, kao i mala veličina zemlje koja olakšava upravljanje i
monitoring programa energetske efikasnost i može doprinijeti bržim reformama i stvaranju
funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije.
U narednom tekstu se daju određene preporuke, kako bi javni sektor u Crnoj Gori iskoristio
prednosti i prilike, a identifikovane slabosti i prijetnje prepoznao i po mogućnosti
transformisao u prednosti i prilike za dalja poboljšanja.
4.3.2. Preporuke za inovativnu politiku javnog sektora u oblasti energetske
efikasnosti – nacionalni i lokalni nivo
 Strateški i legislativni okvir za razvoj energetske efikasnosti je generalno dobro razvijen na
nacionalnom nivou u Crnoj Gori, ali treba ući u fazu razvoja na nižim nivoima javnog
sektora (lokalno i na nivou javnih preduzeća) i samu implementaciju. Treba obezbijediti
uspostavljanje mehanizama za sprovođenje postojeće legislative (npr. centralizovano
praćenje potrošnje energenata u javnim ustanovama i sl.) koji ne ostavljaju slobodu za
neprimjenjivanje normi, te uspostavljanje sistema energetskog menadžmenta na lokalnom
nivou. Obezbjeđivanje adekvatnih finansijskih sredstava za efikasnu implementaciju je
takođe važan mehanizam, koji može poticati ili iz javnog budžeta ili iz programa pomoći,
a treba usloviti dobijanje finansijske podrške (subvencije, grantovi, kofinansiranje) sa
sprovođenjem zakonskih obaveza. Nadležne institucije trebaju u krajnjim slučaju aktivirati
instrumente prinude kako bi obezbijedile implementaciju zakona. Važna uloga strateškog
planiranja je i na lokalnom nivou, imajući u vidu da većina populacije živi u gradovima.
102
Specifični integrisani projekti se trebaju promovisati posebno u glavnom gradu Podgorici,
a dobar primjer je inicijativa Beča “Smart City Wien“, kao i paket instrumenata za razvoj
javnog transporta u Sloveniji.
 Osnivanje jakog institucionalnog i finansijskog okvira: u Crnoj Gori trenutno postoji
Odsjek za energetsku efikasnost u okviru Ministarstva ekonomije, kao i budžetski fond za
energetsku efikasnost, ali je potrebno raditi na formiranju snažnijih i prepoznatljivijih tijela
za energetsku efikasnost, poput specijalizovanih agencija na nacionalnom i lokalnom
nivou. Takođe, po rezultatima ankete Odsjek za energetsku efikasnost nije prepoznatljiv, a
osnivanje nacionalne Agencije za energetsku efikasnost koja bi podržavala projektne
aktivnosti je prepoznat kao jedan od prioritetnih koraka za uspješnu implementaciji mjera
energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora u Crnoj Gori.
 Što se tiče finansiranja, Crna Gora je u podnožju finansijske ljestvice date u prethodnom
poglavlju (poglavlje 4.2.4, Slika 41), tj. finansiranje se zasniva se na budžetskom fondu i
međunarodnim grantovima i zajmovima, pa treba ići ka sledećoj fazi osnivanja
nacionalnog fonda za energetsku efikasnost (kao specijalizovanog tijela za finansiranje
programa i projekata energetske efikasnosti) i javne ESCO kompanije, paralelno sa daljim
razvojem inovativnih modela finansiranja mjera energetske efikasnosti, uključujući javno
privatno partnerstvo i komercijalne ESCO usluge. Razvoj odgovarajućeg legislativnog
okvira koji će podržati razvoj tržišta energetskih usluga će biti podržan u narednom
periodu kroz Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan. Takođe se
kao opcija treba razmotriti snažnije učešće drugih nacionalnih finansijskih institucija
(Investiciono razvojnog fonda i Fonda za zaštitu životne sredine) za finansiranje projekata
energetske efikasnosti.
 U Crnoj Gori se sprovodi reforma cijena energenata (mada još nijesu dostigle tržišnu
vrijednost) i prisutan je njihov konstantan porast usljed reformi energetskog sektora. Ovaj
proces treba nastaviti jer je pozitivan za ekonomiju i pospješivanje energetske efikasnosti,
ali uz paralelno osmišljavanje programa za siromašnije grupe stanovništva. Inovativni
program UNDP-a “Energetska efikasnost kao inovativni pristup kod legalizacije bespravno
sagrađenih objekata za legalizaciju” koji se sprovodi u Crnoj Gori (opisan u poglavlju
3.3.2.d) predstavlja dobar korak u ovom smjeru.
 Umrežavanje na nacionalnom i EU nivou: učešće javnog sektora (na svim nivoima) u
međunarodnim, EU i regionalnim inicijativama i projektima opisanim u poglavlju 3.2.5,
kao i zajednički rad sa ostalim zemljama regiona u implementaciji politika i praksi u
oblasti energetske efikasnosti, bi značajno uticalo da se poboljša relativno slabo iskustvo
103
crnogorskog javnog sektora u implementaciji politika u oblasti energetske efikasnosti.
Crna Gora je takođe naslijedila Hrvatsku na mjestu rukovođenja Koordinacionom Grupom
za Energetsku Efikasnost u okviru Energetske zajednice, pa je time u idealnoj poziciji da
koordinira i inicira neke nove regionalne aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti. Javni
sektor će kroz umrežavanje i učešće u regionalnim i EU projektima jačati administrativni i
stručni kapacitet na svim nivoima. Boljoj koordinaciji aktivnosti na nacionalnom nivou i
većoj motivisanosti zaposlenih će značajno doprinijeti uspostavljanje centralnog
informacionog sistema za sistematsko praćenje potrošnje energije i energetski menadžment
u javnom sektoru, razvoj javno-privatnog partnerstva, što je trenutno u razvoju. Sa druge
strane, rezultati ankete ukazuju na institucije sa kojim treba ubuduće jačati saradnju a to su:
istraživački centri i obrazovne institucije, nevladine organizacije, kompanije privatnog
sektora, zanatlije i instalateri.
4.3.3. Preporuke za inovativno poslovanje u oblast energetske efikasnosti u
organizacijama javnog sektora
Generalno po pitanju inovativnosti, većina anketiranih organizacija u Crnoj Gori (48%) je
svrstala svoju organizaciju kao pratećeg inovatora, potom (36%) kao ne-inovatora (poglavlje
3.3.2.e, Slika 28), a kao glavne izvore inovacija navode se ideje od strane menadžmenta i
najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u EU (Slika 32). Sa druge strane,
anketirani podjednako ocjenjuju generalnu inovativnost organizacije u odnosu na inovativnost
u oblasti energetske efikasnosti (Slika 28). Ovi rezultati se mogu interpretirati kako generalno
javni sektor u Crnoj Gori ima lošu kulturu inoviranja, te da je energetska efikasnost usko
povezana sa generalnim stanjem inovativnosti u organizacijama. Jedan od razloga loše
inovativnosti je i pitanje slabe konkurencije među organizacijama. Imajući u vidu reforme
koje se u Crnoj Gori sprovode ka otvaranju tržišta u raznim segmentima (uključujući i neke
oblasti javnog sektora, npr. obrazovanje, socijalne usluge, energetika), ovaj faktor će se
mijenjati i pozitivno uticati na inovativnost organizacija javnog sektora. U ovim uslovima, a
takođe i u aktuelnim uslovima finansijske krize i fiskalnih ograničenja, organizacije imaju
izazov da poboljšavaju načine poslovanja, uključujući npr. veću upotrebu IKT, usklađivanje
poslovanja sa principima održivog razvoja i dr. Ovo nameće izazov organizacijama javnog
sektora i kontinuirani zadatak da inoviraju i pružaju usluge na nov, efikasan i održiv način.
Naravno, inovativnim načinom poslovanja, novim pristupima, poboljšanjem komunikacionih i
organizacionih metoda, može se poboljšati efikasnost i produktivnost javnog sektora, umanjiti
troškovi, kao i transparentnost i prijemčivost organizacija javnog sektora.
104
I kod poslovanja u oblasti eko-inovacija treba težiti prelasku sa jednostranog pristupa
poslovanju na usvajanju savremenih pristupa sistematskog menadžmenta inovacijama, koji
uključuju kombinaciju strateškog planiranja, razvoja inovacione kulture i klime i
uspostavljanja adekvatnih struktura i procesa, a sve usklađeno sa društveno-odgovornim i
dugoročno održivim poslovanjem (Mulej, 2012).
Važno je da kod uspostavljanja sistemskog pristupa inoviranja organizacije podjednako vode
računa na usklađenost tri pristupa (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 62):
1. Pristup “od gore ka dolje” (eng. top-down) predstavlja postavljanje smjernica za
promjene, i koji se prije svega od strane vrhovnog menadžmenta,
2. Pristup „odozdo ka gore“ (eng. bottom-up) predstavlja inovativnost, a sprovodi se od
strane svih zaposlenih i srednjeg menadžmenta,
3. transforamcija klju;nih poslovnih procesa, koje sprovode zaposleni u organizacionim
djelovima putem kojih procesi odvijaju.
U ovom složenom procesu se mnoge organizacije javnog sektora u Crnoj Gori ne snalaze
najbolje i nesigurno pristupaju ovom procesu, pa se dosta često pristupa upošljavanju
eksternih konsultanata. Ovo može biti rizičan pristup jer, i pored kratkoročno pozitivnih
promjena, samo znanje se ne zadržava u organizaciji. Nasuprot tome, većim oslanjanjem na
sopstvenu snagu i potencijal, i moguće upošljavanjem posebnog menadžmenta i sistemskim
promjenama u načinu rada, kao i kroz saradnju na nacionalnom i međunarodnom nivou, se
mogu postići dugoročno održiviji rezultati. U startu je svakako veći napor na uspostavljenju
adekvatnog sistema upravljanja inovacijama, ali će usvojene aktivnosti kasnije preći u rutinu
koja garantuje uspješne rezultate i konkurentnu prednost.
a. Strateški pristup i razvoj društveno odgovornog poslovanja
Sprovedena anketa pokazuje da se, i pored zakonskih obaveza, trenutna legislativa slabo
implementira u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori, pa treba težiti ka ispunjenju
zakonskih obaveza u smislu: definisanja strategije za racionalno korišćenje energije,
definisanja cilja uštede energije u organizaciji, sprovođenja energetskih preglede objekata u
nadležnosti organizacija (kako bi se odredila trenutna potrošnja energije i definisale
najprofitabilnije mjere za racionalno korišćenje
energije), upošljavanja energetskih
menadžera (osoba zaduženih za planiranje, praćenje i izvještavanje o efikasnom korišćenju
energije u organizacijama), i stimulisanja racionalnog korišćenje energije kod zaposlenih.
105
Ovo se može ostvariti i saradnjom i učešćem u raznim programima podrške. Implementacija
navedenih preporuka je važna za sprovođenje politike energetske efikasnosti u Crnoj Gori.
Sa druge strane, kako pokazuju i teoretska razmatranja, organizacije javnog sektora u Crnoj
Gori trebaju težiti poslovanju u širem kontekstu, tj. usklađivanju sa trendovima razvoja
ekonomije i društva zasnovanog na znanju, i trebaju prepoznati svoju ulogu i značaj i za
razvoj crnogorskog društva u cjelini. Promovisanjem društveno odgovornog i održivog
poslovanja, koji uključuje energetsku efikasnost, kako u odnosu prema klijentima tako i
interno, će predstavljati pravi primjer za druge sektore, ali i doprinijeti većoj prepoznatljivosti
i pozitivnoj slici javnog sektora u Crnoj Gori.
b. Neke ideje za unapređivanje inovacija u poslovanju u oblasti energetske efikasnosti
Po rezultatima ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 31), organizacije javnog sektora u Crnoj Gori
kao najčešći oblik inovacija u poslovanju navode osavremenjivanje poslovanja kroz upotrebu
IKT, poboljšanje performansi boljim upravljanjem i donošenjem boljih odluka od strane
menadžmenta i proširenje kvaliteta usluga i razvijanje novih usluga, kako bi se zadovoljili
zahtjevi korisnika. Sa druge strane, najmanje se vodi računa o poboljšanju efikasnosti
poslovanja upotrebom manje resursa za postizanje istih rezultata (ovo uključuje i energetsku
efikasnost) te o uvođenju sistema za energetski menadžment i praćenje uspješnosti usluga.
Na osnovu ovih odgovora i praćenja trenda inoviranja u Crnoj Gori (preovladava upotreba
IKT i razvoj usluga), predložene su neke ideje prilagođene ovim trendovima, koje se mogu
relativno jednostavno implementirati, a imaju ogroman uticaj na promovisanje energetske
efikasnosti u Crnoj Gori. Ideje se odnose na integraciju vladinog portale e-uprave sa
aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti, kao i uvođenje novih javnih ESCO usluga u
Crnoj Gori.
 Integracija portale e-uprave sa aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti
Korišćenje IKT tehnologija u organizacijama javnog sektora je opšteprihvaćeno i značajno,
jer doprinosi pružanju kvalitetnih i pouzdanih usluga, nižim cijenama usluga i njihovom
daljem razvoju, usklađeno sa potrebama korisnika. Sa druge strane, korišćenje IKT doprinosi
održivom razvoju i ima pozitivan ekološki uticaj, jer se tradicionalne usluge i procesi
zamjenjuju virtuelnim, npr. kroz e-upravu, e-tenderske procedure, sisteme energetskog
menadžmenta i monitoringa potrošnje energije zasnovanih na internetu, organizovanje esastanaka i konferencija, i dr. (OECD, 2009).
106
U Crnoj Gori je takođe prisutan trend porasta korišćenja IKT tehnologija, a uspješne rezultati
na ovom polju potvrđuje istraživanje Svjetskog ekonomskog foruma, gdje je Crna Gora u
oblasti IKT konkurentnosti svrstana na 46. mjesto u konkurenciji 142 države (Ministarstvo za
informaciono društvo i telekomunikacije, 2012). I UN je u izvještaju “eGovernment Survey
2012”
Crnu Goru svrstao na 57. mjesto po stepenu razvijenosti e-uprave (UN, 2012).
Značajan projekat je uvođenje e-uprave u Crnoj Gori, koji je počeo sa radom 2011. godine.
Trenutno ovaj portal pruža uglavnom informacije, i samo rijetko e-usluge.
Sa druge strane, u poglavlju 3.3.2 su opisane aktivnosti Ministarstva ekonomije (Sektora za
energetsku efikasnost) kao nadležnog tijela za razvoj i koordinaciju implementacije politike
energetske efikasnosti u Crnoj Gori, koje uključuju razvoj internet portala “Energetska
efikasnost u Crnoj Gori”, razvoj energetskog menadžmenta, informacionog sistema potrošnje
energije i sistema za monitoring i verifikaciju ušteda.
Dakle, Vlada Crne Gore trenutno preko dva nadležna organa odvojeno radi na unapređenju
korišćenja IKT i energetske efikasnosti. Ideja je da se trenutni portal e-uprave nadogradi u
portal zelene e-uprave, kako bi se pratili savremeni trendovi korišćenja IKT rješenja u javnom
sektoru u cilju održivog razvoja i smanjenja uticaja na klimatske promjene (OECD, 2009). U
EU i u svijetu postoji čitav niz primjera iz prakse, npr. prethodno opisani portal e-uprave
Institucija Vlade Austrije (u poglavlju 3.1.2.e). U Crnoj Gori se može
otpočeti sa
integrisanjem procedura za zelene javne nabavke i uspostavljanjem informacionog sistema za
praćenje potrošnje energije i energetski menadžment u javnom sektoru, a nastaviti npr. sa eobrascima i prijavama za državne podsticaje za energetsku efikasnost, stimulisanjem
inovativnih IKT rješenja kod promovisanja društveno odgovornog zelenog poslovanja javnog
sektora, inteligentnim upravljanjem javnim transportom, uključivanjem zahtjeva za
energetsku efikasnost u vladinim politikama za građevinarstvo i planiranje prostora,
interakcijama sa građanima u cilju boljeg kreiranja politika energetske efikasnosti na
državnom i lokalnom nivou i dr.
Na ovaj način, kombinovanjem koncepta održivog razvoja, tj. balansiranjem socijalnih,
ekoloških i ekonomskih faktora kod razvoja društva i ekonomije, postiže se sinergijski efekat.
Na primjer, promovisanjem energetske efikasnosti, troškovi se dodatno smanjuju dodatnom
brigom o optimizaciji korišćenja energetskih resursa i stvara se konkurentnija privreda.
Učešće građana će se takođe povećati usljed društveno odgovornog poslovanja državne
uprave po principima održivog razvoja.
 Uvođenje ESCO usluga od strane Elektroprivrede Crne Gore
107
Elektroprivreda Crne Gore (EPCG) je javna nacionalna elektroenergetska kompanija sa
poslovima koji se odnose na proizvodnju, distribuciju i snabdijevanje električnom energijom
na teritoriji Crne Gore. EPCG trenutno uredno i kvalitetno zadovoljava potrebe, te
obezbjeđuje sigurnu i stabilnu isporuku električne energije privredi i stanovništvu Crne Gore
(EPCG, 2013).
Sa druge strane, konstantan rast cijena električne energije dovodi do nezadovoljstva i čestih
protesta građana (Danas, 2012). Još jedan važan faktor koji će uticati na poslovanje EPCG je
da će dalja liberalizacija energetskog tržišta u Crnoj Gori omogućiti potrošačima da uskoro
biraju između više snabdjevača električne energije, pa EPCG može izgubiti dio svojih
klijenata. Zakon o energetskoj efikasnosti takođe propisuje određene obaveze EPCG, poput
organizovanja ponude energetskih usluga krajnjim kupcima energije po konkurentnim
cijenama (član 46).
Na osnovu prethodno navedenog se kao ideja predlaže pružanje ESCO usluga od strane
EPCG. Ovo je takođe u skladu sa preporukom iz poglavlja 4.2.4. o osnivanju javnih ESCO
kompanija. ESCO će predstavljati novi način pružanja usluga EPCG, što će odgovarati
potrebama klijenata i jačati povjerenje, a biti u skladu sa interesom kompanije da u
liberalizovanom energetskom tržištu sačuva što više klijenata. U Crnoj Gori trenutno ne
postoji konkurencija, a EPCG može prilično lako da već uspostavljeni odnos sa klijentima na
polju prodaje električne energije dopuni sa ponudom ESCO usluga. Projekat daljinskog
očitavanje potrošnje električne energije (opisan u poglavlju 3.3.2.d) predstavlja takođe dobru
osnovu za uvođenje novih usluga, koje ova napredna tehnologija i razvoj tzv. “pametnih
mreža“ nude. Kod primjene novog načina ESCO poslovanja, EPCG se može prvo fokusirati
na sektore sa najvećim potencijalima za uštede energije i jednostavne načine ugovaranja,
poput javnog sektora (npr. javna rasvjeta, javne zgrade), a kasnije se tržište može proširiti na
ostale potrošače.
c. Uloga menadžmenta
Po rezultatima ankete tri glavna izvora inovacija u organizacijama javnog sektora u Crnoj
Gori su ideje od strane menadžmenta, najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u
EU i ideje od strane zaposlenih (poglavlje 3.3.2.e, Slika 32). Uloga menadžmenta kod procesa
inoviranja je ključna, kako kod orijentisanosti organizacije ka ispunjavanja ciljeva i rezultata,
tako i kod promovisanja slobode izražavanja i participacije zaposlenih, gdje menadžment
treba da uspostavi otvoren način komunikacije sa zaposlenim, ali i sa učesnicima iz spoljnjeg
108
okruženja (dobavljačima, klijentima, i dr), kako bi omogućili da se poslovanje stalno testira i
unapređuje.
Naravno, nameće se pitanje da li je u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori moguće
uspostaviti sistemski i dugoročno dugoročni pristup rukovođenja inovacijama, u situaciji gdje
se top-menadžment često bira iz vladajuće političke grupacije, tj. po osnovu političkih
zasluga, a ne isključivo stručnog znanja i sposobnosti. Takodje je u Crnoj Gori (kao i u
drugim zemljama regiona) prisutan visok nivo korupcije u javnom sektoru, značajno veći od
EU prosjeka (Uprava za antikorupcijsku inicijativu Crne Gore, 2013), što takođe otežava
implementaciju.
Pored toga što će državne mjere za snižavanje korupcije na normalan nivo doprinijeti
pospješivanju rada moderne državne uprave, važno je istaći i primjer efikasnog upravljanja i
rukovođenja inovacijama u gradskoj upravi Beča (opisano u poglavlju 3.1.2.f) gdje, i pored
toga što se top-menadžment mijenja usljed političkih promjena, za izvanredne inovativne
aktivnosti i rezultate ključni faktor je bio postojanje sveobuhvatnog i dugoročnog planiranja
aktivnosti, postojanje kvalitetnog srednjeg menadžmenta i projektnih timova, kao i visoki
stepen učešća građana, naučnih institucija i biznis sektora u svim fazama razvoja i
implementacije programa gradske uprave.
Imajući u vidu prethodna razmatranja, i u oblasti energetske efikasnosti se pridaje važnost
upošljavanja energetskih menadžera u organizacijama javnog sektora (što je i obaveza po
Zakonu o energetskoj efikasnosti), koji trebaju biti na nivou kvalitetnog srednjeg
menadžmenta, naravno u stalnoj i otvorenoj komunikaciji sa višim menadžmentom, posebno
kod odlučivanja o novim investicionim projektima u oblasti energetske efikasnosti. Takođe se
trebaju treba uspostaviti adekvatan projektni menadžment i dalje projektni timovi za razvoj i
implementaciju pojedinih projekata energetske efikasnosti. Za upravljanje samim projektima,
posebno onim kompleksnijim, trebalo bi usvojiti primjenu
savremenih softverskih alata
(poput MS Project-a).
Takođe, kako je ranije preporučeno, neophodno je uspostaviti sistem za praćenje i monitoring
potrošnje energije, uz korišćenje IKT tehnologije. Ovaj sistem je u razvoju u Crnoj Gori, ali
implementacija treba biti adekvatno podržana od strane organizacija javnog sektora. Jedan
dobar primjer u Crnoj Gori, koji se može replicirati i u drugim organizacijama, je primjer
Opštine Bar, koja je kroz projekat „Uspostavljanje sistema za energetski menadžment u
Opštini Bar“ (objašnjen u poglavlju 3.3.2.c), razvila niz internet alatki za praćenje, kontrolu i
analizu potrošnje energije na nivou grada.
109
d. Razvoj i uključivanje zaposlenih
Po rezultatima ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 33), kao najlošije ocijenjeni faktori koji ne
pogoduju inovacijama su vezani za tretman i participaciju zaposlenih, tj. većina anketiranih
se ne slažu da je sistem motivisanja, napredovanja i nagrađivanja zaposlenih organizovan na
adekvatnom nivou, kao i briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa, da je komunikacija
zadovoljavajuća na svim nivoima organizacije, te da se podstiče participacija i kreativnosti
kod zaposlenih. Ovo su dakle oblasti za poboljšanje koji trebaju biti fokus menadžmenta
organizacija javnog sektora i vlade uopšte, jer uspostavljanje adekvatnih uslova radnog
okruženja, klime i kulture u organizaciji značajno pogoduju inovacijama u svim oblastima,
uključujući energetsku efikasnost. Posebno za Crnu Goru je veoma važno promovisati
prethodno pomenuti princip (odozdo ka gore) u organizacijama javnog sektora, kako bi se
adekvatnim menadžmentom uključio što veći broj zaposlenih u strateško planiranje i
sprovođenje inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti. Takođe, kod pravilnog
motivisanja i nagrađivanja zaposlenih, treba imati u vidu i Maslovljevu piramidu hijerarhije
potreba (McLeod, 2013), tj. potrebu faznog zadovoljavanja potreba zaposlenih, kako bi se
prebrodio problem trenutno relativno niskih primanja u Crnoj Gori i konstantnog rizika od
gubitaka posla usljed mjera restrikcije i racionalizacije javnog budžeta.
Energetska efikasnost je ponekad tehnički kompleksna oblast, pa pored odgovarajuće
motivisanosti zaposlenih, treba uspostaviti stalnu edukaciju, koja, pored opštih informacija o
mjerama energetske efikasnosti, treba takođe uključiti edukaciju o dostupnim nacionalnim ili
EU programima za podršku finansiranja projekata energetske efikasnosti, modelima privatnojavnog partnerstva i procedurama i praksama za sprovođenje i praćenje ESCO projekata.
e. Poslovanje u skladu sa međunarodnim standardima
Za unapređenje kvaliteta poslovanja, organizacije javnog sektora u Crnoj Gori trebaju stalno
pratiti savremene međunarodne standarde, uključujući oblast energetske efikasnosti koja je
jako dinamična. Generalno, standardizacija podstiče inovativnost i međunarodnu razmjenu,
smanjuje rizike, smanjuje transakcijske troškove i omogućava zaštitu kvalitetnim ponuđačima
na tržištu od konkurenata sa nižim kvalitetom proizvoda i usluga (Stanovnik i Kavaš, 2011,
str. 5).
Kako pokazuju rezultati ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 33), poslovanje u skladu sa
međunarodnim standardima u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori je na relativno
niskom nivou (36%) a većina organizacija nije upoznata sa ISO standardom 50001:2011 za
110
upravljanje energijom (poglavlje 3.3.2.e, Slika 39), pa je stoga potrebno obezbijediti više
informacija, jer standard podržava organizacije da efikasnije koriste energiju putem razvoja
sistema za upravljanje energijom, a takođe je zasnovan na modelu kontinuiranog upravljanja
korišćenog kod drugih standarda, što olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog
menadžmenta. Na kraju, važno je navesti i niz standarda koji pomažu sistemskom
sprovođenju inovacija u kompanijama, poput standarda za upravljanje (ISO 9001 za
upravljanje kvalitetom i ISO 14001 za upravljanje životnom sredinom), kao i novog ISO
standarda 26000:2010 o društvenoj odgovornosti i dr. (ISO, 2013). Zajednički Okvir za
Procjenu (eng. Common Assessment Framework, CAF 2013) je još jedan dobar alat za
potpuno upravljanje kvalitetom (eng. Total Quality Management - TQM), posebno prilagođen
i razvijen od strane javnog sektora EU, koji se može koristiti u organizacijama javnog sektora
na svim nivoima (European CAF Resource Centre, 2013).
111
5. ZAKLJUČAK
Magistarski rad je imao za cilj da ukaže na važnost primjene mjera energetske efikasnosti kao
inovativnog modela poslovanja u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana, poredeći
trenutno stanje, primjenjivost novog koncepta, kao i davanje preporuka za implementaciju
ovog modela. Posebno se težilo odgovoriti na pitanje da li zemlje Zapadnog Balkana mogu
usvojiti i sprovesti politike i standarde EU u oblasti energetske efikasnosti. U tom cilju, u
magistarskom radu se nastojala analizirati praksa u EU i zemljama članicama u oblasti
energetske efikasnosti, uporediti sa zemljama Zapadnog Balkana, te utvrditi primjenjivost EU
modela u ovom regionu, sa posebnim osvrtom i detaljnim preporukama za Crnu Goru.
Značaj energetske efikasnosti sa aspekta energetskih i finansijskih ušteda je očigledan.
Politike i mjere EU u ovoj oblasti, koje su jedne od najnaprednijih u svijetu, mogu pozitivno
uticati i kroz niz drugih benefita za javni sektor, ekonomiju i društvu u cjelini, pa treba biti
značajna poluga održive razvojne politike svake države koja teži ka razvoju pametnog i
konkurentnog društva. Za Zapadni Balkan, koji karakteriše visoka uvozna energetska
zavisnost i niz negativnih indikatora, posebno negativni efekti ekonomske krize, valja istaći
da primjena mjera u kratkom roku može imati povoljnosti po državni budžet, tj. smanjenje
rashoda (za utrošenu energiju u javnom sektoru, izdvajanja za subvencije za energiju i uvoz
energije, kao i smanjenje izdvajanja za izgradnju skupih energetskih postrojenja), dok sa duge
strane, usljed novih investicija i novih lokalnih poslova, može imati pozitivan efekat na
budžetske prihode. Dugoročni benefit je prevashodno doprinos smanjenu trenda rasta
potrošnje energije i razdvajanju od ekonomskog rasta, što za rezultat ima konkurentniju
ekonomiju u cjelini. Imajući u vidu ogroman potencijal za uštede, energetska efikasnost se
slobodno može smatrati najvećim energetskim resursom zemalja Zapadnog Balkana.
Analiza politika energetske efikasnosti u EU ukazuje na važnost koja se pridaje energetskoj
efikasnosti u širem kontekstu borbe protiv negativnih efekata ekonomske krize i doprinosa
dostizanju ciljeva EU Strategije za pametan, održiv i inkluzivan rast, a takođe je podržana sa
nizom strategija i inicijativa na EU nivou. Analiza praksi u Austriji i Sloveniji pokazuje
načine konkretne primjene EU politika energetske efikasnosti i daje niz korisnih primjera
kako javni sektor integrativnim politikama može pokazati primjer drugim sektorima. Za obije
zemlje je karakteristično da je veća decentralizacija aktivnosti recept za uspjeh, uz
promovisanje energetske efikasnosti kako od strane raznih državnih institucija, tako i od
strane lokalnih vlasti, uz podršku specijalizovanih regionalnih i lokalnih agencija.
112
Uporedna analiza zemlja Zapadnog Balkana pokazuje na niz zajedničkih barijera koje se
mogu zajednički i rješavati. Pokazano je da je sprovođenje EU politika veoma značajno i za
zemlje Zapadnog Balkana, jer su ove politike usmjerene na eliminisanje sličnih barijera sa
kojima se susreću i ove zemlje, a doprinosi i većim integracijama ovog regiona u EU kroz
sprovođenje inovativnih politika energetske efikasnosti. Još jedna povoljnost po Zapadni
Balkan je i ogroman neiskorišćen potencijal energetske efikasnosti, posebno u javnom
sektoru, te postoje mogućnosti za postizanje nisko troškovnih energetskih ušteda u kratkom
roku, što može biti izvanredna prilika za saradnju sa EU u oblasti energetske efikasnosti.
Prezentovano je niz preporuka koje se mogu primijeniti na svaku zemlju Zapadnog Balkana.
Promovisanje integrisanog pristupa na regionalnom nivou, posebno kroz Energetsku
zajednicu kao regionalnu platformu za saradnju u oblasti energetike, je idealna za zajednički i
harmonizovan rad, a razni donatorski programi su u mogućnosti da podrže regionalne
aktivnosti. Takođe se preporučuje aktivno učešće zemalja Zapadnog Balkana u
implementaciji nove regionalne strategije “Jugoistočna Evropa 2020”, jer je direktno u vezi
sa integracijom u EU i ispunjavanjem preporuka EU strategije “Evropa 2020 - strategija za
pametan, održiv i inkluzivan rast”. Važna uloga strateškog i integrisanog planiranja je i na
lokalnom nivou, imajući u vidu da su ovo (posebno glavni gradovi) mjesta gdje je
skoncentrisan najveći broj stanovništva i time mogućnosti energetske uštede najveći. Dakle,
svi nivoi javnog sektora se trebaju umrežavati kroz nacionalne, regionalne i EU projekte.
Jačanje institucionalnog okvira kroz osnivanje snažnih nacionalnih i lokalnih agencija za
energetsku efikasnost doprinosi snažnijoj implementaciji politika energetske efikasnosti i
promovisanju vodeće uloge javnog sektora. Sa druge strane, razvoj održivih i inovativnih
finansijskih mehanizama u javnom sektoru je način da se otkloni trenutno neodrživ način
finansiranja samo od strane međunarodnih kredita i grantova, a preporučuje se korišćenje
modela javnog finansiranja koji može biti vrlo koristan za razvoj tržišta gdje trenutno ne
postoji komercijalno finansiranje. Korišćenje eksternih programa pomoći i umrežavanja sa
EU se snažno preporučuje, s obzirom da zemlje Zapadnog Balkana nastoje da implementiraju
iste EU politike u oblasti energetske efikasnosti. Pored EU podrške, postoji i niz drugih
(regionalnih i bilateralnih) programa koji nude podršku i mogućnost za finansiranje, a
potencijalno i mogućnosti za neke nove pristupe i rješenja (poput saradnje sa Japanom i dr.).
Uklanjanje kontrole cijena i subvencija za energiju je takođe veoma važno, jer se adekvatne
cijene energije mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih mjera za javne i privatne
potrošače da promijene obrasce ponašanja i energiju koriste racionalno. Unaprjeđenje
113
statistike energetske efikasnosti, monitoring i verifikacija doprinosi uspješnoj implementaciji
politika energetske efikasnosti, praćenju napretka i njihov efikasan dalji razvoj, dok
finansijski podsticaji i javne informativne kampanje doprinose da građani i svi sektori
potrošnje postaju svjesniji o značaju energetske efikasnosti i zajednički djeluju.
Situacija u Crnoj Gori je detaljno razmatrana i predložene detaljne preporuke, a tome je
doprinijelo i uspješan odziv na anketu od strane ključnih organizacija javnog sektora u Crnoj
Gori. SWOT analiza je pokazala niz snaga poput jasnog opredjeljenja ka EU integracijama,
kreiranog osnovnog legislativnog okvira, kao i određeno iskustvo javnog sektora u
implementaciji projekata i svjesnost društva uopšte o značaju primjene mjera energetske
efikasnosti.
Konkurentna prednost Crne Gore je, pored velikog neiskorišćenog potencijala energetske
efikasnosti, i jasna orjentacija ka sprovođenju EU standarda i kreiranju stabilnog regulatornog
okvira usklađenog sa EU politikama u ovoj oblasti, fokus ka implementaciji mjera energetske
efikasnosti u javnom sektoru, kao i mala veličina zemlje koja olakšava upravljanje i
monitoring programa energetske efikasnost i može doprinijeti bržim reformama i stvaranju
funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije.
Pored opštih preporuka koje važe i za Crnu Goru, date su i neke konkretne ideje za
unaprjeđivanje inovacija u poslovanju u oblasti energetske efikasnosti, usklađene sa trenutnim
trendovima inoviranja u Crnoj Gori. Preporučuje se integracija portale e-uprave sa
aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti, kako bi se pratili savremeni trendovi korišćenja
IKT rješenja u cilju promovisanja principa održivog razvoja i smanjenja uticaja na klimatske
promjene, a na ovaj način se postiže sinergijski efekat: smanjenje troškova, društveno
odgovorno poslovanje, konkurentnija privreda i rast učešća građana. Druga ideja je uvođenje
ESCO usluga od strane Elektroprivrede Crne Gore, koje sa jedne strane pomaže kompaniji da
prebrodi izazove rasta cijena i liberalizacije tržišta, a sa druge strane doprinosi kreiranju novih
usluga u skladu sa potrebama klijenata i trendovima nacionalne i EU politike. Na kraju se
razmatra i potencira uspostavljanje sistemskog i dugoročnog pristupa rukovođenja
inovacijama,
sa
upošljavanjem
energetskih
menadžera
kao
kvalitetnog
srednjeg
menadžmenta, kao i adekvatnog projektnog menadžmenta i projektnih timova za razvoj i
implementaciju projekata energetske efikasnosti. Adekvatan razvoj i uključivanje zaposlenih
je poseban izazov sa kojim se menadžment organizacija javnog sektora i Vlade uopšte treba
pozabaviti, jer uspostavljanje adekvatnih uslova radnog okruženja, klime i kulture u
organizaciji značajno pogoduju inovacijama u svim oblastima, uključujući energetsku
114
efikasnost. Takođe se preporučuju praćenje i usvajanje savremenih međunarodnih standarda,
čije uvođenje može značajno doprinijeti unapređenju kvaliteta poslovanja organizacija javnog
sektora u Crnoj Gori.
Cjelokupan rad pokazuje svu kompleksnost razvoja, upravljanja i implementacije politika i
mjera energetske efikasnosti od strane javnog sektora, ali i na veliku važnost za poslovni
uspjeh. Energetska efikasnost može biti dobitna kombinacija za zemlje Zapadnog Balkana i
društvo u cjelini, ukoliko se ovi procesi sprovode kontinuirano i sistematski. Naime,
sistematsko poslovanje i jačanje rutina zaposlenih u oblasti energetske efikasnosti će
doprinijeti izvrsnosti poslovanja organizacija javnog sektora, ali takođe pozitivno uticati na
opštu sposobnost inoviranja ekonomije i uspostavljanja jasnog puta ka inovativnom,
održivom i konkurentnom društvu zasnovanom na znanju.
115
6. PRILOZI
Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU
Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori
Prilog 3. Anketni upitnik
116
Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU
ALBANIJA
2010
2011
BROJ STANOVNIKA (miliona)
3.20
3.22
BDP (milijardi 2005 USD)
10.73
11.05
BDP PPP* (milijardi 2005 USD)
24.55
25.28
UKUPNA PROIZVODNJA ENERGIJE ‐ UPE (Mten)
1.62
1.49
UKUPNI NETO UVOZ ENERGIJE (Mten)
0.54
0.71
2.06
2.17
UKUPNO SNADBIJEVANJE PRIMARNOM ENERGIJOM ‐ SPE (Mte
UKUPNA FINALNA POTROŠNJA ENERGIJE ‐ FPE (Mten)
1.94
1.93
UPE/SPE (ENERGY SELF‐SUFFICIENCY)
0.79
0.68
SPE/BDP (ten/ hiljadu USD)
0.19
0.20
SPE/BDP PPP (ten/ hiljadu USD)
0.08
0.09
SPE/POPULATION (ten po stanovniku)
0.64
0.68
FPE/BDP (ten/ hiljadu USD)
0.18
0.17
FPE/BDP PPP (ten/ hiljadu USD)
0.08
0.08
FPE/BR. STANOVNIKA (ten po stanovniku)
0.60
0.60
BIH
2010
2011
3.76
3.75
12.82
13.04
28.07
28.55
4.37
4.62
1.99
2.36
6.45
7.10
3.22
3.34
0.68
0.65
0.50
0.54
0.23
0.25
1.72
1.89
0.25
0.26
0.11
0.12
0.86
0.89
HRVATSKA
2010
2011
4.42
4.41
46.28
46.27
70.32
70.31
4.22
3.79
4.52
4.68
8.56
8.44
6.90
6.75
0.49
0.45
0.19
0.18
0.12
0.12
1.94
1.91
0.15
0.15
0.10
0.10
1.56
1.53
KOSOVO
2010
2011
1.78
1.79
4.82
5.06
12.11
12.71
1.86
1.80
0.61
0.70
2.50
2.53
1.19
1.32
0.75
0.71
0.52
0.50
0.21
0.20
1.41
1.41
0.25
0.26
0.10
0.10
0.67
0.73
MAKEDONIJA
2010
2011
2.06
2.06
7.06
7.28
18.93
19.51
1.62
1.78
1.27
1.43
2.88
3.12
1.82
1.97
0.56
0.57
0.41
0.43
0.15
0.16
1.40
1.51
0.26
0.27
0.10
0.10
0.88
0.95
CRNA GORA
2010
2011
0.63
0.63
2.80
2.89
6.41
6.62
0.89
0.79
0.29
0.40
1.17
1.18
0.81
0.82
0.76
0.67
0.42
0.41
0.18
0.18
1.86
1.87
0.29
0.28
0.13
0.12
1.28
1.29
SRBIJA
ZAPADNI BALKAN 2010
2011
2010
2011
7.29
7.26
23.14
23.13
27.86
28.42 112.37 114.01
69.98
71.38 230.36 234.35
10.55
11.17
25.14
25.44
5.20
4.87
14.43
15.15
15.54
16.19
39.16
40.72
9.48
9.78
25.35
25.89
0.68
0.69
0.64
0.62
0.56
0.57
0.40
0.40
0.22
0.23
0.17
0.18
2.13
2.23
1.59
1.64
0.34
0.34
0.23
0.23
0.14
0.14
0.11
0.11
1.30
1.35
1.10
1.12
AUSTRIJA
2010
2011
8.39
8.42
326.59 335.39
296.27 304.26
12.17
11.51
21.73
23.51
34.23
33.02
28.11
26.80
0.36
0.35
0.10
0.10
0.12
0.11
4.08
3.92
0.09
0.08
0.09
0.09
3.35
3.18
SLOVENIJA
2010
2011
2.05
2.05
39.01
39.24
51.29
51.59
3.73
3.76
3.58
3.52
7.23
7.25
5.13
5.04
0.52
0.52
0.19
0.18
0.14
0.14
3.53
3.53
0.13
0.13
0.10
0.10
2.50
2.46
EU
2010
502.11
14,399.57
13,916.75
836.36
952.45
1,715.73
1,196.38
0.49
0.12
0.12
3.42
0.08
0.09
2.38
2011
503.37
14,626.40
14,137.84
804.94
942.03
1,654.01
1,143.54
0.49
0.11
0.12
3.29
0.08
0.08
2.27
* GDP iskazan po paritetu kupovinih snaga (en. Purchasing power parity ‐ PPP). Izvor: Međunarodna agencija za energiju
117
Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori
Col
um NAZIV ORGANIZACIJE n1 1 Agencija za investicije i razvoj Berane BR. PRISTIGLIH UPITNIKA 1 VRSTA ORGANIZACIJE BROJ PODRUCJE ZAPOSLENIH POSLOVANJA Lokalna samouprava 10‐49
Lokalno Generalne aktivnosti uprave
2 Ministarstvo ekonomije 3 Opština Bar
Državna uprava Lokalna samouprava 250+
250+
Nacionalno Lokalno Generalne aktivnosti uprave
Generalne aktivnosti uprave; finansije; socijalne usluge, stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata 2 1 4 GIZ ASE Drugo ‐ međunarodna organizacija za tehničku pomoć 1‐9
Internacionalno
Druge aktivnosti ‐ konsultantske usluge i tehnička pomoć 1 5 Zavod za statistiku Crne Gore ‐ Državna uprava MONSTAT 100‐249
Nacionalno Generalne aktivnosti uprave
1 6 Crnogorski elektroprenosni sistem 250+
Internacionalno
Druge aktivnosti ‐ prenos električne energije 3 7 Ministarstvo održivog razvoja i Državna uprava turizma 100‐249
Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata; zaštita životne sredine 2 8 Crnogorski centar energetske efikasnosti Nevladina organizacija
1‐9
Nacionalno Druge aktivnosti ‐ konsultantske usluge za energetske audite 1 9 Institut "Dr Simo Milošević" A.D. Igalo Javno preduzeće ili ustanova 250+
Internacionalno
Zdravstvo
1 Javno preduzeće ili ustanova GLAVNO PODRUCJE DJELOVANJA 118
10 NVO Green Home
Nevladina organizacija
1‐9
Nacionalno Druge aktivnosti ‐ promocija i edukacija u oblasti zaštite životne sredine i održivog razvoja Generalne aktivnosti uprave; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata 1 11 Opština Nikšić
Lokalna samouprava 250+
Lokalno 12 Prijestonica Cetinje
Lokalna samouprava 100‐249
Lokalno Generalne aktivnosti uprave; finansije; kultura/ sport/ rekreacija; javni saobraća; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata 1 13 Mašinski fakultet Podgorica Javno preduzeće ili ustanova 10‐49
Internacionalno
Obrazovanje; istraživanje, razvoj, usluge
1 14 Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije Državna uprava 50‐99
Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; razvoj informacionog društva i telekomunikacija 1 15 Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća Državna uprava 10‐49
Nacionalno Generalne aktivnosti uprave
1 16 Agencija za stanovanje d.o.o. Podgorica Javno preduzeće ili ustanova 100‐249
Lokalno Stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada 1 17 Zajednica opština Crne Gore Lokalna samouprava 1‐9
Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; finansije; kultura/ sport/ rekreacija; stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada 1 18 Agencija za zaštitu konkurencije Državna uprava 10‐49
Internacionalno
Druge aktivnosti ‐obezbjeđivanje slobodne konkurencije na tržištu 1 19 Elektroprivreda Crne Gore ‐ Javno preduzeće ili Elektrodistribucija Herceg Novi ustanova 10‐49
Lokalno Proizvodnja i/ili distribucija energije
1 20 Regulatorna agencija za energetiku 10‐49
Nacionalno Druge aktivnosti ‐ nadzor i kontrola nad radom i poslovanjem energetskih subjekata 2 Državna uprava 1 119
21 Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice Lokalna samouprava 50‐99
Internacionalno
finansije; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata; izgradnja infrastrukture na teritoriji Glavnog grada 1 22 JP Aerodromi Crne Gore Javno preduzeće ili ustanova Državna uprava Javno preduzeće ili ustanova 250+
Internacionalno
Javni saobraćaj
1 1‐9
250+
Nacionalno Internacionalno
Generalne aktivnosti uprave
Druge aktivnosti ‐ proizvodnja grožđa i breskve, proizvodnja i distribucija vina i lozovih rakija, uzgoj ribe; ugostiteljstvo i maloprodaja 1 1 Državna uprava 10‐49
Lokalno Generalne aktivnosti uprave; obavljanje policijskih poslova 1 250+
Internacionalno
Javni saobraćaj
1 250+
Internacionalno
Javni saobraćaj
2 10‐49
10‐49
Lokalno Internacionalno
Generalne aktivnosti uprave
Druge aktivnosti ‐ monitoring implementacije EU standarda u zemljama članicama Energetske zajednice, uključujući Crnu Goru 1 1 UKUPNO: 35 23 Kancelarija za održivi razvoj 24 “13 Jul – Plantaže” A.D. 25 Uprava policije ‐ Ispostava Policije Cetinje 26 Željeznička Infrastruktura Crne Javno preduzeće ili Gore ustanova 27 Montenegro Airlines Javno preduzeće ili ustanova 28 Gradska opština Glubovci Lokalna samouprava 29 Sekretarijat Energetske Drugo ‐međunarodna zajednice organizacija 120
Prilog 3. Anketni upitnik
ANKETNI UPITNIK
Anketni upitnik je pripremljen u svrhu pisanja magistarskog rada na temu “Energetska
efikasnost u javnom sektoru kao inovativni model poslovanja”. Odgovorom na upitnik
ćete doprinijeti razumijevanju trenutnog stanja i perspektiva po pitanju inovativnosti javnog
sektora (tj. pružanja nove ili poboljšane usluge), sa fokusom na primjenu mjera racionalnog i
efikasnog korišćenja energije i šireg prepoznavanja javnog sektora kao lidera u sprovođenju i
promovisanju mjera energetske efikasnosti, u skladu sa politikom Evropske Unije (EU) .
Ciljna grupa za popunjavanje upitnika su zaposleni u javnom sektoru (državnim i lokalnim
organima, javnim institucijama i preduzećima), kao i nevladinom i privatnom sektoru (koji
sarađuju i posredno imaju veze sa javnim sektorom). Posebno su od interesa zaposleni koji su
na menadžerskom ili operativnom nivou povezani sa poslovima strateškog planiranja i
sprovođenja mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru.
Anketa se popunjava samo jednom, unošenjem teksta u osjenčenim poljima ili odabirom
posebnih opcija za odgovore. Potrebno vrijeme za popunjavanje ankete je oko 25 minuta.
Anketa je anonimna i služi isključivo u svrhu pisanja magistarskog rada.
Potpuno ispunjen anketni upitnik pošaljite na [email protected], a na istu adresu se
možete obratiti za pojašnjenja pitanja, kao i rezultate ankete.
Hvala na saradnji!
Borko Raičević
121
OSNOVNE INFORMACIJE O ANKETIRANOJ OSOBI I ORGANIZACIJI
Ime i prezime anketiranog (opcionalno4):
Kontakt telefon/e-mail (opcionalno):
Naziv (funkcija) u preduzeću (opcionalno):
Naziv organizacije:
Lokacija (adresa) organizacije:
Vrsta organizacije:
Drzavna uprava (ministarstvo, uprava, agencija, zavod, direkcija i sl.)
Lokalna samouprava (opstina, grad i sl.)
Javno preduzece ili ustanova (drzavno ili u vecinskom vlasnistvu drzave)
Nevladina organizacija
Preduzece privatnog sektora
Drugo (navesti): Veličina organizacije - broj zaposlenih:
1‐9 zaposlenih 10‐49 zaposlenih
50‐99 zaposlenih 100‐249 zaposlenih 250+ zaposlenih
Na kojem geografskom području posluje vaša organizacija?
Lokalni nivo
Regionalni nivo
Nacionalni nivo
Medjunarodni nivo
Koja su glavna i sporedna područja djelovanja organizacije:
GLAVNO
SPOREDNO
NIJE
PODRUCJE
PODRUCJE
RELEVANTNO
DJELOVANJA
DJELOVANJA
GENERALNE AKTIVNOSTI UPRAVE
FINANSIJE
OBRAZOVANJE
4
Pitanja 1.1.-1.3. se odnose na licne podatke ispitanika, pa ih ukoliko zelite mozete preskociti
122
ZDRAVSTVO
SOCIJALNE USLUGE
KULTURA/SPORT/REKREACIJA
STAMBENI POSLOVI I ODRZAVANJE STAMBENIH ZGRADA
PROIZVODNJA I/ILI DISTRIBUCIJA ENERGIJE
JAVNI SAOBRACAJ
UREDJENJE I ODRZAVANJE JAVNIH PROSTORA I OBJEKATA
OSTALO (NAVESTI)
ENERGETSKA EFIKASNOST I INOVATIVNOST U JAVNOM SEKTORU –
GENERALNA PITANJA
Napomena: Inovativnost u javnom sektoru se odnosi na primjenu novih načina ili poboljšanja
u poslovanju organizacija javnog sektora, i to u smislu postizanja značajnih poboljšanja
proizvoda, usluga, komunikacije ili organizacijskih metoda. Sa aspekta energetske efikasnosti,
inovacijom se postiže korišćenje manje količine energije (tj. energenata) za obavljanje istog
posla (npr. za proizvodnju/plasiranje proizvoda i pružanje usluga, grijanje i hlađenje
prostora, rasvjetu, pogon vozila i dr.). Pored toga sto se usljed postignutih energetskih i
finansijskih ušteda značajna javna sredstva mogu preusmjeriti za druge namjene, značaj
primjene mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru je i u tome sto javni sektor kao veoma
značajan i vidljiv potrošač (i na nacionalnom i na lokalnom nivou) može svojim primjerom
pokazati pravi odnos u pogledu racionalne potrošnje energije i podstaći pozitivne promjene
kod građana i privatnog sektora, stimulisati transformaciju tržišta ka efikasnijim
proizvodima, zgradama i uslugama, i značajno doprinijeti održivom razvoju ekonomije i
društva koje odgovorno i inteligentno koristi svoje resurse.
Da li smatrate da trenutno postoje snažni politički impulsi koji pogoduju inovacijama u
javnom sektoru (nacionalne strategije, zakoni, regulativa, finansijski podsticaji)?
123
Da
Ne
Ne znam
Dodatni komentar (opcionalno):
Da li mislite da se sljedeći modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti
u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori?
DA
NE
NIJE
RELEVANTNO
NE ZNAM
DEFINISANJE AMBICIOZNIH POLITIKA I CILJEVA
USTEDE ENERGIJE, DONOŠENJE LEGISLATIVE I
VISOKIH STANDARDA U OBLASTI ENERGETSKE
EFIKASNOSTI
JAVNI SEKTOR KAO LIDER U UNAPREDJENJU
ENERGETSKE EFIKASNOSTI I UZOR DRUGIM
SEKTORIMA
UPRAVLJANJE ENERGIJOM I UPOŠLJAVANJE
ENERGETSKIH MENADZERA U INSTITUCIJAMA
JAVNOG SEKTORA
ZELENE JAVNE NABAVKE - NABAVKA USLUGA,
ROBA I OPREME SA VISOKIM ENERGETSKIM
PERFORMANSAMA (NPR. IKT OPREMA, VOZILA I
SL.)
OSNIVANJE
NACIONALNIH
I
REGIONALNIH
AGENCIJA ZA ENERGETSKU EFIKASNOST
POSEBNI
FONDOVI
I
PODSTICAJI
ZA
ENERGETSKU EFIKASNOST
JAVNE
KAMPANJE
ZA
PROMOVISANJE
ENERGETSKE EFIKASNOSTI
OBAVEZNI
ENERGETSKI
PREGLEDI
I
ENERGETSKO SERTIFIKOVANJE JAVNIH ZGRADA
UVAŽAVANJE
STANDARDA
VISOKIH
KOD
IZGRADNJE
ENERGETSKIH
I
SANACIJE
JAVNIH ZGRADA
SARADNJA
I
UMREZAVANJE
KROZ
EU
PROGRAME
INOVATIVNI
MODELI
FINANSIRANJA
MJERA
ENEGETSKE EFIKASNOSTI, UKLJUCUJUCI JAVNO
PRIVATNO PARTNERSTVO I FINANSIRANJE OD
124
TRECE STRANE
PROMOVISANJA
VISOKIH
ENERGETSKIH
PERFORMANSI USLUGA JAVNOG SEKTORA
KORISCENJE IKT TEHNOLOGIJA ZA SA CILJEM
EKOLOŠKI
PRIHVATLJIVIJEG
POSLOVANJA
I
PRUŽANJA
(ZELENIJEG)
USLUGA
(NPR.
SENZORI ZA PRACENJE POTROSNJE, PAMETNA
BROJILA, IKT SISTEM MONITORINGA POTROSNJE
ENERGIJE. E-USLUGE, E-GOVERNMENT I DR.)
INOVATIVNE
AKTIVNOSTI
ENERGETSKA
RJEŠENJA
I
U
PAMETNA
GRADOVIMA
(KONCEPT TZV. PAMETNIH GRADOVA)
Dodatni komentar (opcionalno):
Da li na osnovu vašeg iskustva smatrate da je usvajanje standarda i praksi EU u ovoj
oblasti od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti, društveno
odgovornog i održivog poslovanja i razvoja
Slazem se
Ne slazem se
Niti se slazem niti ne slazem
nisam siguran/-na, nerelevantno
Označite činioce koji po vašem mišljenju utiču na trenutnu energetsku neefikasnost
javnog sektora u Crnoj Gori:
NEADEKVATNO PROMOVISANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI OD STRANE VLADINIH INSTITUCIJA,
NEDOSTATAK POLITIKA I JASNIH CILJEVA I SMJERNICA ZA UŠTEDU ENERGIJE
SLAB MENADŽMENT I ODLUKE PO PITANJU RACIONALNE POTROŠNJE ENERGIJE
NEDOSTATAK ZNANJA I KAPACITETA NA SVIM NIVOIMA, KAO I ADEKVATNOG SAVJETOVANJA I
OBUKE
NISKA INFORMISANOST O BENEFITIMA SPROVODJENJA MJERA ENERGETSKE EFIKASNOSTI, KAO I
MOGUCNOSTIMA PODRŠKE I FINANSIRANJA
FINANSIJSKA OGRANIČENJA, TJ. NEDOSTATAK SOPSTVENIH FINANSIJSKIH SREDSTAVA
NEODGOVARAJUĆA AUTONOMIJA U RASPOLAGANJU BUDZETSKIM SREDSTVIMA
SLABO ISKUSTVO I KULTURA JAVNOG SEKTORA U RAZVOJU I SPROVODJENJU INOVACIJA
125
NEDOVOLJNA SARADNJA SA KOMPANIJAMA PRIVATNOG SEKTORA PROFESIONALIZOVANIM ZA
PRUZANJE USLUGA U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI
NISKE CIJENE ENERGENATA NE POGODUJU ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI
OSTALO (NAVESTI):
Od dolje ponuđenih, odabrati i označiti tri prioritetna koraka koja su po vašem
mišljenju najvažnija za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u
institucijama javnog sektora?
RAZVOJ NACIONALNE LEGISLATIVE U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI
UVAŽAVANJE EU STANDARDA U OVOJ OBLASTI
OSNIVANJE NACIONALNE AGENCIJE ZA ENERGETSKU EFIKASNOST KOJA BI PODRŽAVALA
PROJEKTNE AKTIVNOSTI
OBEZBIJEDJIVANJE EKSTERNE PODRŠKE EKSPERATA KOD IDENTIFIKOVANJA I PRIPREME
PROJEKATA ENERGETSKE EFIKASNOSTI
UMREAŽAVANJE - NA NACIONALNOM I EU NIVOU
RAZMJENA DOBRIH PRAKSI I OBUKA ZAPOSLENIH U JAVNOM SEKTORU
PRISTUP INOVATIVNIM TEHNOLOGIJAMA
JACA SARADNJA SA RENOMIRANIM KOMPANIJAMA PRIVATNOG SEKTORA
VECA ULAGANJA U ISTRAZIVANJE I RAZVOJ U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI KAO VAZAN
FAKTOR ZA TRANZICIJU KA ZELENOJ EKONOMIJI
NESTO DRUGO (NAVESTI):
Da li se slažete da neke od navedenih stavki mogu imati konkurentnu prednost za javni
sektor u Crnoj Gori:
126
SLAZEM SE
NE SLAZEM SE
NI DA NI NE
POSTOJI VELIKI POTENCIJAL ZA ENERGETSKE USTEDE U
JAVNOM
SEKTORU,
STO
CE
OMOGUCITI
ZNAČAJNE
FINANSIJSKE USTEDE
MALE
DIMENZIJE
DOPRINIJETI
ZEMLJE/JAVNOG
BRŽIM
REFORMAMA
SEKTORA
I
MOŽE
STVARANJU
FUNKCIONALNOG/FLEKSIBILNOG/ INOVATIVNOG SISTEMA ZA
UŠTEDE ENERGIJE
OSAVREMENJIVANJE
PRIMJENOM
DOPRINIJETI
POSLOVANAJ
MJERA
U
ENERGETSKE
NOVIM
JAVNOM
SEKTORU
EFIKASNOSTI
OBLASTIMA
POSLOVANJA
CE
I
PRIVLACENJU KVALITETNOG NOVOG RADNOG KADRA
MALA
VELIČINA
ZEMLJE
OLAKŠAVA
UPRAVLJANJE
I
MONITORING PROGRAMA ENERGETSKE EFIKASNOSTI
POSTOJI
ZNAČAJAN
OBNOVLJIVIH
POTENCIJAL
IZVORA
ENERGIJE,
ZA
NPR.
KORIŠĆENJE
SOLARNIH
TEHNOLOGIJA
POSTOJI DOBRA OSNOVA MEDJU LOKALNIM EKSPERTIMA I
UNIVERZITETSKIM PROFESORIMA, SA DOVOLJNIM ZNANJEM
O ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI
DRUGO/KOMENTAR
Da li smatrate da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u prethodnom periodu
(naročito usljed finansijske krize) imale pozitivan ili negativan uticaj na inovativnije
poslovanje javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost?
Imalo je pozitivan uticaj Negativan uticaj
Nije imalo znacajnu ulogu
Ne znam
Da li smatrate da će energetska efikasnost kao model poslovanja, sa daljim reformama
energetskog sektora u cjelini, uključujući reformu cijene energenata, bivati podsticajniji
sa ekonomskog stanovišta i sve više dobijati na značaju?
Da
Ne
Ne znam
ENERGETSKA EFIKASNOST KAO INOVATIVNI MODEL POSLOVANJA U
VASOJ ORGANIZACIJI
Kako svrstavate vašu organizaciju generalno po pitanju inovativnosti:
127
Vodeci innovator Prateci innovator Nije innovator
Kako svrstavate vašu organizaciju po pitanju inovativnosti u oblasti energetske
efikasnosti:
Vodeci innovator Prateci innovator Nije innovator
Da li ste do sada dobili neke nagrade koje se odnose na inovativnost ili poboljšani
proizvod/uslugu?
Da
Ne
Ne znam
Komentar:
Kako procjenjujete konkurenciju u Vašoj djelatnosti?
Ostra
Srednja
Slabija
Nema konkurencije
Da li je vaša organizacija uvela neki od sledećih oblika inovacija u poslovanju u
proteklom periodu?
NIJE
DA
NE
RELEVANTNO/
NE ZNAM
POBOLJŠANJE
PERFORMANSI
BOLJIM
UPRAVLJANJEM
I
DONOŠENJEM BOLJIH ODLUKA I OD STRANE MENADŽMENTA
POBOLJŠANJE
EFIKASNOSTI
POSLOVANJA
UPOTREBOM
MANJE RESURSA ZA POSTIZANJE ISTIH REZULTATA
OSAVREMINJAVANJE
POSLOVANJA
KROZ
UPOTREBU
INFORMACIONO – KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA (IKT)
INOVACIJE KROZ BOLJU ORGANIZACIJU POSLOVANJA
PROSIRENJE KVALITETA USLUGA I RAZVIJANJE NOVIH
USLUGA KAKO BI SE ZADOVOLJILI ZAHTJEVI KORISNIKA
UVODJENJE SISTEMA ZA PRAĆENJE USPJEŠNOSTI USLUGA
POBOLJŠANJE
PERFORMANSI
USLED
NEKIH
DRUGIH
FAKTORA, KAO ŠTO SU POBOLJSANJE SISTEMA UPRAVLJANJA
KVALITETOM, SIGURNOSTI NA RADU I DR.
OSTALO (OPCIONALNO)
128
Koji su glavni izvori inovacija u organizaciji:
IDEJE OD STRANE ZAPOSLENIH
IDEJE OD STRANE MENADŽMENTA
IDEJE OD STRANE KORISNIKA ILI KLIJENATA
NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA U ZEMLJI
NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA U EU
NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA VAN EU (npr. SAD, Japan i sl.)
DRUGO (NAVESTI):
Koji su od sledećih elemenata koji pogoduju inovacijama karakterišu vašu organizaciju:
NIJE
DA
NE
U RAZVOJU
RELEVANTNO/
NE ZNAM
DEFINISANA MISIJA I VIZIJA ORGANIZACIJE
DONEŠENA
JASNA
STRATEGIJA
I
PLANOVI
POSLOVANJA ORGANIZACIJE
ZAPOSLENI
UKLJUČENI
U
POSTAVLJANJE
CILJEVA I PLANOVA ORGANIZACIJE
MENADZMENT
INOVATIVAN
PREDUZEĆA
PREDAN
I
U SPROVODJENJU STRATEŠKIH
CILJEVA ORGANIZACIJE
DRUŠTVENO ODGOVORNO POSLOVANJE (BRIGA
O
SOCIJALOSKOM I EKOLOŠKOM APEKTU
POSLOVANJA)
POSTOJI ETIČKI KODEKS
129
KOMUNIKACIJA JE ZADOVOLJAVAJUCA NA SVIM
NIVOIMA ORGANIZACIJE
PODSTICE SE PARTICIPACIJA I KREATIVNOSTI
KOD ZAPOSLENIH
POSLOVANJE U SKLADU SA MEDJUNARODNIM
STANDARDIMA
(UPRAVLJANJE
KVALITETOM,
ZASTITA ZIVOTNE SREDINE I DR.)
POSTOJE
PROJEKTNI
TIMOVI
I
PROJEKTNA
ORGANIZACIONA STRUKTURA
BRIGA O PROFESIONALNOM RAZVOJU LJUDSKIH
RESURSA JE NA ADEKVATNOM NIVOU
SISTEM
MOTIVISANJA,
NAPREDOVANJA
I
NAGRADJIVANJA ZAPOSLENIH JE ORGANIZOVAN
NA ADEKVATNOM NIVOU
PRATE
SE
I
ANALIZIRAJU
SADASNJI
I
POTENCIJALNI KORISNICI/KLIJENTI U CILJU
PODSTICANJA INOVACIJA
PODSTICE
SE
SARADNJA
SA
UNIVERZITETIMA/ISTRAZIVACKIM INSTITUTIMA,
RZMJENA DOBRIH PRAKSI I UMREZAVANJE U
CILJU PODSTICANJA INOVACIJA
ADEKVATNA UKLJUCENOST U IZRADU ZAKONA,
REGULATIVE I STANDARDA KOJI PODSTICU
INOVATIVNOST
PODSTICE
SE
RAZVOJ
PARTNERSTVA
U
JAVNO-
CILJU
PRIVATNOG
PODSTICANJA
INOVACIJA
Da li u organizaciji osjećate da trebate inovirati da bi bili konkurentniji u zemlji i EU?
Da
Ne
Da li mislite da integracija u EU i veće korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim
reformama i uspjehu u poslovanju vase organizacije?
Da
Ne
Nema ulogu
Komentar (opcionalno):
130
Da li neki od sledećih elemenata karakterišu vašu organizaciju po pitanju inovativnog
poslovanja u oblasti energetske efikasnosti?
NIJE
DA
NE
U RAZVOJU
RELEVANTNO/
NE ZNAM
DA
LI
JE
DEFINISANA
STRATEGIJA
ZA
RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE U OKVIRU
ORGANIZACIJE
DA LI JE DEFINISAN CILJ UŠTEDE ENERGIJE U
ORGANIZACIJI,
ILI
POSREDNO
KROZ
CILJ
SMANJENJA EMISIJA UGLJEN DIOKSIDA, I SL.
DA
LI
SE
PRATI
KONTINUIRANO
POTROŠNJA
POBOLJŠAVA
ENERGIJE
I
UPRAVLJENJE
ENERGIJOM KAKO BI SE RAZUMJELI OBRASCI
POTROŠNJE
ENERGIJE
ODGOVARAJUĆE
I
ODLUKE
DONOSILE
PO
PITANJU
ENERGETSKE EFIKASNOSTI
DA
LI
IMATE
MENADŽERA
UPOŠLJENOG
(OSOBU
ENERGETSKOG
ZADUŽENU
ZA
PLANIRANJE, PRAĆENJE I IZVJEŠTAVANJE O
EFIKASNOM
KORIŠĆENJU
ENERGIJE
U
ORGANIZACIJI)
DA LI SE SPROVODI ENERGETSKI PREGLED
OBJEKATA
U
NADLEŽNOSTI
ORGANIZACIJE,
KAKO BI SE ODREDILA TRENUTNA POTROŠNJA
ENERGIJE I DEFINISALE NAJPROFITABILNIJE
MJERE ZA RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE
DA LI SE STIMULISE RACIONALNO KORIŠĆENJE
ENERGIJE OD STRANE ZAPOSLENIH
DA LI SE SPROVODE MJERE ENERGETSKE
EFIKASNOSTI U KANCELARIJAMA
DA
LI
PRIMJENJUJETE
POTROŠNJE
ENERGIJE
MJERE
KOD
EFIKASNE
TRANSPORTA
ZAPOSLENIH, ROBA I USLUGA
DA LI SE VRŠI NABAVKA ROBA I USLUGA SA
VISOKIM
ENERGETSKIM/EKOLOSKIM
PERFORMANSAMA
DA
LI
JE
NACIONALNE
ORGANIZACIJA
PROJEKTE
ZA
UKLJUČENA
U
PODSTICANJE
131
ENERGETSKE EFIKASNOSTI
DA
LI
JE
ORGANIZACIJA
UKLJUČENA
U
PROJEKTE
ZA
REGIONALNE/MEDJUNARODNE
PODSTICANJE
ENERGETSKE
EFIKASNOSTI
I
RAZMJENU DOBRIH PRAKSI
DA
LI
KORISTITE
NACIONALNIH
NEKE
ILI
FINANSIRANJE
OD
EU
DOSTUPNIH
FONDOVA
MJERA
ZA
ENERGETSKE
EFIKASNOSTI
Dodatni komentar (opcionalno):
Da li postoje interakcije vase organizacije sa drugim akterima aktivnim na polju
energetske efikasnosti:
UKLJUC
ENI
AGENCIJE
ZA
ENERGETIKU/
POMALO
UKLJUC
ENI
NEDOVOLJNOPOTREBNO IH
JE VISE
UKLJUCITI
NIJE
RELEVANTN
O
ENERGTSKU
EFIKASNOST
PRIVREDNE
KOMORE,
INDUSTRIJSKA
UDRUŽENJA i SL.
MEDJUNARODNE ORGANIZACIJE, DONATORI I
INVESTITORI
(UKLJUČUJUĆI
FINANCIJSKE
INSTITUCIJE I BANKE)
OBRAZOVNE INSTITUCIJE
ISTRAŽIVAČKI CENTRI
NEVLADINE ORGANIZACIJE
VELIKE INDSTRIJSKE I ENERGETSKE KOMANIJE
DRUGE
KOMPANIJE
PRIVATNOG
SEKTORA,
ZANATLIJE, INSTALATERI I DR.
DRUGI (NAVESTI):
132
Koliko se u vašoj organizaciji kod javnih nabavki opreme, roba i usluga cijeni
kriterijum energetske efikasnosti (cjelokupni životni vijek i dugoročna dobit usljed
energetskih ušteda), u odnosu na najnižu ponuđenu cijenu?
Kriterijum energetske efikasnosti je vazniji od cijene
Cijena preovladjuje Vazan isto koliko i cijena
Nije relevantno
Dodatni komentar (opcionalno):
Razmišljate li o poslovanju u skladu sa međunarodnim ISO standardom 50001:2011 –
uvođenje sistema upravljanja energijom?
Napomena: ISO standard 50001 pruža podršku organizacijama da efikasnije koriste energiju
kroz razvoj sistema za upravljanje energijom. ISO 50001 je zasnovan na modelu
kontinuiranog upravljanja korišćenog kod poznatih standarda ISO 9001 ili ISO 14001, sto
olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog menadžmenta sa sistemima za
upravljanje kvalitetom i zaštitom životne sredine.
Da
Ne
Nije relevantno
Ne znam
Da li bi bili zainteresovani za inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera
energetske efikasnosti u vašoj organizaciji kroz učesće kompanija za pružanje
energetskih usluga
Napomena: Kompanije za pružanje energetskih usluga (eng. Energy Service Companies ESCOs) su kompanije koje pružaju širok pojas sveobuhvatnih energetskih rješenja uključujući
izradu i implementaciju projekata u oblasti energetske efikasnosti, kao i upravljanje rizicima.
ESCO projekti su oblik javno-privatnog partnerstva gdje organizacije javnog sektora
angažuju ESCO kompaniju da sprovede investicije u oblasti energetske efikasnosti. Projekti
se potom otplaćuju iz ostvarenih ušteda za energente i održavanje. Razvoj ESCO kompanija i
tržišta za pružanje energetskih usluga je jedna od glavnih prioriteta EU.
Napomena: moguće je označiti više odgovora
ZAINTERESOVANI STE ZA ESCO KONCEPT I RAZMJENU DOBRIH PRAKSI U OVOJ OBLASTI
ZAINTERESOVANI STE ZA INICIRANJE ESCO PROJEKATA U VASOJ ORGANIZACIJI
TREBALI BI POMOC U OBUCI KADROVA ZA RAZVOJ, IMPLEMENTACIJU I PRACENJE ESCO
133
PROJEKATA
POMOGLO BI UKOLIKO BI SE RAZVILI MODEL UGOVORI I DRUGI OBRASCI ZA ESCO PROJEKTE
ORGANIZACIJA BI UZ ADEKVATNU RASPODJELU RIZIKA I POVOLJNE FINANSIJSKE ARANZMANE
PRIHVATILA OVAJ KONCEPT KAO MOGUCNOST FINANSIRANJA MJERA ENERGETSKE EFIKASNOSTI
VASA ORGANIZACIJA BI MOGLA SAMA PRUZATI ESCO USLUGE
Koji su projekti energetske efikasnosti do sada uspješno sprovedeni ili se sprovode u
vašoj organizaciji (navesti i kratko opisati do 3 najvažnija projekta)?
1.
2.
3.
Ukoliko imate neki dodatni komentar na pitanja ili generalno upitnik, možete ih navesti ovdje:
Ispunjeni upitnik sačuvajte i pošaljite na: [email protected]
(Kako bi se povećao opseg istraživanja, molim Vas da, u slučaju da smatrate da postoji još
neka osoba/organizacija relevantna za ovo istraživanje, na istu e-mail adresu pošaljete kontakt
detalje ili im proslijedite upitnik).
Hvala na saradnji!
134
7. SPISAK KORIŠĆENE LITERATURE I DRUGIH IZVORA
Austrian Energy Agency (AEA). (2011). Second National Energy Efficiency Action Plan of
the Republic of Austria. Vienna: Austrian Federal Ministry of Economy, Family and
Youth.
Bundesgesetzblatt für die Republik Österreich. (2006). Bundesvergabegesetz (BVergG).
Wien: BGBl. I Nr. 17.2006.
Canevari, C. (2013). Energy Efficiency Policy of the European Union - 2020 and beyond.
Preuzeto
od
web
sajta:
http://www.energy-
community.org/pls/portal/docs/2632177.PDF
Coady, D., Gillingham, R., Ossowski, R., Piotrowski, J., Tareq, S., & Tyson, J. (2010).
Petroleum Product Subsidies: Costly, Inequitable, and Rising. Washington: IMF Staff
Position Note, SPN/10/05.
CONCERTO . (2013). About the The CONCERTO initiative. Preuzeto 11. novembra 2013 iz
web sajta: http://concerto.eu/concerto/about-concerto.html
Covenant of Mayors Office. (2013). The Covenant Step by Step. Preuzeto 24. septembra 2013
iz web sajta: http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html
Czakó, V. (2013). The leading role of the public sector in energy end-use efficiency in the
EU: Where do we stand? eceee Summer Study proceedings (str. 375-382). Stockholm:
Borg & Co.
Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). (2013). Monitoring and
Verification Platform (MVP) project update. GIZ. Preuzeto 11. decembra 2013
Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). (2013). Strengthening the
Network of the energy-efficient Capital Cities in South East Europe. GIZ. Preuzeto 14.
novembra 2013 iz http://www.giz.de/expertise/downloads/giz2012-en-orf-networkcapital-cities-southeasteurope.pdf
ECA - European Court of Auditors. (2012). Cost effectiveness of Cohesion Policy Investments
in energy efficiency, Special report no 21. Luxembourg: ECA. Preuzeto 4. juna 2013
iz http://eca.europa.eu/portal/pls/portal/docs/1/20590745.PDF
ECEEE. (2013). European competitiveness and energy efficiency: focusing on the real issue.
Stockholm: European Council for an Energy Efficient Europe. Preuzeto od
135
http://www.eceee.org/all-news/press/2013/the-real-issue-on-energy-andcompetitiveness/ee-and-competitiveness
Eco-innovation Observatory (2013). Eco-Innovation Scoreboard 2012. Preuzeto 18.
novembra
2013
iz
http://database.eco-
innovation.eu/#view:scoreboard/indicators:269/countries:249,15,22,34,57,58,59,68,73
,74,81,84,99,105,108,121,127,128,136,155,176,177,181,200,201,206,212,232/rScales:
/chartType:BarGraph/year:2012/indicatorTabs:269,270,271,272,273,274/ord
Eco-innovation Observatory (2013). Europe in transition: Paving the way to a green economy
through eco-innovation. Brussels: Eco-Innovation Observatory.
EK, MMF, OECD, UN i Svjetska Banka. (2009). System of National Accounts 2008. New
York: UN. Preuzeto od http://unstats.un.org/unsd/nationalaccount/docs/SNA2008.pdf
Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić (EPCG) (2013). Osnovna djelatnost EPCG. Preuzeto
14. decembra 2013 iz EPCG: http://www.epcg.co.me/01_01.html
EnergaP - Energy Agency of Podravje. (2013). EnergaP´s activities. Preuzeto 22. novembra
2013 iz web sajta EnergaP: http://www.energap.si/?viewPage=87
Energetska zajednica. (2013). Legislativa Energetske zajednice: direktive za energetsku
efikasnost.
Preuzeto
5.
juna
2013
iz
web
sajta
Energetske
zajednice:
http://www.energycommunity.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Legal/EU
_Legislation
Energy Community. (2005). Treaty Establishing the Energy Community. Athens. Preuzeto od
http://www.energycommunity.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Legal/Tre
aty
Energy Community. (2011). Road Maps for implementation of energy efficiency Acquis.
Preuzeto
8.
jula
2013
iz
http://www.energy-
community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/AREAS_OF_WORK/ENERGY_EFF
ICIENCY/Road_maps
Energy Community. (2011). Road Maps for implementation of Energy Efficiency Acquis.
Preuzeto
13.
okrobra
2013
iz
http://www.energy-
136
community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/AREAS_OF_WORK/ENERGY_EFF
ICIENCY/Road_maps
Energy Community. (2012). Energy Efficiency Coordination Group - Work programme
2013–2014.
Preuzeto
od
2012:
http://www.energy-
community.org/pls/portal/docs/1918178.PDF
Energy Community. (2013). The Energy Community Legal Framework, 3rd Edition. Vienna:
Energy
Community
Secretariat.
Preuzeto
od
http://www.energy-
community.org/pls/portal/docs/2178178.PDF
Energy Community Secretariat. (2011). Synthesis of the assessment of Contracting Parties’
Energy
Efficiency
Action
Plans.
Preuzeto
od
http://www.energy-
community.org/pls/portal/docs/982177.PDF
Energy Community Secretariat. (2013). Annual Implementation Report on the of the Acquis
under the Treaty Establishing the Energy Community. Vienna: Energy Community
Secretariat.
Preuzeto
10.
oktobra
2013
iz
http://www.energy-
community.org/pls/portal/docs/2304177.PDF
Energy Efficiency Watch - EEW. (2013). Energy Efficiency in Europe: Assessment of Energy
Efficiency Action Plans and Policies in EU Member States, Country Report Austria.
EEW.
Preuzeto
od
http://www.energy-efficiency-
watch.org/fileadmin/eew_documents/Documents/EEW2/Austria.pdf
Energy Efficiency Watch - EEW. (2013). Energy Efficiency in Europe: Assessment of Energy
Efficiency Action Plans and Policies in EU Member States, Country Report Slovenia.
EEW.
Preuzeto
od
http://www.energy-efficiency-
watch.org/fileadmin/eew_documents/Documents/EEW2/Slovenia.pdf
Energy Regulators Regional Association (ERRA). (2013). Tariff Database. Preuzeto 25.
novembra 2013. iz http://www.erranet.org/Products/TariffDatabase
European Bank for Reconstruction and Development . (2012). Reports on ESCOs Scoping
Study in Western Balkans. EBRD.
European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). (2013). EBRD’s Western
Balkans Regional Energy Efficiency Programme (REEP), EBRD, Preuzeto 25.
novembra 2013 iz http://www.energy-community.org/pls/portal/docs/1902188.PDF
137
European CAF Resource Centre. (2013). The Common Assessment Framework (CAF) 2013.
Maastricht: European Institute of Public Administration. Preuzeto 31. decembra 2013
iz http://www.eipa.eu/files/File/CAF/CAF_2013.pdf
European Commision (2008). Public procurement for a better environment, Communication.
Brussels: COM(2008) 400 final, 16.7.2008.
European Commision (2009). Communication on mobilising Information and Communication
Technologies to facilitate the transition to an energy-efficient, low-carbon economy.
Brussels: 12.3.2009.
European Commision (2011). Review of Financial Support Facilities Available for Energy
Efficiency and Renewable Energy in the Western Balkans. Brussels: WBIF.
European Commision. (2013). Financing Energy Efficiency Investments in the Western
Balkans - updated report. Brussels: WBIF.
European Commision/Joint Research Centre. (2013). Science for Energy - JRC thematic
report.
Luxembourg:
Publications
Office
of
EU.
Preuzeto
od
http://ec.europa.eu/dgs/jrc/downloads/jrc_science_for_energy_report.pdf
European Commission . (2011). Energy Roadmap 2050. Brussels: COM(2011) 885 final,
15.12.2011.
European Commission . (2013). Research and Innovation performance in Slovenia - Country
profile. Publications Office of EU.
European Commission. (2010). Energy 2020 - A strategy for competitive, sustainable and
secure energy. Brussels: COM(2010) 639 final, 10.11.2010.
European Commission. (2010). Europe 2020 - A strategy for smart, sustainable and inclusive
growth. Brussels: COM(2010) 2020 final, 10.11.2010. Preuzeto od http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:EN:PDF
European Commission. (2011). A resource-efficient Europe – Flagship initiative under the
Europe 2020 Strategy. Brussels: COM(2011) 21, 26.1.2011.
European Commission. (2011). A Roadmap for moving to a competitive low carbon economy
in 2050. Brussels: COM(2011) 112 final, 8.3.2011.
European Commission. (2011). Energy Efficiency Plan 2011. Brussels: COM(2011) 109 final,
8.3.2011.
138
European Commission. (2011). Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a
competitive and resource efficient transport system, White Paper. Brussels:
COM(2011) 144 final, 28.3.2011.
European Commission. (2012). The European Union explained - Energy. Luxembourg: EU
Publications
Office.
Preuzeto
1.
septembra
2013
iz
http://europa.eu/pol/ener/flipbook/en/files/energy.pdf
European Commission. (2013). A 2030 framework for climate and energy policies, Green
paper. Brussels: COM(2013) 169 final, 27.3.2013. Preuzeto od http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2013:0169:FIN:EN:PDF
European Commission. (2013). About EU Sustainable Energy. Preuzeto 10. juna 2013 iz web
sajta EU Sustainable Energy: http://www.eusew.eu/
European Commission. (2013). Cohesion policy 2014-2020. Preuzeto 8. jula 2013 iz web
sajta
EK
za
regionalnu
politiku:
http://ec.europa.eu/regional_policy/what/future/index_en.cfm
European Commission. (2013). Energy challenges and policy - Commission contribution to
the
European
Council
of
22
May
2013.
Preuzeto
od
http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/energy2_en.pdf
European Commission. (2013). Energy Efficiency - National Energy Efficiency Action Plans.
Preuzeto 20 jula 2013 iz web sajta: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/enduse_en.htm
European Commission. (10. Juna 2013). Getting funds - Project Development Assistance.
Preuzeto od web sajta IEE: Project Development Assistance
European Commission. (2013). Horizon 2020 - the EU Framework Programme for Research
and Innovation. Preuzeto 1. decembra 2013 iz web sajta Evropske Komisije:
http://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/en
European Commission. (2013). Horizon 2020 Work Programme 2014 – 2015 on secure,
clean and efficient energy, EC Decission. Brussels: C (2013)8631, 10.12.2013.
Preuzeto
od
http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/wp/2014_2015/main/h2020wp1415-energy_en.pdf
139
European Commission. (2013). IEE Concerted Actions. Preuzeto 2. novembra 2013 iz web
sajta EK: http://ec.europa.eu/energy/intelligent/about/concerted-actions/index_en.htm
European Commission. (2013). Intelligent Energy Europe Programme. Preuzeto 10. juna
2013 iz Web sajta IEE: http://ec.europa.eu/energy/intelligent/
European Commission. (2013). JESSICA: Joint European Support for Sustainable Investment
in City Areas. Preuzeto 7. jula 2013 iz web sajta EK za regionalnu politiku:
http://ec.europa.eu/regional_policy/thefunds/instruments/jessica_en.cfm
European Commission. (2013). Overview - Instrument for Pre-accession Assistance. Preuzeto
10.
decembra
2013
iz
http://ec.europa.eu/enlargement/instruments/overview/index_en.htm
European Commission. (2013). Research and Innovation performance in Austria - Country
profile. Publications Office of EU.
European Commission. (2013). Research and Innovation performance in EU Member States
and Associated countries – Innovation Union progress at country level,. Brussels:
SWD/2013/075
final.
Preuzeto
od
http://eur-
lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=SWD:2013:0075:FIN:EN:HTML
European
Commission.
(2013).
Understand
FP7.
Preuzeto
7.
jula
2013
iz:
http://cordis.europa.eu/fp7/understand_en.html
European Commission. (2013). What is TAIEX? Preuzeto 10. novembra 2013 iz
http://ec.europa.eu/enlargement/taiex/what-is-taiex/index_en.htm
European Environment Agency. (2013). Trends in total energy intensity, gross domestic
product and total energy consumption. Preuzeto 4. maja 2013 iz web sajta Evropske
agencije za zaštitu okoline: http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/totalprimary-energy-intensity-1/assessment
European Innovation Partnership on Smart Cities and Communities. (2013). Strategic
Implementation
Plan.
Preuzeto
od
http://ec.europa.eu/eip/smartcities/files/sip_final_en.pdf
European PPP Expertise Centre. (2013). About EPEC. Preuzeto 17. novembra 2013 iz web
sajta: http://www.eib.org/epec/about/index.htm
Eurostat. (2012). Energy intensity of the economy. Preuzeto 5. maja 2013 iz web sajta
Eurostat-a:
140
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Energy_inten
sity_of_the_economy,_2000_and_2010_(kg_of_oil_equivalent_per_EUR_1_000_of_
GDP).png&filetimestamp=20121012130253
Eurostat.
(2012).
Energy
price
statistics.
Preuzeto
13.
juna
2013
iz
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_price_statistics
Eurostat. (2012). Energy production and imports. Preuzeto 11. avgusta 2013 iz
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_production_an
d_imports
Eurostat. (2012). Final energy consumption in EU. Preuzeto 5. maja 2013 iz:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Final_energy
_consumption,_EU27,_2010_(1)_(%25_of_total,_based_on_tonnes_of_oil_equivalent).png&filetimestam
p=20121012130317
Eurostat. (2013). Energy intensity of the economy. Preuzeto 20. novembra 2013 iz
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=
en&pcode=tsdec360
Eurostat.
(2013).
Innovation
statistics.
Preuzeto
10.
avgusta
2013
iz:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Innovation_statistics
Eurostat.
(2013).
Unemployment
statistics.
Preuzeto
20.
novembra
2013
iz
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Unemployment_statisti
cs
Evropska Komisija. (2011). Key Energy Figures. Preuzeto 10. Juna 2013 iz sajta Evropske
Komisije: http://ec.europa.eu/energy/observatory/countries/doc/key_figures.pdf
Evropska Komisija. (2013). Pojmovnik inovacija. Preuzeto 2013. Aprila 20 iz web sajta
Evropske
Komisije:
http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/glossary/index_en.htm#
Global Environment Facility (GEF). (2013). About GEF. Preuzeto 4. decembra 2013 iz
zvaničnog web sajta: http://www.thegef.org
Global Environment Facility (GEF). (2013). Project Proposal. Preuzeto 5. decembra 2013 iz
Towards
Carbon
Neutral
Tourism
in
Montenegro,:
http://www.thegef.org/gef/sites/thegef.org/files/gef_prj_docs/GEFProjectDocuments/
141
Climate%20Change/Montenegro%20-%20(5098)%20%20Towards%20Carbon%20Neutral%20Tourism/ID%205098%20%20PPG%20TCN
T%20Montenegro%20v2.pdf
Government of Slovenia. (2010). Slovenian EXIT strategy 2010–2013. Preuzeto 13. avgusta
2013
iz
http://www.vlada.si/fileadmin/dokumenti/si/projekti/Protikrizni_ukrepi/izhod_iz_krize
/SI_exit_strategy.pdf
Government of Slovenia. (2011). Second National Energy Efficiency Action Plan 2011 –
2016. Ljubljana: Ministry of Economy.
Grad Ljubljana. (2013). Zeleni ciljevi grada Ljubljane. Preuzeto 18. novembra 2013 iz
http://www.ljubljana.si/en/green-capital/green-aims/
Hofstetter, K., & Vogl, A. (2011). “Smart City Wien”: Vienna’s Stepping Stone into the
European Future of Technology and Climate. Preuzeto 5. juna 2013 iz
http://www.climatealliance.org/fileadmin/inhalte/dokumente/MV2011/mv2011-smartcity-vienna.pdf
IFI Coordination Office. (2013). Outlook of Macro-economic and Fiscal Challenges in the
Western Balkans and Implications for the WBIF. Brussels: Western Balkans
Investment Framework. Preuzeto od http://www.wbif.eu/Macro-economic+Issues
International Energy Agency. (2012). World Energy Outlook 2012. Paris: IEA.
International Energy Agency. (2013). IEA Data services. Preuzeto 25. novambra 2013 iz web
sajta IEA: http://data.iea.org
Internet portal "Energetska Efikasnost u Crnoj Gori". (2013). Roundtable: Establishing
energy management system in the Municipality of Bar. Preuzeto 27. decembra 2013 iz
http://www.energetska-efikasnost.me/ee.php?v=158&l=en
Japan International Cooperation Agency (JICA). (2013). Introduction of energy management
in energy consumption sectors in Serbia. Preuzeto 25. decembra 2013 iz
http://www.jica.go.jp/serbia/english/activities/activity11.html
Keay, M. (2011). Energy Efficiency – Should We Take It Seriously? Oxford: Oxford Institute
for
Energy
Studies.
Preuzeto
od
https://www.google.co.uk/webhp?sourceid=navclient&ie=UTF-8#q=isbn+978-1907555-40-4
142
Klima- und Energiefonds. (2013). Unsere Themen - Energieeffizienz. Preuzeto 20. novembra
2013 iz http://www.klimafonds.gv.at/
Koeppel, S., & Ürge-Vorsatz, D. (2007). Assessment of policy instruments for reducing
greenhouse gas emissions from buildings, Report for UNEP. Budapest: UNEP.
Preuzeto
od
http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/WEBx0126xPA-
SBCIpolicyTool.pdf
Kovačević, A. (2011). Fossil Fuel Subsidies in the Western Balkans. UNDP. Preuzeto od
http://www.tr.undp.org/content/dam/turkey/docs/Publications/EnvSust/Fossil_Fuel_Su
bsidies_F.pdf
Maxwell, D., Owen, P., McAndrew, L., Muehmel, K., & Neubauer, A. (2011). Addressing the
Rebound Effect. Izvještaj za Evropsku Komisiju EK, Direktorat za životnu sredinu.
Preuzeto od http://ec.europa.eu/environment/eussd/pdf/rebound_effect_report.pdf
Mazzucato, M. (2011). The Entrepreneurial State. RENEWAL, a journal of social democracy,
19(3/4). Preuzeto od http://www.renewal.org.uk/articles/the-entrepreneurial-state/
McLeod, S. (2013). Maslow's Hierarchy of Needs. Simply Psychology. Preuzeto 11. 11 2013
iz http://www.simplypsychology.org/maslow.html
Ministarstvo Ekonomije Crne Gore, Sektor za energetsku efikasnost. (2013). Energetska
efikasnost u Crnoj Gori. Preuzeto 25. decembra 2013 iz http://www.energetskaefikasnost.me
Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije Crne Gore. (2012). Crna Gora na
46. mjestu u svijetu po konkurentnosti u oblasti ICT. Preuzeto 10. maja 2013 iz
http://www.mid.gov.me/vijesti/113118/Crna-Gora-na-46-mjestu-u-svijetu-pokonkurentnosti-u-oblasti-ICT.html
Mulej, M. (2012). ISO 26000 on social responsibility – a new official support to radical nontechnological innovation. Maribor: Doba gostujuće predavanje.
Network of Associations of Local Authorities of South East Europe (NALAS). (2013). About
NALAS. Preuzeto 4. maja 2012 iz http://nalas.eu/about.aspx
Network of Associations of Local Authorities of South East Europe (NALAS). (2013).
Matchmaking for a Greener South-East Europe. NALAS. Preuzeto 22. novembra
2013 iz http://www.nalas.eu/cms/Content_Data/Dokumenti/Regional%20cataloguefinal%20(web%20version).pdf
143
Odyssee. (2013). Energy Efficiency Indicators in Europe. Preuzeto 18. novembra 2013 iz
http://www.odyssee-indicators.org/online-indicators/
OECD. (2013). Public sector innovation. Paris: OECD’s Observatory of Public Sector
Innovation. Preuzeto 01. Juna 2013 iz http://www.oecd.org/governance/OPSIFlyer.pdf
OECD, Eurostat. (2005). Oslo Manual - Guidelines for Collecting and Interpreting
Innovation Data (3-će izd.). OECD, Eurostat.
Official Journal of the European Union. (2008). Regulation (EC) No 106/2008 on a
Community energy-efficiency labelling programme for office equipment. OJ L 39/1,
13.2.2008.
Official Journal of the European Union. (2009). Directive 2009/33/EC on the promotion of
clean and energy-efficient road transport vehicles. OJ L 120/5, 15.5.2009.
Official Journal of the European Union. (2010). Directive 2010/30/EU on the indication by
labelling and standard product information of the consumption of energy and other
resources by energy-related products. OJ L 153/1, 18.6.2010.
Official Journal of the European Union. (2010). Directive 2010/31/EU on the energy
performance of buildings. OJ L 153/13, 18.6.2010.
Official Journal of the European Union. (2012). Directive 2012/27/EU on energy efficiency.
OJ L 315/1, 14.11.2012.
Official Journal of the European Union. (2012). The Treaty on the Functioning of the
European Union, Consolidated Version. OJ C 326, 26.10.2012.
Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2009). Towards Green
ICT Strategies: Assessing Policies and Programmes on ICT and the Environment.
Preuzeto 10. maja 2013 iz http://www.oecd.org/dataoecd/47/12/42825130.pdf
Pejović, P. (2012). Poskupljenje struje revoltiralo građane. Preuzeto 22. decembra 2013 iz
online
dnevne
novine
Danas:
http://www.danas.rs/danasrs/svet/region/poskupljenje_struje_revoltiralo_gradjane.9.ht
ml?news_id=232490
Portal analitika. (2013). Pastori: EPCG uspješno realizuje projekat, ugrađeno 150 hiljada
novih
brojila.
Preuzeto
25.
decembra
2013
iz
144
http://www.portalanalitika.me/ekonomija/vijesti/127305-pastori-epcg-uspjenorealizovala-projekte
Raičević, B. (2012). Postupak rukovođenja i upravljanja inovacijama u administraciji grada
Beča, Seminarski rad u okviru predmeta “Kreativno rukovođenje inovacijama u
uslužnoj djelatnosti”, Maribor, Doba fakultet.
Regional Cooperation Council (RCC). (2013). About us - Overview. Preuzeto 29. avgusta
2013 iz http://www.rcc.int/pages/6/2/overview
Regional Cooperation Council (RCC). (2013). South East Europe 2020 strategy. RCC.
Preuzeto 15. decembra 2013 iz http://www.rcc.int/pubs/0/20/south-east-europe-2020strategy
Rigby, J., Boekholt, P., Semple, A., Deuten, J., Apostol, R., Corvers, S., & Edler, J. (2012).
Feasibility Study on Future EU Support to Public Procurement of Innovative
Solutions.
Manchester:
University
of
Manchester.
Preuzeto
od
http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/policy/lead-marketinitiative/files/meeting-procurement-feb2012/study-eu-support-public-procurementinnovative-solutions_en.pdf
Ryan, B., & Campbell, N. (2012). Spreading the Net: The multiple benefits of energy
efficiency
improvements.
Paris:
OECD/IEA.
Preuzeto
od
http://www.iea.org/publications/insights/ee_improvements.pdf
Sekretarijat Energetske zajednice. (2012). Preporuka Ministarskom Savjetu o reformama koje
se odnose na reguliranje cijena električne energije za krajnje kupce. Energetska
zajednica .
Sekretarijat Energetske zajednice. (2012). Udio uvoza u zemljama članicama. Preuzeto 5. Maj
2013
iz
web
sajta
Energetske
zajednice:
http://www.energy-
community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Statistics/
Regional/IMPORT
SF Energy Invest. (2013). About SF Energy Invest. Preuzeto 23. jula 2013 iz web sajta:
http://www.sf-energyinvest.eu/home/
Singh, J., L. D., & Hofer, K. (2013). Scaling Up Energy Efficiency in Buildings in the Western
Balkans. Washington: World Bank.
145
Skoczkowski, T. (2010). Defining leaders, leadership and enabling actions in the public
sector. Concerted Action for the Energy Services Directive (CA ESD). Preuzeto od
www.esd-ca.eu
Skupština Crne Gore. (2007). Ustav Crne Gore. Podgorica: Službeni list Crne Gore br.
1/2007, 25.10.2007.
Službeni glasnik Republike Srbije. (2013). Zakon o budžetskom sistemu. Beograd: Službeni
glasnik
RS
br.
108/2013.
Preuzeto
od
http://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_budzetskom_sistemu.html
Službeni glasnik Republike Srbije. (2013). Zakon o efikasnom korišćenju energije. Beograd:
Sl.
glasnik
RS,
br.
25/2013.
Preuzeto
od
http://www.parlament.gov.rs/upload/archive/files/lat/pdf/zakoni/2013/424-13Lat.pdf
Službeni list Crne Gore. (2008). Zakon o sistemu unutrašnjih finansijskih kontrola u javnom
sektoru.
Podgorica:
Službeni
list
CG,
br.
73/2008.
Preuzeto
od
http://www.sluzbenilist.me/PravniAktDetalji.aspx?tag=%7bF7146E92-C4F9-4810BA59-CC40E3FC5021%7d
Službeni list Crne Gore. (2010). Zakon o energetskoj efikasnosti. Podgorica: Službeni list CG,
br.
29/2010.
Preuzeto
od
http://www.energetska-
efikasnost.me/uploads/file/Dokumenta/Zakon%20o%20energetskoj%20efikasnosti.pd
f
Stanovnik, P., & Kavaš, D. (2011). Inovacioni menadžment. Maribor: Doba studijsko gradivo.
The European Energy Efficiency Fund. (2013). About the Fund. Preuzeto 10. Juna 2013 iz
web sajta EEF-a: http://www.eeef.eu/objective-of-the-fund.html
TNS Political & Social. (2012). Innovation in the public sector: its perception in and impact
on business, Flash Eurobarometer Report -. European Commission. Preuzeto od
http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_343_en.pdf
United Nations. (2013). Sustainable Energy for All initiative. Preuzeto 20. novembra 2013 iz
zvaničnog web sajta: http://www.se4all.org
United Nations Development Programme (UNDP). (2013). Beautiful Cetinje: Energy
efficiency for the history and for the future. Preuzeto 13. decembra 2013 iz
http://www.undp.org/content/montenegro/en/home/ourwork/economyandenvironment/
successstories/beautiful-cetinje/
146
United Nations Development Programme (UNDP). (2013). Energy Efficiency Based
Legalization
in
Montenegro.
Preuzeto
18.
decembra
2013
iz
http://www.youtube.com/watch?v=xVPGYbnn-3M
United Nations Economic Commission for Europe (UNECE). (2013). The Energy Efficiency
21 Programme. Preuzeto 28. novembra 2013 iz zvaničnog web sajta: http://www.ee21.net/
United States Agency for International Development (USAID). (2012). USAID assistance on
energy efficiency in buildings and EC-LEDS. Preuzeto 11. maja 2013 iz
http://www.energy-community.org/pls/portal/docs/1752187.PDF
Uprava za antikorupcijsku inicijativu Crne Gore. (2013). Izvještaji o sprovođenju
antikorupcijske
politike.
Podgorica.
Preuzeto
27.
novembra
2013
iz
http://www.antikorupcija.me/index.php?option=com_phocadownload&view=category
&id=22%3A&Itemid=91
Vlada Crne Gore. (2013). Akcioni plan energetske efikasnosti Crne Gore za period 2013-2015
. Podgorica: Ministarstvo Ekonomije.
Vlada Crne Gore. (2013). PORTAL eUPRAVE CRNE GORE. Preuzeto 22. decembra 2013 iz
www.euprava.me
World Bank. (2010). Status of Energy Efficiency in the Western Balkans - a Stocktaking
Report. Washington: World Bank. Preuzeto 11. novembra 2013 iz http://www.energycommunity.org/pls/portal/docs/664179.PDF
Zavod za statistiku Crne Gore (MONSTAT). (2013). Spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore,
Januar-Decembar 2012. godine. Podgorica: MONSTAT. Preuzeto 9. juna 2013 iz
http://www.monstat.org/userfiles/file/spoljna%20trgovina/2012/dec/spoljnotrgovinska
%20razmjena-srp_.pdf
147