VIJEĆE MINISTARA BOSNE I HERCEGOVINE MINISTARSTVO VANJSKE TRGOVINE I EKONOMSKIH ODNOSA NACRT VODNE POLITIKE U BiH Oktobar/Listopad 2011 2 Vodna politika u BiH PREDGOVOR Ne treba posebno naglašavati: voda, iako veoma jednostavna hemijska supstanca, ključni je elemenat ljudskog postojanja kao i svakog drugog života na Zemlji. Dvije trećine površine naše planete prekrivene su vodom. FOTOGRAFIJA Upravljanje vodnim resursima i izgradnja infrastrukture namijenjene njihovom korištenju ima vjekovnu tradiciju u BiH. Prvi vodovod u Sarajevu izgrađen je 1462. god, tj. u vrijeme kada su tek 2-3 europska grada imala izgrađen javni vodovodni sistem. Tokom sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog stoljeća, BiH je po mnogima na području bivše Jugoslavije bila vodeća Republika u pogledu planiranja i upravljanja vodnim resursima. Nažalost, ratna dešavanja u periodu od 1992-1995 esencijalno su poremetila planirani razvoj sektora voda imajući kao ključne posljedice: međuentitetsku raspodjelu nadležnosti vezanih za sektor voda bez uspostavljanja adekvatnog operativnog koordinacionog tijela i/ili mehanizma na nivou BiH; međusektoralnu disperziju nadležnosti vezanih za upravljanje vodnim resursima; značajan odliv kadrova iz sektora voda bez adekvatnih administrativnih planova i akcija da se isti ubrzano nadomjeste; razaranja i velika oštećenja infrastrukturnih objekata; krucijalno oslabljen ekonomski položaj stanovništva i privrede što uslovljava da se voda u BiH još uvijek tretira prvenstveno kao socijalna a ne kao ekonomska kategorija. I pored navedenih teškoća, mora se konstatovati da su u poslijeratnom periodu, karakterističnom po radikalnim političkim, zakonodavnim, administrativnim i finansijskim promjenama, ostvareni značajni uspjesi nadležnih organa na rehabilitaciji vodne infrastrukture i daljnjem razvoju sektora voda. U isto vrijeme, na svjetskom nivou su gotovo potpuno usaglašeni ključni principi upravljanja vodnim resursima što je potvrđeno i kroz zaključke planetarno relevantnih konferencija održanih u Rio De Žaneiru, Dablinu i Mar del Plati. Paralelno sa ovim svjetskim trendovima i Europska Unija je, također, učinila ogromne iskorake na izradi cijelog niza direktiva i pratećih dokumenata kojima je definirana zajednička politika i metodologija upravljanja vodnim resursima za sve njene zemlje članice. S obzirom na činjenicu da je BiH potpisala Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju između Evropskih zajednica i njihovih država članica, sa jedne strane, i Bosne i Hercegovine, sa druge strane, smatramo potpuno opravdanim da se daljnji razvoj sekotra voda u BiH prvenstveno fokusira na detaljnoj analizi kapaciteta raspoloživih vodnih resursa i jačanju postojećeg socio-ekonomskog i administrativno-institucionalnog ustroja kako bi se u što kraćem vremenskom periodu upravljanje vodnim resursima u BiH usaglasilo sa međunarodno priznatim upravljačkim principima i ključnim pravcima razvoja definiranim u okviru EU zakonodavstva i međunarodnih sporazuma/konvencija koje su ratificirane od strane Bosne i Hercegovine. U tom pogledu, ovaj dokument vodne politike ima prvenstveno za cilj da služi kao konceptualna platforma, usaglašena između ključnih zainteresovanih strana u BiH, o tome šta se želi postići u razvoju sektora voda u Bosni i Hercegovini do 2035. god. A način i mjere koje će se poduzeti u cilju realiziacije ovdje proklamovanih ciljeva preciznije će se definirati kroz enitetske strategije ili akcione planove upravljanja vodnim resursima i okolišem. Ministar Ime Prezime Vodna politika u BiH 3 LISTA SKRAĆENICA I AKRONIMA BD Brčko distrikt BiH Bosna i Hercegovina DEI Direkcija za evropske integracije Ekvivalentni broj stanovnika (organsko opterećenje industrijskih otpadnih EBS voda izraženo kao organsko opterećenje koje bi proizveo ekvivalentan broj odraslih osoba) EU Evropska unija FBiH Federacija Bosne i Hercegovine ICPDR Međunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunava komisija http://www.icpdr.org/ MKP BiH Ministarstvo komunikacija i prometa BiH MPŠV RS Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske MPVŠ FBiH Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Federacije Bosne i Hercegovine MRC Milenijski razvojni ciljevi - http://www.un.ba MVTEO BiH Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH ODV OPŠV BD (EU) Okvirna direktiva o vodama http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html Odjeljenje za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu Brčko distrikta Plan upravljanja riječnim slivom izrađuje se u skladu sa Zakonom o vodama Plan upravljanja FBiH, odnosno RS i u skladu sa EU Okvirnom direktivom o vodama. riječnim slivom U Zakonu o vodama FBiH ovaj plan se naziva "Plan upravljanja vodama vodnog područja". RS Republika Srpska Savska komisija Međunarodna komisija za sliv rijeke Save http://www.savacommission.org/ Riječni sliv označava površinu zemlje preko koje svi površinski tokovi putem potoka, rijeka i eventualno jezera otiču u more i to putem jednog riječnog Riječni sliv i ušća, rukavca ili delte. riječni podsliv Riječni podsliv označava površinu zemlje preko koje svi površinski tokovi putem potoka, rijeka i eventualno jezera otiču do određene tačke u drugom vodnom tijelu (najčešće ušće u jezero ili u drugu rijeku). ViK Vodovod i kanalizacija Napomena: 1. U administrativnom pogledu, BiH se sastoji od dva entiteta (Federacije BiH i Republike Srpske) i Brčko distrikta. Da bi se u tekstu ovog dokumenta izbjegla višekratna ponavljanja ove činjenice, na više mjesta su korišteni izrazi kao što su enitetske institucije, entitetski organi, entitetski zakoni i sl., podrazumijevajući da se ovi termini ne odnose samo na Federaciju BiH i Republiku Srpsku nego i na Brčko distrikt. Vodna politika u BiH SADRŽAJ 1. KONTURNI USLOVI ZA IZRADU VODNE POLITIKE ................................. 5 1.1 Prirodne karakteristike ................................................................................. 5 1.2 Međunarodni trendovi................................................................................... 6 1.3 Postojeći zakonodavni okvir u BiH............................................................... 9 1.4 Finansiranje sektora voda u BiH ................................................................ 12 2. KOJE CILJEVE ŽELIMO OSTVARITI DO 2035? ......................................... 14 2.1 Vizija i ključni ciljevi vodne politike .......................................................... 14 2.2 Ključni principi upravljanja vodnim resursima ....................................... 18 3. ŠTA SU NAŠI PRIORITETI DO 2035?.............................................................. 21 3.1 Identifikacija ključnih tema/problema....................................................... 21 3.2 Jačanje koordinacijske uloge Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH .............................................................................. 23 3.3 Realizacija obaveza koje BiH mora ispuniti po osnovu postojećih i budućih međunarodnih sporazuma/ugovora............................................. 24 3.4 Izrada planova upravljanja riječnim slivovima ........................................ 25 3.5 Snabdijevanje pitkom vodom urbanih i ruralnih područja..................... 26 3.6 Odvođenje i pročišćavanje urbanih otpadnih voda .................................. 28 3.7 Upravljanje rizicima od poplava ................................................................ 31 4. KAKO ĆEMO REALIZIRATI VODNU POLITIKU? ..................................... 33 4.1 Administrativno-institucionalna organizacija........................................... 33 4.2 Finansiranje implementacije EU direktiva................................................ 33 4.3 Urgentne mjere za ubrzano poboljšanje postojeće situacije .................... 36 5. KAKO ĆEMO NADZIRATI IMPLEMENTACIJU VODNE POLITIKE? ... 38 6. BIBLIOGRAFIJA ................................................................................................. 39 4 Vodna politika u BiH 5 1. KONTURNI USLOVI ZA IZRADU VODNE POLITIKE U prijedlogu "Strategije razvoja Bosne i Hercegovine", čiju izradu koordinira Direkcija za ekonomsko planiranje BiH 1 , proklamovano je da tokom narednih desetak godina "Bosna i Hercegovina u Evropskoj uniji" treba da bude ključna ideja vodilja i pokretačka snaga svih društveno-političkih aktivnosti u Bosni i Hercegovini. Istovremeno, ukazano je da sve korespondirajuće razvojne politike treba da poboljšaju funkcionalnost i konkurentnost ekonomije BiH fokusirajući se na slijedeće strateške ciljeve: 1. Makroekonomska stabilnost sa posebnim naglaskom na vanjski sektor, javne finansije i razvoj finansijskog tržišta. 2. Konkurentnost sa posebnim naglaskom na kompetentnost ljudskih resursa, razvoj naučno-tehnološke i poslovne infrastrukture, kao i razvoj jedinstvenog ekonomskog prostora. 3. Zapošljavanje sa posebnim naglaskom na razvoj malih i srednjih preduzeća i otvaranje radnih mjesta, bolje funkcioniranje tržišta rada kao i poboljšanje vještina na tržištu rada, strukovnog obrazovanja i obuke uposlenih. 4. Održivi razvoj sa posebnim naglaskom na razvoj poljoprivrede, proizvodnje hrane, ruralni razvoj, ekološki i energetski razvoj, kao i transport i komunikacije. 5. EU integracije sa posebnim naglaskom na provođenju mjera iz dokumenta "Program mjera za sprovedbu Privremenog sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju” usvojen od strane Vijeća ministara. 6. Socijalna uključenost sa posebnim naglaskom na smanjenje siromaštva u BiH. Ovako uspostavljeni strateški ciljevi razvoja BiH korišteni su u prvom redu i kao ključni konturni uslovi za izradu vodne politike u BiH. 1.1 Prirodne karakteristike Bosna i Hercegovina je smještena na zapadnom Balkanu gdje graniči sa Republikom Hrvatskom (932 km), Republikom Srbijom (302 km) i Crnom Gorom (225 km). Hidrografski posmatrano, BiH pripada slivovima Crnog i Jadranskog mora. Od ukupne površine BiH koja iznosi 51.129 km2, Crnomorskom (odnosno slivu rijeke Save) pripada 38.719 km2 (75.7%), a slivu Jadranskog mora 12.410 km2 (24,3%). Skoro 80% teritorije BiH prostire se između 200 i 1.500 m iznad mora. U klimatskom pogledu u BiH razlikujemo tri osnovna područja: sjeverni dio i niži dijelovi centralnog područja sa umjereno kontinentalnom klimom; dijelovi iznad 1.000 m.n.m sa planinskom (alpskom) klimom; južni dijelovi zemlje sa preovlađujućom mediteranskom klimom. Prosječne godišnje padavine na teritoriji BiH iznose 1.250 l/m2 što teoretski rezultira sa prosječnim godišnjim potencijalnim oticanjem od 2.030 m3/s. Međutim, procjenjuje se da tek 57% od ukupno pale količine vode (1.155 m3/s) stvarno otekne sa teritorija BiH i to 403 m3/s u pravcu Jadranskog mora i 722 m3/s u pravcu Crnog mora. 1 http://www.dep.gov.ba/razvojni_dokumenti/razvojna_strategija/Archive.aspx?template_id=71&pageIndex=1 Vodna politika u BiH 6 Posljednji demografski popis u BiH urađen je 1991. godine kada je ustanovljeno da je u slivu rijeke Save tada živjelo oko 4.000.000, a u slivu Jadranskog mora oko 500.000 stanovnika. U okviru rada na izradi ovog dokumenta procijenjeno je da trenutno u slivu Save živi 3.700.000, a u slivu Jadranskog mora 450.000 stanovnika. Uvažavajući te vrijednosti i vrijednosti prosječnih oticanja može se ustanoviti da u slivu rijeke Save prosječni oticaj po stanovniku iznosi 0,2 l/s/stan a u slivu Jadranskog mora 0,9 l/s/stan. Procjene ukazuju da 45% stanovništva sa sliva rijeke Save živi u podslivu rijeke Bosne. Imajući u vidu da prosječni godišnji oticaj sa podsliva rijeke Bosne iznosi 163 m3/s, proizilazi da prosječni oticaj u podslivu rijeke Bosne iznosi 0,1 l/s/stan što indirektno ukazuje da su mnogi vodoprivredni problemi u podslivu rijeke Bosne i najizraženiji u BiH. Kada se ovim kvantitativnim pokazateljima doda i činjenica da u podslivu rijeke Bosne egzistiraju i najveći industrijski korisnici u BiH, onda se zasigurno može ustvrditi da je rijeka Bosna najugroženija u pogledu unosa urbanih i industrijskih otpadnih voda. 1.2 Međunarodni trendovi Postojeći problemi u sektoru voda u BiH nisu unikatni. Široko su rasprostranjene izjave mnogih stručnjaka da povećani pritisci pojedinih korisnika na ograničene vodne resurse mogu dovesti, u bliskoj budućnosti, do većeg broja internacionalnih i nacionalnih konflikta. Stoga ne treba da čudi da se u svijetu stalno pokreću nove inicijative kako bi se multidisciplinarni karakater korištenja vodnih resursa adekvatno (integralno) sagledao kako bi se na odgovarajući način pristupilo formulisanju opšte prihvaćenih "pravila ponašanja" vezanih za njihovo korištenje. Stoga se i kod kreiranja ove vodne politike vodilo računa da je ista usaglašena sa ciljevima, smjernicama i zaključcima koje su uspostavile relevantne međunarodne organizacije ili koje su utvrđene u okviru određenih međunarodnih konferencija. U tom pogledu najviše su respektovane smjernice/zaključci: UN Milenijske deklaracije, New York, SAD, 2000; "Helsinške konvencije" - UNECE konvencija o korištenju i zaštiti prekograničnih vodotoka i međunarodnih jezera, Helsinki, Finska, 1992; "Barcelonske konvencije" - Konvenicija o zaštiti Sredozemnog mora od zagađivanja, Barselona, Španija, 1976; "Dunavske konvencije - Konvencija o saradnji za zaštitu i održivo korištenje rijeke Dunav, Sofia, Bugarska, 1994; "Sporazuma o rijeci Savi" - Okvirni sporazum o slivu rijeke Save, Kranjska Gora, Slovenija, 2002; UNECE protokol o vodi i zdravlju, London, UK, 1999; "Arhuske konvencije" - Konvencija o pristupu informacijama, sudjelovanju javnosti u donošenju odluka i pristupu pravosuđu vezano za okolišna pitanja, Aarhus, Danska, 1998; "Ramsarske konvencije" - Konvencija o močvarama, Ramsar, Iran, 1971 UN konvencija o zakonu o moru, zaliv Montego, Jamajka, 1982; UN konferencije o životnoj sredini, Štokholm, Švedska, 1972; UN konferencije o vodama, Mar del Plata, Argentina, 1977; Konferencije o vodi i okolišu, Dublin, Irska, 1992; UN konferencije o okolišu i razvoju, Rio de Janeiro, 1992); Svjetske komisije za okoliš i razvoj, 1987. "Naša zajednička budućnost". Vodna politika u BiH 7 1.2.1 EU vodna politika i zakonodavstvo Za sve države koje se kandidiraju da postanu članice Evropske unije, kao glavni preduvjet u procesu sticanja članstva postavlja se zahtjev da iste moraju uskladiti svoje zakonodavstvo s pravnom stečevinom EU, tzv. Acquis communautaire. Acquis communautaire uključuje svo akumulirano zakonodavstvo Evropske unije kao što su zakonski akti, odluke sudova, međunardni ugovori, sva načela prava i interpretacije Evropskog suda pravde, kao i duh i slovo opštih načela koja važe u EU. U vrijeme pregovora sa zemljama kandidatima 2004, cjelokupni acquis communautaire bio je podijeljen u 31 poglavlje dok već u pregovorima sa Turskom i Hrvatskom (2010) isti je podijeljen u 35 poglavlja. Generalno posmatrajući, okolišna politika, i naročito vodna politika, vjerovatno su najdetaljnije regulirana podučja unutar acquis communautaire. U tom pogledu, primarnim dokumentima za sektor voda smatraju se slijedeće EU direktive: "Okvirna direktiva o vodama" - Direktiva 2000/60/EC o uspostavljanju okvira za djelovanje Zajednice u oblasti vodne politike; "Direktiva o otpadnim vodama" - Direktiva 91/271/EEC o pročišćavanju urbanih otpadnih voda; "Direktiva o pitkoj vodi" - Direktiva 98/83/EC o kvalitetu vode namijenjene ljudskoj upotrebi; "Direktiva o nitratima" - Direktiva 91/676/EEC o zaštiti voda od zagađenja uzrokovanog nitratima iz poljoprivrednih izvora; "Direktiva o podzemnim vodama" - Direktiva 2006/118/EC o zaštiti podzemnih voda od zagađenja i pogoršanja kvaliteta; "Direktiva o vodama za kupanje" - Direktiva 2006/7/EC o upravljanju kvalitetom vode za kupanje; "Direktiva o opasnim supstancama" - Direktiva 2006/11/EC o zagađenju izazvanom izvjesnim opasnim supstancama ispuštenim u akvatični okoliš Zajednice; "Direktiva o ribama" - Direktiva 2006/44/EC o kvaliteti slatkih voda koje trebaju zaštitu ili poboljšanje kako bi podržavale život riba; "Direktiva o poplavama" - Direktiva 2007/60/EC o procjeni i upravljanju rizicima od poplava; "Direktiva o moru" - Direktiva 2008/56/EC o uspostavljanju okvira za djelovanje Zajednice u oblasti pomorske okolišne politike. Dodatno gore navedenim "primarnim direktivama" za sektor voda izuzetno je važna i primjena slijedećih "sekundarnih direktiva": "Direktiva o industrijskoj emisiji" - Direktiva 2010/75/EU o industrijskoj emisiji (integralna prevencija i kontrola zagađenja); "Direktiva o pristupu informacijama" - Direktiva 2003/4/EC o javnom pristupu informacijama vezanim za okoliš; "Direktiva o učešću javnosti" - Direktiva 2003/35/EC o obezbjeđenju učešća javnosti u procesu kreiranja određenih planova i programa vezanih za okoliš; "Direktiva o procjeni utjecaja na okoliš" - Direktiva 85/337/EEC o procjeni utjecaja određenih javnih i privatnih projekata na okoliš; "Direktiva o strateškoj procjeni utjecaja na okoliš" - Direktiva 2001/42/EC o procjeni učinaka pojedinih planova i programa na okoliš. Vodna politika u BiH 8 Generalno se može konstatovati da se EU vodna politika fokusira na sljedeće ključne probleme: a) Voda je esencijalna za ljudski život kao što je i nezamjenjiv resurs za provođenje mnogih ekonomskih aktivnosti; b) Ljudske aktivnosti dovode do rastućih "pritisaka" na vodne resurse smanjujući mogućnosti sigurnog korišenja istih kako u kvalitativnom tako i u kvantitativnom pogledu; c) Glavne opasnosti za vodne resurse prvenstveno su povezane sa: prekomjernim/nekontrolisanim zahvatanjem voda; nekontrolisanim ispuštanjem otpadnih voda koje potiču iz naselja, industrijskih i poljoprivrednih aktivnosti. EU vodna politika je koncipirana na način da se rješavanje ovih problema ubrza: a) Uspostavom zajedničkog okvira djelovanja formuliranog kroz ODV gdje se ključnim principima upravljanja vodnim resursima promoviše: integralno upravljanje sa naglaskom na izradi plana upravljanja riječnim bazenom čiji je centralni dio fokusiran na program mjera koje se planiraju provesti u cilju dostizanja dobrog stanja ili dobrog ekološkog potenicijala svih vodnih tijela; korištenje riječnog bazena kao osnovne upravljačke jedinice čime se prepoznaje da administrativne ili političke granice ne mogu predstavljati barijere u cilju iznalaženja optimalnog korištenja vodnih resursa; uspostava realnih cijena vodnih usluga koje trebaju obezbijediti puni povrat ostvarenih troškova; uspostava funkcionalnog kvantitativnog i kvalitativnog monitoringa vodnih resursa pri čemu se najveći naglasak stavlja na zahtjev da rezultati monitoringa moraju biti pravovremeno dostupni javnosti; b) Uspostavom odgovarajućeg zakonodavstva koje slijedi dva ključna razvojna pravca: uspostava ciljeva kvaliteta vode za različite tipove vodnih tijela; uspostava graničnih emisionih vrijednosti za specifična korištenja vodnih resursa uvodeći koncept korištenja "najboljih raspoloživih tehnologija". Unutar EU postoji zajednički konsenzus da će EU vodna politika proizvesti za sve zemlje članice slijedeće koristi: intenziviranje održivog načina korištenja vodnih resursa sa posebnim naglaskom na balansiranje potreba svih korisnika tokom nestašica vode; efikasnije upravljanje vodnim resursima koristeći riječni bazen kao osnovnu upravljačku jedinicu; smanjenje zagađenja i poboljšano pročišćavanje otpadnih voda; poboljšanje zdravstvenih uslova vezano za pojačanu zaštitu vodnih resursa koji se koriste za vodosnabdijevanje i kupanje; rast određenih ekonomskih aktivnosti (npr. turizma); efikasnije i efektnije korištenje vodnih resursa usljed uvođenja ekonomski realnih cijena vode; porast osjećaja kod svih interesnih grupa da su oni stvarni vlasnici vodnih resursa kao rezultat pojačanog učešća javnosti na donošenje ključnih odluka. Vodna politika u BiH 9 U cilju iznalaženja optimalnog načina korištenja vodnih resursa u BiH važno je napomenuti da se, u skladu sa EU Okvirnom direktivom o vodama, planovi upravljanja riječnim slivovima na području Bosne i Hercegovine moraju usaglasiti sa planovima upravljanja riječnim slivovima u susjednim zemljama kako bi se u oba pravca spriječili neželjeni prekogranični uticaji. 1.2.2 Učešće BiH u radu međunarodnih institucija/organizacija Uvažavajući činjenicu da sve površinske i podzemne vode u BiH pripadaju kategoriji tzv međunarodnih riječnih slivova, aktivno učešće BiH u radu međunarodnih institucija/organizacija vezanih za sektor voda predstavlja jednu od najvažnijih aktivnosti ministarstava nadležnih za upravljanje vodnim resursima u BiH. Postoji veliki broj svjetskih (UN) i europskih komisija/institucija u kojima su predstavnici BiH aktivno uključeni u rješavanje određenih problema vezanih za sektor voda. Pri tome se može istaći da su predstavnici BiH trenutno najviše angažirani u radu ICPDR i Savske komisije koje su prvenstveno fokusirane na izradu planova upravljanja slivovima rijeke Dunav, odnosno Save. Imajući u vidu da su Republika Hrvatska i Republika Srbija uključene u rad ICPDR komisije a Republika Hrvatska, Republika Srbija i Crna Gora u rad Savske komisije, može se konstatirati da BiH na taj način indirektno rješava i najveći broj otvorenih pitanja sa susjednim zemljama vezanih za sektor voda. Pri tome treba napomenuti da je 2006. god. BiH ratificirala i poseban "Ugovor između Vlade Republike Hrvatske i Vlade Bosne i Hercegovine o uređenju vodnogospodarskih odnosa". 1.3 Postojeći zakonodavni okvir u BiH Sukladno Ustavu, Bosna i Hercegovina je decentralizovana država sastavljena od dva entiteta (Federacije BiH i Reublike Srpske) i Brčko distrikta. FBiH se sastoji od 10 kantona (svaki kanton ima svoju Vladu i Ustav) i 84 opštine, dok RS ima 63 opštine bez kantona. U oba entiteta opštine su administrativne jedinice lokalne uprave. Brčko distrikt je osnovan 2000. godine kao zasebna administrativna jedinica koja pripada teritoriji oba entiteta ali se u administrativnom pogledu nalazi pod direktnim suverenitetom Bosne i Hercegovine. Sukladno postojećem zakonodavstvu ključne nadležnosti vezane za upravljanje vodnim resursima u BiH raspoređene su po slijedećim nivoima: nivo Bosne i Hercegovine; nivo entiteta i Brčko distrikta; nivo kantona (samo u FBiH); nivo lokalne uprave (opštine u FBiH i opštine u RS). 1.3.1 Bosna i Hercegovina Na nivou Bosne i Hercegovine ključnim institucijama koje učestvuju u procesima bitnim za upravljanje vodnim resursima smatraju se: Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine predstavlja najviši zakonodavni organ Bosne i Hercegovine koji, između ostalog, donosi odluke o ratifikaciji dokumenata bitnih za sektor voda. Vodna politika u BiH 10 Predsjedništvo Bosne i Hercegovine koje je, između ostalog, nadležno za vođenje vanjske politike Bosne i Hercegovine kao i predstavljanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim i evropskim organizacijama i institucijama; Vijeće ministara Bosne i Hercegovine koje je, između ostalog, nadležno da kroz svoja tri ministarstva (Ministarstvo vanjskih poslova, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa i Ministarstvo komunikacija i prometa) i Direkciju za europske integracije koordinira aktivnosti koje BiH treba da realizira po osnovu međunarodnih sporazuma/ugovora vezanih za sektor voda; Ministarstvo vanjskih poslova koje je, između ostalog, nadležno za provođenje utvrđene politike BiH i razvoju međunarodnih odnosa u skladu sa stavovima i smjernicama Predsjedništva Bosne i Hercegovine; Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa koje je, između ostalog, nadležno i za obavljanje poslova i zadataka iz nadležnosti BiH koji se odnose na definisanje politike, osnovnih principa, koordiniranje djelatnosti i usklađivanje planova entitetskih tijela vlasti i institucija na međunarodnom planu u području zaštite okoline, razvoja i korištenja prirodnih resursa; Ministarstvo komunikacija i prometa koje je, između ostalog, nadležno za pripremanje međunarodnih ugovora, sporazuma i drugih akata kojim se reguliše plovidba rijekom Savom; Direkcija za europske integracije koja je nadležna da koordinira proces integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju; Agencija za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine koja je, između ostalog, nadležna za sigurnost kvaliteta vode namijenjene ljudskoj upotrebi. 1.3.2 Federacija Bosne i Hercegovine U čl. 21 Zakona o vodama Federacije BiH navodi se da je upravljanje vodama u nadležnosti Bosne i Hercegovine, Federacije BiH, kantona, grada i opština. Na nivou FBiH ključnim institucijama koje učestvuju u procesima bitnim za upravljanje vodnim resursima smatraju se: Parlament Federacije BiH koji je, između ostalog, nadležan za donošenje Zakona o vodama i Strategije upravljanja vodama FBiH; Predsjednik Federacije BiH koji je, između ostalog, nadležan za potpisivanje odluka Parlamenta Federacije nakon njihovih donošenja kao i za potpisivanje i ratificiranje međunarodnih sporazuma; Vlada Federacije BiH koja je, između ostalog, nadležna za provođenje politike i izvršavanje zakona federalne vlasti, predlaganje i davanje preporuka iz oblasti zakonodavstva, kao i za pripremanje budžetskih prijedloga Parlamentu Federacije i donošenje planova upravljanja vodama vodnih područja i njihovo proslijeđivanje Vijeću ministara za donošenje na nivou BiH; Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva koje je, između ostalog, nadležno za upravne, stručne i druge poslove utvrđene zakonom koji se odnose na nadležnost Federacije u oblasti vodoprivrede; Ministarstvo turizma i okoliša koje je, između ostalog, nadležno za upravne, stručne i druge poslove utvrđene zakonom koji se odnose na nadležnost Federacije iz oblasti zaštite, očuvanja i unapređenja okoliša; Vodna politika u BiH 11 Ministarstvo zdravstva koje je, između ostalog, nadležno za upravne, stručne i druge poslove utvrđene zakonom koji se odnose na nadležnost Federacije vezano za zdravstvenu ispravnost vode za ljudsku upotrebu; Uprava za inspekcijske poslove koja je, između ostalog, nadležna za vršenje inspekcijskog nadzora korištenja vodnih resursa; Agencija za vodno područje rijeke Save i Agencija za vodno područje Jadranskog mora koje su, između ostalog, odgovorne za sprovođenje zadataka upravljanja vodama koji se Zakonom o vodama FBiH i propisima donešenim na osnovu tog zakona stavljaju u njihovu nadležnost uključujući i pripremu planova upravljanja i programa mjera za vodna područja iz njihove nadležnosti Fond za zaštitu okoliša FBiH koji je, između ostalog, nadležan za prikupljanje i distribuciju finansijskih sredstava za zaštitu okoliša na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine. Kantonalni zakonodavni i izvršni organi koji su, između ostalog, nadležni za poslove upravljanja vodama utvrđene Zakonom o vodama I kantonalnim propisima, obezbjeđenje javnog vodosnabdijevanja kao i prikupljanja i pročišćavanja otpadnih voda na području kantona; Gradski/opštinski zakonodavni i izvršni organi koji su, između ostalog, nadležni za poslove upravljanja vodama utvrđene Zakonom o vodama i gradskim/opštinskim propisima, obezbjeđenje javnog vodosnabdijevanja kao i prikupljanja i pročišćavanja otpadnih voda na području grada/opštine. 1.3.3 Republika Srpska U čl. 21 Zakona o vodama Republike Srpske navodi se da Republika Srpska upravlja vodama u Republici Srpskoj na način definisan tim Zakonom, kao i da izvršava obaveze koje Bosna i Hercegovina ima kao međunarodno pravni subjekat. Na nivou Republike Srpske ključnim institucijama koje učestvuju u procesima bitnim za upravljanje vodnim resursima smatraju se: Narodna skupština Republike Srpske koja je, između ostalog, nadležna za usvajanje zakona o vodama, strategije upravljanja vodama, prostornog plana i budžeta; Predsjednik Republike Srpske koji je, između ostalog, nadležan za proglašavanje zakona i drugih opštih akata koje usvoji Narodna skupština; Vlada Republike Srpske koja je, između ostalog, nadležna za provođenje politike i izvršavanje zakona, predlaganje i davanje preporuka iz oblasti zakonodavstva, predlaganje strategije upravljanja vodama, kao i usvajanje planova oblasnih riječnih slivova; Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede koje je, između ostalog, nadležno za upravne, stručne i druge poslove utvrđene zakonom koji se odnose na nadležnost Republike Srpske u oblasti vodoprivrede; Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju koje je, između ostalog, nadležno za upravne, stručne i druge poslove utvrđene zakonom koji se odnose na nadležnost Republike Srpske u oblasti zaštite, očuvanja i unapređenja životne sredine; Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite koje je, između ostalog, nadležno za upravne, stručne i druge poslove utvrđene zakonom koji se odnose na nadležnost Republike Srpske vezano za zdravstvenu ispravnost vode za ljudsku upotrebu; 12 Vodna politika u BiH 1.4 Republička uprava za inspekcijske poslove koja je, između ostalog, nadležna za vršenje inspekcijskog nadzora korištenja vodnih resursa; Agencija za vode oblasnog riječnog sliva Save i Agencija za vode oblasnog riječnog sliva Trebišnjice koje su, između ostalog, odgovorne za sprovođenje zadataka upravljanja vodama koji se Zakonom o vodama Republike Srpske i propisima donešenim na osnovu tog zakona stavljaju u njihovu nadležnost; Fond za zaštitu životne sredine Republike Srpske koji je, između ostalog, nadležan za prikupljanje i distribuciju finansijskih sredstava za zaštitu životne sredine na teritoriji Republike Srpske. Gradski/opštinski zakonodavni organi koji su, između ostalog, nadležni za obezbjeđenje javnog vodosnabdijevanja, kao i prikupljanja i pročišćavanja otpadnih voda na području grada/opštine. Finansiranje sektora voda u BiH Finansiranje sektora voda u BiH definirano je entitetskim zakonima o vodama. Sukladno ovim zakonima, osnovni prihodi u sektoru voda ostvaruju se iz sljedećih izvora: FBiH Opšta vodna naknada; Posebne vodne naknade; Budžeti FBiH, kantona, gradova i opština; Kreditna sredstva; Sredstva osigurana posebnim zakonom; Donacije i ostala sredstva u skladu sa važećim zakonima. RS Posebne vodne naknade; Prihodi po osnovu zakupa javnog dobra; Prihodi iz opšteg dijela budžeta Republike Srpske; Donacije i ostala sredstva u skladu sa važećim zakonima. Opšte vodne naknade ostvaruju se samo u FBiH, i to u iznosu od 0,5% od neto plaće svakog zaposlenika. Posebne vodne naknade ostvaruju se u oba entiteta i to po osnovu: Zahvatanja vode (za javno vodosnabdijevanje, za flaširanje (ne)mineralnih voda, za navodnjavanje, za uzgoj riba, za industrijske procese (uključujući i termoelektrane, kao i za ostale namjene); Zaštite voda (naknade od vlasnika transportnih sredstava koji koriste naftu ili naftne derivate, naknade za ispuštanje otpadnih voda na osnovu EBS-a, naknade za uzgoj riba, naknade za korištenje gnojiva i hemikalija za zaštitu bilja); Vađenje materijala (uglavnom pijeska i šljunka) iz vodotoka. U oba entiteta postoji zakonska osnova i za ostvarivanje posebne naknade po osnovu zaštite od voda (naknade od vlasnika poljoprivrednog, šumskog ili građevinskog zemljišta kao i naknade od vlasnika stambenih, poslovnih i drugih objekata koji su zaštićeni objektima za zaštitu od voda) ali se ista trenutno ne provodi. Vodna politika u BiH 13 Visinu postojećih naknada utvrđuju entitetske vlade pri čemu se ukupno prikupljena sredstva raspoređuju između nadležnih institucija sukladno zakonski utvrđenim odnosima datim u slijedećoj tabeli: FBiH Prikupljena sredstva se dijele po slijedećem osnovu: 40% nadležnoj agenciji za vode; 45% nadležnim kantonima; 15% Fondu za zaštitu okoliša FBiH. Posebne vodne naknade dijele se po slijedećem osnovu: 70% za posebne namjene za vode budžetu RS; 30% za posebne namjene za vode jedinicama lokalne uprave. RS Naknade koje plaćaju vlasnici transportnih vozila koja koriste naftu i naftne derivate, naknade za ispuštanje otpadnih voda po osnovu EBSa i naknade koje plaćaju uzgajivači ribe dijele se po slijedećem osnovu: 55% za posebne namjene za vode budžetu RS; 30% za posebne namjene za vode jedinicama lokalne uprave; 15% Fondu za zaštitu okoline RS. Vodna politika u BiH 14 2. KOJE CILJEVE ŽELIMO OSTVARITI DO 2035? Ovdje se mora naglasiti da se kod kreiranja bilo koje vrste politike, pa i u ovom slučaju, ne može očekivati da se sa izradom takvog jednog dokumenta adekvatno adresiraju "svi" postojeći problemi jer se zbog uvijek prisutnog velikog broja problema isti i ne mogu riješiti istovremeno u relativno kratkom vremenskom periodu. Gotovo po pravilu, limitirajući faktor su uvijek ograničena finansijska sredstva koja stoje na raspolaganju da bi riješila cijelu listu identificiranih problema. Istovremeno, uvijek će postojati problemi valorizacije važnosti rješavanja uočenih problema - što je za jednu interesnu grupu od urgentnog značaja za rješavanje, to je veoma često za drugu grupu "malo manje" relevantno. Stoga će, kod izrade ovakvih dokumenta, nadležni organi uvijek pokušati da adekvatno izbalansiraju sve postojeće "za i protiv" argumentacije kako bi definirali listu ključnih problema koje treba prioritetno rješavati u cilju ubrzanog poboljšanja postojećeg stanja, a na način koji će biti u skladu sa trenutno opšte prihvaćenim svjetskim i evropskim trendovima. U konkretnom slučaju, ova vodna politika je prvenstveno formulirana sa namjerom da se postigne usaglašenost enitetskih institucija u BiH o ključnim ciljevima vodne politike koji će se prvenstveno temeljiti na vodnoj politici Europske unije, smjernicama ICPDR, smjernicama Savske komisije kao i smjernicama Barcelonske konvencije. 2.1 Vizija i ključni ciljevi vodne politike Naša vizija provođenja vodne politike podrazumijeva da do 2035. god. želimo da u BiH ostvarimo pravedan, efikasan i finansijski održiv način korištenja i planiranja razvoja vodnih resursa i to u skladu sa socijalnim, ekonomskim i okolišnim potrebama njenih sadašnjih i budućih stanovnika. Vodna politika u BiH 15 Da bi ostvarili našu viziju razvoja sektora voda fokusiraćemo se na ispunjenje šest ključnih ciljeva i njima korespondirajućih aktivnosti. Numerisanje navedenih ciljeva nema karakter njihove sistematizacije po "važnosti" jer se uspješno upravljanje vodnim resursima može ostvariti jedino ako su svi ovi ciljevi sinhronizirano i integralno sagledani u iznalaženju rješenja za bilo koji problem. 1. Zaštita kvaliteta voda Želimo zaštiti resurse površinskih i podzemnih voda u pogledu kvaliteta vode kako bi se dostiglo dobro ekološko i dobro hemijsko stanje površinskih voda, kao i dobro kvantitativno i hemijsko stanje podzemnih voda. Da bi se za sve legitimne korisnike kao i za potrebe ekosistema vezane za vodne resurse obezbijedio adekvatan fizičko-hemijski i ekološki kvalitet površinskih i podzemnih voda potrebno je prvenstveno: utvrditi postojeće stanje kvaliteta površinskih i podzemnih vodnih tijela; utvrditi željeno stanje kvaliteta površinskih i podzemnih vodnih tijela; utvrditi neophodno potreban stepen pročišćavanja otpadnih voda prije nego što se iste ispuste u prirodne recipijente; utvrditi granične vrijednosti emisije svih tačkastih i difuznih zagađivača o ispuštanju njihovih otpadnih voda u prirodne recipijente; utvrditi akcioni plan realizacije te pristupiti izgradnji novih, popravci i nadogradnji postojećih kanalizacionih sistema zajedno sa postrojenjima za pročišćavanje otpadnih voda; obezbijediti adekvatan monitoring ispuštanja otpadnih voda kao i dosljedno provođenje sankcija u slučaju nepridržavanja predmetne zakonske regulative; osigurati odgovarajući (nadzorni, operativni i istraživački) monitoring u cilju praćenja stanja površinskih i podzemnih voda. 2. Korištenje voda Želimo zaštiti resurse površinskih i podzemnih voda u pogledu raspoloživih količina vode kako bi isti mogli obezbijediti održivo zadovoljenje potreba sadašnjih i budućih generacija, kao i potreba ekosistema. Da bi se obezbijedile potrebne količine vode za zadovoljenje dugoročnih potreba stanovništva, privrede i ekosistema potrebno je prvenstveno: utvrditi prirodno raspoložive količine postojećih resursa kao i potencijalne promjene sukladno mogućim klimatskim promjenama; utvrditi dugoročne potrebe za vodom stanovništva, privrede i ekosistema; koristeći principe integralnog planiranja upravljanja vodnim resursima, ustanoviti optimalan način korištenja pojedinih vodnih resursa u cilju adekvatnog balansiranja potreba za vodom i raspoloživih količina; utvrditi akcioni plan realizacije, te pristupiti izgradnji novih, popravci i nadogradnji postojećih javnih vodovodnih sistema; Vodna politika u BiH 16 obezbijediti adekvatan monitoring korištenja vodnih resursa, kao i dosljedno provođenje sankcija u slučaju nepridržavanja predmetne zakonske regulative. 3. Zaštita od voda Želimo obezbijediti adekvatnu zaštitu ljudstva i dobara u iznimnim hidrološkim situacijama kao što su poplave, suše, bujice, erozije riječnih korita i sl. Da bi obezbijedili smanjenje šteta u iznimnim hidrološkim situacijama potrebno je prvenstveno: utvrditi rizična područja u BiH, kao i potencijalne štete koje se mogu javiti u tim područjima u iznimnim hidrološkim situacijama; utvrditi program mjera i aktivnosti koje se moraju poduzeti u iznimnim hidrološkim situacija; utvrditi akcioni plan realizacije, obnoviti postojeće ili izgraditi nove infrastrukturne objekte u cilju povećanja stepena sigurnosti ljudstva i dobara; obezbijediti adekvatan monitoring iznimnih hidroloških pojava; pripremiti akcione programme, planove i zakone o zaštiti i spašavanju ljudi i materijalnih dobara u cilju zaštite od voda; obezbijediti adekvatnu dogradnju, održavanje i monitoring rada postojećeg infrastrukturnog sistema. 4. Zakonodavstvo Želimo uspostaviti zakonodavstvo koje će omogućiti pravedno, efikasno i održivo upravljanje vodnim resursima. Da bi se se obezbijedio adekvatan pravni osnov za daljnji razovoj sektora voda prvenstveno je potrebno da se postojeće zakonodavstvo kontinuirano usaglašava, dorađuje i dopunjuje kako bi isto bilo vertikalno i horizontalno usaglašeno na svim nivoima vlasti u BiH, a istovremeno kompatibilno sa: zakonodavstvom EU vezanim za sektor voda; zahtjevima iz međunarodnih multilateralnih/bilateralnih sporazuma/ugovora potpisanim od strane nadležnih organa Bosne i Hercegovine; zahtjevima drugih zakona važećih u BiH koji direktno ili indirektno imaju ili mogu imati interakciju sa sektorom voda. Vodna politika u BiH 17 5. Institucije Želimo ojačati institucionalni sistem u BiH vezan za sektor voda tako da su uloge, zadaci i odgovornosti nadležnih organa/institucija jasno definirane i efikasno sprovođene. Da bi se obezbijedio efikasan razvoj sektora voda u BiH sa ciljem ispunjenja obaveza koje BiH ima po osnovu međunarodnih ugovora/sporazuma neophodno je ojačati postojeći institucionalni sistem i to na način da se dodatno preciziraju: uloge, zadaci i odgovornosti nadležnih organa/institucija po pojedinim međunarodnim ugovorima/sporazumima; načini efikasnijeg izvršenja postojećih i planiranih obaveza; načini vertikalne koordinacije između institucija na nivou BiH, entiteta, kantona i opština; načini horizontalne subordinacije i koordinacije između nadležnih ministarstava/službi na svakom nivou posebno (BiH, entiteti, kantoni i opštine); struktura i broj uposlenika minimalno neophodnih za obavljanje svih poslova iz domena sektora voda kako bi se ubrzano pristupilo zapošljavanju nedostajućeg kadra. 6. Finansiranje Želimo uspostaviti sistem u kojem će se korištenjem ekonomski realnih stopa vodnih naknada i cijena vodnih usluga obezbijediti neprofitno i samoodrživo finansiranje sektora voda. Da bi se se obezbijedilo efikasno finansiranje sektora voda potrebno je prvenstveno: sagledati stvarne finansijske potrebe sektora voda korištenjem realnih tržišnih cijena roba i usluga; ustanoviti nedostajuće finansijske potrebe u odnosu na postojeće izvore finansiranja; identificirati izvore i način dodatnog finansiranja; dosljedno provoditi primjenu opšteprihvaćenih svjetskih/europskih ekonomskih principa (npr. prinicip da zagađivač plaća) i prekršioce istih dosljedno sankcionirati; obezbijediti postepeno uvođenje ekonomskih cijena vodnih usluga, i to naročito u oblasti vodosnabdijevanja i prikupljanja i pročišćavanja otpadnih voda; oformiti ili imenovati na nivou entiteta instituciju nadležnu za određivanje minimalnih cijena vodnih usluga. Vodna politika u BiH 18 7. Transparentnost Želimo uspostaviti sistem planiranja razvoja i upravljanja riječnim slivovima koristeći principe integralnog upravljanja vodnim resursima i to uz puno učešće javnosti u donošenju ključnih odluka Da bi se upravljanje riječnim slivovima u BiH provodilo u skladu sa EU "Okvirnom direktivom o vodama" i postojećim entitetskim zakonima o vodama, potrebno je prvenstveno: sagledati postojeće stanje upravljanja vodnim resursima; ustanoviti potrebe za vodom ključnih korisnika; identificirati postojeće probleme i iste prioritetizirati u cilju zadovoljenja potreba za vodom; ustanoviti tehničke, administrativno-institucionalne i socio-ekonomske mjere koje se trebaju provesti u cilju rješavanja utvrđenih problema; sagledati posljedice provođenja odabranih mjera; provesti javne rasprave u cilju definiranja mjera koje će se uvrstiti u planove upravljanja vodnim područjima; publicirati planove upravljanja vodnim područjima; vršiti monitoring realizacije dogovorenih mjera, te na osnovu rezultata monitoringa i adekvatnog učešća javnosti novelirati planove upravljanja vodnim područjima u periodima od po šest godina. 2.2 Ključni principi upravljanja vodnim resursima Ova vodna politika kreirana je pod pretpostavkom da će se buduće upravljanje i korištenje vodnih resursa u BiH ostvariti u punoj saglasnosti sa međunarodno priznatim principima. Isti su u nastavku grupisani kao institucionalni, tehnološki, ekonomsko-finansijski, okolišni, socijalni i informativno-edukativni. 2.2.1 Institucionalni principi Najznačajnijim institucionalnim prinicipima smatraju se: Princip efikasne vlasti zagovara da su uloge i zadaci nadležnih organa na svim nivoima vlasti jasno definirani, adekvatno povezani i zvanično uspostavljeni; Princip transparentnosti traži da rad vladinih institucija bude transparentan u pogledu provođenja ključnih aktivnosti sa posebnim naglaskom na vođenje knjigovodstva i javnih nabavki kako bi se spriječile potencijalne koruptivne radnje; Princip adekvatne reprezentativnosti zainteresovanih grupa nalaže da kod donošenja ključnih odluka vladine institucije moraju osigurati adekvatnu zastupljenost interesa svih zainteresovanih grupa. U prvom redu, to se odnosi na obezbjeđenje adekvatne involviranosti drugih sektora (npr, poljoprivrede, šumarstva, zaštite okoliša, …), privatnog sektora, relevantnih javnih preduzeća, industrijiskih korisnika, domaćinstava, nevladinih organizacija, akademskih institucija, javnih medija i sl. kod donošenja ključnih odluka. Vodna politika u BiH 19 2.2.2 Tehnološki principi Najznačajnijim tehnološkim principima smatraju se: Princip kombinovanog pristupa u kontrolisanju stepena zagađivanja vodnih resursa uspostavljanjem graničnih vrijednosti emisije na mjestu ispusta iz izvora zagađenja i uspostvljanjem ciljeva kvaliteta za prijemna vodna tijela; Princip korištenja najbolje raspoložive tehnologije zagovara kontinuirano praćenje razvoja tehnologije, njeno korštenje kao i ubrzanu zamjenu starih tehnoloških rješenja u svim situacijama kad se inovativnim tehnološkim rješenjima može značajno poboljšati zaštita vodnih resursa ili ostvariti efikasnije korištenje istih; Princip korištenja najboljih iskustava zagovara da se u datoj situaciji koriste, što je moguće više, iskustva iz drugih zemalja bilo da se promoviše određeno tehnološko rješenje ili da se spriječi upotreba onih tehnologija koje su se pokazale neefikasnim. 2.2.3 Ekonomsko-finansijski principi Najznačajnijim ekonomsko-finansijskim principima smatraju se: Princip ekonomske vrijednosti nalaže da voda ima svoju ekonomsku vrijednost i da se stoga ista treba razmatrati kao ekonomsko dobro kako bi se u određenim situacijama spriječilo njeno rasipanje ili "jeftino" korištenje; Princip ekonomskih tarifa vode koji zagovara da se vodne usluge moraju adekvatno procijeniti i naplaćivati kako bi se obezbijedila neophodna sredstva za pogon, održavanje i kapitalna ulaganja u prateće infrastrukturne sisteme; Princip povrata troškova vodnih usluga zagovara da se troškovi pružanja vodnih usluga, uključujući troškove zaštite okoliša i samog resursa, moraju adekvatno uključiti u jedničnu cijenu usluga kako bi se obezbijedila adekvatna zaštita vodnih resursa kao i samoodrživo poslovanje subjekata koji pružaju usluge; Princip upravljanja potrebama nalaže da se za sva korištenja vodnih resursa mora prvo maksimizirati način korištenja date zapremine vode pa tek onda razmatrati dovođenje novih količina vode u sistem; Princip “zagađivač plaća” zagovara da troškove zaštite kvaliteta vodnih resursa ne treba da se nametne društvu u cjelini, nego prvenstveno korisnicima koji disponiraju svoje otpadne vode u prirodne resurse; Princip “korisnik plaća” zagovara da troškove zaštite kvaliteta i kvantiteta vodnih resursa ne treba da se nametne društvu u cjelini, nego prvenstveno onim korisnicima koji korištenjem vodnih resursa kao "opštih dobara" ostvaruju komercijalnu dobit. 2.2.4 Okolišni principi Najznačajnijim okolišnim principima smatraju se: Princip integracije zagovara sveobuhvatno sagledavanje interakcije između prirodnih, društveno-ekonomskih i administrativno-institucionalnih karakteristika koji preovladavaju u određenom riječnom slivu, a u cilju pronalaženja rješenja koja će zadovoljiti najveći broj korisnika vodnih resursa u datom riječnom slivu; Princip predostrožnosti zagovara da se kod korištenja vodnih resursa ne smiju poduzimati mjere i aktivnosti koje nepovratno mogu narušiti kvalitativne i kvantitativne karakteristike istih ili sa njima vezanih ekosistema. Vodna politika u BiH 20 2.2.5 Socijalni principi Najznačajnijim socijalnim principima smatraju se: Princip održivog razvoja zagovara obezbjeđenje međugeneracijske ravnopravnosti u korištenju postojećih vodnih resursa; Princip osnovnih ljudskih prava ukazuje da se snabdijevanje pitkom vodom u dovoljnim količinama i obezbjeđenje baznih sanitarnih uslova mora smatrati osnovnom ljudskom potrebom koju treba obezbijediti svima na ovoj planeti; Princip participativnosti se trenutno smatra ključnim principom u upravljanju vodnim resursima koji zagovara da nadležni organi moraju adekvatno uključiti sve postojeće i potencijalne korisnike vodnih resursa u donošenju odluka kojim se želi kreirati rješenje za dugoročno, bezkonfliktno korištenje predmetnih vodnih resursa; Princip “spolne ravnopravnosti" zagovara da se u donošenju odluka vezanih za razvoj sektora voda posveti posebna pažnja u obezbjeđenju ravnopravne zastupljenosti osoba ženskog spola. 2.2.6 Informativno-edukativni principi Najznačajnijim informativno-edukativnim principima smatraju se: Princip korištenja najnovijh informacionih tehnologija zagovara kontinuirano korištenje najnovijih tehnologija (npr. Interneta) sa ciljem informisanja što šireg auditorijuma o podacima i informacijama relevantnim za izradu planova upravljanja riječnim bazenima; Princip komunikacije i jačanja svijesti građana nalaže da se javnost mora redovno informisati i educirati o ključnim pitanjima iz oblasti upravljanja vodnim resursima kako bi se pravodobno dobila šira potpora za realizaciju pojedinih planova/projekata, te kako bi se na taj način minimizirao broj neželjenih situacija manipuliranja građanstva od strane određenih interesnih skupina; Princip kontinuirane edukacije i treninga nalaže da se usvajanje novih znanja i tehnologija treba kontinuirano obavljati ne samo unutar vladinih institucija nego i među korisnicima vodnih resursa kako bi isti prepoznali da i drugi žele da zadovolje svoje potrebe za vodom. Vodna politika u BiH 21 3. ŠTA SU NAŠI PRIORITETI DO 2035? 3.1 Identifikacija ključnih tema/problema Na početku izrade ove vodne politike identificirano je preko četrdesetak tema/problema koji su trenutno najizraženiji u sektoru voda u BiH, a za koje nadležni organi moraju iznaći adekvatna rješenja. Teme/problemi su razvrstani u slijedeće tri podgrupe: 3.1.1 Administrativno-institucionalne teme/problemi Slabo provođenje koordinacijskih aktivnosti vezanih za upravljanje vodnim resursima od strane organa nadležnih na nivou BiH (MVTEO, MKP, DEI); Ispunjavanje obaveza koje BiH mora ispuniti po osnovu međunarodno potpisanih sporazuma/ugovora (Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju BiH sa EU, ICPDR komisija, Savska Komisija, Barcelonska konvencija, UN milenijski razvojni ciljevi, ...); Neusaglašenost vodnog zakonodavstva i planskih dokumenata sa politikom i zakonskim aktima EU; Nedovoljno precizirana raspodjela nadležnosti i odgovornosti između državnih i entitetskih ministarstva; Nejasno definirana raspodjela nadležnosti i odgovornosti između entitetskih i kantonalnih/opštinskih organa uprave; Nejasno definirana međusektorska saradnja i odgovornost između sektora voda na jednu stranu i sektora zaštite okoliša, prostornog planiranja, komunalne privrede, industrije, transporta, poljoprivrede, šumarstva, turizama, na drugu stranu; Nedostatak bilateralnih ugovora sa Republikom Srbijom i Crnom Gorom u pogledu načina upravljanja vodnim resursima u međugraničnim područjima; Nepotpuno usaglašeno entitetsko zakonodavstvo u sektoru voda; Nedostatak međuentitetske usaglašenosti u načinu upravljanja riječnim bazenima; Neadekvatna tarifna politika koju lokalne vlasti nameću komunalnim preduzećima; Direktna ovisnost uprava komunalnih preduzeća o lokalnim nivoima političke vlasti; Slabi rezultati inspekcijskih organa u pogledu zaštite površinskih i podzemnih voda; Slabo definirana kaznena politika i nesprovođenje kaznenih odredbi vezanih za kršenje vodnog zakonodavstva; Nedefiniran način upravljanja obalnim morskim područjem; Nedostatak planova upravljanja riječnim bazenima; Nedostatak standarda i normi za ključne oblasti korištenja voda; Nedostatak naučno-tehničkih istraživanja (master planovi, studije, planovi, projekti, hidrogeološka istraživanja, analiza klimatskih promjena, ...). 3.1.2 Tehničke teme/problemi Snabdijevanje urbanog stanovništva pitkom vodom; Snabdijevanje ruralnog stanovništva pitkom vodom; Odvođenje i pročišćavanje urbanih otpadnih voda; Vodna politika u BiH 22 Odvođenje i pročišćavanje ruralnih otpadnih voda; Odvođenje i pročiščavanje industrijskih otpadnih voda; Odvođenje i pročiščavanje otpadnih voda od ostalih tačkastih izvora zagađenja; Smanjenje zagađenja iz difuznih izvora zagađenja (npr. poljoprivredna zagađenja); Kontrola i zaštita od poplava, kao i upravljanje rizikom od poplava; Navodnjavanje i odvodnja s poljoprivrednih površina; Balansiranje korištenja voda (hidroenergetika, navodnjavanje, turizam, navigacija, ribarstvo, iskop riječnog materijala, ...) u kontekstu harmoniziranog zadovoljenja ekoloških ciljeva zaštite; Neadekvatna zaštita biodiverziteta vezanog za površinske i podzemne vode; Monitoring kvaliteta i kvantiteta površinskih i podzemnih voda; Laboratorijska kontrola kvaliteta površinskih i podzemnih voda kao i efluenata zagađivača; Nedovoljno razvijen informacioni sistem u sektoru voda; Poboljšanje sistema dojave i efikasnog reagiranja u slučajevima pojave akcidentnih zagađenja voda. 3.1.3 Socio-ekonomske teme/problemi Neadekvatno i nedovoljno finansiranje sektora voda - izrada i usvajanje novog modela finansiranja baziranog na realnim potrebama; Neadekvatne tarife i naknade vodnih usluga; Nedovoljno korištenje ekonomskih instrumenata u upravljanju vodnim resursima (npr. javno-privatno partnerstvo, trgovina dopuštenim kvotama za korištenje voda); Preciziranje uslova za potpisivanje koncesionih ugovora u skladu sa novim zakonodavstvom; Nedostatak stručnog kadra i to naročito na lokalnom nivou; Nedovoljno učešće javnosti u donošenju odluka; Nedovoljna informiranost javnosti o funkcionisanju sektoru voda; Jačanje svijesti stanovništva o značaju voda. Uzevši u obzir da će se daljnji razvoj sektora voda neminovno odvijati uz prisustvo nekoliko ključnih ograničavajućih faktora (nedostatak dovoljnog broja stručnih kadrova u nadležnim institucijama, nedostatak finansijskih sredstava, kao i nedostatak adekvatnih planskih dokumenata) jasno je da se tokom sljedećih godina sve gore navedene teme/problemi ne mogu rješavati istim intenzitetom. Da bi se ustanovili prioriteti u rješavanju pomenutih tema/problema organizovano je nekoliko sastanaka na kojem su učešće uzeli predstavnici ključnih zainteresovanih strana. Kao rezulat tog rada, identificirane su sljedeće prioritetne teme/problemi: jačanje koordinacijske uloge Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa na nivou BiH; realizacija obaveza koje BiH mora ispuniti po osnovu postojećih i planiranih međunarodnih sporazuma/ugovora (Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju BiH sa EU, Konvencija o zaštiti rijeke Dunav, Okvirni sporazum o slivu rijeke Save, Barcelonska konvencija, UN Milenijski razvojni ciljevi, ...); izrada planova upravljanja vodnim područjima; Vodna politika u BiH 23 snabdijevanje pitkom vodom urbanih i ruralnih područja; odvođenje i pročišćavanje urbanih otpadnih voda; upravljanje rizikom od poplava. 3.2 Jačanje koordinacijske uloge Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH Postojeće stanje Ciljevi politike Sukladno postojećem zakonodavstvu u BiH, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa nadležno je za obavljanje poslova i zadataka iz nadležnosti BiH koji se odnose na definiranje politike, osnovnih principa, koordiniranje djelatnosti i usklađivanje planova entitetskih tijela vlasti i institucija na međunarodnom planu u područjima poljoprivrede, energetike, turizma, zaštite okoline, razvoja i korištenja prirodnih resursa. Usljed nedostatka dovoljnog broja uposlenih u odjeljenju za vodne resurse kao i nedovoljno precizirane regulative o koordinaciji rada sa nadležnim entiteskim organima, postoje značajni problemi u pravovremenom izvršenju međunarodnih obaveza BiH proisteklih na osnovu multilateralnih/bilateralnih ugovora/sporazuma koji se odnose na sektor voda. Želimo kadrovski ojačati odjeljenje za vodne resurse unutar MVTEO BiH, uz istovremeno preciziranje uloga, zadataka i odgovornosti nadležnih organa i institucija u BiH u cilju ispunjenja međunarodnih obaveza BiH koje se odnose na sektor voda. Ključne aktivnosti Identificirati neophodan broj, strukturu i zadatke uposlenika u odjeljenju za vodne resurse unutar MVTEO BiH; Identificirati neophodan broj, strukturu i zadatke predstavnika BiH u radu međunarodnih komisija vezanih za sektor voda; Uposliti nedostajući kadar; Pripremiti akt o djelovanju MVTEO unutar sektora voda kojim će se preciznije definirati način subordinacije i koordinacije između MVTEO BiH i nadležnih entitetskih organa u cilju ispunjenja međunarodnih obaveza BiH koje se odnose na sektor voda. Nosioci realizacije MVTEO BiH, MPVŠ FBiH, MPŠV RS; OPŠV BD i Agencije za vode Procjena troškova Za period do 2035. god. procjenjuje se da je potrebno obezbijediti cca 4.000.000 KM za zapošljavanje nedostajućih kadrova u MVTEO (5 ljudi * 20 godina * 40.000 KM/god). Vremenski rokovi Uposlenje nedostajućeg kadra će se obaviti do kraja 2015. god; Izrada i usvajanje akta o djelovanju MVTEO-a unutar sektora voda obaviće se do početka 2013. god. Vodna politika u BiH 3.3 24 Realizacija obaveza koje BiH mora ispuniti po osnovu postojećih i budućih međunarodnih sporazuma/ugovora Postojeće stanje Trenutno postoji desetak međunarodnih sporazuma/ugovora koje je BiH potpisala sa (in)direktnim implikacijama na sektor voda. Kao najzahtjevnije, u pogledu ljudstva i materijalnih sredstava koje je potrebno angažirati u cilju njihove realizacije, izdvajaju se: Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju BiH sa EU; Konvencija o zaštiti rijeke Dunav; Okvirni sporazum o slivu rijeke Save; Barcelonska konvencija; UN milenijski ciljevi razvoja. Za svaki međunarodni sporazum/ugovor postoji okvirno definiran akcioni plan šta BiH treba da poduzme u cilju njegove realizacije. Ciljevi politike Želimo pravovremeno i kvalitetno da realiziramo sve obaveze koje za BiH proističu po osnovu međunarodnih sporazuma/ugovora vezanih za sektor voda. Ključne aktivnosti a) Uposliti nedostajući kadar koji će raditi na direktnoj implementaciji sporazuma/ugovora; b) Za svaki međunarodni sporazum/ugovor pripremiti: detaljan plan aktivnosti na provođenju kratkoročnih, srednjoročnih i dugoročnih mjera koje je potrebno provesti u cilju realizacije aktivnosti definiranih okvirnim akcionim planom; akt o djelovanju MVTEO unutar sekotra voda kojim će se precizno definirati zadaci i odgovornosti institucija/organa u BiH koji će biti zaduženi za direktnu implementaciju pojedinih međunarodnih sporazuma/ugovora; finansijski plan o realizaciji detaljnog plana aktivnosti koji će, između ostalog, da sadrži i međuministarski (između MVTEO i nadležnih entitetskih ministarstva) usaglašen način i izvore finansiranja pojedinih aktivnosti. Nosioci realizacije MVTEO BiH, MPVŠ FBiH, MPŠV RS; OPŠV BD, Agencije za vode Procjena troškova Za period do 2035. godine, procjenjuje se da je u BiH potrebno obezbijediti cca. 60.000.000 KM (100 ljudi*20 godina*30,000 KM/god) za zapošljavanje nedostajućeg kadra na entiteskom, kantonalnom i opštinskom nivou, kao i cca 80.000.000 KM za pokrivanje materijalnih troškova i tehničkih analiza potrebnih za izradu i pravovremenu novelaciju detaljnih akcionih planova. Troškovi direktne implementacije svakog od sporazuma nisu obuhvaćeni ovom procjenom te će se isti naknadno procijeniti. Vremenski rokovi Uposlenje nedostajućeg kadra na svim nivoima vlasti obaviće se do kraja 2015.god; Izrada i usvajanje akta o djelovanju MVTEO-a unutar sektora voda obaviće se do početka 2013.god; Izrada akcionih planova pripremaće se u ciklusima od šest godina pri čemu će se prvi akcioni planovi uraditi do početka 2013. godine. Vodna politika u BiH 3.4 25 Izrada planova upravljanja riječnim slivovima Postojeće stanje Ciljevi politike Ključne aktivnosti Nosioci realizacije Procjena troškova Sukladno smjernicama datim u EU "Okvirnoj direktivi o vodama" kao i entitetskim Zakonima o vodama, u BiH se moraju izraditi planovi upravljanja riječnim slivovima i to za:. sliv rijeke Save i sliv rijeke Trebišnjice u Republici Srpskoj; sliv rijeke Save i sliv Jadranskog mora u Federaciji BiH; Brčko distrikt. Da bi se upravljanje vodnim resursima u BiH provelo sukladno pricipima integralnog upravljanja vodnim resursima moramo uraditi planove upravljanja riječnim slivovima sukladno okvirnom sadržaju datom u entitetskim Zakonima o vodama. a) MVTEO će koordinirati izradu planova upravljanja riječnim slivovima kako bi isti bili: usaglašeni sa Planom upravljanja sliva rijeke Dunav; usaglašeni sa Planom upravljanja sliva rijeke Save; usaglašeni sa susjednim zemljama; međuentitetski usaglašeni. b) Entitetska ministarstva nadležna za vodoprivredu i Agencije za vode moraju pripremiti planove upravljanja sukladno EU smjernicama i entitskim Zakonima o vodama; c) Nacrti planova upravljanja moraju proći kroz proces javnih konsultacija; d) Implementacija planova će se redovno nadzirati od strane nadležnih organa definiranih kroz Zakone o vodama; e) Evaluacija postignutih rezultata i novelacija planova će se vršiti svakih šest godina. MVTEO BiH, MPVŠ FBiH, MPŠV RS; OPŠV BD i Agencije za vode Za period do 2035 procjenjuje se da je potrebno obezbijediti cca 12.000.000 KM (20 ljudi * 20 godina * 30,000 KM/god) za zapošljavanje nedostajućeg kadra na entitetskom, kantonalnom i opštinskom nivou za izradu i pravovremenu novelaciju planova upravljanja riječnim slivovima. Troškovi direktne implementacije svakog od planova nisu obuhvaćeni ovom procjenom te će se isti naknadno procijeniti. Vremenski rokovi Uposlenje nedostajućeg kadra na svim nivoima vlasti obaviće se do kraja 2015; Datum izrade i usvajanje planova upravljanja riječnim slivovima definiraće entitetska ministarstva nadležna za vodoprivredu svojim posebnim odlukama. 26 Vodna politika u BiH 3.5 Snabdijevanje pitkom vodom urbanih i ruralnih područja Na osnovu analiza urađenih u svrhu izrade ovog dokumenta, procijenjeno je da je broj stanovnika početkom 2011. god iznosio: 4,18 miliona stanovnika (100%) BiH: 2,56 miliona stanovnika (61%); FBiH: 1.53 miliona stanovnika (37%); RS: 85.000 stanovnika (2%) Brčko distrikt: U okviru iste analize urađene su i procjene o priključenosti stanovništva na postojeće javne vodovode u BiH. Dobijene su slijedeće vrijednosti: Postojeće stanje Ciljevi politike Ključne aktivnosti Procenat stanovništva priključenog na javne vodovodne sisteme Procenat stanovništva obuhvaćenog javnim vodovodnim sistemima koji imaju, sukladno EU "Direktivi o vodi za piće", kontinuirano zadovoljavajući kvalitet vode. Procenat stanovništva obuhvaćenog javnim vodovodnim sistemima koji imaju povremena odstupanja od kvalitete vode propisanog EU "Direktivom o vodi za piće". Ukupno: FBiH RS BD BiH 36% 34% 25% 35% 24% 23% 12% 23% 60% 57% 37% 58% Želimo da do 2035. god. 90% stanovništva u BiH ima obezbijeđeno snabdijevanje pitkom vodom putem javnih, zdravstveno kontrolisanih vodovoda. Za preostalih 10% stanovništva smještenih u ruralnim područjima, planiramo da se snabdijevanje pitkom vodom obavlja putem individualnih vodovoda. Istovremeno planiramo da se prosječni gubici vode u BiH smanje na nivo ispod 20%. Entitetska ministarstva nadležna za vodoprivredu u saradnji sa "Agencijama za vode", a u FBiH i sa kantonalnim ministarstvima nadležnim za vodoprivredu, trebaju pripremiti: Master planove za snabdijevanja pitkom vodom u urbanim i ruralnim područjima koji će služiti kao generalna podloga za izradu pojedinih projekata izvodljivosti; Studiju o racionalnom ustrojstvu ViK preduzeća na entitetskom nivou kako bi se ustanovio optimalan broj korisnika usluga tih preduzeća u cilju obezbjeđenja njihovog samoodrživog poslovanja; Akcioni plan o pripremi projektne dokumentacije za izvođenje infrastrukturnih radova kako bi se pravovremeno obezbijedilo korištenje raspoloživih EU fondova. U saradnji sa entiteskim ministarstvima nadležnim za vodoprivredu, MVTEO BiH treba iskoordinirati pripremu: Studije o potrebi uspostave agencije na entitetskom nivou koja bi utvrđivala minimalne tarife usluga ViK preduzeća, a u cilju da se obezbijedi garancija da će se međunarodni krediti, 27 Vodna politika u BiH Nosioci realizacije za koje je garant Vijeće Ministara ili entitetske vlade, pravovremeno i otplatiti; Studije o ispunjenju obaveza BiH sukladno međunarodnim sporazumima/ugovorima vezanim za snabdijevanje pitkom vodom urbanih i ruralnih područja i to sa uspostavljanjem precizno jasnih instrumenata kojim će enitetska Ministarstva nadležna za vodoprivredu moći uticati na osnivače ViK preduzeća u cilju provođenja obaveza proisteklih na osnovu međunarodno potpisanih sporazuma/ugovora. Organi lokalne uprave trebaju; Pripremiti projekte izvodljivosti i ostalu potrebnu tehničku dokumentaciju; Organizovati i koordinirati izgradnju infrastrukturnih objekata; Utvrditi realne tarife vodnih usluga u skladu sa preporukama utvrđenim na entitetskom nivou. MVTEO BiH, MPVŠ FBiH, MPŠV RS; OPŠV BD, Agencije za vode, kantonalna ministarstva nadležna za vodoprivredu, organi lokalne uprave. Prema procjenama uradjenim za potrebe izrade ovog dokumenta, broj stanovnika u BiH će inositi početkom 2035. god: 4.806.000 stanovnika (100,0%); BiH: 2.945.000 stanovnika (61,3%); FBiH: 1.763.000 stanovnika (36,7%); RS: 98.000 stanovnika (2,0%) Brčko distrikt: U okviru iste analize procijenjeno je da će u 2035. god. procenat priključenosti stanovništva na javne vodovode sa zadovoljavajućim kvalitetom vode za piće iznositi 90 %. Da bi se dostigao ovaj procenat priključenosti urbanog i ruralnog stanovništva, procijenjeno je da su potrebna sljedeća investiociona ulaganja: Procjena troškova Investicije Ukupne investicije (miliona KM) 2 Investicije po stanovniku (KM/stan) FBiH 1.722 RS 980 BD 35 BiH 2,737 673 641 412 655 Ovim investicijama obuhvaćena su kapitalna ulaganja, odnosno slijedeći radovi: Izrada projektne dokumentacije; Rekonstrukcija postojećih vodovodnih sistema; Troškovi eksproprijacije zemljišta za izgradnju vodovodnih objekata; Zaštita neposrednih zona zaštite izvorišta; Izgradnja objekata za zahvatanje sirove vode; Izgradnja postrojenja za pročišćavanje zahvaćene vode; Izgradnja laboratorija za ispitivanje kvaliteta vode za piće; Izgradnja magistralnih/transportnih cjevovoda; Izgradnja rezervoara i pumpnih stanica; 2 U vrijeme izrade ovog dokumenta važeći kurs je iznosio: 1 EUR = 1.95 KM 28 Vodna politika u BiH Procjena troškova Vremenski rokovi 3.6 Izgradnja distributivnih mreža do korisničkih vodomjera; Dakle, ovim procjenama nisu obuhvaćeni eksploatacioni troškovi kao što su: Lični dohoci uposlenih u ViK preduzećima; Troškovi električne energije i hemikalija; Troškovi održavanja vodovodnih sistema; Troškovi amortizacije. Master plan i studije će se uraditi do kraja 2015. godine; Izrada projektne dokumentacije i izgradnja infrastrukturnih objekata radiće se sukcesivno do 2035. godine. Odvođenje i pročišćavanje urbanih otpadnih voda Za potrebe ovog dokumenta urađene su analize o odvođenju i pročišćavanju urbanih otpadnih voda sukladno EU "Direktivi o urbanim otpadnim vodama" (91/271/EC). Kao prvi korak, procijenjen je broj stanovnika koji trenutno živi u tzv. aglomeracijama kao i EBS za svaku aglomeraciju. Aglomeracija se u pomenutoj Direktivi definiše kao teritorij/područje na kojem su stanovništvo i/ili privredne aktivnosti dovoljno koncentrisani da se urbane otpadne vode sa tog područja mogu zajednički prikupljati i sprovoditi do postrojenja za pročišćavanje otpadnih voda ili do krajnje tačke ispuštanja. Sukladno ovim premisama procijenjene su slijedeće vrijednosti za početak 2011. god. Postojeće stanje Broj stanovnika Broj stanovnika u aglomeracijama Broj stanovnika izvan aglomeracija EBS u aglomeracijma FBiH RS BD BiH 1.917.000 867.000 75.000 2.860.000 643.000 666.000 10.000 1.319.000 90.000 3.809.000 2.663.000 1.056.000 Kod sagledavanja gore navedenih vrijednosti treba imati u vidu da je EBS procjenama obuhvaćena manja urbana privreda. Dakle, krupna industrija nije uvrštena jer se, sukladno Direktivi, pretpostavilo da će veći industrijski korisnici imati svoja vlastita postrojenja za pročišćavanje otpadnih voda ili će prije upuštanja otpadnih voda u javni kanalizacioni sistem iste podvrgnuti adekvatnom predtretmanu. U okviru iste analize urađene su i procjene o procentu priključenosti stanovništva na javne kanalizacione sisteme i postrojenja za pročišćavanje otpadnih voda za 2011. godine, te oni iznose: 29 Vodna politika u BiH Procenat priključenosti Procenat priključenosti stanovništva koje živi u aglomeracijama (>2000 EBS) na javni kanalizacioni sistem Procenat priključenosti stanovništva koje živi u aglomeracijama (>2000 EBS) na postrojenja za pročišćavanje urbanih otpadnih voda Želimo da do priključenosti: Ciljevi politike 2035. godine FBiH RS BD BiH 46% 46% 33% 46% 5% 2% 0% 3.5% ostvarimo Procenat priključenosti Procenat priključenosti ukupnog broja stanovnika na javni kanalizacioni sistem Procenat priključenosti stanovništva koje živi u aglomeracijama na javni kanalizacioni sistem Procenat priključenosti ukupnog broja stanovnika na postrojenja za pročišćavanje otpadnih voda Procenat priključenosti stanovništva koje živi u aglomeracijama na postrojenja za pročišćavanje otpadnih voda slijedeće procente FBiH RS BD BiH 80% 75% 88% 78% 95% 95% 95% 95% 75% 70% 75% 73% 95% 95% 95% 95% Entitetska Ministarstva nadležna za vodoprivredu u saradnji sa "Agencijama za vode", a u FBiH i sa kantonalnim ministarstvima nadležnim za vodoprivredu, trebaju pripremiti: Master planove za odvođenje i pročišćavanje otpadnih voda u urbanim i ruralnim područjima koji će služiti kao generalna podloga za izradu pojedinih projekata izvodljivosti; Akcioni plan o pripremi projektne dokumentacije za izvođenje infrastrukturnih radova kako bi se pravovremeno obezbijedilo korištenje raspoloživih EU fondova. Ključne aktivnosti U saradnji sa entiteskim ministarstvima nadležnim za vodoprivredu, MVTEO BiH treba iskoordinirati pripremu Studije o ispunjenja obaveza BiH sukladno međunarodnim sporazumima/ugovorima vezanim za odvođenje i pročišćavanje otpadnih voda iz aglomeracija većih od 2000 EBS i to sa uspostavljanjem precizno jasnih instrumenata kojim će enitetska Ministarstva nadležna za vodoprivredu moći uticati na osnivače ViK preduzeća da obezbijede tarife usluga ViK preduzeća kako bi se i realizirale obaveze BiH proistekle po osnovu međunarodno potpisanih sporazuma/ugovora. Organi lokalne uprave trebaju; Pripremiti projekte izvodljivosti i ostalu potrebnu tehničku 30 Vodna politika u BiH Nosioci realizacije dokumentaciju; Organizovati i koordinirati izgradnju infrastrukturnih objekata. MVTEO BiH, MPVŠ FBiH, MPŠV RS; OPŠV BD, Agencije za vode, kantonalna ministarstva nadležna za vodoprivredu, organi lokalne uprave Za procjenu troškova, kao ulazni parametri za 2035. godinu, korišteni su slijedeće podaci: Broj stanovnika FBiH RS Broj stanovnika u 2.205.000 998.000 aglomeracijama Broj stanovnika 739.000 765.000 izvan aglomeracija EBS u 3.809.000 1.216.000 aglomeracijma Procjena troškova BD BiH 86.000 3.289.000 12.000 1.516.000 103.000 4.382.000 Prema procjenama uradjenim u svrhu izrade ovog dokumenta broj aglomeracija u 2035. god. će iznositi: Veličina aglomeracije FBiH RS BD BiH > 100.000 EBS 4 1 0 5 10.000 - 100.000 EBS 45 24 1 70 2.000 - 10.000 EBS 89 59 6 154 Ukupno: 138 84 7 229 Da bi se ostvario željeni stepen priključenosti u aglomeracijama preko 2.000 EBS, procijenjeno je da su potrebna slijedeća investiciona ulaganja: Procjena troškova Investicije FBiH RS BD BiH Ukupne investicije 2.905 1.400 109 4.414 (million KM) Investicije po 1.135 915 1.282 1.056 stanovniku (KM/stan) Ovim investicijama obuhvaćeni su slijedeći radovi: Izrada projektne dokumentacije; Rekonstrukcija postojećih kanalizacionih sistema; Troškovi eksproprijacije zemljišta za izgradnju kanalizacionih objekata; Izgradnja laboratorija za ispitivanje kvaliteta otpadnih voda; Izgradnja primarne i sekundarne kanalizacione mreže do kućnih priključaka; Izgradnja preliva, sifona, pumpnih stanica; Izgradnja postrojenja za pročišćavanje urbanih otpadnih voda; Dakle, ovim procjenama nisu ubuhvaćeni eksploatacioni troškovi kao što su: Lični dohoci uposlenih u ViK preduzećima; Troškovi električne energije i troškovi hemikalija; Troškovi održavanja kanalizacionih sistema; Troškovi amortizacije. Vodna politika u BiH Vremenski rokovi 3.7 31 Master plan i studije će se uraditi do kraja 2015. godine; Izrada projektne dokumentacije i izgradnja infrastrukturnih objekata radiće se sukcesivno do 2035. godine. Upravljanje rizicima od poplava Postojeće stanje Ciljevi politike Ključne aktivnosti Do sada se u BiH, kao i u mnogim drugim evropskim zemljama, u cilju zaštite od štetnog djelovanja voda najčešće posezalo za provođenjem tehničkih, tj. infrastrukturnih mjera. Korištenje drugih, netehničkih mjera (npr. hidrotehnički usmjeravane urbanizacije ili donošenje i striktno poštivanje tehničkih propisa za građenje u ugroženim zonama, povećanje svijesti o opasnosti od poplava, podizanje stepena pripravnosti i edukacija stanovništva) bilo je slabo zastupljeno. Ovo je naročito eskaliralo tokom posljednjih desetak godina kada je registrovan veći broj "neuobičajeno" intenzivnih poplava kako u Evropi tako i u BiH. Velike štete su prvenstveno nastale usljed intenzivne nekontrolisane gradnje u riječnim dolinama i inundacionim područjima, imajući za rezultat da se sve veće i veće teritorije moraju braniti izgradnjom izuzetno skupih sistema zaštite. U okviru svojih aktivnosti na rješavanju ove problematike, Evropska unija je izdala "Direktivu 2007/60/EC o procjeni i upravljanju rizicima od poplava" čija je primjena postala obavezujuća za sve zemlje članice. I u ovoj direktivi je potvrđen, trenutno opšteprihvaćen, stav da su poplave prirodna pojava i da se moramo naučiti živjeti s njima. Da bi reducirali i kontrolisali rizike koji poplave imaju na ljudsko zdravlje, okoliš, kulturno naslijeđe i ekonomske aktivnosti, realiziraćemo sve aktivnosti predviđene pomenutom EU Direktivom. a) U saradnji sa entiteskim ministarstvima nadležnim za vodoprivredu, MVTEO BiH treba koordinirati implementaciju pomenute Direktive sa posebnim naglaskom na: pravovremenom usaglašavanju svih aktivnosti sa korespondirajućim aktivnostima koje provodi Savska komisija u pogledu upravljanja rizikom od poplava i adaptaciji klimatskim promjenama u slivu rijeke Save; pravovremenom usaglašavanju ključnih aktivnosti sa susjednim državama vezano za upravljanje rizicima od poplava za dio teritorije BiH koji se nalazi izvan sliva rijeke Save; međuentitetskom usaglašavanju o načinima provođenja preliminarne procjene poplavnog rizika, metodologiji izrade mapa rizika i načinu identifikacije poplavnih područja kao i o sadržaju planova upravljanja poplavnim rizicima. b) Entitetska ministarstva i Agencije za vode moraju pripremiti: Izvještaj o preliminarnoj procjeni poplavnih područja; 32 Vodna politika u BiH Izvještaj o identifikaciji područja izloženih riziku od poplava; Izvještaj sa mapama rizika; Plan upravljanja rizicima od poplava. Ove aktivnosti će se ciklično ponavljati svakih šest godina uz obezbjeđenje pune sinergije sa aktivnostima koje će se provoditi pri noveliranju "Planova upravljanja riječnim slivovima". Nosioci realizacije MVTEO BiH, MPVŠ FBiH, MPŠV RS; OPŠV BD i Agencije za vode Za provođenje zaštite od poplava procijenjeni su slijedeći investicioni troškovi: Mjere Procjena troškova Investicioni troškovi (KM) FBiH RS BD BiH Implementacija EU Direktive o poplavama (pripremni radovi, preliminarne procjene poplavnog rizika, planovi upravljanja poplavnim rizikom) 24.800.000 23.100.000 790.000 48.690.000 Rekonstrukcija postojećih odbrambenih sistema i objekata za zaštitu od štetnih posljedica poplava 67.900.000 60.800.000 5.500.000 Izgradnja novih objekata za zaštitu 468.100.000 389.700.000 50.000 134.200.000 857.850.000 UKUPNO: 560.800.000 473.600.000 6.340.000 1.040.700.000 Godišnji operativni troškovi i troškovi održavanja odbrambenih sistema procjenjuju se da iznose 5% od ukupno procijenjenih investicijskih troškova. Za period do 2035. god. procjenjuje se da je u BiH potrebno obezbijediti cca. 30.000.000 KM (50 ljudi * 20 godina * 30,000 KM/god) za zapošljavanje nedostajućeg kadra na entiteskom, kantonalnom i opštinskom nivou. Vremenski rokovi Uposlenje nedostajućeg kadra na svim nivoima vlasti obaviće se do kraja 2015; Datum izrade i usvajanje planova upravljanja rizicima od poplava definirati će entitetska ministarstva nadležna za vodoprivredu svojim posebnim odlukama. 33 Vodna politika u BiH 4. KAKO ĆEMO REALIZIRATI VODNU POLITIKU? 4.1 Administrativno-institucionalna organizacija Generalno se može konstatirati da postojeće administrativno-institucionalno ustrojstvo sektora voda u BiH u punoj mjeri reflektira postojeće administrativnopolitičko ustrojstvo Bosne i Hercegovine. Stoga se za razmatrani period ove vodne politike može tek ustvrditi da će i buduće ustrojstvo u sektoru voda u punoj mjeri pratiti sve eventualne administrativno-političke promjene unutar Bosne i Hercegovine. Neovisno o potenicijalnim budućim promjenama unutar sektora voda mora se naglasiti da se ovdje planirani ciljevi i načelne mjere mogu realizirati i u okviru postojećeg administrativno-instituiconalnog ustrojstva, ukoliko se u kratkom vremenskom periodu: preciznije definira i obezbijedi efikasnija koordinacijska uloga MVTEO-a kao i obaveze ostalih nadležnih organa u cilju ispunjenja međunarodnih obaveza BiH vezano za sektor voda; obezbijedi dodatno zapošljavanje stručnih kadrova u institucijama nadležnim za upravljanje vodnim resursima kako bi se broj uposlenih u sektoru voda u odnosu na ukupno stanovništvo procentualno približio stanju u najslabije razvijenim EU zemljama; da se broj zaposlenih u ViK preduzećima postepeno usaglasi sa europskim standardima o broju uposlenih u sličnim preduzećima. Istovremeno, potrebno je detaljno razraditi i implementirati mjere socijalne politike za sve otpuštene radnike; obezbijedi da ministarstva nadležna za vodoprivredu imaju ključnu ulogu u formiranju minimalnih tarifa za javno vodosnabdijevanje, prikupljanja i pročišćavanja otpadnih voda, a sve u cilju ispunjenja obaveza po osnovu komplementarnih EU direktiva koje BiH treba da realizira u procesu pridruživanja EU. 4.2 Finansiranje implementacije EU direktiva Prethodno navedeni investicioni troškovi vezani za implementaciju tri EU direktive (Direktiva o pitkoj vodi, Direktiva u otpadnim vodama i Direktiva o poplavama) ukazuju da je do 2035 potrebno obezbijediti: Direktiva Direktiva o pitkoj vodi Direktiva o otpadnim vodama Direktiva o poplavama Ukupno: FBiH Investicioni troškovi (miliona KM) RS BD BiH 1.722 980 35 2.737 2.905 1.400 109 4.414 561 474 6 1.041 5.188 2.854 150 8.192 34 Vodna politika u BiH Kada se ove vrijednosti dovedu u vezu sa brojem stanovnika procijenjenih da će 2035. godine živjeti u BiH dobiju se slijedeći iznosi: Direktiva Direktiva o pitkoj vodi Direktiva o otpadnim vodama Direktiva o poplavama Ukupno: Investicioni troškovi po stanovniku (KM/stanovniku) FBiH RS BD BiH 585 556 357 569 986 794 1.112 918 190 269 6 217 1.762 1.619 1.531 1.705 Dodatnim analizama procijenjeno je da je za implementaciju EU direktiva relevantnih za sektor voda potrebno u BiH obezbijediti oko 10 milijardi KM ili oko 2.400 KM/stanovniku. Ovaj iznos bi omogucio izgradnju autoputa u duzini od 700 km. 4.2.1 Potencijalni izvori finansiranja Da bi se obezbijedila implementaciju EU direktiva u BiH planira se da se neophodna finansijska sredstva obezbijede iz tri ključna izvora: EU fondovi i međunarodne donacije; Lokalni izvori finansiranja; Krediti dobijeni od stranih banaka i međunarodnih finansijskih institutucija. Vodna politika u BiH 35 Što se tiče lokalnih sredstava planirano je da se ista obezbijede: kroz vodne naknade; kroz posebne (namjenske) naknade ostvaren po osnovu drugih zakona (npr. "Zakona o zaštiti okoliša") kroz prihode ViK preduzeća ostavreno kroz povećanje cijena usluga; iz posebno namijenjenih fondova entitetskih, kantonalnih i opštinskih budžeta; iz sredstava javnih zajmova; po osnovu posebnih (namjenskih) poreza; po osnovu "Zakona o koncesijama"; Analizama nisu obuhvaćene mogućnosti obezbjeđenja sredstava po osnovu učešća privatnog sektora jer trenutni regionalni trendovi ukazuju da u zemljama u okruženje privatizacija neće imati "značajniju ulogu" u sektoru voda tokom narednih godina. Naravno, ukoliko se ovaj trend promijeni isti će se morati adekvatno i valorizirati. Na osnovu zvaničnih podataka u FBiH se po osnovu postojećih vodnih naknada prikupi godišnje oko 38.5 miliona KM. Trenutno se u RS po osnovu postojećih vodnih naknada prikupi godišnje oko 18,0 miliona KM, dok se u Brčko distriktu prikupi oko 50,000 KM. Na osnovu ovih podataka može se zaključiti da se do 2035. god. po osnovu postojećih vodnih nakanada može u BiH realno prikupiti oko 1,4 milijarde KM. Dakle, nadležne institucije će morati obezbijediti dodatnih 8,6 milijardi KM iz drugih izvora finansiranja. Važno je skrenuti pažnju na paradoks da Fondovi za zaštitu okoliša trenutno ubiru naknade jedino po osnovu Zakona o vodama. Istovremeno, u listama projekata koje Fondovi trenutno finansiraju, projekti vezani za sektor voda su minorno zastupljeni a i ti koji se trenutno finansiraju iz fondova nisu usaglašeni sa aktivnostima entitetskih ministarstava nadležnih za vodoprivredu. Istovremeno, postoji više registrovanih slučajeva u oba entiteta da se na kantonalnim i opštinskim nivoima sredstva prikupljenja po osnovu vodnih naknada ne koriste za potrebe sektora voda nego se prebacuju za rješavanje drugih budžetskih potreba. Entitetska ministarstva nadležna za vodoprivredu moraće ubrzano pokrenuti inicijativu na rješavanju ovih problema kako bi se sredstva prikupljena po osnovu Zakona o vodama stvarno i trošila na poboljšanje postojećeg stanja u sektoru voda. 4.2.2 Finansijski plan implementacije U svim analizama načina obezbjeđenja nedostajućih sredstava utvrđeno je da BiH ispunjenje svojih obaveza po osnovu EU zakonodavstva vezanog za sektor voda može ostvariti samo uz intenzivno korištenje EU (pristupnih) fondova. U analizama urađenim za potrebe ovog dokumenta korištene su trenutne procjene MVTEO-a po kojima se planira da bi BiH mogla postati zemlja kandidat za članstvo u EU 2014. godine a da bi 2020. godine mogla postati ravnopravni član EU. Dakle, počevši tek od 2020. god, BiH bi došla u poziciju da koristi sredstva iz strukturalnih i kohezionih fondova koji omogućuju znatno veća povlačenja bespovratnih sredstava nego iz tzv. pretpristupnih fondova. Međutim, za obezbjeđenje sredstava iz tih fondova biće neophodno obezbijediti i lokalno sufinansiranje projekata, te se stoga, već sada moraju poduzeti adekvatne Vodna politika u BiH 36 pripreme kako bi se nedostajuća sredstva odmah po ulasku u EU mogla ubrzano angažirati u cilju izgradnje nedostajućih infrastrukturnih objekata. Mnogi donatori u BiH ističu da se značajni iskoraci u realizaciji složenih projekata trebaju ostvariti kombinovanjem izvora finansiranja. U tom pravcu postoje već značajni pomaci jer su sredstava iz pretpristupnih EU IPA fondova za 2009 i 2010 god. odobrena za izgradnju infrastruktre u sektoru voda najvećim dijelom kao komplementarna sredstva kreditima obezbijeđenim od strane Međunarodnih finansijskih institucija. Jasno je da se iz EU fondova i kredita međunarodnih finansijskih institucija neće moći pokriti svi troškovi izgradnje i održavanja infrastrukturnih sistema u sektoru voda. Trenutno u BiH prosječna cijena snabdijevanja vodom, odvođenja i pročišćavanja otpadnih voda iznosi oko 1,0 KM /m3. Na osnovu statističkih podataka iz 2007. god, kada su prosječna primanja po domaćinstvu iznosila 525 KM, procijenjeno je da je za predmetne usluge prosječno domaćinstvo u BiH izdvajalo oko 4 KM/mjesečno ili oko 0,8 % od svojih prosječnih primanja. U zemljama EU, ova izdavanja iznose 4-5% od ukupnih primanja prosječnog domaćinstva. Stoga, se nameće neminovnim da se postojeće cijene pomenutih usluga moraju ubrzo povećati 2-3 puta kako bi se obezbijedila puna primjena principa "povrata troškova vodnih usluga". Ovdje prezentirane vrijednosti imaju orijentacioni karakter, te će se tačne vrijednosti utvrditi u okviru studije izvodljivosti sa svaku aglomeraciju posebno. Međutim, ovdje se želi posebno naglasiti da je značajno povećanje tarifa ovih usluga ključna promjena koja se mora uvesti što prije i to naročito u situacijama kada nadležni organi traže od ViK preduzeća da budu nosioci kreditnih zaduženja. Da bi se obezbijedila implementacija EU direktiva do 2035 godine, procjenjuje se da će se 50% od ukupno potrebnih sredstava obezbijediti iz EU fondova i grantova međunarodnih institucija, 30% iz lokalnih izvora finansiranja i 20% iz kredita dobijenih od lokalnih i međunarodnih finansijskih institucija. Naravno, ovo sve važi uz ispunjenje pretpostavke da će 2014. god. BiH postati zemlja kandidatkinja za članstvo u EU, a da će 2020. god. BiH postati članica EU. U tom slučaju procijenjeno je da bi kod potpisivanja ugovora o članstvu u EU, BiH morala obezbijediti slijedeće tranzicione periode: minimalno 5 godina za implementaciju "Direktive o upravljanju rizicma od poplava". minimalno 10 godina za implementaciju "Direktive o vodi za piće", i minimalno 18 godina za implementaciju "Direktive o otpadnim vodama" 4.3 Urgentne mjere za ubrzano poboljšanje postojeće situacije Da bi se ostvarili neophodni preduslovi za efikasnu implementaciju EU direktiva vezanih za sektor voda, neophodno je da nadležni organi u kratkom vremenskom periodu (1-3 godine) poduzmu slijedeće aktivnosti: usklade Zakone o vodama sukladno EU direktivama koje su izdate nakon usvajanja postojećih zakona; kompletiraju podzakonske akte u oba entiteta vezano za sektor voda uz provođenje neophodnih korekcija kako bi se obezbijedila maksimalno Vodna politika u BiH 37 moguća usaglašenost između svih podzakonskih akata koji su nastajali u različitim vremenskim periodima; usaglasiti obaveze i nadležnosti svih institucija/organa na ispunjenju obaveza koje BiH mora provesti po osnovu međunarodnih sporazuma vezanih za sektor voda i tako usaglašene obaveze prioritetno ispunjavati; zaposliti nove stručne kadrove u institucijama nadležnim za upravljanje vodnim resursima kako bi se u BiH dostigao procenat uposlenih prema broju stanovnika koji je uobičajen za sektor voda u EU zemljama. Iskustva novih EU članica nedvojbeno ukazuju da najveće prepreke u procesu implementacije EU direktiva nije nedostatak finansijskih sredstava nego nedostatak jakih institucionalnih i stručnih ljudskih kapaciteta potrebnih da se u kratkom vremenskom periodu realizira veliki broj infrastrukturnih projekata; pripremiti master planove za snabdijevanje vodom, odvođenje i pročišćavanje otpadnih voda u BiH koji bi služili kao osnovna dokumentacija za izradu pojedinačnih studija izvodljivosti (veoma je važno da se kroz master planove definiraju ključni projektantski parametri kako bi isti bili harmonizirani na području cijele BiH); izvršiti karakterizaciju riječnih slivova kao prvi korak na izradi planova upravljanja riječnim slivovima; pojačati fiskalnu disciplinu korisnika vodnih resursa u cilju što efikasnijeg prikupljanja korisničkih naknada definiranih postojećim zakonodavstvom; ojačati opštinske kapacitete jer će opštine biti finalni korisnici rezultata većine investicijskih projekata; detaljno usaglasiti sa statističkim institucijama vrste podataka relevantnih za planiranja i projektovanja u sektoru voda, način njihove obrade, interpretacije i prezentacije te način njihove razmjene između nadležnih institucija; osigurati obavezno učešće javnosti u donošenju ključnih odluka vezanih za izgradnju infrastrukturnih objekata; uspostaviti posebnu web-stranicu u okviru MVTEO, posvećenu sektoru voda na kojem će se redovno ažurirati najaktuelnije informacije vezane za ispunjenje međunarodnih obaveza BiH vezanih za sektor voda. Vodna politika u BiH 38 5. KAKO ĆEMO NADZIRATI IMPLEMENTACIJU VODNE POLITIKE? Uzevši u obzir da je ovaj dokument prvenstveno pripremljen za potrebe organa nadležnih u BiH za upravljanje vodnim resursima a cilju pravovremenog iniciranja i provođenja onih aktivnosti koje BiH mora realizirati u okviru provođenja međunarodnih sporazuma, njegova primjena će se prvenstveno pratiti i evaluirati na sastancima koje će MVTEO redovno održavati sa predstavnicima entitetskih ministarstava nadležnih za vodoprivredu i predstavnicima agencija za vode. Na ovim sastancima će, ovisno o predmetu rada, učešće uzimati i predstavnici drugih ministarstava, nevladinih organizacija, akademije, ViK preduzeća/asocijacija, industrijskih korisnika vodnih resursa i svih drugih koji budu zainteresovani za iznalaženje rješenja po određenim pitanjima vezanim za razvoj sektora voda. Što se tiče provođenja ove vodne politike od strane predstavnika BiH uključenih u rad međunarodnih institucija i komisija, MVTEO će definirati jasne procedure izvještavanja kako bi nadležni organi na entitetskom i kantonalnom/opštinskom nivou bili pravovremeno informirani o svim obavezama koje BiH mora preduzeti u cilju ispunjenja određenih međunarodnih sporazuma. Na web-stranici posvećenoj sektoru voda, MVTEO će posebnu pažnju posvetiti adekvatnoj prezentaciji realizacije aktivnosti utvrđenih u ovom dokumentu. Istovremeno, u okviru web-stranice obezbijediće se i mogućnost da svi zainteresovani iskažu svoje komentare/mišljenje o provođenju ove vodne politike. Vodna politika u BiH 39 6. BIBLIOGRAFIJA Za izradu ovog dokumenta ključni podaci su korišteni iz slijedećih publikacija: 1. Vijeće Ministara BiH i Direkcija za ekonomsko planiranje, 2010. Strategija razvoja Bosne i Hercegovine - Prijedlog. 2. Zakon o vodama Federacije BiH, 2006. 3. Zakon o vodama Republike Srpske, 2006. 4. EU vodna politika: http://ec.europa.eu/environment/water/index_en.htm 5. Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Federacije BiH, 2010. Strategija upravljanja vodama Federacije BiH 2010 -2022 Prijedlog. 6. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske i Republička direkcija za vode, 2006. Okvirni plan razvoja vodoprivrede Republike Srpske. 7. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske, 2007. Akcioni plan za realizaciju okvirnog plana razvoja vodoprivrede Republike Srpske - Planski period 2007 -2016. 8. Javno vodoprivredno preduzeće "Vodoprivreda Bosne i Hercegovine" Sarajevo i Zavod za vodoprivredu Sarajevo, 1994. Okvirna vodoprivredna osnova Bosne i Hercegovine. 9. Ministarstvo okoliša i turizma Federacije BiH, 2008. Strategija zaštite okoliša Federacije BiH 2008-2018.
© Copyright 2024 Paperzz
