REPUBLIKA SRPSKA
VLADA
PRIJEDLOG
STRATEGIJA ZAPOŠLjAVANjA REPUBLIKE SRPSKE
2011–2015. GODINE
Banja Luka, januar 2011. godine
Lista skraćenica
ABD
Anketa o budžetu domaćinstva
ADS
Agencija za državnu službu
AMŽS
Anketa mjerenja životnog standarda
ARS
Anketa o radnoj snazi
ARZBiH
Agencija za rad i zapošljavanje BiH
GDP /BDP
Bruto domaći proizvod
GVA/BDV
Bruto dodata vrijednost
BiH
Bosna i Hercegovina
EAFRD
Evropski poljoprivredni fond za ruralni razvoj
EFF
Evropski fond za ribarstvo
ESZ
Evropska strategija zapošljavanja
ETF
Evropski fondacija za obuku
EU
Evropska unija
EU10
Belgija, Danska, Grčka, Velika Britanija, Francuska, Njemačka,
Holandija, Irska, Italija, Luksemburg
EU15
EU10 + Austrija, Finska, Portugal, Španija, Švedska
2
EU27
Sve države članice
EURES
Evropske službe za zapošljavanje
EUROSTAT
Statistički ured Evropske unije
FBiH
Federacija Bosne i Hercegovine
GTZ
Njemačka organizacija za tehničku saradnju
ITC
Informatička i komunikaciona tehnologija
ILO/MOR
Međunarodna organizacija rada
IT
Informatička tehnologija
ITUC
Međunarodna konfederacija sindikata
JSZ
Javna služba za zapošljavanje
LjP
Ljudski potencijali
PSP
Proces stabilizacije i pridruživanja
MCP
Ministarstvo civilnih poslova
MLjP
Menadžment ljudskih potencijala
MSP
Mala i srednja preduzeća
NHRD/NIHR
Nacionalni izvještaj o humanom razvoju
NVO
Nevladina organizacija
PAPTR
Programi aktivne politike na tržištu rada
RL
Raseljena lica
RLjP
Razvoj ljudskih potencijala
RS
Republika Srpska
WB/SB
Svjetska banka
SEE
Jugoistočna Evropa
SEED
Projekat razvoja preduzeća Jugoistočne Evrope
VET/SOU
Stručno obrazovanje i usavršavanje
TSU
Trajno stručno usavršavanje
UN CEDAW
Konvencija Ujedinjenih nacija o eliminaciji svih vidova diskriminacije
prema ženama
UNDP
Razvojni program Ujedinjenih nacija
UNHCR
Visoki sekretarijat za izbjeglice Ujedinjenih nacija
3
USAID
Agencija Sjedinjenih Američkih Država za međunarodni razvoj
1. Uvod
Ustavni osnov za donošenje Strategije zapošljavanja Republike Srpske sadržan je u Amnadmanu
XXXII tačka 12. na član 68. Ustava kojim je propisano da Republika, pored ostalog, uređuje i
obezbjeđuje radne odnose i zapošljavanje. Odredbom člana 2. Zakona o posredovanju u
zapošljavanju i pravima za vrijeme nezaposlenosti predviđeno je da Narodna Skupština Republike
Srpske na prijedlog Vlade Republike Srpske donosi Strategiju zapošljavanja u Republici Srpskoj.
Osnov za formulisanje strateških ciljeva zapošljavanja je analiza tržišta rada kojom je utvrđeno
generalno stanje i glavne karakteristike, te njihov uticaj na stanje u pogledu zaposlenosti. Glavni
faktori koji opredjeljuju razvoj tržišta rada jesu razvoj populacije i ekonomski indikatori. Takođe, ova
Strategija je zasnovana na analizma i strateškim ciljevima ostalih razvojnih i sektorskih strategija
Republike Srpske, a prije svega na ciljevima Strategije razvoja MSP za period 2006-2010, Nacrta
Strategije razvoja MSP i preduzetništva za period 2011-2013. godina, sektorske Strategije razvoja
industrije RS za period 2009-2013, Strategije razvoja poljoprivrede od 2015. godine i Stategije
ruralnog razvoja RS. Ostale oblasti na koje se fokusira Strategija su ponuda i potražnja radne
snage i produktivnost. Poljoprivredni sektor je potencijalna oblast za zapošljavanje velikog dijela
stanovništva. Druge oblasti na koje se Strategija fokusira pri formulisanju ciljeva biće: mobilnost
radne snage, regionalni dispariteti, siva ekonomija i migracije.
Usko povezano sa razvojem tržišta rada je cjeloživotno učenje kojim se obezbjeđuje pristup radu
zasnovan na životnom ciklusu i stoga predstavlja prirodan dio strategije zapošljavanja.
Strategija zapošljavanja Republike Srpske je prvenstveno usmjerena na radno aktivno
stanovništvo koje je trenutno van tržišta rada i nalazi se na evidenciji aktivne ponude radne snage,
a unutar toga je fokusirana i na nezaposlenost omladine, žena, starije radne snage, dugotrajno
nezaposlenih, Roma, lica s invaliditetom i drugih ugroženih i marginalizovanih grupa.
Na kraju, s ciljem da se omogući provođenje strategije zapošljavanja, glavnu ulogu će odigrati
institucionalni i organizacioni okvir, a ništa manje je važna i buduća uloga Javne ustanove Zavoda
za zapošljavanje Republike Srpske, mogućnosti za korišćenje aktivnih mjera, te uloga socijalnih
partnera. Isto tako, strategija zapošljavanja mora biti u uskoj vezi sa ostalim sektorskim
strategijama bitnim za razvoj tržišta rada u Republici Srpskoj.
4
Osnovna vizija je da se realizuje strateški pristup razvoju ljudskih potencijala, što će omogućiti građanima
Republike Srpske da maksimiziraju svoj potencijal putem sticanja vještina i znanja radi postizanja boljeg
kvaliteta života za sve.
1.1
Evropska strategija zapošljavanja
Od svog usvajanja 1997. godine, Evropska strategija zapošljavanja (ESZ) odigrala je centralnu
ulogu u koordinaciji politika EU s ciljem kreiranja poboljšanog rada za sve. Njen značaj Evropsko
vijeće naglašava u mnogim prilikama i ona je postala neophodno sredstvo za odgovor na osnovna
pitanja građana Evropske unije: što više radnih mjesta i boljih poslova.
U smjernicama za politike zapošljavanja Evropske unije opisano je da, s obzirom na to da
odražavaju Lisabonsku strategiju, politike zapošljavanja EU će na uravnotežen način podsticati:
— Punu zaposlenost: Postizanje pune zaposlenosti i smanjenje nezaposlenosti i neaktivnosti
putem povećanja potražnje i ponude rada, od presudnog je značaja za održiv ekonomski rast i
jačanje društvene kohezije;
— Poboljšanje kvaliteta rada i povećanje produktivnosti na radnom mjestu: Nastojanja da se
povećaju stope zaposlenosti idu pod ruku sa poboljšanjem privlačnosti poslova, kvaliteta rada i
rastom produktivnosti rada, te smanjenjem udjela lošeg rada. Sinergije između kvaliteta na radnom
mjestu, produktivnosti i zaposlenosti trebaju se u potpunosti iskoristiti;
— Jačanje društvene i teritorijalne kohezije: Odlučno djelovanje potrebno je da bi se ojačala
društvena kohezija, spriječila isključenost iz tržišta rada i ostvarila integracija zapošljavanjem ljudi
koji su u nepovoljnom položaju, te umanjili regionalni dispariteti u pogledu zaposlenosti,
nezaposlenosti i produktivnosti radne snage, naročito u regionima koji zaostaju u razvoju.
Prilikom preduzimanja radnji, na ostvarivanju prethodnog cilja još je važnije da se obezbijedi dobro
upravljanje politikama zapošljavanja. Države članice trebaju uspostaviti široko partnerstvo za
promjenu, tako što će uključiti parlamentarna tijela i interesne strane, a naročito socijalne partnere,
uključujući one na regionalnom i lokalnom nivou.
Osam smjernica preporučila je Evropska unija u pogledu zapošljavanja:
•
Smjernica br. 1: Provođenje politika zapošljavanja kojima je cilj ostvarivanje pune
zaposlenosti, poboljšanje kvaliteta rada i povećanje produktivnosti na radnom mjestu, te
jačanje društvene i teritorijalne kohezije;
•
Smjernica br. 2: Promovisanje cjeloživotnog pristupa radu;
•
Smjernica br. 3: Obezbjeđivanje inkluzivnog tržišta rada, povećanje privlačnosti rada,
povećanje isplativosti zapošljavanja za tražioce posla, uključujući ugrožene i neaktivne
grupe;
•
Smjernica br. 4: Bolji odgovor na potrebe tržišta rada;
•
Smjernica br. 5: Promovisanje fleksibilnosti zajedno sa bezbjednošću radnih mjesta, te
smanjenje segmentacije tržišta rada, imajući u vidu ulogu socijalnih partnera;
•
Smjernica br. 6: Obezbjeđivanja cijene rada i mehanizama za utvrđivanje plata koji
dovode do većeg zapošljavanja;
•
Smjernica br. 7: Povećanje i poboljšanje investicija u ljudski kapital i
•
Smjernica br. 8: Prilagođavanje sistema obrazovanja i osposobljavanja u skladu s novim
stručnim zahtjevima.
5
1.2 Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju EU
Proces stabilizacije i pridruživanja (PSP) je okvir u kojem će Republika Srpske kao sastavni dio Bosne i
Hercegovine izvršiti neophodne reforme i usklađivanje te se konačno pridružiti Evropskoj uniji.
Sporazumom o stabilizaciji i pridruživanju (SSP) se promoviše saradnja u sljedećim oblastima:
•
Promovisanje slobodnog kretanja roba;
•
Stvaranje efikasnih institucija;
•
Razvoj tržišne ekonomije;
•
Smanjenje kriminala i korupcije;
•
Promovisanje reforme visokog obrazovanja;
•
Razvijanje demokratije, ljudskih prava i nezavisnih medija;
•
Poboljšanje transportne infrastrukture regiona.
U pogledu zapošljavanja i tržišta rada, uspostavljanje slobodnih trgovinskih zona i zajednički ustupci za
slobodno kretanje kapitala, roba, usluga i radnika aspekti su koji će uticati na tržište rada Republike Srpske i
Bosne i Hercegovine u budućnosti:
•
Uspostavljanje industrijske saradnje ima za cilj promovisanje, modernizaciju i strukturne promjene
industrije i sektorâ, te jačanje privatnog sektora i podržavanje razvoj MSP;
•
Prestrukturisanje i modernizacija oblika transporta, unapređivanje slobodnog kretanja putnika i roba,
poboljšavanje pristupa transportnom tržištu i kapacitetima transporta, kao i energetskog sektora;
•
Sigurnost socijalnih i ličnih prava za radnike, koji rade na teritoriji država članica, i da sistemi
socijalne sigurnosti za radnike sa državljanstvom Republike Srpske i Bosne i Hercegovine budu
usklađeni i da prenos bude omogućen;
•
Izrada sporazuma obavezuje Bosnu i Hercegovinu i Republiku Srpsku da razviju efikasne i održive
statističke sisteme koji su u stanju omogućiti uporedive, pouzdane, objektivne i tačne podatke
potrebne za planiranje i praćenje procesa tranzicije i reformi u Bosni i Hercegovini. Statistički sistem
mora pratiti Ujedinjene nacije i Evropski kodeks statističke prakse;
•
Visok prioritet daje se izradi politike zapošljavanja i prilagođavanju sistema socijalne zaštite novim
ekonomskim i društvenim zahtjevima kako bi se ojačale ekonomske reforme i uključenost;
•
Podizanje nivoa opšteg obrazovanja kao i stručnog obrazovanja i obuke, kao i politike prema
mladima i radu omladine, uključujući i neformalno obrazovanje. Prioritet za sisteme visokog
obrazovanja je postizanje ciljeva Bolonjske deklaracije u okviru međuvladinog Bolonjskog procesa;
•
Pored toga mora se podsticati ulaganje i priprema cjelokupnog društva za digitalno doba, te jačanje
civilnog naučnog istraživanja i tehnološkog razvoja;
•
Realizacija reforme javne uprave s ciljem unapređenja razvoja efikasne i odgovorne javne uprave.
1.3. Sporazum o evropskom partnerstvu
Sporazum o partnerstvu između Bosne i Hercegovine i evropskih država članica izrađen je u sklopu PSP i
ima za cilj pripremu Bosne i Hercegovine za veću integraciju sa Evropskom unijom. Sporazum revidiran
2007. godine i usvojeni su novi prioriteti koji odgovaraju specifičnim potrebama BiH u fazi njene pripreme za
ulazak u EU.
Od Bosne i Hercegovine se očekuje da izradi plan koji će sadržavati vremensku dinamiku i specifične mjere,
a čija je namjera da se pristupi rješavanju prioriteta evropskog partnerstva. Ključni prioriteti Sporazuma o
partnerstvu koji se odnose na politike zapošljavanja su sljedeći:
•
Ojačati administrativne kapacitete u pripremi za provođenje obaveza iz Sporazuma o stabilizaciji i
pridruživanju (SSP) i Prelaznog sporazuma (PS);
•
Postići znatan napredak u stvaranju ekonomskog prostora u Bosni i Hercegovini koji podržava
slobodno kretanje roba, kapitala, usluga i lica;
•
Smanjiti strukturne rigidnosti koje narušavaju funkcionisanje tržišta rada, posebno oporezivanje rada,
nivoe socijalnih transfera i mehanizme formiranja plata, kako bi se povećala uključenost i stopa
zaposlenosti;
6
•
Preduzeti mjere radi postizanja funkcionalnih i održivih institucionalnih struktura, te bolje poštivanje
ljudskih prava i temeljnih sloboda.
Prioriteti navedeni u Sporazumu odabrani su na osnovu onoga što se očekuje da je realno postići tokom
narednih nekoliko godina. Sporazum o partnerstvu sadrži kratkoročne prioritete, za koje se očekuje da će biti
postignuti u roku od jedne do dvije godine, i srednjoročne prioritete, za koje se očekuje da će biti postignuti u
roku od tri do četiri godine. Ovi prioriteti se odnose kako na zakonodavstvo tako i na njegovo provođenje.
1.4 Razvojni program za period 2007–2012.
Razvojnim programom Republike Srpske (2007–2010) i Izmjenama i dopunama Razvojnog
programa Republike Srpske 2010-2012. definisani su društveni i ekonomski razvojni ciljevi i
prioriteti, te ovaj program sa izmjenama predstavlja razvojni plan za šestogodišnji period. Na
osnovu ovakvog Razvojnog programa, Vlada Republike Srpske je kreirala planove za investiciono
ulaganje na godišnjem osnovu, s ciljem da postigne efikasno upravljanje politikom ulaganja i
razvoja.
Ovim programom utvrđuje se vizija razvoja Republike Srpske – optimalan ekonomski i socijalni
razvoj Republike Srpske. Ova vizija obuhvata:
•
•
•
•
Stvaranje opštih uslova koji stimulišu razvoj,
Organizacija javnog sektora i donosioca odluka za povoljan razvoj,
Jačanje bazičnih vladinih investicija,
Mjere za olakšavanje i stimulaciju ostalih investicija.
Osnovni makroekonomski ciljevi Razvojnog programa Republike Srpske su:
•
•
•
Održavanje makroekonomske stabilnosti,
Usmjerenijim socijalnim davanjima do bolje zaštite socijalnih kategorija,
Ubrzanje implementacije već odobrenih investicionih projekta.
Planom javnih investicija dat je prioritet oblastima poput infrastrukture, zdravstva, obrazovanja,
ekonomskog razvoja, penzijskog sistema, poboljšanja rada javne uprave i stambene politike. Plan
sadrži ekonomski i socijalni program sa tri komponente:
1. Infrastrukturni projekti,
2. Projekti reforme zdravstvenog sistema i projekti reforme penzijskog sistema,
3. Razvoj zaposlenosti i ljudskih resursa.
Jedan dodatni program je program ekonomskog razvoja koji sadrži: Projekte iz oblasti
komparativnih prednosti RS,
•
Projekte razvoja preduzetništva:
- Podrška izvozno orijentisanoj proizvodnji,
- Projekti podrške MSP,
- Projekti start-up kredita,
•
•
•
Projekte korporativnog restrukturiranja,
Projekte podrške lokalnim inicijativama,
Projekte stanogradnje.
7
1.5 Ekonomska politika 2011. godina
Ekonomska politika za 2011. godinu zasnovana je na strateškim ciljevima iz Razvojnog plana
Republike Srpske za 2007–2010. godinu i Izmjenama i dopunama Razvojnog plana Republike
Srpske za 2010-2012. godina.
Osnovni ciljevi ekonomske politike Republike Srpske za 2011. godinu su:
•
•
•
•
•
•
•
•
zaštita i očuvanje radnih mjesta,
podrška privredi i pozitivan privredni rast,
očuvanje socijalne stabilnosti,
zadržavanje nivoa javnih investicija,
promovisanje i realizacija projekata kroz javno-privatno partnerstvo,
zaštita stanovništva i imovine Republike Srpske od elementarnih nepogoda,
zadržavanje fiskalne stabilnosti i
podrška finansijskom sektoru.
Prema analizama i projekcijama, a imajući u vidu i sve što je Vlada Republike Srpske do sada
uradila, realizacija naprijed navedenih mjera i aktivnosti bi u 2011. godini, imala za rezultat:
•
•
rast bruto društvenog proizvoda po nominalnoj stopi od 4,8% i realnoj stopi od 2,5%, uz
inflaciju od 2,3%;
zadržavanje učešća investicija u BDP-u i u 2011. god na nivou iznad 20%.
Značajne inicijative za postizanje prvog dijela strateških ciljeva su povećana podrška tekućem
procesu privatizacije, poboljšanje poslovne klime u Republici Srpskoj, kao i stimulisanje razvoja
malih i srednjih preduzeća (MSP) i preduzetništva. Ova politika obuhvata specifične sektorske
politike kao što su:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Investicije u poljoprivredu, proizvodnju hrane i ruralni razvoj,
Investicije u energetiku i proizvodnju energije,
Investicije u infrastrukturu, s posebnom pažnjom u sistem vodoodbrane,
Investicije u nauku i tehnologiju,
Industrijalizacija i strana ulaganja,
Obrazovanje i informatičko društvo,
Ekologija i zaštita životne sredine,
Reforma penzijsko-invalidskog osiguranja,
Reforma zdravstvenog sistema,
Fiskalna prilagođavanja s ciljem smanjenja potrebnih kreditnih sredstava za podmirenje rastućih
javnih potreba, i
Reforma javnog sektora u cilju povećanja efikasnosti i efektivnosti rada, smanjujući na taj način
„cijenu koštanja“ javne administracije.
Više informacija o prioritetima ekonomske politike u pojedinim sektorima može se naći u poglavlju
3. – Prilagodljivost – potrebe tržišta rada.
Postizanje drugog dijela ciljeva usko je povezano sa inicijativama u okviru politika sektora ljudskih potencijala
poput onih iz oblasti zapošljavanja i tržišta rada, obrazovanja, porodice i omladine, kao i socijalne zaštite.
Osnovni cilj u okviru tržišta rada jeste suzbijanje nezaposlenosti. To podrazumijeva provođenje
Strategije zapošljavanja i Akcionih planova, te je potrebnu uspostavljanja sistema prikupljanja i
praćenja kvalitativnih i kvantitativnih indikatora, kao i puno učešće i koordinacija svih ključnih
interesnih strana. Pored toga, inicijative se fokusiraju na suzbijanje sive ekonomije, povećanje
produktivnosti i kvaliteta rada i usklađenosti između ponude i potražnje poslova. Isto tako, podstiče
8
se zapošljavanje dugotrajno nezaposlenih lica, revidira se regulatorni okvir i poboljšavaju
institucionalni kapaciteti.
Inicijative u oblasti obrazovanja imaju za cilj modernizaciju i transformaciju sistema obrazovanja
putem poboljšanja osposobljenosti resursa i kvaliteta obrazovanja. Stanje u pogledu omladine
popraviće se uspostavom poboljšanih kapaciteta za obuku i pokretanjem specifičnih ciljnih
programa za obrazovanje i obuku.
1.6 Opšte stanje u Republici Srpskoj
Demografsko stanje u Republici Srpskoj karakteriše pad ukupnog broja populacije nakon 2002.
godine, naročito u grupi mlađe populacije u kojoj je kod onih ispod 15 godina starosne dobi
zabilježen pad od 9,2 odsto od 2006. do 2009. godine. U ovom periodu je prisutan trend povećanja
negativne stope prirodnog priraštaja stanovništva. Populacija bilježi pad u svim starosnim grupama
osim u starosnoj grupi od 50 do 64 godine. Posljedica ove pojave je sve starija radna snaga uz sve
manji broj mladih koji se pridružuju radnoj snazi u godinama koje slijede.
U pravilu slika sve manjeg broja mladih u dobnoj grupi 0–15 godina zajednička je karakteristika i
kod većine evropskih zemalja koje, uprkos privredi koja bilježi stalan rast, naglašavaju potrebu za
uvođenjem mjera u pravcu omogućavanja dužeg zadržavanja starije radne snage na tržištu rada.
Tržište rada u Republici Srpskoj još uvijek prolazi kroz velike promjene, te privatizaciju i
prestrukturisanje. Njegova opšta karakteristika je niska produktivnost i u velikom obimu prisutna
siva ekonomija. Tržište je doživjelo dramatičnu ekonomsko-strukturnu promjenu u toku posljednje
dvije decenije, ali je tokom proteklog petogodišnjeg perioda doživjelo relativno stabilan rast BDP-a,
uz prosječnu godišnju stopu rasta od 7%, što je dovelo skromnog rasta u formalnom zapošljavanju.
Društvo takođe karakteriše velika neaktivnost, budući da se oko 52% radno sposobnog
stanovništva smatra neaktivnim1. Ovo ukazuje na niske stope zaposlenosti naročito kod žena i
mlade populacije. Nezaposlenost je visoka, preko 23%, a naročito kod mlade generacije, u čijim
redovima je oko 47% nezaposlenih.
Stopa dugotrajno nezaposlenih je takođe mnogo veća nego u EU i iznosi 36,0%2.
Značajnu karakteristiku stanja na tržištu rada u Republici Srpskoj predstavljaju podaci o dužini
čekanja na zaposlenje. Nešto više od jedne četvrtine nezaposlenih lica (28%) na zaposlenje čeka
manje od jedne godine, gdje su najzastupljeniji KV radnici, zatim SSS, NK, te lica sa VSS,
odnosno 40.977 lica se na evidenciji nalazi manje od jedne godine. Od jedne do tri godine na
zaposlenje čeka 26,3% ili 38.299 lica. Manje od jedne petine lica na evidenciji, 17,1% ili 24.826
lica, na zaposlenje čeka od tri do pet godina, od pet do sedam godina na zaposlenje čeka 16.779
lica ili 11,5%, a 6.770 lica čeka na zaposlenje od 7-9 godina, a 17.745 lica ili 12,2% čeka na
zaposlenje više od devet godina. Inače, prema standardima MOR-a sva lica koja čekaju na
zaposlenje duže od jedne godine smatraju se teško zapošljivim. Shodno tome, ovi podaci upućuju
na zaključak da se najveći broj lica na evidenciji ili skoro 72% nalazi u rizičnoj grupi, jer im dužina
čekanja na zaposlenje predstavlja otežavajući faktor za zapošljavanje. Doda li se tome i podatak
da je skoro 11.500 lica na evidenciji nezaposlenih u starosnoj dobi između 55-65 godina a izmeđi
45 i 54 godine starosti je nešto preko 35.000 lica dolazi se do činjenice da za oko 36.500 lica i
godine starosti predstavljaju otežavajući faktor u zapošljavanju, naročito za lica nižih stepena
obrazovanja.
Drugi veliki problem u Republici Srpskoj jeste neusklađenost između obrazovnog sistema i potreba
tržišta rada. U obrazovanju/obuci odraslih nedostaje većina obilježja i struktura koje obezbjeđuju
relevantnu, kvalitetnu i efikasnu obuku odraslih koja zadovoljava potrebe tržišta rada. Postojeća
1
2
Подаци из АРС бр.3, Бања Лука, 2010.година
Административна стопа.
9
obuka odraslih nije u stanju podržati potrebnu dokvalifikaciju za radnike ili višak radne snage, zbog
generalno lošeg kvaliteta, efikasnosti i relevantnosti obuke. Obzirom da je usvojen Zakon o
obrazovanju odraslih, da postoji Zavod za obrazovanje odraslih, ovaj problem treba rješavati u
punoj i koordiniranoj aktivnosti ovog Zavoda i drugih aktera tržišta rada (Privredna komora,
socijalni partneri, Ministarstvo prosvjete, Zavod za zapošljavanje Republike Srpske, itd.) na
obezbjeđivanju kvalitetne ponude radne snage koja treba sa odgovara razvojnim ciljevimna
pojedinih grana i djelatnosti, odnosno poslodavaca u njima.
2. Prilagodljivost – potrebe tržišta rada
2.1 Opšti ekonomski izgled
U tabeli 2.1.1 prikazan je pregled sadašnjeg ekonomskog stanja koji karakteriše Republiku Srpsku,
što će dodatno biti opisano u narednim poglavljima.
Tabela 2.1.1 Ključni ekonomski pokazatelji za 2005–2010. god. Republika Srpska
2005.
2006.
2007.
2008.
2009. 2010.
Nominalni BDP (miliona KM), tekuće cijene
5.763
6.544
7.351
8.489
8.223 8.455
Nominalni rast BDP-a (%)
12,7
13,5
12,3
15,5
-3,1
2,7%
Stopa inflacije (CPI)
n/a
6,4
1,1
7,2
-0,4
2,5%
Realni rast BDP-a (%)
7,1
6,0
6,7
6,2
-3,0
0,5%
BDP per capita (KM)
3.984
4.533
5.106
5.906
5.730 5.904
Stopa rasta industrijske proizvodnje (%)
19,8
19,1
1,4
16,8
19,0
Trgovinski bilans (% BDP-a)
-31,6
-18,7
-22,8
-26,2
-23,0 54,6%
Prosječna neto plata (u KM)
465
521
585
755
Prosječna bruto plata (u KM)
707
793
875
1.132
1.204 1.195
Stopa zaposlenosti (ARS)
n/a
30,9
25,2
37,3
37,2
Stopa nezaposlenosti (službena)
38,7
35,8
34,3
33,9
35,9 38,26%
Stopa nezaposlenosti (ARS)
n/a
28,5
25,3
20,5
21,4 23,6%
788
n/a
781
n/a
Izvori: Ekonomska politika Republike Srpske za 2011, Zavod za zapošljavanje, vlastiti proračuni.
Tokom proteklih godina Republika Srpska je doživjela relativno stabilan rast BDP-a, uz prosječnu
stopu godišnjeg rasta od 7% (vidi i tabelu 2.1.1). Iz prethodnog je evidentno je da je stopa inflacije
smanjena na konkurentni nivo, što je posljedica stabilne valutne politike Bosne i Hercegovine u
odnosu na evro. Ove promjene omogućile su stvaranje stabilnijeg makroekonomskog okruženja.
Republika Srpska je doživjela značajno veće stope rasta BDP-a od prosjeka EU (1,8% prosječan
godišnji rast) i stopu rasta koja je u velikoj mjeri slična ostalim odabranim novim državama
članicama i državama kandidatima (koje su iskusile tranziciju u pravcu tržišne ekonomije i
značajne ekonomske reforme tokom protekle decenije). Industrijska proizvodnja je ostvarila
prosječnu stopu rasta od 12,5% u proteklim godinama.
10
Trgovinski deficit Republike Srpske ilustruje probleme tranzicije iz planske privrede u tržišnu
privredu u kojoj nijedan izbor potrošača nije određen planski (vidi tabelu 2.1.2).
Tabela 2.1.2 Izvoz, uvoz i trgovinski bilans roba i usluga izraženi u stopi BDP-a za period od 2004.
do 2009. godine, Republika Srpska
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
2009.
IZVOZ
16,5%
19,6%
23,5%
22,7%
22,6%
20,3%
UVOZ
52,8%
51,2%
42,2%
45,5%
48,8%
43,4%
TRGOVINSKI
BILANS
-36,4%
-31,6%
-18,7%
-22,8%
-26,2%
-23,0%
Izvor: Investiciono-razvojna banka Republike Srpske, vlastiti proračuni.
Izvoz dobara i usluga povećao se sa cca 17% BDP-a na 20% tokom proteklih pet godina, dok se
pokazalo da je uvoz opao na nivo od 43% BDP-a tokom 2009. godine. Osnovna karakteristika je
da uvoz još uvijek predstavlja mnogo veći udio BDP-a nego što je slučaj sa izvozom, što ukazuje
na to da se trgovinski bilans nalazi u značajnom godišnjem deficitu. Očigledno, skoro se sve nove
tržišne privrede suočavaju sa trgovinskim deficitom koji je samo jednostavni indikator strukturnih
problema tranzicije. Međutim, u poređenju sa drugim balkanskim zemljama, uključujući i dvije nove
države članice Evropske unije, Rumuniju i Bugarsku, trgovinski deficit od 20% BDP-a ne čini se
alarmantnim.
Radi eliminisanja trgovinskih deficita zaštitna strategija predstavlja slab odgovor, s obzirom na to
da se njome doprinosi stvaranju dodatnog prekida u procesu tranzicije. Umjesto toga, strategija se
treba usresrediti na to da se obezbijedi ekonomski rast u sektorima izvoza putem konkurentnijih
proizvoda, bolje komunikacione i tehnološke infrastrukture, a ništa manje i na opšte povećanje u
nivou vještina i osposobljenosti.
Glavni razlog bi očigledno bili popratni efekti na proizvodnju za domaće tržište kao podrška za
izvozne djelatnosti.
Strateški pogled na tržite rada ulazi u ovaj aspekt s najmanje dvije strane:
1. Rast izvoza mogao bi se pospješiti kroz bolje načine prodaje proizvoda iz domaće
proizvodnje u inostranstvu putem intenzivnih kampanja i tržišnih strategija. Naravno,
preovladavaju različite kampanje i tržišne strategije, ali će za to biti neophodna u većoj
mjeri strateška orijentacija ka osposobljavanju unutar zanimanjâ koje će dovesti do bolje
prodaje u inostranstvu. Budući da je cilj većeg broja strategija otvaranje stranih tržišta za
robu i usluge proizvedene u matičnoj državi, pojaviće se potražnja za kvalifikovanijom
radnom snagom sa specifičnim sposobnostima usmjerenim ka izvozu; npr. poznavanje
stranih jezika (sva zanimanja), pravnici sa poznavanjem ograničenja u pogledu
međunarodne trgovine, ekonomisti sa stručnim znanjima iz oblasti spoljne trgovine, itd.
2. Uslovi trgovinske razmjene su usko povezani sa produktivnošću. Niska produktivnost nije
toliko skupa koliko je stvar relativno visokih jediničnih troškova, ali se zbog njene pojave
ekonomija dodatno izlaže štetnom djelovanju ekonomskih poremećaja i potresa izazvanih
ponudom. Ekonomska ugroženost je više naglašena ukoliko proizvodnja ulazi na tržište na
kojem vlada puna konkurencija, budući da su efikasniji proizvođači u mogućnosti da uđu na
tržište sa prednošću.
Shodno tome, budući da je za izvoz nužno da se potrebna konkurencija sa globalnim
proizvođačima usresredi na pravce obezbjeđivanja ekonomskog rasta u izvoznim sektorima putem
11
konkurentnijih proizvoda, bolje komunikacione i tehnološke infrastrukture, ali i ništa manje opšte
povećanje u nivoima osposobljenosti, dodatno mu je potrebno i povećanje produktivnosti.
U tabeli 2.1.3 prikazano je da su prosječne neto plate Republike Srpske mnogo niže od evropskog
prosjeka, ali da su donekle slične platama u Srbiji. Od država članica jedino je Bugarska ta koja
ima niže plate nego Republika Srpska. Mjesečni prosjek neto plata Hrvatske i Slovenije dva puta je
veći od prosjeka u Republici Srpskoj.
Tabela 2.1.3 Mjesečni prosjek neto plata za period 2004–2009. godine u Republici Srpskoj i
odabranim državama u okruženju
Neto plate u evrima
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
2009
Republika Srpska
217
238
267
300
387
404
Federacija BiH
279
298
323
356
398
406
Srbija
179
204
275
337
337
302
Hrvatska
544
593
627
664
664
708
Slovenija
693
735
773
834
900
930
Izvor: EUROSTAT, Direkcija za ekonomsko planiranje DEP, 2009; Svjetska banka, 2009, i vlastiti
proračuni.
Niži nivo plata Republike Srpske trebao bi omogućiti izvozno orijentisanim sektorima konkurentnu
prednost ukoliko ostali aspekti ostanu na istom nivou, a shodno tome može se očekivati
unaprijeđenje ekonomskog rasta.
U tabeli 2.1.4 prikazani su potencijali za Republiku Srpsku, kao i problemi s kojima se suočava,
budući da su u tabeli date približne mjere produktivnosti za odabrane evropske države u 2005.
godini u odnosu na prosjek u EU.
Tabela 2.1.4 Produktivnost: Indeksi produktivnosti u širokim opštim ekonomskim sektorima
odabranih evropskih zemalja za 2005. godinu (Indeks EU25=100)
Sektor3
A-B
C-D-E
F
G-H-I
J-K
L-P
TOTAL
RS
248
11
26
26
37
20
22
FBiH
158
16
22
30
54
28
26
EU25
100
100
100
100
100
100
100
34
49
51
59
49
73
54
Slovenija
3
A: Пољопривреда, ловство и шумарство, Б: Рибарство, Ц: Рударство, Д: Прерађивачка индустрија, Е: Струја,
плин и водоснабдијевање, Ф: Грађевинарство, Г: Трговина; одређено сервисирање мотора и робе, Х:
Угоститељство, И: Транспорт, складиштење и комуникације, Ј: Финансијско посредовање, К: Некретнине, закуп
и пословне активности, Л: Јавна управа и одбрана; обавезно социјално осигурање, М: Образовање, Н:
Здравство и социјална заштита, О: Остале друштвене и личне услуге, П: Приватна домаћинства са запосленим
лицима.
12
Mađarska
106
29
25
30
41
33
32
Estonija
43
23
28
43
45
21
31
Češka
Republika
66
29
25
39
22
28
31
Poljska
18
30
51
45
34
33
31
Turska
-
-
-
-
-
-
29
105
31
33
24
22
19
26
19
20
27
38
40
21
25
Slovačka
Latvija
Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske; EUROSTAT i vlastiti proračuni.
Napomena: prethodno navedeni proračun zasnovan je na veoma približnim mjerama i značajnim
razlikama u META podacima.
Nema sumnje da će se Republika Srpska suočiti sa istim opterećenjem kao i ostale zemlje u
tranziciji poput Rumunije, Turske, Slovačke, Mađarske i baltičkih zemalja koje prolaze kroz velike
reforme u sektoru obrazovanja i tržišta rada. Iste te zemlje su dugo prolazile kroz reformu
finansijskog sektora, što je još uvijek problem u Republici Srpskoj.
Studija produktivnosti po sektorima daje određene signale u pogledu najhitnije potrebe za novim,
boljim i produktivnijim sposobnostima i vještinama. Donekle je iznenađujuće da je produktivnost
poljoprivrednog sektora u Republici Srpskoj viša od prosjeka u Evropskoj uniji, što predstavlja
obilježje koje se smatra neobjašnjenim4.
Tabela 2.1.5 sadrži indekse bruto dodatne vrijednosti (BDV), zaposlenosti, produktivnosti i plata po
sektorima u 2005. i 2006 godini, zasnovane na pokazateljima iz 2004. godine5. Iz tabele je
evidentno da povećanju plata prethodi rast BDP-a i zaposlenosti, ali plate ne trebaju porasti više
od stope rasta produktivnosti kako bi se izbjegli previše nagli porasti troškova rada, budući da će
viši troškovi rada poremetiti konkurentnost tržišta rada Republike Srpske i nanijeti štetu Uslovima
trgovinske razmjene. Ako je tako, proizvodnja je prisiljena da traga za drugim sredstvima za
održavanje svoje konkurentnosti, a na kraju i da poveća promet i profit. Naročito u ekonomijama u
tranziciji pokazuje se to da su one prilično ugrožene zbog naglih porasta plata, budući da se kao
posljedica toga produžava trajanje opterećenja nastalih u tranziciji.
Tabela 2.1.5 Sažeti tabelarni pregled: Indeksi BDV, zaposlenost, produktivnost i plate u privrednim
sektorima (NACE 3.1) 2005. i 2006. (Indeks 2004=100)
BDV/GVA
ZAPOSLENOST
PRODUKTIVNOST
PLATE
4
Очигледан разлог за високу продуктивност у пољопривредном сектору је размјер неформалне запослености,
што није уврштено у прорачуне због очигледног непостојања података о неформалној запослености у Републици
Српској. Било би праведно предложити да стварна продуктивност у оквиру пољопривреде буде усклађена са
оправдано упоредивим земљама и сходно томе приближно у окружењу 30% од ЕУ просјека. Погледај више о
пољопривреди даље у тексту.
5
Због непостојања података о БДВ-у у сталним цијенама кроз дужи временски период и будући да БДВ чини
основ за приближне процјене продуктивности, овом табелом се не може ићи даље унатраг у прошлост. Стога је
потребно додатно запазити да подаци о запослености дају искључиво слику о формалној запослености, тј.
будући да је очигледно да је сива економија присутна у значајним размјерама које су неједнако распоређене по
секторима, могло би се догодити да се овом табелом увелико дају нетачне процјене о запослености и
продуктивности. Сходно томе, неопходно је претпоставити да трендови у кретању формалне запослености
одражавају трендове у неформалној запослености с циљем да ова табела буде прихватљива.
13
Sektor
2005.
2006.
2005.
2006.
2005.
2006.
2005.
2006.
A
127,0
136,7
95,9
91,6
132,5
149,2
107,3
119,9
B
155,9
201,.5
86,2
85,9
180,9
234,7
117,5
125,6
C
120,2
190,4
92,5
100,7
129,9
189,2
116,8
171,0
D
127,6
140,6
96,3
87,3
132,6
161,1
113,6
125,5
E
113,6
128,5
103,0
97,6
110,3
131,7
111,6
123,3
F
105,2
101,0
102,2
102,2
102,9
98,8
113,5
122,6
G
118,1
123,4
108,6
116,8
108,7
105,7
112,2
122,0
H
99,5
145,3
95,9
106,9
103,7
136,0
110,7
133,7
I
104,9
111,0
101,8
104,8
103,0
105,9
105,5
114,8
J
125,2
131,4
102,4
107,2
122,2
122,6
128,3
137,4
K
108,2
117,2
146,2
161,8
74,0
72,4
108,8
120,2
L
100,3
119,9
93,9
97,5
106,9
123,0
105,0
114,7
M
120,6
132,0
104,4
106,8
115,5
123,6
107,2
117,4
N
122,8
141,7
106,3
109,8
115,5
129,1
105,1
117,0
O
124,6
171,2
115,3
137,3
108,1
124,6
106,0
118,4
TOTAL
114,9
128,2
102,7
105,0
111,9
122,0
109,9
123,2
Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske i vlastiti proračuni.
Napomena: prethodni proračun zasnovan je na veoma približnim mjerama.
PLATE
ZAPOSLENOST
2008/2004 2009/2004 2008/2004 2009/2004
A
166.1
162.6
101,2
100,6
B
191.5
182.0
103,6
104,3
C
241.2
253.7
140,5
134,5
D
162.3
173.5
98,7
93,2
E
150.5
168.5
99,3
100,8
14
F
157.2
161.6
122,3
127,0
G
166.4
179.9
131,8
132,4
H
175.1
186.6
107,1
102,2
I
133.5
139.4
103,9
106,1
J
153.9
159.1
149,4
200,7
K
143.6
141.3
167,0
163,4
L
151.8
160.5
106,0
114,6
M
213.3
231.0
113,6
117,9
N
245.4
229.4
109,0
112,1
O
150.8
166.8
72,0
61,8
Ukupno
178.5
186.3
109,7
109,5
U tabeli 2.1.5 prikazano je da je sveukupna privreda zabilježila porast produktivnosti za 22% u
periodu između 2004. i 2006. godine. Razlog za to proizlazi iz bržeg rasta BDV-a u poređenju s
rastom zaposlenosti. Međutim, u međuvremenu su plate rasle čak i bržim tempom (za 23%).
Trgovina (sektor G) zabilježila je rast produktivnosti od 5,7% od 2004. godine, dok su plate u
sektoru trgovine porasle za 22%, što je bilo samo dodatno opterećenje tranzicije budući da je
relativna konkurentnost sektora značajno opala zbog troškova rada uprkos povećanju
produktivnosti. Situacija je karakteristična i za sektore građevinarstva (F); transporta (I); finasija (J);
i nekretnina (K).
Shodno tome može se konstatovati:
1. Djelatnosti koje su zabilježile rast bruto dodatne vrijednosti BDV: svi sektori su zabilježili
rast;
2. Djelatnosti koje su zabilježile porast zaposlenosti (kao mogućnosti zaposlenja):
rudarstvo; građevinarstvo; trgovina; hoteli; transport; finansijski; nekretnine; obrazovanje;
zdravstvo; ostalo;
3. Djelatnosti koje su zabilježile rast produktivnosti: sve djelatnosti osim građevinarstva i
nekretnina;
4. Djelatnosti u kojima je zabilježen veći rast produktivnosti od rasta plata: poljoprivreda;
ribarstvo; rudarstvo; prerađivačka industrija; elektroprivreda; hoteli; javni sektor; školstvo;
zdravstvo; ostali.
Ključna napomena je da su u određenim djelatnostima plate rasle daleko brže od produktivnosti,
što pokazuje tendenciju nanošenja štete privredi budući da se na taj način umanjuje prinos od
kapitalnih ulaganja, što s druge strane pokazuje tendenciju usporavanja rasta zaposlenosti. S
ciljem da se stimuliše rast zaposlenosti zajedno sa suzbijanjem visokog nivoa nezaposlenosti, kao
i iznošenjem pravednog i opravdanog zahtjeva za povećanjem plata, rast produktivnosti postaje
ključni faktor. Tako se bez značajno većeg rasta produktivnosti pojavljuje tendencija otežanog
otvaranja novih radnih mjesta za nezaposlene na tržištu.
15
Djelatnosti poljoprivrede; ribarstva; prerađivačke industrije; i elektroprivrede su zabilježili povoljan
ekonomski razvoj, a da pri tome nije nanesena šteta relativnoj konkurentnosti ovih djelatnosti.
Međutim, ove djelatnosti su takođe zabilježile i pad zaposlenosti. Dio razloga za sliku povećane
konkurentnosti zajedno sa padom zaposlenosit odnosi se na pitanja tranzicije u pogledu
prestrukturisanja proizvodnje (vidi dio koji se odnosi na strukturne promjene u narednom dijelu
dokumenta). Drugi moguć razlog bi se mogao odnositi na same procjene, budući da su procjene
zasnovane na statističkim podacima dobijenim isključivo iz domena formalne zaposlenosti.
Relativno visok obim sive ekonomije Republike Srpske mogao bi shodno tome dovesti do pojave
burne reakcije na analizu koja će očigledno poremetiti zaključke (vidi poglavlje o sivoj ekonomiji u
narednom dijelu dokumenta).
Kada se rezimiraju analize ekonomske uspješnosti Republike Srpske, uočava se da je potrebno
izvršiti povećanje produktivnosti u opštem smislu. Produktivnost Republike Srpske je niska u
evropskom kontekstu, što ukazuje na dugoročan proces tranzicije koji se dalje nastavlja.
Očigledno, potrebna su ulaganja u fizički kapital, uključujući investicije u infrastrukturu. Ulaganja u
fizički kapital su neophodna radi osavremenjivanja proizvodnje i privrede, kao i javne uprave.
Međutim, investicije u infrastrukturu i fizički kapital trebaju pratiti investicije u ljudske potencijale
kako je opisano u kontekstu Uslova trgovinske razmjene i Trgovinskog bilansa. Održiv ekonomski
razvoj Republike Srpske od izvozno orjentisanih sektora zahtjeva oštriji i sveobuhvatniji pristup
stranim tržištima. U tom pogledu, ekonomska podrška izvoznim sektorima treba da se usredsredi
na strategije usmjerene ka proširenju znanja o tome kako da se izvozi (zahtjevi za spoljnom
trgovinom; studije ekonomskog ponašanja stranih klijenata; zakonska ograničenja; itd.; zajedno sa
poznavanjem stranih jezika, osposobljenošću za rad u sklopu logistike i distributivnih djelatnosti).
Potražnja tržišta za profesijama koje su specijalizovane za spoljnu trgovinu bila bi tada osnovana
što bi potom stvorilo djelokrug za efekte prelijevanja na domaću proizvodnju i na kraju dovelo do
povećane potražnje za radnom snagom u djelatnostima čiji je cilj domaće tržište.
Stimulisanje produktivnosti bez nanošenja štete konkurentnosti je ključna tačka u borbi za
ostvarivanje održivog ekonomskog razvoja s ciljem da se stimuliše dalji rast formalne zaposlenosti.
Samo se stimulacijom produktivnosti može realizovati istinska borba za smanjenje nezaposlenosti.
Ovo pitanje se ne pripisuje samo izvoznim sektorima; na kraju krajeva svi sektori se suočavaju s
istim ograničenjem, posebno u borbi za olakšavanje tereta tranzicije.
Neformalna ekonomija
Mjerenje i praćenje sive ekonomije je problematično budući da podrazumijeva različite ekonomske
i socijalne aspekte, uključujući razmjenu, regulisanje i provođenje. Aktivnosti u okviru sive
ekonomije su često privremene i karakterišu ih česte promjene u propisima i stepenu provođenja.
Veliki broj radnika je zaposlen u sivoj ekonomiji na tržištu rada Republike Srpske. Oni nemaju ni
zdravstveno ni penzijsko osiguranje niti uživaju bilo kakav vid zaštite. U njihovom vlastitom interesu
i u javnom interesu je to da budu legalno zaposleni i da uživaju sva prava dodijeljena drugim
radnicima u formalnom sektoru. Ovo bi se moglo postići transformisanjem sive ekonomije u
formalnu ekonomiju i stvaranje uslova za konstantno sužavanje manevarskog prostora za
poslovanje neformalne ekonomije u korist legalnih vidova poslovanja, s tim da se pri tome ne
tolerišu niti podstiču neformalne ekonomske aktivnosti.
Neformalna ekonomija je u velikom obimu prisutna u Republici Srpskoj sudeći prema procjenama,
posebno u sklopu poljoprivrede, građevinarstva, trgovine i ugostiteljske djelatnosti (turizam).
Nažalost, pokazalo se nemogućim poređenje određenih pokazatelja formalne zaposlenosti s
rezultatima Ankete o radnoj snazi (ARS) zbog postojanja ozbiljne nekonzistentnosti.
U pogledu složenosti i heterogenosti neprijavljenog rada ne postoji jednostavno rješenje za
njegovo suzbijanje. Potreban je usklađen pristup politici koji se sastoji od mjera za
16
onemogućavanje ili sprečavanje njegove pojave i provođenja, u što su uključeni i socijalni partneri.
Evropska unija je preporučila sljedeće mjere za suzbijanje neprijavljenog rada6: poboljšanjem
privlačnosti poslova, kvaliteta rada i rastom produktivnosti rada, i smanjenjem udjela lošeg rada.
Isto tako, treba imati u vidu i sljedeće:
•
•
•
•
•
Smanjenje finansijske privlačnosti neprijavljenog rada (ova privlačnost proizilazi iz
nedovoljno osmišljenog poreskog i sistema nakanada i popustljivost sistema socijalne
zaštite u pogledu obavljanja neprijavljenog rada);
Upravnu reformu i pojednostavljenje, s ciljem redukovanja troškova i usklađivanje
poslovanja s propisima;
Jačanje mehanizama nadzora i sankcija, uz angažman inspekcije rada, poreskih službi i
socijalnih partnera;
Transnacionalna saradnja;
Aktivnosti na podizanju svijesti.
MOR je podvukla značaj razvoja ljudskih potencijala:
•
Potrebno je da članice utvrde politiku razvoja ljudskih potencijala, obrazovanja, obuke i
cjeloživotnog učenja kojom se pristupa rješavanju izazova transformacije aktivnosti u
neformalnoj ekonomiji u pristojan rad koji je u cijelosti integrisan u uobičajeni, ustaljeni
ekonomski život; politike i programe treba izraditi s ciljem kreiranja pristojnih poslova i
mogućnosti za obrazovanje i obuku, kao i provjeravanje učenja i vještina stečenih kako bi
se pomoglo radnicima i poslodavcima da se premjeste u formalnu ekonomiju.7
Zaposlenost u neformalnom sektoru može pomoći radnicima da prevaziđu finansijske poteškoće u
kratkoročnom periodu, ali im uobičajeno šteti u dugoročnim periodu zbog nepostojanja radne i
socijalne zaštite. Neformalna ekonomija djeluje kao prepreka koja stoji na putu bržem
ekonomskom razvoju, povećava socijalni rizik i ugrožava socijalnu sigurnost radnika i njihovih
porodica. U najznačajnije posljedice neformalne ekonomije ubrajaju se: izgubljeni prihod u vidu
nenaplaćenih poreza i socijalnih doprinosa, uvećan socijalni rizik zbog nemogućnosti za
neformalno zaposlene radnike da se penzionišu ili dobiju medicinski tretman; nelojalna
konkurencija između poslodavaca iz formalnog i neformalnog sektora i nemogućnost neformalno
zaposlenih radnika da koriste instrumente pravne zaštite utvrđene u Zakonu o radu i kolektivnim
ugovorima.
2.2 Strukturne promjene tržišta rada
Republika Srpska kao entite koji čini sastavni dio Bosne i Hercegovine bilježi dramatične
ekonomske i strukturne promjene tokom protekle dvije decenije. Prijeratna privreda Bosne i
Hercegovine proizvodila je otprilike 50% BDP-a u industrijskom sektoru, ali je industrijska struktura
bila evidentno nepovoljna i karakterisali su je sljedeći faktori:
•
•
•
•
•
•
Visok udio osnovne metalne i energetske industrije u ukupnoj industrijskoj proizvodnji;
Visok udio energetski intenzivnih sektora u industriji;
Visok udio prelaznih faza proizvodnje sa relativno niskom dodatnom vrijednošću;
Visoka koncentracija resursa unutar nekoliko velikih kompanija tipa konglomerata (od 10
najvećih kompanija u bivšoj Jugoslaviji, četiri su bile smještene u BiH, i te četiri kompanije u
to vrijeme su zapošljavale oko 50% svih industrijskih radnika);
Visoka zavisnost od uvoza;
Visoka integracija proizvodnje metala, sirovinskog materijala i energije, te namjenske
industrije u privredi bivše Jugoslavije.
Tokom ratnog perioda, industrija Republike Srpske, kao i čitave Bosne i Hercegovine je propala,
velika većina industrijskih kapaciteta je ozbiljno oštećena ili potpuno uništena. Sporost i
6
7
Резолуција Вијећа из 2003. године о трансформисању непријављеног рада у редовно запослење.
ИЛО, Р195 Препорука о развоју људских потенцијала, 2004. год.
17
neefikasnost u poslijeratnom prestrukturiranju i privatizaciji evidentno je uticala na sadašnju
strukturu privrede u Republici Srpskoj.
Proces privatizacije u Republici Srpskoj
Prema Razvojnom programu Republike Srpske za period 2007–2012. godine, procesom
privatizacije nisu postignuti željeni rezultati u Republici Srpskoj. Primarni cilj procesa privatizacije
bio je prestrukturiranje bivših preduzeća u državnoj svojini (PDS), čime bi postali konkurentni i
omogućilo bi im se da stvore ekonomski rast i nova radna mjesta. Nakon 12 godina procesa
privatizacije, privatizovano je 713 ili nešto manje od 70% od ukupnog broja preduzeća koja su
prvobitno bila predviđena za privatizaciju.
Postoje različita objašnjenja za to: nizak nivo privlačnosti preduzeća u državnoj svojini u Republici
Srpskoj (ogleda se u njihovoj prezaduženosti, opterećenosti viškovima radne snage, zastarjelim
tehnologijama, nerješenim imovinskim odnosima, gubitku tržišta, lošem korporativnom upravljanju te
nemogućnosti obezbjeđenja svježeg kapitala), pasivnost Privatizacionih investicionih fondova (PIFova) kao jednog od vlasnika u preduzećima u koja su uložili prikupljene vaučere građana, slab
interes investitora za kupovinu državnog kapitala, te nizak nivo ekonomske moći građana
Republike Srpske i angažovanosti istih kao malih investitora, itd.
S obzirom na prethodni koncept privatizacije koji je bio određen Zakonom o privatizaciji državnog
kapitala u preduzećima („Službeni glasnik Republike Srpske“ br. 24/98, 52/02, 38/03, 65/03 i
109/05) u Republici Srpskoj, Direkcija za privatizaciju je kao republička upravna organizacija bila
isključivo prodavac državnog kapitala, te prema važećim zakonskim rješenjima nije bila zadužena
da vodi računa o očuvanju vrijednosti državnog kapitala u preduzećima, kao ni o replasmanu
sredstava dobijenih iz privatizacije. Sredstva ostvarena privatizacijom državnog kapitala Direkcija
za privatizaciju je prenosila na račun Ministarstva finansija, račun posebnih namijena.
U skladu sa Zakonom o privatizaciji državnog kapitala u preduzećima (“Službeni glasnik Republike
Srpske“, br. 51/06, 1/07, 53/07, 41/08 i 58/09) Investiciono-razvojna banka Republike Srpske a.d.
Banja Luka je preuzela ulogu ovlašćenog prodavca državnog kapitala u preduzećima u Republici
Srpskoj, od 20.06.2007. godine, formiranjem Akcijskog fonda Republike Srpske u koji je prenešen
državni kapital većine neprivatizovanih preduzeća. Od osnivanja Akcijskog fonda sredstva
ostvarena privatizacijom preduzeća iz njegovog portfelja čine prihode ovog fonda i ulažu se u
skladu sa Zakonom o Akcijskom fondu Republike Srpske („Službeni glasnik Republike Srpske“
broj: 56/06 i 1/07).
Zakon je propisao sljedeće metode privatizacije:
1. prodaja akcija na berzi,
2. prodaja putem tendera,
3. prihvatanje javne ponude za preuzimanje,
4. neposredni odabir kupca,
5. prodaja zaposlenim u preduzeću (ESOP) i
6. kombinacija prethodnih metoda,
čije je provođenje definisano podzakonskim aktima.
U protekle tri godine jedna od glavnih metoda privatizacije je prodaja akcija na berzi. Međutim broj
privatizovanih preduzeća iz godine u godinu je sve manji što je najvećim dijelom posljedica slabije
zainteresovanosti investitora za kupovinu kapitala, a što se ogleda i u značajnom padu aktivnosti i
prometa na tržištu kapitala, te sve lošije situacije u preostalim neprivatizovanim preduzećima. U
prilog ovome govori i podatak od oko 120 neprivatizovanih preduzeća u kojima je u toku postupak
stečaja ili likvidacije, te još značajan broj njih koje očekuje ista sudbina.
18
Najveći priliv sredstava iz privatizacije u Republici Srpskoj ostvaren je privatizacijom Telekoma
Srpske, koji je prodan Telekomu Srbije za 650 miliona evra. Prihod od ove privatizacije kanalisan
je u brojne razvojne projekte putem Investiciono-razvoje banke Republike Srpske i direktno putem
ostalih agencija Vlade Republike Srpske.
Očekuje se da će ostvarena sredstva iz privatizacije biti korišćena kao glavno sredstvo za
smanjenje nezaposlenosti i unapređenje samozapošljavanja i zapošljavanja (Razvojni program
Republike Srpske za period 2007–2010. god.). Očekuje se da će prilivi iz privatizacije biti korišćeni
i kao obrtna sredstva za unapređenje zapošljavanja i samozapošljavanja, i kao subvencijski
zajmovi za unapređenje rasta i razvoja sektora malih i srednjih preduzeća (MSP).
Dio sredstava od privatizacije takođe će biti dodjeljivan za socijalnu zaštitu viška radnika nastalog
iz privatizovanih preduzeća u državnoj svojini, te uspostavljanje „tranzicionih fondova“ od strane
Penzijskog fonda Republike Srpske.
Što se tiče efekata koji privatizacija ima na zapošljavanje, premda ne postoje podaci o zatvaranju i
otvaranju radnih mjesta, procjena je da “postoji značajna tendencija zatvaranja radnih mjesta u
svim privatizovanim preduzećima”, koja je izazvana smanjenjem prekomjernog broja radnika ranijih
preduzeća i svođenjem istog na optimalan nivo, a u cilju povećanja konkurentnosti i restruktuiranja
privatizovanih kompanija.
Treba imati u vidu da politika zaštite viška radnika može imati negativne uticaje na proces
privatizacije i privlačnost privrede Republike Srpske uopšte, kao i održanje pojedinih ugovora o
privatizaciji na snazi, naročito u uslovima recesije. Naime, Direkcija za privatizaciju Republike
Srpske je u svom radu pomno pratila ispunjavanje ugovornih obaveza investitora koji su
privatizovali bivša preduzeća u državnoj svojini. U slučajevima gdje ugovorne obaveze nisu bile
ispunjene, angažovanjem Direkcije za privatizaciju Republike Srpske na njihovo se ispunjavanje
često moralo prinudno djelovati, pri čemu je cilj bio da se zaštite radnici i njihove porodice.
Prestankom rada Direkcije za privatizaciju, IRBRS je preuzela poslove kontrole izvršenja ugovornih
obaveza kupaca državnog kapitala koji su zaključenim ugovorima, pored obaveze plaćanja
prodajne cijene, preuzeli i druge obaveze (investiranje u preduzeće, zapošljavanje određenog
broja zaposlenih, zadržavanje pretežne djelatnosti preduzeća, poštivanje pojedinačnog kolektivnog
ugovora i dr.). Pomenuta kontrola, za svako preduzeće pojedinačno, vrši se po isteku svake od
ugovorenih godina perioda poslovnog plana.
Potrebno je da se projekat privatizacije nastavi najbržom mogućom dinamikom, a s ciljem što
skorijeg okončanja istog. U narednom periodu aktivnosti Vlade orijentisane na ubrzavanje
privatizacije preostalog dijela državnog kapitala u kompanijama Republike Srpske, obuhvatiće:
•
•
•
•
•
•
Izradu i ažuriranje programa privatizacije državnog kapitala u preostalim neprivatizovanim
strateškim, kompanijama;
Nuđenje na prodaju državnog kapitala u neprivatizovanim preduzećima dominantno putem
berze;
Donošenje strateških odluka koje se odnose na kompanije u kojima će državni kapital ostati
neprivatizovan;
Utvrđivanje kompanija u kojima privatizacija nije moguća, uz prijedlog načina na koji se
rješava njihov status;
Učešće u procesu prestrukturisanja neprivatizovanih kompanija (pokretanje procesa
prestrukturisanja putem predstavnika državnog kapitala u kompanijama, uključujući
konsultantsku, ekspertnu i druge vidove pomoći kompanijama u procesu prestrukturisanja);
Provođenje zakona o reviziji privatizacije (kontrola i pregled procesa privatizacije izvršena
do danas u slučajevima postojanja sumnje u nepravilnosti);
19
•
•
Upravljanja akcijama iz portfelja Akcijskog fonda Republike Srpske, Fonda za restituciju i
Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Republike Srpske, te njihovo aktivno učešće u
tržištu kapitala;
Adekvatne mjere socijalnog zbrinjavanja za radnike koji će izgubiti svoja radna mjesta u
procesu privatizacije.
Proces tranzicije
Prema studijama o istočnoevropskoj ekonomskoj tranziciji čini se da se ključni elementi reforme na
mikroekonomskom nivou odnose na bolje formulisanje planova poslovanja, investiranje u razvoj
ljudskih potencijala, te ulaganje u istraživanje i razvoj8. Upravni odbori u preduzećima u domaćem
vlasništvu u zemljama u tranziciji pokazali su da im nedostaju znanja i vještine kako bi zadržali
vodeću poziciju na tržištu, a često je prisutno potpuno odsustvo bilo kakvog organizovanog
pristupa i nastupa na stranim tržištima.
Privlačenje stranih ulaganja se smatra jednim od rješenja, posmatrano kao privlačan način, ali su u
većini zemalja u tranziciji zabilježeni primjeri kompanija u stranom vlasništvu bez bilo kakve
poslovne strategije osim one u smislu ubiranja koristi od jeftine, ali kvalifikovane radne snage. Ova
posljednja pomenuta vrsta preduzeća često se zatvara čim privreda postane intenzivnije
integrisana u Evropsku uniju.
Veća preduzeća su suočena sa otežanim pristupom stranim tržištima, nedostatkom kapitala,
nedovoljno osposobljenim menadžmentom i nedostatkom iskustva u kreiranju poslovnih politika i
strategija razvoja ljudskih potencijala.
U ovom segmentu pojavljuju se određena specifična obilježja:
•
•
•
Većinu velikih preduzeća sa povoljnim tržišnim položajem na domaćem tržištu uglavnom su
preuzele strane kompanije. Izgledi da ova preduzeća prežive tranziciju kako bi se u
potpunosti integrisala u tržišnu ekonomiju su i dalje veoma neizvjesni, posebno kod zemalja
koje se nalaze u pretpristupnoj fazi;
Većina velikih preduzeća u domaćem vlasništvu sa određenim potencijalno povoljnim
tržišnim pozicijama na domaćem tržištu plaši se preuzimanja od strane inostranih
kompanija, a koje bi se odvijalo uz protivljenje uprave društva, bez obzira na to što
postojeća uprava nije u mogućnost da obezbijedi održivost;
Ova veća preduzeća sa ograničenom odgovornošću treba da stvore tržišnu poziciju koja im
omogućava da proizvedu adekvatnu profitnu maržu i da ulože napor u Plan poslovanja.
Međutim, čini se da ona čekaju odluke o smanjenju veličine, prestrukturiranju, ili
preuzimanju od strane velikih investitora. Čini se da ove kompanije uveliko odbijaju da
postanu uključene u proces kojim rukovodi javni sektor (strategije razvoja ljudskih
potencijala, akcije zapošljavanja, planovi obrazovanja).
8
Студије о економској транзицији источноевропских земаља коју пажљиво прате програми ЕУ и Свјетске банке,
очигледно указују да је процес дезиндустријализације тежак и није толико директан колико се то претпоставља,
будући да је настојање предузећа у правцу стварања положаја на тржишту онемогућено због дјеловања
неколико фактора поред самог процеса приватизације.
Студије указују на то да је жаришна тачка сам процес транзиције, што се никада није сводило на
праволинијско кретање од тачке А до тачке Б. Упркос различитим програмима реформе, подршка која долази од
земаља донатора код изградње капацитета, код успостављања законодавних оквира и управних поступака, те
различитих настојања приликом обезбјеђивања учења кроз рад путем програма размјене и twinning пројеката,
ниједна трансформација из индустријске традиције и норми планске привреде није лака и несметана. Култура
рада остала је некако ригидна, што изгледа као да је приступ стратешком размишљању или норме за надградњу
економије на основу услужног приступа.
Постоје приче о успјеху, наравно, и то углавном у секторима у којима је темељ био солидан и директан
(природна богатства, природна понуда квалификоване радне снаге, итд.) или заснован на новом иновативном
духу којим се настоји достићи страна тржишта. Чак је и промјена у правцу јавног сектора који је у већој мјери
оријетисан на услуге у оквиру друштва које одликује знање била далеко компликованија од предвиђеног.
20
Mala i srednja preduzeća (MSP) su veoma svjesna svog tržišnog položaja, ali se čak i u ovom
segmentu pojavljuju različiti pristupi planiranju. Sve veći broj naročito malih i srednjih preduzeća je
upoznat sa neophodnošću ulaganja u poslovne planove i strategije razvoja ljudskih resursa,
uglavnom nadahnuti sve većim brojem informacija prikupljenih od manje-više sličnih preduzeća u
inostranstvu. Ove srednje i male kompanije će biti spremne da nauče više i ulažu u plodonosniji
položaj na tržištu, premda je vidljivo da bojazan od preuzimanja mimo volje uprave ili nepostojanje
znanja o poslovanju sa stranim tržištima predstavlja glavnu prepreku. Pored ovih preduzeća,
kojima je očigledno potrebna jaka podrška socijalnih partnera kao i institucija u javnom sektoru,
pojavljuje se zajedničko obilježje u privredama u tranziciji:
•
•
•
Nekim malim i srednjim preduzećima (MSP) se manje-više u cijelosti upravlja posredstvom
stranih kapitalnih investitora. U slučaju da strani investitori vide potencijal u ulaganju u
poslovne projekte na lokalnom (domaćem) tržištu, oni bi to mogli uraditi ukoliko strani
investitori (i menadžeri) prepoznaju u tome logiku; U slučaju da je strano preuzimanje uz
protivljenje uprave određeno nižim nivoima plata u ovim zemljama (u poređenju sa svojom
matičnom zemljom ili drugim državama članicama Evropske unije), a u manjoj mjeri samim
tržištem, ove kompanije se čine manje sklonim da ulažu u strategije razvoja ljudskih
potencijala;
Nekim malim i srednjim preduzećima upravlja profitna ideologija po svoj prilici nastala zbog
momentalnog uspjeha preko noći u kreiranju profitabilnog poslovanja na domaćem tržištu.
Ove kompanije, koje su najčešće u vlasništvu domaćih preduzetnika, manje su upoznate s
potencijalima o proširivanju na strana tržišta unutar Evropske unije i isto tako su manje
upoznate sa načinom na koji se izrađuju poslovni planovi kako bi se obezbijedile buduće
zarade;
Pored toga, druga mala i srednja preduzeća još uvijek rade na više-manje neregularnom
tržištu.
Za većinu malih i srednjih preduzeća, pojavljuju se neka od obilježja pomenuta u segmentu koji
govori o većim kompanijama; npr. bojazan da će doći do preuzimanja kompanije mimo volje njene
uprave, nedostatak kapitala, ugrožena tržišta i oskudne profitne marže. Štaviše, veoma mali broj
MSP-a u okviru tranzicionih privreda posjeduje neophodna znanja ili kapacitete za izradu strategija
u skladu sa različitim propisima EU, uključujući i zaštitu okoline i bezbjednost i zdravlje na radu
(BZR). A, na kraju, izgleda da je stepen ulaganja u istraživanje i razvoj relativno mali među ovim
preduzećima (u relativnom odnosu prema MSP u zrelim državama članicama EU) s tendencijom
da svoj položaj na tržištu izlože još većoj ugroženosti u dugoročnom periodu. U pogledu ovog
posljednje pomenutog, pojavljuje se naizgled tendencija kretanja ka većem udjelu rekonstrukcije i
razvoja u najskorije osnovanim preduzećima, premda to nije statistički dokumentovano.
U pogledu mikro-preduzeća čini se da je prisutna veća raznolikost. Prethodno pomenuta obilježja
odnose se i na mikro-preduzeća, ali ništa manje i aspekti nepostojanja znanja o propisima u EU,
nepostojanja znanja o tome kako se može stići do stranih tržišta i nedostatak svijesti o potrebi za
ulaganje u poslovne planove i strategije razvoja ljudskih potencijala.
U pravilu, ovaj obrazac sklon je da pokaže kako je postizanje interesa među poslodavcima za
investiranje u izradu poslovnih planova i strategija razvoja ljudskih potencijala otežano, ali ne i
nemoguće; problem je uglavnom ukorijenjen u ekonomskim mogućnostima da se izvrši efikasan
uticaj, ali pokazuju se potrebnim i dodatni aspekti informisanja o tržištima. Sve u svemu, zaključak
je da je više informisanja potrebno kako bi se poslodavcima dala mogućnost da shvate nužnost da
se obezbijedi ekonomska konsolidacija i održivost.
2.3 Regionalni/teritorijalni dispariteti
Da bi se realizovala ova strategija u potpunosti u područjima Republike Srpske, odnosno na
opštinskom nivou, moraju biti na raspolaganju podaci vitalne statistike, ekonomski indikatori,
indikatori realizacije obrazovanja i indikatori tržišta rada. Osim nekih podataka o registrovanim
21
nezaposlenim licima, a koje vodi Zavod za zapošljavanje i Republički zavod za statistiku, većina
podataka nije konzistentna, a u nekim slučajevima ni pouzdana (Metodološke napomene iz ARS).
U pogledu teritorijalnog uticaja nezaposlenosti, u najvećoj mjeri pogođen je istočni dio Republike
Srpske, naročito opštine Bratunac, Vlasenica i Srebrenica; te južni dio Republike Srpske, naročito
opštine Trebinje, Gacko, Nevesinje i Bileća.
Što se tiče ovih dijelova Republike Srpske, glavni razlog za visoku stopu nezaposlenosti jeste i
uništenje radnih mjesta zbog ratnih dejstava tokom perioda 1992–1995. godine, poslijeratne
tranzicije ekonomije i relativno nizak nivo poslovnih investicija u ove tri opštine u Republici Srpskoj.
Glavni razlog za visoku stopu nezaposlenosti u Hercegovini je sličan – pored ratnih posljedica,
privreda se značajno izmijenila, a prerađivački kapaciteti koji su funkcionisali prije 1992. godine ili
su uništeni ili su nekonkurentni zbog zastarjelih tehnologija, gubitka poslovnih mreža i tržišta. Kao
krajnji rezultat, ova dva regiona su najslabije razvijeni dijelovi Republike Srpske.
U tabeli 2.3.1 prikazan je broj nezaposlenih unutar svakog od regiona Republike Srpske kako se
vode podaci u Zavodu za zapošljavanje. U tabeli se dodatno ukazuje na to koliki je udio žena i
kako izgleda posljednji zabilježeni godišnji rast nezaposlenosti za oba pola.
Tabela 2.3.1 Registrovana nezaposlena lica u regionalnim biroima za zapošljavanje Republike
Srpske u decembru 2010. godine; ukupno prijavljenih, udio žena i podaci iz decembra 2009. u
poređenju sa onim iz decembra 2010. za oba pola
UKUPNO
RAST
ŽENE
UKUPNO MUŠKARCI
ŽENE
MUŠKARCI I
ŽENE
41.690
47,7%
-0,6%
-0,1%
-1,2%
BIJELjINA
30.109
48,3%
0,0%
0,1%
-0,1%
DOBOJ
25.959
44,3%
-0,8%
-2,8%
1,8%
PRIJEDOR
20.398
44,1%
1,3%
0,8%
2,0%
SARAJEVO
14.477
50,0%
-0,3%
-1,7%
1,0%
TREBINjE
12.987
50,4%
3,8%
1,9%
5,6%
UKUPNO
RS
145.620
47,2%
0,2%
-0,4%
0,8%
BANjA
LUKA
31.12.2010.
Izvor: vlastiti proračuni zasnovani na podacima iz Zavoda za zapošljavanje.
Tabela 2.3.1 ne ukazuje na značajne regionalne disparitete vezano za pitanja zastupljenosti
polova. U tabeli, međutim, nije stvorena slika regionalnih ekonomskih asimetrija, budući da je
izgleda Banja Luka doživjela znatno veći pad u broju registrovanih nezaposlenih lica u poređenju
sa prosjekom Republike Srpske, iako je region Doboja doživio povećan broj nezaposlenih od marta
2005. do marta 2006. godine. Porast u Doboju je izgleda uglavnom pojava vezana za muškarce,
budući da se broj nezaposlenih muškaraca povećao za 7,2% u poređenju sa povećanjem broja
nezaposlenih žena za 1,7%.
22
U tabeli 2.3.2 dodaju se podaci o regionalnim razlikama među registrovanim nezaposlenim licima u
Republici Srpskoj po starosnim grupama.
Očigledno, broj nezaposlenih u svakom starosnom razredu raspoređen je neravnomjerno i
posebnu pažnju treba obratiti u pogledu niskog broja nezaposlenih u starosnim segmentima
veoma mlade populacije i veoma stare populacije budući da ovi starosni razredi imaju veoma mali
broj nezaposlenih.
Ako se ove mjere predostrožnosti uzmu u obzir i ako posmatramo starosne grupe onih između 18 i
65 godina starosti, uočava se izvjesna različitost u pogledu nezaposlenosti po regionima, premda
raznolike vrijednosti ustvari nikada ne prelaze nijednu od zabrinjavajućih graničnih vrijednosti.
Region Istočnog Sarajeva ima tendenciju neznatno različite starosne distribucije među licima
prijavljenim kao nezaposleni budući da se Istočno Sarajevo pojavljuje kao region nadprosječnih
vrijednosti u segmentima starije životne dobi i ispodprosječne vrijednosti u centralnim grupama
intenzivnijih učesnika na tržištu rada u segmentu od 27 do 45 godina starosti. Uz to se u Istočnom
Sarajevu bilježi i iznenađujuće nizak udio nezaposlenih unutar grupe veoma mladih i veoma starih
učesnika na tržištu rada.
Doboj bilježi relativno nizak broj nezaposlenih unutar starosnog segmenta od 24 do 27 godina. S
druge strane, Doboj ima znatan udio nezaposlenih iznad 55 godina starosti.
Ostatak regiona pokazuje tendenciju da sadrži raznolike vrijednosti veoma bliske prosjeku.
Tabela 2.3.2 Razmjere raznolikosti prijavljenih nezaposlenih lica u regionalnim biroima za
zapošljavanje Republike Srpske u martu 2008. godine: Distribucija prijavljenih nezaposleni lica
prema starosnim grupama u odnosu na prosjek za Republiku Srpsku (Indeks RS=100)
FILIJALE
Grupe starosti
Banja
Luka
ZAVOD
Bijeljina
Doboj
Prijedor
Sarajevo
Trebinje
Od 15 - 18 godina
67
83
48
32
7
6
243
Od 18 - 20 godina
1.558
1.027
1.000
802
264
319
4.970
Od 20 - 24 godine
3.770
2.952
2.522
2.125
1.136
1.168
13.673
Od 24 -27 godina
3.371
2.799
1.905
1.678
1.248
1.191
12.192
Od 27 - 30 godina
3.407
2.556
1.821
1.657
1.323
1.143
11.907
Od 30 - 35 godina
5.229
4.088
3.318
2.566
1.831
1.751
18.783
Od 35 - 40 godina
5.347
3.880
3.227
2.709
1.598
1.583
18.344
Od 40 - 45 godina
5.282
3.667
3.157
2.844
1.726
1.762
18.438
Od 45 - 50 godina
5.443
3.827
3.290
2.826
1.991
1.716
19.093
Od 50 - 55 godina
4.762
2.995
2.791
2.210
1.851
1.459
16.068
Od 55 - 60 godina
2.852
1.785
2.189
849
1.245
739
9.659
Od 60 - 65 godina
601
450
691
100
257
149
2.248
23
Lica u 65-toj godini
UKUPNO
1
41.690
1
30.109
25.959
20.398
14.477
2
12.987 145.620
Izvor: Zavod za zapošljavanje RS
Napomena: Tabela prikazuje približan razmjer regionalnih dispariteta budući da bi ravnomjerna
raspoređenost nezaposlenih po regionima generisala indikatorsku vrijednost 100 u svakom od
polja u tabeli. Indikatorska vrijednost iznad 100 ukazuje da je broj nezaposlenih u okviru
konkretnog starosnog razreda veći od očekivanog ako ukupna vrijednost za RS ukazuje na normu
entiteta (i obrnuto).
Osnovna sugestija ovog kratkog pregleda regionalnih dispariteta9 u Republici Srpskoj jeste da slika
regionalnih varijacija u okviru tržišta rada iziskuje segmentiranu i selektivnu strategiju
zapošljavanja. Strategija bi se morala posvetiti opisivanju regionalnih, pa čak i lokalnih ciljnih
oblasti i ciljnih grupa s ciljem da se postigne željeni efekat.
2.4 Stanje zaposlenosti u Republici Srpskoj
U posljednjih pet godina ukupni broj registrovanih zaposlenih lica u Republici Srpskoj porastao je
sa 234.000 u 2002. godine na više od 259.000 registrovanih zaposlenih lica u 2008. godini.
Ukupan broj registrovanih zaposlenih lica porastao je za 10% u petogodišnjem periodu. Prosječan
godišnji rast broja zaposlenih kretao se između 1% i 4% godišnje. Međutim, u 2010. godini bilježi
se pad zaposlenosti u Republici Srpskoj na 329.000 lica.
Kako se vidi iz tabele 2.4.3 najveći rast u periodu od 2002. do 2007. godine može se zapaziti u
sektoru usluga, dok s druge strane zaposlenost u poljoprivredi i prerađivačkoj industriji opada.
Ovakav razvoj događaja je nešto što se može zapaziti unutar Evropske unije. Tabela 2.4.1, koja je
zasnovana na seriji podataka iz ARS, ukazuje na moguću pojavu u budućnosti, gdje će preko 2/3
radno sposobnog stanovništva biti zaposleno u sektorima usluga, dok će zaposlenost posebno u
poljoprivrednom sektoru biti veoma niska. Stoga, ako Republika Srpska bude pratila isti obrazac
kao i EU27, zaposlenost će dramatično opadati u poljoprivrednom sektoru, a posebno rasti u
sektoru usluga.
Tabela 2.4.1 Zaposlenost podijeljena po sektorima u Republici Srpskoj
2007.
Svi
2008.
2009
2010
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Zaposlenost u poljoprivredi (% ukupne
zaposlenosti)
10600
0
31,
2
11000
0
31,
3
11200
0
32,
6
10400
0
31,
5
Zaposlenost u industriji (% ukupne
zaposlenosti)
96000
28,
2
96000
27,
5
92000
26,
5
80000
24,
3
Zaposlenost u uslugama (% ukupne
13800
40,
14400
41,
14100
40,
14500
44,
9
Због непостојања битних статистичких показатеља и података о регионалном/локалном економском успјеху,
демографских показатеља и показатеља реализованих образовних норми, студија регионалних диспаритета је
остала прилично слаба.
24
zaposlenosti)
Ukupno
0
6
34000
0
100
0
2
0
9
0
2
35000
34500
32900
100
100
100
0
0
0
Izvor: ARS 2007, 2008, 2009 i 2010. RS
Na osnovu onog što se zapaža iz tabele 2.4.2, postoje razlike između zaposlenosti kod muškaraca
i kod žena. Grupa koju čine muškarci je trenutno podjednako raspoređena između glavnih sektora,
dok je grupa koju čine žene manje zastupljena u industriji, a više u uslugama. Ovim se potvrđuje
tradicionalni obrazac postojanja tipično muških i tipično ženskih zanimanja; obrazac čijem
rješavanju bi trebalo pristupiti prilikom utvrđivanja politike zapošljavanja za žene kako bi se smanjio
ovakav raskorak u smislu zaposlenosti između muškaraca i žena.
Tabela 2.4.2 Zaposlenost po glavnim sektorima i polovima
2006.
2007.
2008.
2009.
2010.
Muškarci
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Zaposlenost u poljoprivredi (%
ukupne zaposlenosti)
59000 31,6
66000 30,9
67000 30,5
59000 28,9
59000 29,9
Zaposlenost u industriji (%
ukupne zaposlenosti)
60000 32,1
75000 35,1
73000 33,3
72000 34,9
61000
Zaposlenost u uslugama (%
ukupne zaposlenosti)
68000 36,2
73000
79000 36,2
74000 36,2
77000 39,1
Ukupno
186000 100 214000
Žene
2006.
Broj
34
100 220000
2007.
%
Broj
100 205000
2008.
%
Broj
100 196000 100
2009.
%
Broj
31
2010.
%
Broj
%
Zaposlenost u poljoprivredi (%
ukupne zaposlenosti)
34000 30,4
40000 31,7
43000 32,5
53000 37,9
45000 33,8
Zaposlenost u industriji (%
ukupne zaposlenosti)
20000 17,8
21000 16,5
23000 17,7
20000 14,3
19000 14,5
Zaposlenost u uslugama (%
ukupne zaposlenosti)
58000 51,8
65000 51,8
65000 49,7
67000 47,8
69000 51,7
Ukupno
112000 100 126000
100 131000
100 140000
100 133000 100
Izvor: ARS 2006. 2007. 2008.2009 i 2010 godine, Republika Srpska
Na kraju, podaci koji sljede pokazuju da, uprkos tome što je u prerađivačkom sektoru zabilježen
stalan pad tokom perioda od 2002. do 2007. godine, to je još uvijek jedan od najznačajnijih sektora
kada se radi o zaposlenosti u Republici Srpskoj. Zajedno sa trgovinom, ova dva sektora
zapošljavaju skoro 40% formalno zaposlenih u Republici Srpskoj.
25
Tabela u narednom dijelu teksta pokazuje strukturne trendove zaposlenosti. Iako ukupan broj
nezaposlenih u Republici Srpskoj raste relativno ravnomjerno, struktura zaposlenosti se mijenja
kako se privreda Republike Srpske pomjera prema privredi zasnovanoj na trgovinskim i uslužnim
djelatnostima (poput trgovine, ugostiteljstva, finansijske i djelatnosti zasnovane na prometu
nekretnina).
Tabela 2.4.3 Promjene zaposlenosti u RS po sektorima 2002–2009.
Promjene u zaposlenosti po sektorima
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
2009.
Poljoprivreda
-3%
-8%
-4%
-4%
0%
10%
-1%
Ribarstvo
11%
-2%
-14%
0%
8%
12%
1%
Rudarstvo
1%
-7%
-7%
9%
22%
14%
-4%
Prerađ.
industrija
-4%
-7%
-4%
-9%
-2%
16%
-6%
Elektroprivreda
0%
0%
3%
-5%
-2%
4%
2%
Građevinarstvo
-7%
-4%
2%
0%
5%
14%
4%
Trgovina
8%
9%
9%
8%
8%
5%
0%
Hoteli
14%
3%
-4%
11%
6%
-6%
-5%
Transport
2%
-1%
2%
3%
6%
-6%
2%
Finansije
-10%
-7%
2%
5%
17%
19%
34%
Nekretnine
7%
5%
46%
11%
11%
-7%
-2%
Javni sektor
3%
-3%
-6%
4%
4%
4%
8%
Obrazovanje
3%
5%
4%
2%
3%
3%
4%
Zdravstvo
1%
0%
6%
3%
1%
-1%
3%
Ostalo
6%
11%
15%
19%
7%
-51%
-14%
1%
0%
3%
2%
4%
0%
0%
SEKTOR
Izvor: Službeni statistički podaci o zaposlenosti, Zavod za statistiku RS, 2009.
Ove trendove je moguće objasniti pomoću sljedećih događanja u RS:
26
•
Trgovinski sektor u Republici Srpskoj razvija se i koncentriše. Poslijeratni trgovinski sektor
u Republici Srpskoj bio je rasut u velikom broju manjih trgovina. U proteklih pet godina,
trgovina se koncentriše u rukama manjeg broja velikih trgovaca na veliko i trgovaca na
malo, dok se broj malih trgovačkih preduzeća smanjuje. Ovaj trend će se vjerovatno
nastaviti u narednom petogodišnjem periodu, zbog još veće koncentracije trgovine, kao i
stranih i domaćih ulaganja u trgovinski sektor (preuzimanja, spajanja, pripajanja i
privatizacije).
•
Ugostiteljski sektor bilježi značajan razvoj u Republici Srpskoj – kako u pogledu bruto
dodate vrijednosti tako i broja zaposlenih u ugostiteljskim djelatnostima. Glavni uzrok ovog
trenda je razvoj turizma u Republici Srpskoj, povećan broj turista u Republici Srpskoj, kao i
opšti rast standarda i plata u Republici Srpskoj (veća potrošnja na ugostiteljstvo).
•
Finansijsko tržište u Republici Srpskoj nastavilo je sa razvojem. Bankarski sektor je
nastavio s rastom, a u periodu 2003–2008. godine, sektor osiguranja i lizinga, kao i tržište
berze u Republici Srpskoj započelo je s razvojem. Osnovan je određen broj lizing i
osiguravajućih društava, uglavnom kao supsidijara banaka i finansijskih posrednika u
stranom vlasništvu. U 2003. i 2004. godini, državno vlasništvo u finansijskom sektoru
umanjeno je i eliminisano, a neke od finansijskih institucija u vlasništvu i pod upravom
države su smanjivane ili likvidirane, što je izazvalo privremeni pad broja zaposlenih u
finansijskom sektoru. Tokom 2007. i 2008. godine kao posljedica trenda razvoja
finansijskog tržišta ponovo se povećao broj zaposlenih u ovom sektoru.
•
Tržište prometa nekretnina i srodnih poslovnih djelatnosti takođe je zabilježilo značajan rast
– broj zaposlenih u ovom sektoru udvostručio se tokom petogodišnjeg perioda. Iako je ovaj
broj ostao relativno mali u okvirima ukupne zaposlenosti (10.000 zaposlenih u sektoru
nekretnina od 258.000 broja ukupno zaposlenih lica u Republici Srpskoj), ovaj sektor je
imao najznačajniji rast zaposlenosti (izraženo u relativnim pokazateljima).
U okviru strategije zapošljavanja bitno je ustanoviti koji su to sektori koji imaju potencijal za
otvaranje novih radnih mjesta, kako bi se ubuduće mogla izbjeći neusklađenost između potražnje i
ponude radne snage.
Zapošljavanje lica sa evidencije u granama i djelatnostima pokazuje da je ono najzastupljenije u
prerađivačkoj industriji, zatim u trgovini na veliko i malo, a na trećem mjestu je građevinarstvo,
potom hoteli i restorani, te ostale komunalne, društvene i lične uslužne aktivnosti. Ovaj redosljed je
prisutan u tri posljednje godine. S druge strane, u ovom periodu evidentan je pad ukupne
zaposlenosti u ovim granama. U 2009. godini Zavod za zapošljavanje je evidentirao činjenicu da je
u prerađivačkoj industriji, trgovini na veliko i malo i naročito u građevinarstvu bio prisutan veoma
intenzivan proces gubitka posla, upoređeno sa brojem zaposlenih u ovim djelatnostima. No, isto
tako uočeno je da je u ovim djelatnostima bilo najveće zapošljavanje sa evidencije.
Ovi pokazatelji sugerišu stav da će i u narednim godinama, ukoliko se ne odrede strateške grane i
djelatnosti razvoja Republike Srpske, zadržati sadašnji nivo zapošljavanja u pojedinim
djelatnostima, sa laganim porastom ukupnog broja zaposlenih u uslužnim i vanprivrednim
djelatnostima.
Djelatnosti sa najvećim rastom u periodu 2003–2008. godine10 bile su:
•
Rudarstvo (prosječna stopa rasta 19% godišnje);
•
Ugostiteljstvo – hoteli i restorani (18%);
•
Trgovina (11%);
•
Prerađivačka industrija (10%), i
•
Struja, plin i vodosnabdijevanje (9%).
10
Будући да су материјална издвајања у појединим периодима од једне до друге године била значајна, трендови
и просјечне стопе раста били су израчунати узимањем просјека из трогодишњег периода (2003–2006).
27
S obzirom na udio u BDP-u, na poljoprivredu otpada prosjek od 17% BNP-a u Republici Srpskoj za
period 2003–2006. godine, trgovinu 16% i poslovanje s nekretninama 10% BDP-a za 2003–2006.
godinu. Za poljoprivredu i nekretnine udio u BDP-u je umanjen, dok je udio trgovine porastao za
skoro 2% u periodu od dvije godine.
Po pitanju rasta izvoza, najveći rast je zabilježen u:
•
eksploataciji ruda metala,
•
metaloprerađivačkoj industriji,
•
preradi i proizvodnji kože i obuće.
Rast u ovim djelatnostima bio je vrlo intenzivan. Glavni uzrok ovakvog značajnog rasta u
metaloprerađivačkoj industriji bio je rast proizvodnje i izvoza u tvornici „Boksit“ iz Milića i rudniku
„Ljubija“. Rast u proizvodnji i izvozu kože i obuće može se objasniti značajnim rastom proizvodnje
obuće zasnovan na “lohn” poslovima od strane jednog jedinog proizvođača. Međutim, ovi porasti u
proizvodnji nisu bili popraćeni otvaranjem novih radnih mjesta niti rastom stopa zaposlenosti.
Analiza pokazuje da broj preduzeća u RS raste za 8% godišnje u prosjeku11. Dva sektora u
pogledu broja novoosnovanih preduzeća12 bili su:
•
sektor elektroprivrede i
•
sektor rudarstva.
Najveći rast zaposlenosti (u relativnom pogledu) zabilježen je u rudarstvu, prometu nekretnina i
ugostiteljstvu. Rast zaposlenosti u rudarstvu može se objasniti parcijalnom privatizacijom i
značajnim rastom aktivnosti u tom sektoru. Poslovi prometa nekretnina su isto tako zabilježili
značajan rast u broju zaposlenih, što se može pripisati znatnim stranim i domaćim ulaganjima u
poslove prometa nekretnina. U sklopu generalnog razvoja sektora turizma, ugostiteljstva (hoteli i
restorani) konstantno se i dalje bilježi rast poslovne aktivnosti. Na ova tri sektora otpada 13%
ukupnog broja zaposlenih.
U pogledu aktuelnog broja zaposlenih (lica), najznačajniji uticaj je ostvaren u trgovini, gdje je broj
novih zaposlenih u 2007. godini (u poređenju s 2006. godinom) iznosio 3.652 lica. Na ovaj sektor
otpada 36% ukupnog rasta u broju zaposlenih u 2007. Ovaj porast se može objasniti znatnim
investicijama u sektor trgovine – tri velika investitora uložila su u nekoliko trgovačkih centara i
lanac supermarketa na cijeloj teritoriji Republike Srpske. Plate u ovom sektoru su značajno porasle
(16% u 2007. u poređenju sa 2006. godinom), ali je sveukupna produktivnosti sektora doživjela
pad za 2,8%.
2.5 Potražnja za radnom snagom na kratkoročnoj i dugoročnoj osnovi
Jedan od preduslova za rast privrede jeste da radna snaga sa neophodnim kvalifikacijama bude raspoloživa
za potrebe preduzeća. Ako se poslodavci susreću sa problemima pri pronalaženju kvalifikovane radne
snage, to može onemogućiti ili usporiti razvoj, što s druge strane može usporiti ekonomski rast Republike
Srpske.
Stoga je neophodno da se kontinuirano prate potrebe za radnom snagom kako bi se omogućilo
prilagođavanje stanja u pogledu ponude.
Sljedeća prognoza zasnovana je na saznanjima o ekonomskom rastu u svakom sektoru,
prestrukturiranju unutar sektora i drugim faktorima koji bi mogli uticati na razvoj sektora u
11
Будући да ликвидација предузећа у РС скоро и не постоји, раст у броју предузећа је еквивалентан броју
новооснованих привредних субјеката.
12
Број новооснованих привредних друштава према секторним подацима и анализи заснованој на подацима треба
посматрати уз опрез, будући да је дјелатност предузећа у Републици Српској утврђена у процесу регистрације
предузећа. Могуће је да предузећа пријаве једну главну дјелатност у процесу регистрације и да обављају
пословне активности у другом пословном сектору. Међутим, ово је једина поуздана индикација раста пословне
дјелатности у сектору.
28
poređenju s potražnjom za radnom snagom u toku proteklih pet godina, što se, nažalost, može
realizovati samo u pogledu formalne zaposlenosti.
Nedostatak radne snage na kratkoročnoj osnovi najizraženiji je oblastima: rudarstva, finansijskog
poslovanja, nekretnine, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti i druge društvene i lične usluge, dok je
manje izražen u oblastima građevinarstva, trgovine, ugostiteljstva i obrazovanja. Nedostatak radne
snage najmanje je izražen u oblasti: poljoprivrede i ribarstva, prerađivačke industrije, energetike,
vodosnabdijevanja, kao i obaveznog socijalnog osiguranja.
Na dugoročnoj osnovi, nedostatak radne snage je najizraženiji u oblastima: finansijskog
posredovanja, nekretnina, iznajmljivanja i poslovne aktivnosti, servisiranja motora i robe,
ugostiteljstva i trgovina. Nedostatak je manje izražen u oblastima: prerađivačke industrije,
građevinarstva, transporta i skladištenja, saobraćaja i komunikacija, obrazovanja i zdravstvene i
socijalna zaštita, dok je u oblastima: poljoprivrede i ribarstva, rudarstva, javne uprave i odbrane, te
obaveznog socijalnog osiguranja najmanje izražen.
2.6 Politike sektora u Republici Srpskoj
Vlada Republike Srpske je u sklopu svog dokumenta Ekonomska politika za 2011. godinu utvrdila
strategije za različite sektore. Ove strategije treba tumačiti kao jedan značajan doprinos strategiji
zapošljavanja, i na njih treba gledati kao na dokument kojim se podržava sveukupna strategija za
Republiku Srpsku.
Poljoprivreda
Tokom 2006. godine u Republici Srpskoj izrađena je Strategija razvoja poljoprivrede do 2015.
godine i Akcioni plan za realizaciju Strategije. Kao primarni ciljevi u Strategiji istaknuti su:
povećanje konkurentnosti i efikasnosti poljoprivrednog sektora; obezbjeđivanje da hrana
zadovoljava potrebe potrošača u pogledu kvaliteta i bezbjednosti; obezbjeđivanje podrške
životnom standardu za ljude koji zavise od poljoprivrede, a nisu u stanju da svojim razvojem prate
ekonomske reforme; podrška održivom razvoju sela, zaštita prirodne okoline od uništavajućeg
uticaja efekata poljoprivredne proizvodnje, pripreme za pridruživanje i pristupanje u CEFTA, STO i
EU.
Stoga bi za strategiju zapošljavanja važan cilj bio da se usredsredi na radno sposobno
stanovništvo u ruralnim oblastima i njihove potrebe za kvalifikacijama kako radi podrške opštem
razvoju poljoprivrednog sektora tako i podrške razvoju u drugim sektorima poput, trgovine i
turizma, radi otvaranja novih radnih mjesta zbog apsorpcije viška radnika iz poljoprivrednog
sektora i nezaposlenog i neaktivnog dijela radno sposobnog stanovništva. Ova strategija bi se
takođe trebala orijentisati na opšte unapređenje kvalifikovanosti, ali i na mjere poput podrške
samozapošljavanju.
Prerađivačka industrija
Ovaj sektor sadrži 23 industrijske grane i zapošljava veliki broj radnika. U BDP rerađivačka industrija u 2009.
godini učestvuje sa 9,5%. Sektor prerađivačke industrije u septembru 2010.godine, zapošljavao je oko
49.725 zaposlenih, što prestavlja 20,1% od ukupnog broja zaposlenih u Republici Srpskoj. S obzirom, da je
malo učešće ovog sektora u BDP, a relativno velika zaposlenost za sektor se može reći da ima nizak stepen
iskorišćenosti kapaciteta, visoke troškove proizvodnje, zastarjelu tehnologiju, nisku konkurentnost izvoza.
Nedostatak obrtnog kapitala uz stalne gubitke, predstavlja temeljne poteškoće sa kojima se preduzeća u
industriji Republike Srpske uvijek iznova suočavaju. Nedovoljan i skup kapital koji koriste preduzeća u
Republici Srpskoj takođe imaju negativan uticaj na efekte poslovanja.
Rast industrijskog obima proizvodnje u Republici Srpskoj u proteklom periodu je rezultat rasta
fizičkog obima proizvodnje u prerađivačkoj industriji. Prerađivačka industrija je u 2008. godini imala rast
29
fizičkog obima proizvodnje od 19,4%, a u 2009. godini rast fizičkog obima proizvodnje prerađivačke industrije
je iznosio 35,1%. Naftni sektor Republike Srpske je bio osnovni pokretač rasta prerađivačke industrije u
proteklom periodu. Rast fizičkog obima proizvodnje prerađivačke industrije je nastavljen i u 2010. godini. Za
prvih jedanaest mjeseci 2010. godine u odnosu na isti period prethodne godine, fizički obim industrijske
proizvodnje veći je za 4,1% dok je u prerađivačkoj industriji fizički obim proizvodnje povećan za 5,2%.
Radi podrške razvoju prerađivačke industriju u 2011. godini potrebno je stvoriti uslove za bolji poslovni
ambijent kojim će se pored ostalog omogućiti realizacija sledećih aktivnosti:
donošenje stimulativnih mjera (sa prijedlogom davanja podsticajnih sredstava) preduzećima
za jačanje nivoa transfera tehnologija, istraživanja, razvoja i inovativne djelatnosti u funkciji
izvoza i supstituciji uvoza;
izrada studije o mogućnostima i konkurentnosti proizvodnje radi supstitucije uvoza na
osnovu analize uvoznih repromaterijala i komponenti, koja će animirati potencijalne
ulagače, te poslužiti istim kao osnova za izradu projekata baziranih na supstituciji uvoza;
implementacija Strategije za povećanje izvoza i Strategije za promociju i privlačenje stranih
ulaganja u Republiku Srpsku i Sektorske strategije razvoja industrije za period 2009–2013.
godine;
sprovođenje potrebnih zakonskih izmjena i dopuna kojima će se regulisati da preduzeća i
preduzetnici koji primaju u stalni radni odnos nove radnike budu djelimično subvencionisani
za troškove poreza i doprinosa na platu za novozaposlena lica u periodu od prve tri godine
u cilju povećanja zapošljavanja;
nastavak započetih reformi i stvaranje uslova za održiv razvoj;
stvaranje povoljnog ambijenta koji snažno stimuliše proizvodne programe i preduzetništvo i
osigurava veći priliv stranih investicija;
podrška izvozu viših faza prerade zasnovanih na domaćim sirovinama s ciljem oživljavanja
proizvodnje, investicija i zapošljavanja;
povećanje kvaliteta finalnog proizvoda i razvoj institucija za praćenje kontrole kvaliteta, u
cilju povećanja konkurentnosti finalnog proizvoda na tržištu;
unapređenje programa obrazovanja i stručnog osposobljavanja.
Radi podrške ovim aktivnostima, biće od značaja da se obezbijedi da radna snaga s
odgovarajućim kvalifikacijama bude na raspolaganju preduzećima. Stoga bi se strategija
zapošljavanja trebalo usredsrediti i na radnu snagu koja je već zaposlena u preduzećima kako bi
obezbijedilo da oni imaju potrebne kvalifikacije za rad sa novim tehnologijama i inovacijama. U
procesu prestrukturisanja i privatizacije strategija bi se takođe trebala usredsrediti na adekvatne
mjere socijalnog zbrinjavanja za radnike koji će izgubiti svoj posao. Drugi aspekt će biti da se
usredsredi na nezaposleni i neaktivni dio stanovništva da bi se obezbijedilo da njihov stepen
obrazovanja odgovara budućim potrebama za radnom snagom kako bi se izbjegla mogućnost da
stanje neusklađenosti uspori ekonomski rast.
U cilju stvaranja održive ekonomski efikasne industrije, koja će biti konkurentna na
evropskom i svjetskom tržištu početkom 2009. godine usvojena je Sektorska strategija razvoja
industrije Republike Srpske za period 2009–2013. godina koja obuhvata: Sektor metalske i elektro
industrije, Sektor drvne industrije i Sektor industrije tekstila, kože i obuće. Osnovna funkcija ove
strategije je stvaranje strateškog okvira za pružanje doprinosa razvoju domaće privrede,
unapređenju industrije i povećanju zaposlenosti. Početkom 2010.godine usvojen je Akcioni plan
za provođenje Sektorske strategije razvoja industrije Republike Srpske.
U cilju povećanja konkurentske sposobnosti industrijske proizvodnje i poboljšanja izvozne
strukture i zaposlenosti, u proteklih pet godina iz budžeta Republike Srpske izdvojena su sredstva
u ukupnom iznosu od 35.370.000 KM. Budžetom Republike Srpske za 2011.godinu planirano je
20.000.000 KM kao sredstva za poticaj izvoza u 2011. godini.
U cilju prevazilaženja problema i zadržavanja broja radnika u industriji tekstila, kože i
obuće, Vlada Republike Srpske odobrila je subvencije u iznosu od 50 KM po radniku za svaki
mjesec počev od 01.01.2009. godine, te su u 2009.godini dodjeljena sredstva subvencija. Za prvih
osam mjeseci 2009. godine isplaćena su sredstva u iznosu većem od 2.913.000 KM. U periodu
30
januar-oktobar 2010. godine za subvencije u industriji tekstila, kože i obuće isplaćena su sredstva
u iznosu od 3.312.400 KM, za 83 privredna subjekta, korisnik asubvencija. Prosječan broj
zaposlenih radnika u preduzećima koja su ostvarivala subvenciju u posmatranom periodu 2010.
godine je 6.625 radnika.
Energetika
Strategijom razvoja elektroprivrede do 2020. godine i njenim planovima, kao i Strategijom razvoja
energetike do 2030. godine, predviđena su u narednim godinama ulaganja u veće energetske
objekte.
Izgradnja TE „Stanari“ će doprinijeti bržem ravoju dobojskog regiona i zapošljavanju, a imaće
značajan uticaj i na šire područje Republike Srpske i BiH. Izgradnjom novih energetskih objekata
koje planira „Elektroprivreda RS“ u Istočnom dijelu Republike Srpske s ciljem povećanja
proizvodnje za domaće potrošače i povećanje izvoza, omogućiće nova zapošljavanja u oblasti
energetike i pokretanje drugih grana industrije.
U cilju većeg korišćenja obnovljivih izvora energije Vlada je dodijelila veći broj koncesija za
izgradnju malih hidroelektrana koje se uglavnom nalaze u ruralnim područjima s ciljem
zapošljavanja i ostanka ljudi na tim područjima. Takođe se provode dalje aktivnosti na
obezbjeđenju pretpostavki za korišćenje i drugih vidova obnovljivih izvora.
Strategijom zapošljavanja trebalo bi predvidjeti školovanje i edukaciju kadra za projektovanje i kadra
kvalifikovanog za izgradnju energetskih objekata i primjenu novih tehnologija.
Građevinarstvo
Očekuje se da će sektor građevinarstva imati povećanu potražnju za radnom snagom kako na kratkoročnoj
tako i na dugoročnoj osnovi.
Da bi se nastavila dosadašnja dinamika privredne aktivnosti preduzeća iz sektora građevinarstva,
Ekonomska politika za 2011. godinu pored ostalog utvrđuje sljedeće prioritete:
•
nastaviti proces usaglašavanja standarda u oblasti građevinarstva i proizvodnje
građevinskih materijala, radi prelaska na Evro-kodove, što je neophodan uslov za izlazak
na evropsko tržište;
•
obezbijediti povoljnije izvore finansiranja, radi uvođenja novih i savremenih tehnologija
građenja, koje će povećati kapacitete, produktivnost građenja i konkurentnost na
inostranom tržištu;
•
ostvarati nove kapacitete u postojećoj proizvodnji ili preorijentisati viškove postojećih kapaciteta na
nove tehnologije proizvodnje građevinskih materijala ili proizvodnje materijala koji se do sada nisu
proizvodili u Republici Srpskoj (crijep, staklo, mnogobrojni materijali u oblasti građevinskog zanatstva
i sl.).
Strategijom zapošljavanja bi kroz praćenje tržišta rada trebalo obezbijediti da kvalifikovana radna snaga
bude raspoloživa u sektoru građevinarstva. Obuka potencijalne radne snage treba se orijentisati na
tehnologije i metode rada te propisati standarde i normative u okviru sektora izgradnje i građevinarstva.
Saobraćaj
31
Strategija saobraćaja i dalje predviđa velike investicije u drumski saobraćaj, željeznice, vazdušni saobraćaj,
vodeni saobraćaj i poštanski saobraćaj.
Saobraćajnu strategiju bi trebalo podržati strategijom zapošljavanja koja bi putem praćenja tržišta rada
trebala obezbijediti da kvalifikovana radna snaga bude raspoloživa za gradnju u drumskom saobraćaju,
željeznici, vazdušnom saobraćaju i poštanskom saobraćaju. Sistem praćenja bi trebao obezbijediti da
neophodna obuka za potencijalnu radnu snagu bude realizovana u skladu sa vremenskim rasporedom
predviđenim u razvojnim planovima.
Trgovina
Radi podrške razvoju sektora trgovine strategija zapošljavanja se treba usredsrediti na unapređivanje nivoa
kvalifikacija buduće radne snage kako bi odgovorila potrebama u okviru sektora. Obuka bi se trebala
usredsrediti na oblasti pružanja usluga klijentima, osnova marketinga i prodaje kao i na osnove stranih jezika
i finansijski menadžment na nivou mikro-preduzeća.
Drugi aspekt bi bila obuka u oblasti preduzetništva s ciljem da se podrži osnivanje novih privrednih subjekata
u okviru sektora.
Turizam
Sektor turizma ima veliki potencijal za razvoj i stoga će biti važan segment za Strategiju
zapošljavanja. To je istovremeno sektor koji ima potencijal za apsorpciju mlađe radne snage sa
potrebnim poznavanjem stranih jezika i organizacije turističkih putovanja.
Sektor turizma ima potencijalnu mogućnost za samozapošljavanje, u okviru posebnih predviđenih
mjesta, i može ponuditi alternativno zaposlenje u poljoprivredi u ruralnim područjima. Radi
korišćenja ovog potencijala postoji potreba za uspostavom kako obuke u oblasti preduzetništva
tako i stručne obuke u oblasti pružanja usluga klijentima, osnova marketinga i prodaje kao i na
osnove stranih jezika i finansijski menadžment na nivou mikro-preduzeća. Sama obuka se ne
smatra dovoljnom pa bi je trebalo kombinovati sa savjetodavnim uslugama/poslovnim
savjetovanjem nakon započinjanja, uspostave poslovnih klastera i podrške promovisanju.
2.7 Razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva
Mala i srednja preduzeća (MSP) smatraju se okosnicom privrede Republike Srpske i značajnim
faktorom za podsticanje ekonomskog rasta, te osiguravanje i povećanje stvaranja radnih mjesta.
Inicijative Republike Srpske koje se odnose na stvaranje uslova za preduzetništvo (u skladu sa
Evropskom poveljom za mala preduzeća i EU aktom za MSP13) mogu se rezimirati na sljedeće:
•
•
•
•
Pristup Povelji EU za mala preduzeća i EU aktu za MSP,
Stvoreni zakonski okviri za razvoj MSP i preduzetništva,
Stvoren institucionalni okvir za razvoj preduzetništva:
o Resor za razvoj MSP i preduzetništva u Ministarstvu industrije, energetike i
rudarstva,
o Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća i
o 18 lokalnih razvojnih agencija.
Usvojen dokument Strategija razvoja MSP-a u Republici Srpskoj za period
2006–
2010. godina
•
Obezbjeđena sredstva za podršku MSP kroz kreditne linije Investiciono-razvojne banke
Republike Srpske
•
Pripremljen prijedlog nove Strategije razvoja MSP i preduzetništva u Republici Srpskoj za
period 2011-2013. godina
Cilj nove Strategije je da u posmatranom periodu Republika Srpska prednjači u stvaranju preduzetničkog
ambijenta sa brzo rastućim, dobro umreženim, konkurentnim i inovativnim MSP, koja obezbjeđuju kvalitetno
13
http://ec.europa.eu/small-business/index_en.htm
32
zapošljavanje. Strategija je upućena na razmatranje Vladi Republike Srpske. Strateški ciljevi predviđeni
Strategijom su:
1. Kompletirana i funkcionalna institucionalna razvojna infrastruktura za MSP,
2. Suštinski unaprijeđena konkurentnost, inovativnost i međusobna povezanost MSP,
3. Promovisanje preduzetništva kao integralnog dijela privrednog sistema i instrumenta socijalne
uključenosti,
4. Značajan napredak u stvaranju podsticajnog poslovnog okruženja.
Realizacija ciljeva je usmjerena na izgradnju institucionalne podrške na opštinskom i
međuopštinskom nivou, jačanje horizontalne i vertikalne koordinacije, unapređivanje zanatskopreduzetničke djelatnosti i harmonizacija normativnog okvira i statistika za MSP, izgradnju
preduzetničke i poslovne infrastrukture, olakšavanje transfera i razvoja tehnologija za MSP,
unapređivanje inovativnosti preduzeća i komercijalne primjene inovacija, podrška
internacionalizaciji poslovanja MSP, podrška razvoju tržišta konsultantskih usluga, podršku
uspostavljanju i razvoju klastera, integracije preduzetništva u obrazovni sistem, usklađivanje
obrazovnog sistema sa potrebama tržišta rada, ostvarivanja socijalnog uključivanja kroz
preduzetništvo, uspostavljanje mehanizama regulatorne reforme, pojednostavljenje i ubrzanje
postupka registracije poslovnih subjekata, unapređenja poreske politike i prakse, otklanjanje
urbanističkih barijera i unapređenje registracije i transfera imovine i olakšavanje pristupa
finansijskim sredstvima.
Pored ovog dokumenta Vlada Republike Srpske je u cilju stvaranja uslova za otvaranje novih
preduzeća i zapošljavanje usvojila “Akcioni plan podrške uspostavljanju poslovnih zona u Republici
Srpskoj 2009–2013“. Planom je predviđeno da se korišćenjem dobre prakse i iskustva iz okruženja
i razvijenih zemalja, podstakne aktivan odnos lokalnih zajednica prema rješavanju razvojnih
problema, u cilju stvaranja povoljnog ambijenta za investiranje u Republici Srpskoj kroz razvoj
poslovnih zona. Uspostavljanjem i promocijom poslovnih zona stvara se mogućnost privlačenja
stranih, ali i domaćih investicija u Republiku Srpsku, a time i rast broja preduzeća i zaposlenih, te
razvoj lokalnih zajednica.
Što se tiče razvoja ostalih oblika preduzetničke infrastrukture u Republici Srpskoj je do sada je
formirano pet inkubatora, čijim stvaranjem se omogućava poboljšanje uslova za stvaranje novih
preduzeća. Pored navedenih inkubatora kroz zajednički projekat Vlade Republike Srpske,
Univerziteta u Banjoj Luci, Gradske uprave Grada Banja Luka, Republičke agencije za razvoj MSP
i specijalizovane Organizacije za industrijski razvoj Vlade Norveške formiran je “Inovacioni centar
Banja Luka“ čime su stvoreni uslovi za uvezivanje istraživanja i razvoja iz oblasti nauke sa
privrednim sektorom a sve u cilju kreiranja radnih mjesta orijentisanih ka budućnosti, zasnovanih
na znanju i novim tehnologijama.
Pored inkubatora i poslovnih zona veoma bitan oblik preduzetničke infrastrukture su klasteri koji
utiču na povećanje konkurentnosti preduzeća, lakši izlazak MSP na nova i veća tržišta, smanjenje
troškova transporta i drugih troškova zbog blizine dobavljača, razvoj MSP, bolju komunikaciju i
saradnju između MSP, češću razmjenu opreme i ljudskih resursa u klasteru te povećanje
inovativnih i istraživačkih kapaciteta u klasteru Do sada su u Republici Srpskoj formirani sljedeći
klasteri: Klaster „Drvo-PD“ iz Prijedora, Klaster „KOŽA“ iz Banja Luke (u osnivanju), Udruženje
„Drvo-G” iz Gradiške, Udruženje proizvođača namještaja „DRVO-KLASTER“ Banja Luka, Klaster
“Solar group” Banja Luka, Klaster Doboj, Klaster Drina drvo Srebrenica.
Pored podrške MSP kroz formiranje preduzetničke infrastrukture veoma bitna za razvoj MSP je
finansijska podrška, koju ovom sektoru kroz svoje kreditne linije pruža Investiciono-razvojna banka
33
Republike Srpske čiji su strateški ciljevi podsticanje investicija i stimulisanje razvoja u Republici
Srpskoj.
Formiranjem Savjeta za razvoj MSP i preduzetništva Republike Srpske čija je nadležnost
integrisanje preduzetničke i konkurentske dimenzije u ostale politike, pravne i regulatorne
promjene u zakonodavstvu rukovodeći se principom „fokusiranja na mala preduzeća“ i
usaglašavanje postojećih ciljeva i prioriteta sa potrebama finansiranja podsticaja zaokružena je
podrška MSP i preduzetništvu u Republici Srpkoj s obzirom da su članovi Savjeta predstavnici
institucija čija djelatnost je od značaja za MSP. Preporuke Savjeta će u narednom periodu
značajno doprinositi poboljšanju poslovnog okruženja za MSP.
Pored MSP veoma bitan segment privrede Republike Srpske predstavlja zanatsko-preduzetnička
djelatnost, te je u cilju podrške ovoj oblasti Vlada Republike Srpske usvojila Program restruktuiranja
Zanatsko-preduzetničke komore Republike Srpske. Programom je predviđena revitalizacija Komore i
područnog komorskog sistema koji ne funkcioniše od ukidanja obaveznog članstva u istoj.
Zanatsko-preduzetnička komora Republike Srpske je uspostavila novu upravljačku strukturu
čime su se stekli uslovi za obnavljanje rada Komore i pet regionalnih zanatsko-preduzetničkih
komora i preko 40 opštinskih zanatskih udruženja. Izvršene su promjene Statuta Komore u
cilju profesionalizacije rada, te izmirene zaostale poreske obaveze. U narednom periodu nastaviće
se aktivnosti oko jačanja i promocije ovog sistema.
S obzirom da u razvoju preduzetništva i MSP veoma važnu ulogu ima obrazovanje veoma
značajno je i uvođenje predmeta „Uvod u preduzetništvo“ u srednjim stručnim školama u Republici
Srpskoj kao doprinos podizanju svijesti kod mladih ljudi o značaju preduzetništva. Pored
navedenog u cilju dalje promocije preduzetništva i podrške za razvoj MSP, u organizaciji
Republičke agencije za razvoj MSP, Privredne komore i lokalnih razvojnih agencija održan je
značajan broj seminara za osnivanje novih i unapređenje postojećih MSP na kojima je učestvovao
zapažen broj učesnika. Pored navedenog u Republici Srpskoj se postepeno razvija konsultantsko
tržište koje je najrazvijenije u oblasti uspostavljanja sistema kvaliteta na bazi standarda serije ISO
9000 i dobijanja CE znaka.
U cilju promocije preduzetništva realizuje se Globalna sedmica preduzetništva, evropska inicijativa
koja treba da inspiriše mlade ljude da prihvate inovacije, maštovitost i kreativnost, da pretvore
svoje ideje u stvarnost. U Republici Srspkoj ove aktivnosti provodi Republička agencija za razvoj
MSP.
U Republici Srpskoj posluje oko 43 odsto od ukupnog broja preduzeća u Bosni i Hercegovini, što
je ekvivalentno broju od oko 43.000 malih i srednjih preduzeća i preduzetnika. Velika većina
preduzeća u Republici Srpskoj su MSP (98,7%), a većina njih su svrstana u kategoriju
mikropreduzeća14.
Tabela 2.7.1 Veličina poslovnih subjekata u Republici Srpskoj
Ukupan broj registrovanih
Broj zaposlenih
MSP i radnji 2009.
Učešće u
ukupnom broju
MSP i radnji
14
Мало предузеће је категоризовано као предузеће које запошљава до 49 радника, док је микро предузећа оно
које запошљава до 10 радника.
34
1–9
40.071
94,3
10–49
2.008
4,7
51–250
415
1,0
Ukupno
42.494
100,0
Izvor: Godišnji izvještaj za oblast MSP i ZPD u RS za 2009.godine
Pored doprinosa rastu i otvaranju novih radnih mjesta naročito su mikropreduzeća ona koja
pružaju dobre mogućnosti za samozapošljavanje15 kako u urbanim, poluurbanim tako i u ruralnim
područjima. Statistički podaci ukazuju da je otprilike 19% od približnog broja radno sposobnog
stanovništva registrovano kao samozaposleno. Evidentno je više muškaraca (31%) od žena
(22,60%) među onima koji izaberu da budu samozaposleni.
Tabela 2.7.2 Samozaposlenost u Republici Srpskoj
Samozaposlenost
2006.
2007.
2008.
2009.
2010. EU27
2006.
Samozaposleno ukupno radno sposobno
stanovništvo (% od ukupne zaposlenosti)
26.5%
29,7% 26.3% 23,40% 27,60% 16,6%
Samozaposleni muškarci (% od ukupne
zaposlenosti)
32,2%
33,1% 30.9% 26,60% 31,00% 19,7%
Samozaposlene žene (% od ukupne
zaposlenosti)
16,9%
24,0% 18.6% 18,70% 22,60% 12,7%
Izvor: ARS iz 2006, 2007, 2008, 2009 i 2010. god. za RS i ARS iz 2006. za EU
U značajnija poboljšanja u okruženju MSP-a učinjena tokom proteklih godina spadaju i poboljšanje
pravnog i regulatornog okruženja, kao i poreskog sistema16. Realizacija “Giljotine propisa“ i
projekta SPIRA doprinijeli su pojednostavljenju i ubrzanju procesa registracije preduzeća i
zanatsko-preduzetničkih radnji. Međutim, neophodno je i dalje raditi na smanjenju broja procedura,
smanjenju broja dana i troškova registracije.
Zakonom o porezu na dohodak i Zakonom o doprinosima stvorene su pretpostavke za prelazak
na bruto model obračuna plata, čime je Republika Srpska zbog relativno niskog fiskalnog
opterećenja ostala i dalje prostor sa konkurentnim poslovnim ambijentom.
Naglasak je između ostalog stavljen i na uspostavu mreže usluga i informacija poslovne podrške
od strane Republičke agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća i lokalnih razvojnih agencija. U
cilju obezbjeđenja što većeg broja korisnih informacija za MSP i investitore u nekoliko opština
uspostavljeni su biznis info-centri, a planirano je formiranje istih u što većem broju opština.
15
Статистике из АРС за 2006. и 2007. годину, у погледу статуса запослености запослених лица у РС, процјењују
да је 29,7% лица регистровано као самозапослено.
16
За више информација погледај извјештаје “Проведба политика из области подузетништва, Регионална
процјена, 2005. 16 и Индекс политике МСП за 2007.”
35
Raspoložive savjetodavne usluge su u pravilu zadovoljavajuće, ali su inicijative na lokalnom
osnovu i nedostaje im usmjeravanje u ustaljene standardne tokove u smislu inicijative i resursa17.
Drugi izazov je u tome da mala i srednja preduzeća imaju poteškoće u dobijanju dugoročnih
kredita u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini, uprkos rastu konkurencije među bankama i prilivu
poslova stranih banaka.
Potencijali samozapošljavanja. Iz raspoloživih podataka nije moguće dati bilo kakve na statistici
zasnovane i detaljne informacije o sektorima sa najvećim potencijalom za samozapošljavanje.
Međutim, strategije regionalnog ekonomskog razvoja u Republici Srpskoj ukazuju na određen broj
sektora sa potencijalom razvoja za samozaposlenost i MSP-a, od kojih su najčešći:
•
Drvoprerađivačka industrija i industrija proizvodnje namještaja,
•
Poljoprivreda i industrija prerade hrane,
•
Ekologija i turizam sa naglaskom na povećanje usluga u vanpansionskoj ponudi,
•
Energetski sektor,
•
Infrastruktura, gradnja i građevinarstvo,
•
ICT – informatička i komunikaciona tehnologija,
•
Međuregionalna partnerstva.
Potencijali za samozapošljavanje u ovim sektorima nerazvijeni su, ali mnogi samozaposleni u isto
vrijeme odustaju od odgovarajućeg pravnog i finansijskog okruženja i surovog ekonomskog tržišta.
Pored toga, mnogi samozaposleni ne uspijevaju zbog toga što izvršavaju svoje planove bez
odgovarajućih vještina i preduzetničkih znanja odnosno propisnog planiranja. U pravilu, postoji
veoma malo inovacija prilikom pokretanja novog biznisa, a mnogi samozaposleni ne uspijevaju ni
istražiti niti koristiti nova tržišta i mogućnosti koje pružaju tehnologija i tržišta koja se mijenjaju. U
izvještajima je zaključena potreba za podrškom pokretanju i razvoju novih poslova, pristupanju
finansijskim resursima i razvoju kapaciteta kao značajnim elementima. Pored toga, postojeće
klaster inicijative i uspostavljeni biznis inkubatori mogu se uvećati i poboljšati.
Zanatska preduzeća koja posluju u svim sektorima pružaju dobar potencijal za samozapošljavanje.
Njihovo osnivanje je relativno jeftino i uprkos tome što zapošljavaju malo ljudi ona su značajni
pokretački potencijal za kreiranje novih radnih mjesta.18
Strategijom zapošljavanja će se naglasiti podrška inicijativama Ekonomske politike Republike
Srpske u ostvarivanju povećanja zaposlenosti i mogućnosti za samozapošljavanje mladih i
odraslih.
Strategija će se konkretno fokusirati na:
17
18
•
Aktivno učešće i saradnju sa ostalim ključnim interesnim stranama na svim nivoima u cilju
implementacije strategije i operativnih ciljeva za MSP;
•
Obezbjeđivanje aktivnog povezivanja inicijativa za samozapošljavanje u skladu sa
Strategijom zapošljavanja sa drugim preduzetničkim i MSP aktivnostima;
•
Izradu strategije i akcionog plana da bi se utvrdilo na koji način je najbolje pružati podršku
mogućnostima za samozapošljavanje za nezaposlena i neaktivna lica kao i ugrožene
grupe;
•
Iniciranje aktivnih mjera podrške obuci u oblasti preduzetništva i podrške pokretanju
biznisa za konkretne ciljne grupe nezaposlenih i neaktivnih;
•
Obezbjeđivanje veza mikrokreditnih i drugih mehanizama podrške za nezaposlene i
neaktivne iz konkretnih ciljnih grupa nezaposlenih i neaktivnih.
Ibid.
Стратегије тржишта рада на Западном Балкану, ЕТФ 2007.
36
•
Omogućavanje aktivnih mjera kojima se cilja na neophodno dokvalifikovanje povezano sa
pokretanjem vlastitog biznisa (obuke u oblasti stručnih i osnovnih sposobnosti);
•
Obezbjeđivanje pratećih i pomoćnih mjera za samozaposlene koji su pokrenuli vlastito
poslovanje.
Potencijalne ciljne grupe su:
•
mladi 15–24 godina sa profesionalnim i ličnim potencijalom za samozapošljavanje,
•
odrasla nezaposlena i neaktivna lica u dobi 25–49 godina, sa profesionalnim i ličnim
potencijalom za samozapošljavanje.
2.8 Obrazovanje i cjeloživotno učenje
Formalno obrazovanje u Republici Srpskoj
U Republici Srpskoj modernizacija i transformacija obrazovnog sistema smatra se jednim od
osnovnih preduslova za sveukupni društveno-ekonomski razvoj. Dalji razvoj obrazovnog sistema
će podrazumijevati poboljšanje sveukupnih materijalno-tehničkih kapaciteta i kompetencija u
oblasti obrazovanja; povećan nivo i kvalitet obrazovanja i osposobljavanja. Reforma pored toga
ima za cilj provođenje međunarodnih standarda, bolji pristup sistemu obrazovanja i
osposobljavanja za sve, u svrhu realizacije mogućnosti lakšeg zapošljavanja, a u skladu s
načelima cjeloživotnog obrazovanja. Ključna komponenta podrške su poboljšanje obrazovnog
sistema, rekonstrukcija osnovnih i srednjih škola i razvoj visokog javnog obrazovanja. U to se
ubraja i ulaganje u školsku opremu, poboljšanje informatičke pismenosti i ostali programi razvoja
obrazovanja. Reforma sistema obrazovanja je dugoročni prioritet Vlade Republike Srpske. Cilj je
da se putem ulaganja u znanje, inovaciju i kreativnost poboljša konkurentni kvalitet radne snage.
Sistem srednjeg obrazovanja
U školskoj 2007/2008. godini osnovnu školu u Republici Srpskoj završilo je 12.430, a upisano je u
srednju školu 12.305 učenika. Planom upisa u prvi razred srednjih škola za školsku 2008/2009.
godinu planiran je upis 12.588 učenika, a upisano je 11.960 učenika. Školske 2009/2010. godine
osnovnu školu je završilo 14.909 učenika, što je u odnosu na 2007/2008. više za 2.479 učenika
devetih razreda. U 2009/2010. školskoj godini u prvi razred srednje škole upisano je ukupno
14.754 učenika.
U školskoj 2008/2009. godini u prvi razred trećeg stepena srednjih stručnih škola upisana su 2.404
učenika, dok je u prvi razred četvrtog stepena upisano 5.928 učenika, a u prvi razred gimnazije
upisano je 2.507 učenika.
U školskoj 2009/2010. godini treći stepen srednjih stručnih škola upisan je 4.431 učenik (ili
30,03%), a u prvi razred četvrtog stepena srednjih tehničkih škola upisana su 7.373 učenika (ili
49,97%) i gimnaziju 3.019 (ili 20,00%) učenika.
U Republici Srpskoj je mali procenat učenika koji ne nastavljaju dalje školovanje. Procenat
svršenih osnovaca koji ne nastavljaju dalje školovanje kretao se u rasponu od 3% do 5%, a za
školsku 2008/2009. i 2009/2010. godine smanjen je na 0,37%. Neki od razloga zbog kojih učenici
ne nastavljaju dalje školovanje su socio-ekonomske, egzistencijalne, zdravstvene i kulturološke
prirode, porodični i materijalni razlozi, promjene mjesta boravka, a pojedini učenici nastavljaju
školovanje u inostranstvu. Smatramo da svršeni osnovci u Republici Srpskoj u velikom procentu
nastavljaju dalje školovanje i da je potrebno preduzeti mjere kako bi srednjoškolskim
obrazovanjem bio obuhvaćen i onaj preostali dio svršenih osnovaca koji to školovanje ne
nastavljaju.
37
Od ukupnog broja učenika u srednjim školama u Republici Srpskoj 62 učenika ili 0,14% su učenici
sa smetnjama u razvoju, koji su uključeni u redovno školovanje, i to uglavnom u srednjim stručnim
školama za trogodišnja zanimanja.
U prethodnom periodu broj učenika sa smetnjama u razvoju uključenih u redovno srednjoškolsko
obrazovanje bio je oko 1.700 učenika, od kojih je najveći broj sa oštećenjem vida.
U Republici Srpskoj u školskoj 2009/10 godini postoji 88 srednjih škola čiji je osnivač Republika
Srpska i tri privatne srednje škole. Broj učenika koji se školuju u srednjim školama čiji osnivač je
Vlada Republike Srpske iznosi 46.673, a u privatnim srednjim školama od osnivanja se
obrazovalo i vaspitavalo oko 500 učenika.
Ukupan broj zaposlenih radnika u školskoj 2009/2010. godini u srednjoškolskom obrazovanju je
4.230 radnika, od kojih je 3.050 nastavno, a 1.180 vannastavno osoblje.
S ciljem usaglašavanja upisne politike sa potrebama tržišta rada, u decembru 2007. godine,
formirana je Komisije za upis sa kontinuiranim radom svake godine. Ova komisija ima zadatak da
obezbijedi što kvalitetniji plan upisa u srednje škole. Članovi Komisije za upis su predstavnici
Ministarstva prosvjete i kulture, Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite, Ministarstva za prostorno
planiranje i uređenje, Zavoda za zapošljavanje, Statističkog zavoda, Privredne komore,
administrativne službe jedinica lokalne samouprave (opštine), Agencije za regionalni razvoj i
Saveza sindikata Republike Srpske, kao reprezentativnog sindikata.
U saradnji sa Privrednom komorom napravljena je analiza potreba na tržištu rada upućivanjem
upitnika poslodavcima u vezi sa strukama i zanimanjima za koja iskazuju potrebe.
I pored iskazanih potreba poslodavaca za određenim zanimanjima (npr. obućar, tokar, keramičar) i
spremnosti da stipendiraju učenike za školovanje za ta zanimanja, učenici ne iskazuju interes da
se školuju u tom zanimanju. Dakle, evidentan je problem disproprorcionalnosti između želja
učenika i potreba tržišta rada i u Ministarstvu prosvjete i kulture je planirana izrada Akcionog plana
u vezi sa rješavanjem ovog problema. U izradi ovog Akcionog plana potreban je interdisciplinarni
pristup, jer je u pitanju problem koji prožima sve segmente društva i na čijem rješavanju je
potrebno raditi više godina, ali se jedino ovakvim pristupom može napraviti kvalitetna upisna
politika.
Razvojne mjere za poboljšanje kvaliteta obrazovanja i obuke treba da dovedu do bržeg
ekonomskog razvoja, smanjenja nezaposlenosti odnosno povećanje stope zapošljavanja i
podizanja životnog standarda u Republici Srpskoj.
Razvoj stručnog obrazovanja sprovodiće će se u skladu sa VET strategijom, te strategijom GTZeta i strategijom Ministarstva, vodeći računa da se efikasno odgovori na potrebe kako ekonomije,
tako i brzog reagovanja na nove potrebe i zahtjeve tržišta rada.
Potrebno je stvoriti prilike za profesionalno usavršavanje srednjeg stručnog kadra, kao i za
nastavak njihovog školovanja u struci u okviru visokog obrazovanja, te odgovarajuća savjetovanja i
podrške.
Opšte srednje obrazovanje
Donošenjem Zakona o srednjem obrazovanju i vaspitanju stvorene su pretpostavke da se u
Republici Srpskoj organizuju novi modeli gimnazije. Potrebno je napraviti komparativnu analizu sa
zemljama u okruženju. Na primjer, sa Slovenijom, Srbijom, Crnom Gorom i Hrvatskom i sa još
nekim evropskom zemljama (Danska, Finska, Njemačka). Ta analiza bi uključivala trajanje
gimnazijskog obrazovanja, procenat učenika koji upisuju gimnaziju, vrste gimnazija, analizu
38
nastavnih planova i programa sa uvidom u fond časova obaveznih predmeta, izbornih predmeta i
broja neraspoređenih časova koje samostalno raspoređuje svaka škola, polaganja mature itd.
Povećenje udjela opšteg obrazovanja u ukupnom obrazovanju imalo bi za posljedicu smanjen broj
učenika koji se upisuju u srednje stručne škole. Takav trend bi naravno doveo do značajnih
promjena u tom segmentu obrazovanja jer već sada imamo probleme tehnološkog viška zbog
smanjenog broja učenika i zbog reforme koja je sprovedena u stručnim školama. Prema tome,
neophodno je analizirati posljedice povećanja upisa u gimnazijama u odnosu na stručne škole i
naći način da se te posljedice prevaziđu.
U Republici Srpskoj ima deset samostalnih gimnazija i 30 gimnazija u sastavu mješovitih
škola. U školskoj 2007/2008. godini broj učenika u gimnazijama u Republici Srpskoj iznosio je
10.624 učenika ili 22% od ukupnog broja učenika, dok je u školskoj 2008/2009. godini broj učenika
u gimnazijama 10.725 ili 22,9% od ukupnog broja učenika, a u školskoj 2009/2010. godini ukupan
broj učenika koji su upisani i gimnazije je 11.011 ili 23,87% od ukupnog broja učenika.
U gimnazijama u Republici Srpskoj učenici se školuju na četiri smjera: opštem, prirodnomatematičkom, računarsko-informatičkom i društveno-jezičkom smjeru i u dva odjeljenja IBO gimnazije koja
je u sastavu Gimnazije u Banjoj Luci.
Kroz planiranu reformu gimnazija, potrebno je pored opšte gimnazije razvijati i gimnazije različitih
tipova koje bi učenicima pružile dobru osnovu za nastavak školovanja u određenoj oblasti.
Reformskim procesima srednjoškolskog obrazovanja obuhvaćene su i umjetničke škole (muzičke).
Kao i u ostalim srednjim stručnim i tehničkim školama, i u muzičkim školama uveden je modularni pristup u
izmijenjenim NPP u svim zanimanjima.
Uvođenje državne mature na kraju opšteg obrazovanja je predviđeno Strateškim pravcima
razvoja obrazovanja u Bosni i Hercegovini sa planom implementacije
2008–2015. godine.
Pošto je ovo zahtjevan i složen projekat, potrebno je uzeti u obzir iskustva iz zemalja sa kojima
pravimo poređenje, uz sagledavanje postojećeg stanja u našem obrazovnom sistemu.
Stručno i profesionalno obrazovanje
U okviru VET i GTZ programa razvijena je Strategija razvoja stručnog obrazovanja i obuke u Bosni i
Hercegovini za period od 2007. do 2013. godine, a u 2008. godini započele su aktivnosti na izradi
Nacionalnog kvalifikacijskog okvira u okviru projekta EU VET 3.
U skladu sa ciljevima stručnog obrazovanja koji treba da osiguraju stručan kadar koji će se moći
prilagođavati potrebama tržišta rada, potrebno je poboljšati načine i uslove realizacije praktičnog rada.
Takođe, potrebno je obezbijediti materijalne i ljudske resurse koji će omogućiti ralizaciju ovog cilja.
Školske 2007/2008. godine izašla je prva generacija učenika–maturanata koji su svoje četverogodišnje
školovanje završili po reformisanom stručnom obrazovanju. Programom rada Ministarstva za 2009. godinu
planirana je evaluacija NPiP za pet struka, a u narednom periodu i za preostalih osam struka.
U okviru reformskih procesa u srednjem stručnom obrazovanju osnovane su virtualne kompanije u
nekim srednjim školama (Bijeljina, Janja, Prijedor, Pale) u strukama ekonomija, pravo i trgovina i
ugostiteljstvo i turizam. Tendecija je da broj ovih virtualnih kompanija bude što veći kako bi se učenici što
bolje pripremili za potrebe tržište rada. Kako bi se poboljšala praktična nastava u okviru koje su
organizovane virtualne kompanije, izdan je priručnik za nastavnike koji izvode praktičnu nastavu.
Donošenjem Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o srednjem obrazovanju i vaspitanju
stvoreni su svi preduslovi da se postigne kvalitetnije stručno obrazovanje i aktivnije uključivanje
društvenih partnera u sistem srednjeg stručnog obrazovanja, kao i usaglašavanje sa potrebama
tržišta rada, odnosno kontinuirana obuka s ciljem aktivnog uključivanja u proces rada ili nastavka
daljeg obrazovanja.
Jedna od namjera u daljim aktivnostima Ministarstvo prosvjete i kulture je da stručno
obrazovanje i obuka budu usklađeni sa nivoima stručnog obrazovanja zemalja Evropske unije,
kao i obezbjeđivanje uslova za razvoj i promociju tradicionalnih zanata sa ovih prostora.
39
U cilju obezbjeđenja veze između srednjeg stručnog obrazovanja, obuke i tržišta rada,
ozakonjeno je tripartitno Savjetodavno vijeće, na nivou Republike, koje ima savjetodavnu ulogu, a
u čiji sastav će biti uključeni predstavnici poslodavaca, sindikata i Ministarstva.
Stručne škole su u obavezi da formiraju savjetodavno vijeće, koje čine predstavnici lokalnog
tržišta rada, čija je djelatnost u vezi sa obrazovanjem određene struke i zanimanja koje obrazuje
stručna škola.
Radi unapređivanja kvaliteta srednjeg obrazovanja formira se Savjet za razvoj srednjeg
obrazovanja i vaspitanja, kao savjetodavno tijelo ministra prosvjete i kulture.
Savjet za razvoj srednjeg obrazovanja i vaspitanja u okviru svojih nadležnosti će obavljati sljedeće
poslove:
a) predlagati pravce razvoja i unapređenja kvaliteta srednjeg obrazovanja,
b) pratiti i analizirati stanje srednjeg obrazovanja sa stanovišta potreba, mogućnosti, kvaliteta i
međunarodne uporedivosti,
v) pratiti i predlagati usaglašenost sistema srednjeg obrazovanja sa evropskim standardima,
g) razmatrati potrebe poslodavaca i tržišta rada u vezi sa upisnom politikom,
d) razmatrati potrebe poslodavaca i tržišta rada u kreiranju nastavnih planova i programa,
đ) zajedno sa društvenim partnerima predlagati modernizaciju nastavnih planova i programa,
e) analizirati izvođenje praktične nastave i davati prijedloge za poboljšanje praktične nastave,
ž) zajedno sa tržištem rada predlagati mjere za poboljšanje učeničkih kompetencija kroz
obrazovanje za preduzetništvo,
z) davati mišljenje u vezi sa pedagoškim standardima za srednje obrazovanje,
i)
davati mišljenje u vezi sa pedagoškim normativima za srednje obrazovanje,
j)
razmatrati udžbeničku politiku i predlaže mjere u vezi s tim,
k) davati mišljenje Ministarstvu prosvjete i kulture u postupku donošenja zakonskih propisa u
oblasti srednjeg obrazovanja,
l)
razmatra predloženu mrežu škola i daje mišljenje ministru,
lj) razmatra obučenost nastavnika i daje preporuke za podizanje njihovih profesionalnih
kompetencija i
m) razmatra i druga pitanja od značaja za oblast srednjeg obrazovanja.
U skladu sa zahtjevima tržišta rada, Ministarstvo će za obavljanje manje složenih i jednostavnih
poslova, utvrditi obrazovanje i obuku kraću od tri godine, kao i vrstu stečene kvalifikacije prema
srodnim zanimanjima u cilju bržeg zapošljavanja u Republici Srpskoj.
40
Visoko obrazovanje
Tokom školske 2009/2010. godine bilo je 43.928 studenata uključujući i apsolvente upisanih u institucije
visokog obrazovanja. Od njih su približno 12,7% studenata studira ili vanredno ili putem obrazovanja na
daljinu, u zavisnosti od tipa studija (ukupno 5 601). Upisano je 56,5% ženskih i 43,5% muških studenata.
Ukupan broj upisanih studenata je od 2004/2005. godine porastao za otprilike 12 285, ako se iz podataka za
školsku 2009/2010. godinu isključe apsolventi kako bi se moglo izvršiti upoređivanje.
Većina studenata upisano je na fakultete, a samo nekolicina na akademije ili više odnosno visoke
škole. U visokom obrazovanju ima više ženskih (24.799) nego muških (19.129) studenata.
Većina studenata (66,9%) odabere društvene nauke, dok veoma mali broj odabere prirodne (3,2%)
i biotehničke (4,1%) nauke, ili humanističke nauke (2,9%). Može se očekivati da ovaj obrazac
upisa može izazvati “hiperprodukciju” studenata sa socijalnih nauka za tržište rada na kojem javni
sektor i obrazovanje imaju niske stope zaposlenosti, u poređenju sa nekim komercijalnim
sektorima. Ovim se stvara neusklađenost između ponude diplomiranih obrazovnih profila i potrebe
za radnom snagom na tržištu rada.
Odabir obrazovanja slijedi tradicionalni obrazac usklađenosti sa stanovišta polova, u kojem ženski
studenti čine većinu studenata u društvenim naukama, ali su manje zastupljeni u naukama poput
biotehnologije i tehničko-tehnoloških nauka. Zbog tradicionalnog obrasca mnoge studentice su u
opasnosti od nezaposlenosti zbog ograničenih mogućnosti u sektorima za koje ih njihove studije
pripremaju.
Studije slučaja sa dva državna univerziteta pokazuju da je prosječno trajanje studija u prosjeku
godinu do godinu i po duže od formalno registrovanog vremenskog okvira za studije visokog
obrazovanja19, te da mnogi studenti ponavljaju ispite nekoliko puta prije nego što diplomiraju
1. Upisani studenti prema polu, načinu studiranja i vrsti visokoškolske ustanove, školska
2009/2010. godina
Upisani studenti
svega
muški ženski
UKUPNO
svega
stari program
redovni
9.091
3.438
5.653
vanredni
2.720
1.016
1.704
Bolonjski program
redovni
43.928 19.129 24.799
29.236 13.201 16.035
obrazovanje na daljinu
2.881
1.474
1.407
Visoke škole
svega
5.520
2.581
2.939
stari program
redovni
414
182
232
vanredni
380
130
250
19
У хуманистичким наукама, на примјер, трајање студија је 5–6 година на Универзитету у Бањој Луци, а 5,18
година на Универзитету у Источном Сарајеву. У природним наукама трајање студија је чак и дуже (6,2–7,8
година)
41
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
4.175
2.017
2.158
551
252
299
Univerzitet
svega
stari program
redovni
8.662
3.241
5.421
vanredni
2.265
818
1.447
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
37.911 16.076 21.835
24.842 10.973 13.869
2.142
1.044
1.098
Univerzitet Banja Luka
svega
17.035
stari program
redovni
5.595
1.990
3.605
567
167
400
10.873
4.461
6.412
-
-
-
vanredni
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
Fakulteti
svega
stari program
redovni
vanredni
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
16.636
6.618 10.417
6.409 10.227
5.472
1.929
3.543
567
167
400
10.597
4.313
6.284
-
-
-
Akademije
svega
399
209
190
stari program
redovni
123
61
62
-
-
-
276
148
128
-
-
-
vanredni
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
Univerzitet Istočno Sarajevo
svega
11.269
4.607
6.662
stari program
redovni
2.503
1.031
1.472
vanredni
1.674
641
1.033
42
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
7.092
2.935
4.157
-
-
-
10.966
4.453
6.513
Fakulteti
svega
stari program
redovni
2.391
969
1.422
vanredni
1.674
641
1.033
redovni
6.901
2.843
4.058
-
-
-
Bolonjski program
obrazovanje na daljinu
Akademije
svega
303
154
149
stari program
redovni
112
62
50
-
-
-
191
92
99
-
-
-
1.106
566
540
vanredni
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
Slobomir P Univerzitet
svega
stari program
redovni
358
158
200
vanredni
10
4
6
redovni
738
404
334
-
-
-
Bolonjski program
obrazovanje na daljinu
Fakulteti
svega
918
454
464
stari program
redovni
303
128
175
vanredni
10
4
6
redovni
605
322
283
-
-
-
188
112
76
55
30
25
-
-
-
Bolonjski program
obrazovanje na daljinu
Akademije
svega
stari program
redovni
vanredni
43
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
133
82
51
-
-
-
2.243
1.243
1.000
Univerzitet Sinergija
svega
stari program
redovni
190
55
135
vanredni
14
6
8
2.039
1.182
857
-
-
-
2.243
1.243
1.000
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
Fakulteti
svega
stari program
redovni
190
55
135
vanredni
14
6
8
2.039
1.182
857
obrazovanje na daljinu
-
-
-
Akademije
svega
-
-
-
stari program
redovni
-
-
-
vanredni
-
-
-
redovni
-
-
-
obrazovanje na daljinu
-
-
-
3.004
1.524
1.480
11
4
7
-
-
-
851
476
375
obrazovanje na daljinu
2.142
1.044
1.098
Fakulteti
svega
3.004
1.524
1.480
stari program
redovni
11
4
7
-
-
-
Bolonjski program
Bolonjski program
redovni
Panevropski univerzitet Apeiron
svega
stari program
redovni
vanredni
Bolonjski program
redovni
vanredni
44
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
851
476
375
2.142
1.044
1.098
Akademije
svega
-
-
-
stari program
redovni
-
-
-
vanredni
-
-
-
redovni
-
-
-
obrazovanje na daljinu
-
-
-
624
132
492
Bolonjski program
Nezavisni univerzitet Banja Luka
svega
stari program
redovni
-
-
-
vanredni
-
-
-
624
132
492
-
-
-
624
132
492
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
Fakulteti
svega
stari program
redovni
-
-
-
vanredni
-
-
-
624
132
492
obrazovanje na daljinu
-
-
-
Akademije
svega
-
-
-
stari program
redovni
-
-
-
vanredni
-
-
-
redovni
-
-
-
obrazovanje na daljinu
-
-
-
490
230
260
5
3
2
Bolonjski program
Bolonjski program
redovni
Univerzitet za poslovni inženjering i
menadžment
svega
stari program
redovni
45
vanredni
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
-
-
-
485
227
258
-
-
-
490
230
260
Fakulteti
svega
stari program
redovni
5
3
2
vanredni
-
-
-
485
227
258
obrazovanje na daljinu
-
-
-
Akademije
svega
-
-
-
stari program
redovni
-
-
-
vanredni
-
-
-
redovni
-
-
-
obrazovanje na daljinu
-
-
-
2.140
1.156
984
Bolonjski program
Bolonjski program
redovni
Univerzite za poslovne studije
svega
stari program
redovni
-
-
-
vanredni
-
-
-
2.140
1.156
984
-
-
-
2.140
1.156
984
Bolonjski program
redovni
obrazovanje na daljinu
Fakulteti
svega
stari program
redovni
-
-
-
vanredni
-
-
-
2.140
1.156
984
obrazovanje na daljinu
-
-
-
Akademije
svega
-
-
-
stari program
redovni
-
-
-
Bolonjski program
redovni
46
Bolonjski program
vanredni
-
-
-
redovni
-
-
-
obrazovanje na daljinu
-
-
-
Vjerski fakulteti
svega
497
472
25
stari program
redovni
15
15
0
vanredni
75
68
7
redovni
219
211
8
obrazovanje na daljinu
188
178
10
Pravoslavni bogoslovski fakultet
svega
497
472
25
stari program
redovni
15
15
0
vanredni
75
68
7
redovni
219
211
8
obrazovanje na daljinu
188
178
10
Bolonjski program
Bolonjski program
2. Upisani studenti prema polu i naučnoj oblasti, školska 2009/2010.
godina
UKUPNO
Prirodne nauke
Tehničko-tehnološke nauke
Upisani
studenti
%
svega
43.928
100,00
muški
19.129
ženski
24.799
svega
1.407
muški
526
ženski
881
svega
5.201
3,20
11,84
47
Medicinske nauke
Biotehničke nauke
Društvene nauke
Humanističke nauke
muški
3.355
ženski
1.846
svega
4.809
muški
1.279
ženski
3.530
svega
1.812
muški
1.193
ženski
619
svega
29.400
muški
11.878
ženski
17.522
svega
1.299
muški
898
ženski
401
10,95
4,12
66,93
2,96
Osposobljavanje odraslih i cjeloživotno učenje
U Republici Srpskoj na nezaposlenost se gleda kao na veliki ekonomski i društveni problem, pa su
izrađeni Strategija i Akcioni plan za razvoj ljudskih potencijala. Ovim se naglašava potreba za
realizacijom informativnog sistema tržišta rada, učešćem ključnih interesnih strana, izgradnjom
institucionalnih kapaciteta za provođenje strategija, analizom i prilagođavanjem regulatornog okvira
i bliskom saradnjom između države i preduzeća u suzbijanju nezaposlenosti.
U pogledu ulaganja u ljudske potencijale, planom se predlaže reforma obrazovnog sistema,
primjena koncepta cjeloživotnog učenja i unapređenje zdravstvene zaštite i sigurnosti na radu kao
ključnih mehanizama. Planom se promoviše društvena uključenost putem adekvatnih radnih
aktivnosti i aktivnog i selektivnog pristupa nezaposlenim i licima koja će vjerovatno izgubiti svoj
posao.
U Republici Srpskoj su stvoreni osnovni preduslovi za sistemski razvoj obrazovanja odraslih
osnivanjem Zavoda za obrazovanje odraslih. Zavod je osnovan kako bi pružio podršku razvoju
modrenog i fleksibilnog sistema obrazovanja odraslih u Republici Srpskoj i pratio zahtjeve tržišta
rada, načela cjeloživotnog učenja i primjere najbolje prakse iz zemalja članica EU. S obzirom na to
da sistem obrazovanja trenutno ne može odgovoriti potrebama privrede strukturom kadra i
48
kvalitetom obrazovanja, na republičkom i lokalnom nivou potrebno je trajno usklađivati obrazovanje
s potrebama tržišta rada usaglašavanjem svih zainteresovanih.
3. Ponuda radne snage – stanovništvo i radna snaga novi podaci
Stanovništvo Republike Srpske čini 35% ukupnog stanovništva u Bosni i Hercegovini, što je
ekvivalentno broju od otprilike 1.155.000 (muškarci 49,2% / žene 50,8%), od čega je 969.000
stanovnika preko 14 godina starosti, a 186.000 ispod 15 godina starosti. Radno sposobno
stanovništvo (15–64 godina starosti) čini 66 odsto od ukupnog stanovništva. Pokazuje se da broj
ukupnog stanovništva procentualno opada po stopi od -1,2% godišnje.
Starosni obrasci ne otkrivaju ništa vanredno u odnosu na uporedive države i spoljne regione.
Dva glavna obilježja karakteriše demografski razvoj: pojavio se nagli pad u broju stanovništva
ispod 15 godina starosti od 9,2% (muškarci – 9,3% i žene – 9,1%) iz 2006–2007. godine i rast od
6,9% stanovništva u životnoj dobi između 50 i 64 godine (muškarci 9,7% i žene 4,4%).
Stanje opadajućeg broja mladih u starosnoj dobi do 15 godina karakteristično je i za većinu
evropskih zemalja, koje iz tog razloga u privredi naglašavaju potrebu za mjerama dužeg
zadržavanja starije radne snage na tržištu rada.
Kao posljedica toga, može se očekivati da će radna snaga ubuduće u svojim redovima imati sve
manji broj mlađih ljudi, a sve veći broj lica iznad 50 godina starosti. Kad je riječ o radnoj snazi na
evidenciji Zavoda za zapošljavanje treba imati u vidu da je tek 12,75% (ARS 2010) tih lica u
starosnoj grupi od 15 do 24 godina, kao i to da je najveći broj lica na evidenciji svoje obrazovanje
steklo prije 1992. godine, odnosno da su se obrazovali i osposobljavali za poslove kojih više nema.
Dalje, prema standardima MOR-a sva lica na evidenciji nezaposlenih sa čekanjem dužim od
jedne godine spadaju u grupu teško zapošljivih lica. Prema podacima na evidenciji Zavoda za
zapošljavanje preko 2/3 lica je u toj grupi.
Stoga se Strategija zapošljavanja mora u srednjeročnom periodu fokusirati na stariju radnu snagu i
stopu njihove zaposlenosti, kao i na fleksibilnost posla.
Grafikon 3.1 Stanovništvo po starosnim grupama
1.064.000
186.000
16,08%
<15 година
15–24 година
151.000
13,06
233.000
25 – 49 година
50–64 година
64+ година
20,15%
379.000
32,78
Stanje na evideniciji nezaposlenih XI/2010.
ARS, broj 3, Banja Luka, 2010.godina
49
Ponudu radne snage u RS karakteriše velika većina radno sposobnog stanovništva koje ima labavu ili
nikakvu vezu sa tržištem rada. Samo 45% radno sposobnog stanovništva je zaposleno20, 14.6% su
nezaposleni, a 40.4% su neaktivni.
Visok postotak lica koja imaju nizak stepen povezanosti sa tržištem rada, predstavlja opasnost za
budući privredni rast i ponudu radne snage sa adekvatnim i visokokvalitetnim kvalifikacijama.
Grafikon 3.2 Radno sposobno stanovništvo (15–64) prema stanju iz 2010.
ARS, broj 3, Banja Luka, 2010.godina
????? ???????? ????????? ???
?????????
37%
52%
???????????
?????????
11%
70%
60,50%
60%
49,60%
50%
45%
37,80%
36%
40%
30%
24,90%
17,80%
20%
14,90%
10%
0%
15-64 ???
15-24 ???
????? ?
?25-49
??? ???
50-64 ?? ?
Grafikon 3.3 Stope zaposlenosti po polu i starosnim grupama u 2010. godini
Izvor: ARS 2010.
20
Према подацима из АРС 2010.
50
Stopa zaposlenosti u RS značajno je niža (45%) u poređenju sa EU (64,3%). Naročito niska stopa
zaposlenosti prisutna je među mladima 15–24 godine starosti (17,8%) u poređenju sa ostalim
starosnim grupama (25–49 godine starosti 60,5%, 50–64 godine starosti 37,8%) i prema prosjeku
EU 15–24 godine starosti (36,3%). Stopa zaposlenosti za mlade porasla je za 3,1% od 2006. do
2007. godine21.
U pravilu, prisutna je velika nesrazmjernost u smislu zaposlenosti sa stanovišta polova (21,2%22),
(EU27 14,5%) i pojedinačnih starosnih grupa. (15–24 godina starosti: 13,2%, 25–49 godina
starosti: 21,8%, 50–64 godina starosti: 24,9%). Stopa zaposlenosti za žene (31,3%) je isto tako
mnogo niža nego što je to slučaj sa prosjekom EU27 (57,1%).
Stoga je od ključnog značaja da strategija zapošljavanja bude usmjerena i na povećanje stope
zaposlenosti među ženama i omladinom.
Grafikon 3.4 Stope nezaposlenosti u 2010. Godini po polu i starosnim grupama
50,00%
45,00%
40,00%
35,00%
30,00%
25,00%
20,00%
15,00%
10,00%
5,00%
0,00%
15-64 ???
15-24 ???
25-49 ???
50-64 ???
? ?? ?????
22,80%
46,50%
20,20%
19,60%
? ???
26,90%
47,30%
27,10%
17,90%
Opšta stopa nezaposlenosti (15–64) u RS je visoka(24,5%) u poređenju sa prosjekom EU (7,9%). Žene
imaju višu stopu nezaposlenosti od muškaraca (žene 26,9 muškarci 22,8%). Među mladim ljudima
21
22
Према подацима из 2010.
Полна несразмјерност се дефинише као разлика између стопе запослености мушкараца и жена.
51
nezaposlenost je veća (46,8%) nego kod drugih starosnih grupa 25–49 godina žene 27,10%, muškarci
20,2% /50–64 godine 18,9%).
Dugotrajno nezaposleni predstavljaju 21,3% stanovništva, što je ekvivalentno broju od 101.700
lica23, dok je od ovog broja većina nezaposlena više od 12 mjeseci.
Grafikon 3.5 Neaktivni (15–64) po polu i starosnim grupama
80,00%
70,00%
60,00%
50,00%
40,00%
30,00%
20,00%
10,00%
0,00%
15-64 ???
15-24 ???
25-49 ???
49-64 ???
? ?? ?????
29,90%
53,20%
16%
43,90%
? ???
56,10%
73%
41,10%
69,20%
Jedan od glavnih izazova u pogledu ponude radne snage u RS je to da je skoro polovina (43%/327.000)
radno sposobnog stanovništva neaktivna, i to da nisu nikako ili su veoma ograničeno povezani sa tržištem
rada. Žene su češće neaktivne od muškaraca (žene 212.000 /muškarci 115.000).
Među mladima najčešće objašnjenje za to što su neaktivni jeste činjenica da su upisani u školske
ustanove. Za mlade žene su dodatno brak ili rođenje djeteta i briga o djeci osnovni razlozi za to što
su s namjerom neaktivne. Za žene u drugim starosnim grupama dva glavna razloga za to što su
neaktivne su porodične obaveze i odgovornost za domaćinstvo i brigu o djeci. Prema subjektivnoj
statusnoj statistici iz ARS-a 13,9% (45,000) neaktivnih su studenti, a 44,6% (118.000) su
domaćice. Pripadnici starije radne snage mogu biti neaktivni zbog penzionisanja ili radne
nesposobnosti (29,8%/96.000). Ostali iz grupe neaktivnih sebe smatraju nezaposlenim i tražiocima
posla (13,2%/43.000) koji imaju potencijal na tržištu rada.
Velika grupa neaktivnih može kratkoročno i srednjoročno umanjiti mogućnost za privredni rast,
budući da oni nisu neposredno na raspolaganju za zaposlenje zbog toga što nemaju nikakvu ili
imaju labavu povezanost sa tržištem rada i što su shodno tome njihove vještine i sposobnosti
zastarjele. Postoji isto tako i opasnost da mnogi neaktivni zapadnu u zamku društvenog isključenja
ili isključenja sa tržišta rada.
Stepen stečenog opšteg obrazovanja, odnosno stručne spreme za radno sposobno stanovništvo u
RS nizak je kako u poređenju sa prosjekom EU tako i u poređenju sa odabranim novim državama
članicama24. Nivo stečenog obrazovanja, naročito među nezaposlenim i neaktivnim, nizak je kako
u poređenju sa prosjekom Republike Srpske tako i sa standardima EU25.
23
Подаци Завода за запошљавање РС.
У ЕУ15 стопа радно способног становништва са ниским степеном стеченог образовања износи 35%, а ЕУ10
стопа је 19%; у ЕУ10 просјечна стопа за радно способно становништво са средњим степеном стеченог
образовања износи 43%, а ЕУ10 просјек за високо образовање износи 22%. Ови показатељи нису директно
компатибилни будући да је дефиниција радно способног становништва у ЕУ становништво 25–64 година, а у
24
52
Tabela 3.1 Nivo stečenog opšteg obrazovanja među radno sposobnim stanovništvom u starosnoj
dobi 15–64 godina
Ukupno
Radno sposobno stanovništvo
Osnovna škola i manje (nizak)
Srednja škola (srednji)
Muškarci
Žene
2009.
2010.
2009.
2010.
2009.
2010.
47,6%
43,9
%
39,0
%
35,2
%
55,8
%
52,1
%
45,4%
48,1
%
52,6
%
55,9
%
38,5
%
40,7
%
7,0%
8,0%
8,4%
8,9%
5,7%
7,2%
28,3%
26,2
%
25,0
%
23,6
%
33,2
%
29,9
%
59,7%
61,1
%
64,0
%
65,7
%
53,3
%
54,1
%
12,0%
12,8
%
11,0
%
10,7
%
13,5
%
15,9
%
65,4%
61,5
%
57,0
%
51,7
%
70,9
%
67,8
%
31,0%
34,2
%
36,7
%
41,3
%
27,2
%
29,6
%
3,6%
4,3%
6,3%
7,0%
1,8%
2,6%
26,3%
20,6
%
28,4
%
21,6
%
23,5
%
19,4
%
67,7%
69,9
%
66,0
%
69,6
%
69,9
%
70,3
%
6,1%
9,5%
5,6%
8,8%
6,7%
10,3
%
Viša, visoka škola, magisterij, doktorat
(visoki)
Zaposleni
Osnovna škola i manje (nizak)
Srednja škola (srednji)
Viša, visoka škola, magisterij, doktorat
(visoki)
Neaktivni
Osnovna škola i manje (nizak)
Srednja škola (srednji)
Viša, visoka škola, magisterij, doktorat
(visoki)
Nezaposleni
Osnovna škola i manje (nizak)
Srednja škola (srednji)
Viša, visoka škola, magisterij, doktorat
(visoki)
Izvor: ARS 2010.
Републици Српској становништво 15–64 година старости. Упркос томе, ови показатељи могу бити донекле
индикативни.
25
Према ЕУРОСТАТ-у, у 2006. години просјечан постотак незапослених са ниским степеном стеченог образовања
био је 11%.
53
Nizak stepen stečenog obrazovanja u Republici Srpskoj daje slabu osnovu za ponudu
visokostručnih radnika sa visokom stopom mobilnosti i sposobnostima koje odgovaraju potrebama
tržišta rada.
Pored toga, velika grupa neaktivnih i nezaposlenih sa niskim stepenom obrazovanja će se u
tranzicionom tržištu rada suočiti sa većim poteškoćama pri ponovnom ulasku na formalno tržište
rada, zbog povišenih zahtjeva u pogledu kvalifikacija i obrazovanja26. Ovakvo stanje izaziva
disparitete između potreba tržišta rada i ponude radne snage i dovodi u ozbiljnu opasnost privredni
rast.
Podaci iz HBS 2001–2004. godine ukazuju na veoma visok stepen dinamike tržišta rada u RS.
Pojedinci se često kreću između različitih statusa povezanosti sa tržištem rada. Na primjer, ljudi bi
se kretali između nezaposlenosti ili neaktivnosti ka zaposlenosti u neformalnom sektoru, ili od
zaposlenosti u neformalnom sektoru ka poslovima u formalnom sektoru, odnosno obratno.
Statistički pokazatelji Svjetske banke o tržištu rada u Republici Srpskoj pokazuju da postoji i
mobilnost od nezaposlenosti ka zaposlenosti. Indeks je opao sa 100 u 2005. godini na 87,1 u
2007. godini. Svi pokazatelji ukazuju na to da je u Republici Srpskoj veoma niska geografska
mobilnost.
Ključni problemi u pogledu stanovništva i radne snage u RS:
Veoma niska stopa zaposlenosti, naročito među mladim i ženama;
Visoka nezaposlenost i stopa neaktivnosti među mladim ljudima;
Većina nezaposlenih je bez posla duže od 12 mjeseca;
Veoma visoka stopa neaktivnog radno sposobnog stanovništva, naročito žene;
Visoka stopa neaktivnosti starije radne snage;
Stepen stečenog obrazovanja radne snage je nizak i postoji značajna polna
nesrazmjernost u pogledu stepena obrazovanja u svim starosnim grupama.
3.1 Usmjerenost na mlado stanovništvo od 15 do 24 godine starosti
Ekonomska politika za 2011. daje prioritet omladini u pogledu formiranja centra za obuku, programa
zapošljavanja omladine i revitalizacije omladinskih organizacija u ruralnim područjima i programa
zapošljavanja mladih. Programi i aktivnosti koji su realizovani u 2010. godini, a u okviru Ekonomske politike
Republike Srpske, su kontinuirani i realizacija istih će se nastaviti i u 2011. godini.
Prema podacima Zavoda za zapošljavanje grupaciju lica na evidenciji nezaposlenih mlađih od 30
godina karakteriše nekoliko činjenica:
–
kontinuiran pad broja mladih na evidenciji: sa 47.248 lica 2004. godine na 37.928 lica u 2008. godini,
te 42.890 (29,5%) u decembru 2009. godine,
–
visoko učešće lica trećeg (KV) i četvrtog stepena (SSS) obrazovanja – zajedno oko 74%,
–
na evidenciji lica ove starosne grupe (do 24 godine) se nalazi i 16,8% lica NK-PK-NSS,
–
u posmatranom periodu raste učešće mladih visoke stručne spreme: sa 1,8 u 2004. na 6,6% u 2009.
godini,
–
učešće lica sa VŠS se značajno ne mijenja u posljednje četiri godine.
26
Анкета у домаћинствима обављена током трогодишњег периода 2001–2003. показује да су два основна
фактора због којих људи из ове групе нису поново запослени били – низак степен образовања и старија
животна доб.
54
Od 143.305 lica na evidenciji u novembru 2009. godine mladih od 30 godina je 28,3%, a u
novembru 2010. godine njihova zastupljenost iznosi 29,1%.
Međutim, ako je riječ o zapošljavanju ove grupacije nezaposlenih lica, onda se uočava da je u
prethodne dvije godine udio mladih u ukupnom broju zaposlenih sa evidencije iznosio oko 44%.
Inače, grupacija mladih lica na evidenciji je najdinamičnija: iako opada ukupan broj mladih na
evidenciji, i relativno i apsolutno, raste broj mladih među zaposlenima sa evidencije. Tome je
svakako doprinijela i orijentacija Vlade Republike Srpske, resornog ministarstva i Zavoda za
zapošljavanje na one aktivnosti i programe kojima se podstiče i stimuliše zapošljavanje mladih.
Ova orijentacija na zapošljavanje mladih ima svoju potvrdu i opredjeljenje u ekonomskom,
stručnom, socijalnom aspektu, zadržavanju mladih u RS i njihovoj socijalnoj uključenosti i
integraciji.
U glavne prepreke karakteristične za tržište rada za starosnu grupu do 30 godina starosti spadaju:
•
visoko učešće mladih sa nižim stepenima obrazovanja,
•
velika grupa mladih nije u procesu obrazovanja, odnosno zaposlenju,
•
velika grupa mladih koji su neaktivni.
Sve ovo pokazuje da je mali obuhvat prispjelih generacija sa srednjim i visokim obrazovanjem, što
takođe potvrđuje da je Republika Srpska značajno usporena u razvoju. Inače, stepen razvijenosti
zemlje potvrđuje se i visokim stepenom obuhvata prispjelih generacija sa srednjim i visokim
obrazovanjem.
To, takođe, znači da nizak stepen stečenog obrazovanja među omladinom podrazumijeva određen
broj potencijalnih izazova kako na individualnom tako i opštem planu. Kao prvo, omladina sa
niskim stepenom obrazovanja izlaže se povećanoj opasnosti od toga da provedu doživotnu
''karijeru'' kao nezaposleni ili uz labavu povezanost sa tržištem rada, zbog niskog stepena
obrazovanja i zastarjelih kvalifikacija.
Kao drugo, omladina sa niskim nivoom obrazovanja suočava se sa poteškoćama pri sticanju ili
unapređenju svojih kvalifikacija, što smanjuje (stopu njihove zaposlenosti) mogućnosti njihovog
zaposlenja. Time je, nezaposlena omladina sa niskim stepenom obrazovanja izložena je
povećanoj opasnosti od marginalizacije na tržištu rada, koje se nalazi u tranziciji.
Velika grupa omladine sa niskim stepenom stručne spreme dodatno će u budućnosti onemogućiti
ponudu visokokvalifikovane i solidno obrazovane radne snage, što može ugroziti budući privredni
rast. Pored toga, velika grupa marginalizovane omladine predstavlja budući dugorotrajni
ekonomski i socijalni teret za Republiku Srpsku.
Glavni razlog za visoku stopu nezaposlenosti i veliki broj neaktivne omladine jeste ozbiljan nesklad
između sposobnosti koje omladina stekne kroz obrazovanje i potreba za kvalifikacijama na tržištu
rada.
Razlog za taj nesklad se nalazi u činjenici da, uprkos reformama, postojeći obrazovni sistem ne
pruža omladini odgovarajući osnov za razvoj tržišta rada i opštih sposobnosti učenja osnovnih
vještina ili pospješuje njihovu sposobnost kontinuiranog učenja. Kvalitet (rezultata učenja
ostvarenih kroz) obrazovanje je pored toga loš. Osnovni razlozi za to su na teoriji zasnovane
metodologije učenja, nepostojanje naglaska na osnovnim vještinama i cjeloživotnom učenju kao i
ograničeni resursi i kapaciteti ljudskih potencijala. Pored toga, nedostaju temeljni kvalitet i sistem
praćenja, a nisu uspostavljeni ni mehanizmi za prilagođavanje obrazovanja potrebama tržišta rada.
U SOU obrazovanju koje bi trebalo pripremiti omladinu za svijet praktičnog rada, mogućnosti
praktičnog iskustva stečenog na radnom mjestu su pored toga ograničene.
Drugi značajan razlog za ovaj nesklad jeste u tome da se mnogi mladi ljudi osposobljavaju za
zanimanja koje imaju veoma ograničene garancije za zaposlenje i umanjene stope zaposlenosti.
55
To se događa kao posljedica nepostojanja odgovarajućeg usmjeravanja karijere i informacije sa
tržišta rada, kao i izbora karijere koji su uveliko pod uticajem tradicije i roditeljskih ambicija. Pored
toga, nema uspostavljenih mehanizama za osiguravanje prilagođavanja upisa u srednje ili visoko
obrazovanje prema potrebama tržišta rada.
Treći razlog za nesklad leži u niskoj geografskoj/teritorijalnoj mobilnosti među mladima, koja ih
sprečava da traže poslove u drugim područjima. Pored toga, geografska rasprostranjenost
mogućnosti obrazovanja u srednjem SOU i nekim dijelovima visokog obrazovanja ne odgovara
potrebama lokalnog tržišta rada, gdje će većina mladih ljudi biti potencijalni tražioci posla.
Omladina, pored toga, pati i od ograničenih vještina za traženje posla i nedostatka informacija sa
tržišta rada, a nijedan formalni sistem ne omogućava prateće aktivnosti i podršku kod prelaza
omladine sa obrazovanja na tržište rada.
Sužen osnov vještina većine mladih ljudi ozbiljno ograničava profesionalnu mobilnost omladine i
kao rezultat sprečava ih da traže poslove duž različitih sektora ili unutar šireg dijapazona vrsta
poslova.
Na tržištu rada u kojem je pronalaženje kadra najčešće zasnovano na formalnim kvalifikacijama i
nivou obrazovanja, naročito omladina sa niskim stepenom stečenog obrazovanja, izložena je
opasnosti od gubitka mogućnosti zaposlenja u korist omladine sa višim stepenom stečenog
obrazovanja ili iskusnih odraslih. Nepostojanje obrazovanja odraslih i usavršavanja njihovih
vještina (dokvalifikovanja) dodatno ih sprečava da steknu sposobnosti koje bi poboljšale njihovu
zapošljivost. Ovim se dodatno umanjuju mogućnosti zapošljavanja za ovu grupu.
Generalno je prihvaćeno da djeca i omladina koji ne nastave svoje obrazovanje po završetku
osnovne škole, imaju umanjene mogućnosti zapošljavanja, i izloženi su opasnosti od društvene
marginalizacije i siromaštva (njihov udio među grupom siromašnih iznosi i do 57%); ako su
nezaposleni (17% od ukupnog broja siromašnih); ako su povratnici (10% siromašnih); ako spadaju
u kategoriju djece sa poteškoćama u razvoju odnosno zdravstvenim poteškoćama, ili sa tjelesnim
odnosno duševnim poremećajima zbog toga što minimalan postotak (0,7%) pohađa redovno
školovanje; i ako spadaju u druge manjinske grupe poput Roma.
Strategija se treba posebno fokusirati na:
•
Saradnju sa obrazovnim sistemom radi promovisanja Strategije i formalizovanog sistema
kojima se obezbjeđuje najefikasniji prelazak sa obrazovanja na zapošljavanje;
•
Uspostavu sistema za praćenje onih koji napuštaju školovanje i obezbjeđenje sistematskog
nastavka aktivnosti praćenja i podrške omladini koja završava školu u sistemu obrazovanja;
•
Uspostavu sistema za pružanje omladini potrebnih informacija sa tržišta rada,
profesionalne orijentacije i vještina potrebnih za traženje posla;
•
Podršku uspostavi uvećanih mogućnosti za obuku kojom se mogu ojačati individualni
potencijali omladine u Republici Srpskoj, a putem obuke može poboljšati zapošljivost
omladine koja je napustila školovanje;
•
Uspostavu mogućnosti uvećanog zapošljavanja i revitalizacije za omladinu koja je u
opasnosti od dugotrajne nezaposlenosti i omladine u ruralnim područjima;
•
Davanje dodatnih ponuda obuke omladini koja je neaktivna i nije više u procesu
obrazovanja ili nezaposlenim licima, kako bi poboljšali svoje osnovne i stručne vještine, kao
i sposobnosti cjeloživotnog učenja;
•
Razvoj sveobuhvatnih programa za omladinu koja se ne nalazi u procesu obrazovanja ili
nije zaposlena. Naglasak treba staviti na omladinu koja se nalazi u opasnosti od dugotrajne
nezaposlenosti/neaktivnosti i omladinu u ruralnim područjima;
•
Obezbjeđenje programa volonterskog rada i aktivnih mjera za mlade neaktivne ljude koji
nisu u procesu obrazovanja, kao i nezaposlenim ljudima koji mogu povećati mogućnosti
zapošljavanja i povisiti nivo vještina;
56
•
Podršku razvoju preduzetništva i mogućnosti samozapošljavanja za omladinu.
Najrelevantnije ciljne grupe u akcionim planovima i projektima zapošljavanja će biti:
•
Nezaposleni mladi ljudi koji nisu u procesu obrazovanja sa niskim stepenom stručne
spreme, oba pola.
•
Prioritet treba dati omladini sa 6–23 mjeseca nezaposlenosti, te omladini u ruralnim
područjima.
•
Nezaposleni mladi ljudi koji nisu u procesu obrazovanja sa srednjim stepenom stručne
spreme, oba pola.
Osnovni razlozi za usmjeravanje na mlade nezaposlene i neaktivne ljude (koji sebe smatraju
nezaposlenim) sa niskim stepenom stručne spreme su sljedeći:
•
Oni su posebno izloženi opasnosti od dugotrajne nezaposlenosti, budući da gube u
konkurenciji oko zaposlenja sa obrazovanijim mladima i iskusnijim odraslima, zbog svog niskog
stepena stručne spreme;
•
Nezaposlena i neaktivna omladina je podložna rapidnom smanjenju zapošljivosti i gubitku
vještina i znanja koje su stekli u obrazovanju, zbog nepostojanja mogućnosti zapošljavanja i
daljeg obrazovanja, a na tranzicionom tržištu rada sreću se sa umanjenim mogućnostima
ponovnog ulaska na tržište rada zbog uvećanih i promijenjenih zahtjeva u pogledu stručne
spreme;
•
U opasnosti su od razvoja doživotnog obrasca zaposlenosti kao nezaposleni sa veoma
labavom povezanošću sa tržištem rada, ili padanja u zamku zaposlenosti na slabo plaćenim
poslovima u neformalnom sektoru;
•
Neuspjeli prelaz sa obrazovanja na tržište rada utiče negativno i na druge oblike lične i
društvene tranzicije, te postoji uvećana opasnost od društvene marginalizacije za ovu grupu;
•
Ako ne uspijevaju izaći na kraj s pristupanjem u zaposlenost, naročito mladi ljudi sa niskim
stepenom stečene stručne spreme će završiti kao dugotrajno nezaposleni i time će
predstavljati dugoročno ekonomsko opterećenje za društvo;
•
Licima ovih ciljnih grupa će biti neophodno obezbijediti dodatne sadržaje obrazovanja ili
sticanja znanja i vještina radi uspješnijeg zapošljavanja.
3.2 Usmjeravanje na nezaposlenost i neaktivnost žena
U glavne izazove u pogledu uključivanja žena na tržište rada u Republici Srpskoj spada:
•
znatno niža stopa aktivnosti, odnosno visoka stopa neaktivnosti,
•
nesrazmjer između polova u smislu nezaposlenosti,
•
disparitet u stepenu stečenog obrazovanja među ženama u poređenju s muškarcima,
•
mlade žene zapostavljene kako u pogledu zapošljavanja tako i sticanja stručne spreme.
Napomena: pokazatelji zaposlenosti i nezaposlenosti za grupu u dobi 15–24 godina i pokazatelji
nezaposlenosti za grupu u dobi 50–64 godina mogli bi biti nepouzdani.
Tabela 3.2.1 Žene 15–64 prema statusu
Stopa aktivnosti Stopa zaposlenosti Stopa nezaposlenosti Neaktivno
49,7
36,3
26,9
61,4
Podaci iz ARS za 2010.
Veliki predmet zabrinutosti u Republici Srpskoj je niska stopa učešća na tržištu rada među
ženama. Stopa zaposlenosti kod žena je veoma niska (36,3%) i postotak neaktivnih je veoma
visok (61,4%) kako u poređenju s muškom populacijom (stopa zaposlenosti 52,5% / neaktivno
57
30,1%) tako i s prosjekom EU (stopa zaposlenosti 57,1% / neaktivno 29,9%). Među zaposlenim
ženama sa evidencija Zavoda za zapošljavanje žena je oko 43% (2009. godina).
Glavni razlog zbog kojeg su mlade žene neaktivne jeste učešće u obrazovanju. Procijenjeni broj u
obrazovanju je 45.000. U pravilu, u ostale razloge zbog kojih žene odaberu status neaktivnih
spadaju briga o djeci i porodici, brak, kao i obaveze vezane za porodicu i domaćinstvo.
Drugi razlog za zabrinutosti je nizak opšti stepen obrazovanja među ženama, naročito onim
nezaposlenim i neaktivnim. Broj nezaposlenih žena sa niskim stepenom stručne spreme iznosi oko
27.000 ili 56% od ovog segmenta. Među neaktivnim velika većina (152.000) ima nizak stepen
stručne spreme. Pored toga, postoje značajne nesrazmjernosti po pitanju zastupljenosti polova u
određenim stepenim stečenog obrazovanja i kod zaposlenih, ali i kod nezaposlenih i neaktivnih.
Tabela 3.2.2 Nezaposlene žene po starosnim grupama i stepenu obrazovanja
Stepen stečenog obrazovanja
Starosne grupe Ukupno Nizak
Srednji
Visok
15–24
11.000
2.000
6.000
3.000
25–49
30.000
6000
17.000
7.000
50–64
7.000
1.000
4.000
2.000
48.000
9.500
27.000
11.500
Ukupno
Izvor: ARS 2007. i vlastiti proračuni.
Tabela 3.2.3 Neaktivne žene po starosnim grupama i stepenu obrazovanja
Stepen stečenog obrazovanja
Starosne grupe Ukupno Nizak
Srednji
Visok
15–24
53.000
38.000
14.000
1.000
25–49
76.000
55.000
21.000
-
50–64
82.000
59.000
22.000
1.000
Ukupno
211.00
152.000
57.000
2.000
Izvor: ARS 2007. i vlastiti proračuni.
Napomene: Pokazatelji stepena stručne spreme generisani su na bazi postotka pokazatelja u
pogledu stepena stručne spreme za opšte radno sposobno stanovništvo.
Moguće je da pokazatelji možda nisu uvijek u cijelosti pouzdani, ali predstavljaju realnost sa
velikim brojem nezaposlenih mladih ljudi i drugom velikom grupom koja nije ni u procesu
obrazovanja niti je dio radne snage.
Zbog nivoa obrazovanja žene su u nepovoljnijem položaju u pogledu prilika za napredovanje u
karijeri i dobijanje mogućnosti za zapošljavanje. Žene sa niskim obrazovanjem suočavaju se s
povećanom opasnošću da budu potisnute s posla zbog zastarjelih vještina i nepostojanja
sposobnosti cjeloživotnog učenja. U privredi u tranziciji nezaposlene i neaktivne žene sa niskim
stepenom obrazovanja u dodatnoj su opasnosti od gubitka veze sa tržištem rada, i često se
suočavaju sa većim preprekama za ponovni ulazak.
Dodatno područje pažnje je veća učestalost nezaposlenih žena nego muškaraca. Stopa
nezaposlenosti žena je znatno viša od one kod muškaraca (Ž:27,5% / M:23,8%), a nesrazmjer u
58
zaposlenosti polova je veći nego u EU.27 Posebno starosne grupe 15–24 godina starosti i 50–64
godina starosti imaju višu stopu nezaposlenosti nego što je to slučaj kod muškaraca.
Na evidenciji nezaposlenih lica koji vodi Zavod za zapošljavanje Republike Srpske učešće žena se
kreće između 42% i 47% u posljednjih pet godina.
Tržište rada u Republici Srpskoj oslikava tipičnu i tradicionalnu podjelu između polova u sektoru
zaposlenosti. Na primjer, postotak žena zaposlenih u industriji znatno je niži nego kod muškaraca
(žene 16,5% / muškarci 35,2%), dok veći broj žena više želi da se zaposli u uslužnom sektoru
(žene 51,8% / muškarci 34,0%). Razlozi za tu su sljedeći:
•
tradicionalno shvatanje uloga polova i obaveza žena u porodici i društvu,
•
nesrazmjer između polova u stepenu stručne spreme omogućava povoljniji tretman za
muškarce tokom pronalaženja kadra i zapošljavanja,
•
slabiji kreditni rejting i mali broj žena u ulozi vlasnika nekretnina,
•
ograničen pristup ustanovama za njegu djece.
Strategija se treba konkretno fokusirati na:
•
Realizaciju usmjerenu na podsticanje neaktivnih žena koje traže posao da se prijave kod
javnih službi za zapošljavanje;
•
Aktivne mjere kojima se omogućava pristupanje neaktivnih ili nezaposlenih žena
zapošljavanju;
•
Programe koji su konkretno usmjereni na razvoj zapošljavanja i vještina (stručne i osnovne
vještine) kod neaktivnih i nezaposlenih žena sa niskim stepenom stručne spreme;
•
Povećanu usklađenost porodičnog života i rada.
Inicijative za podsticanje uvećanog prijavljivanja neaktivnih žena u biroe za zapošljavanje treba
usmjeriti na sve neaktivne žene u starosnim grupama 15–49.
Aktivnim mjerama i programima treba se usmjeriti na: aktivnosti kojima se promoviše aktivno
pristupanje tržištu rada i dokvalifikovanje i podizanje znanja i stručnosti ovih lica za uključivanje u
proces zapošljavanja.
U osnovne razloge za posebno fokusiranje spadaju:
•
Nizak stepen stručne spreme, niža stopa aktivnosti i zaposlenosti uopšte, stavljaju žene u
nepovoljniji položaj na tržištu rada i umanjuju izbor za karijeru i zapošljavanje
•
Žene se suočavaju sa preprekama u pogledu zaposlenja, poput predrasuda prilikom
pronalaženja kadra, tradicionalnih obrazaca uloge polova i isključive odgovornosti za njegu
djeteta i porodične dužnosti. Ovi aspekti direktno i indirektno utiču na njihovu zapošljivost i
mogućnosti traženja posla i održavanja zaposlenja.
•
Izostajanjem sa tržišta rada žene se izlažu opasnosti od pada kvaliteta vještina i iskustva i
mogu ustanoviti da kasnije postaje sve teže da ponovo uđu u posao.
•
Naročito žene sa niskim stepenom obrazovanja su u opasnosti od nezaposlenosti
marginalizacije na tržištu rada zbog zastarjelih stručnih kvalifikacija i nedostatka osnovnih i
sposobnosti iz cjeloživotnog učenja.
3.3 Usmjeravanje na nezaposlene i neaktivna starija lica
Nezaposlenost i neaktivnost među starijim radnicima u Republici Srpskoj je predmet zabrinutosti,
zbog pada u broju populacije mladih ljudi koji ulaze na tržište rada tokom narednih godina.
27
Несразмјер међу половима при запошљавању износи 3,7% у РС, а 1,4% у ЕУ.
59
Strategija zapošljavanja će se posebno usmjeriti na ciljnu starosnu grupu 45–54 godina starosti,
budući da je većina nezaposlenih lica iz ove grupe snažno motivisana za ulazak na tržište rada.
Dramatične promjene ekonomskih struktura u Republici Srpskoj u proteklih 15 godina izazvale su
brzu promjenu u strukturi potražnje za radnom snagom kako u pogledu profila radnih mjesta tako i
po sektorima. Značajne posljedice ovih transformacija dodatno su se promijenile i povećale
potražnju za kvalifikacijama kao i potražnju za uvećanim stepenima stručne spreme.
Stariju radnu snagu u pravilu karakteriše niska profesionalna mobilnost zbog uskih i
specijalizovanih radnih iskustava, zastarjelih kvalifikacija i nepostojanja cjeloživotnog učenja i
osnovnih sposobnosti, budući da raspolažu prijeratnim radnim iskustvom i stepenom obrazovanja.
Pored toga, većina nisu imali nikakvu ili samo ograničenu obuku ili dokvalifikaciju nakon završetka
obrazovanja i veoma ograničenu tradiciju ili motivaciju za dokvalifikaciju ili obrazovanje odraslih.
Ovim aspektima umanjena je njihova zapošljivost i radna fleksibilnost, a osim toga ugrožava se
njihova produktivnost.
Pojavom ovih aspekata, posebno stariji radnici dovode se u opasnost da izgube posao i postanu
nezaposleni. Isto tako, starija nezaposlena i neaktivna lica će doživljavati sve više prepreka
uključenju na tržište rada, paralelno s rastom i brzom promjenom potreba za kvalifikacijama.
U dodatne faktore koji predstavljaju dodatne poteškoće za starija lica u smislu pronalaženja posla
spadaju ograničena fleksibilnost u pogledu traganja za poslom izvan njihove profesije, nedostatak
vještina potrebnih pri traženju posla i informisanja o tržištu rada kao i nespremnost da se prihvate
loše plaćeni poslovi. U eksterne faktore koji onemogućavaju zapošljavanje starijih radnika spada i
prednost koju poslodavci pri prijemu u radni odnos daju mlađoj kategoriji nezaposlenih.
Proces privatizacije u Republici Srpskoj doveo je do smanjena obima mnogih velikih preduzeća u
državnom vlasništvu o proglašavanja viškom i slanjem na čekanje mnogih zaposlenih, od kojih su
mnogi ostali “pasivni radnici” koji čekaju na pojavu mogućnosti zaposlenja na svom starom radnom
mjestu. Stariji radnici koji su proglašeni viškom i poslani na čekanje iz preduzeća raspolažu
potencijalom za zapošljavanje zbog svog višegodišnjeg radnog iskustva, ali mnogi radije ostaju
pasivni umjesto da aktivno traže poslove izvan svog ranijeg preduzeća. Na taj način oni polako, ali
sigurno gube svoj potencijal zapošljavanja i izlažu se opasnosti dugotrajne nezaposlenosti i
marginalizacije na tržištu rada.
Najrelevantnije grupe za usmjeravanje će biti:
Nezaposlena i neaktivna lica 45–54 godina starosti koja su nezaposlena ili neaktivna u periodu 6–
24 mjeseci. Prioritet treba dati licima sa niskim stepenom stručne spreme.
Nije bilo moguće ocijeniti veličinu grupe zbog nedostatka statističkih materijala.
Starija nezaposlena lica 45–54 na čekanju posla sa 0–24 mjeseca nezaposlenosti ili neaktivnosti.
Nije bilo moguće ocijeniti veličinu grupe zbog nedostatka statističkih materijala.
Osnovni razlozi za usmjeravanje na grupu lica 45–54 godina starosti su sljedeći:
•
Starosna grupa 45–54 godina još uvijek ima priličan broj potencijalnih godina zaposlenosti prije
penzionisanja, tokom kojih mogu aktivno finansijski doprinositi društvu umjesto da mu budu
ekonomski teret,
•
Ova starosna grupa raspolaže višegodišnjim praktičnim radnim iskustvom, koje se može
smatrati prednošću kod zapošljavanja,
•
Od njih se očekuje da budu najviše motivisani za ponovni ulazak u posao ili učešće u obuci, i
imaće najbolje šanse za zapošljavanje u poređenju sa, na primjer, starosnom grupom 60–64
godina,
•
Starosna grupa 45–54 godina će najvjerovatnije još imati porodične odgovornosti za djecu i
mogu biti glavni hranitelji porodice. Situacija u kojoj je lice nezaposleno ili neaktivno sa veoma
60
malih izvorima prihoda, negativno utiče na život uopšte, na društvenu i zdravstveno stanje. Kod
starijih radnika sa porodičnim obavezama status nezaposlenog ili neaktivnog ne samo da utiče
na pojedinca nego i na cijelu porodicu.
U osnovne razloge za usmjeravanje na nezaposlena lica na čekanju (50–64) spada pored
prethodno pomenutih i to da raspolažu višegodišnjim radnim iskustvom i da su do nedavno bili
aktivni na tržištu rada. Ova dva aspekta povećavaju njihove šanse za zaposlenje.
3.4 Usmjeravanje na posebno ugrožene grupe
Lica s invaliditetom
Sudeći po statističkim podacima socijalne zaštite za Republiku Srpsku, u Republici Srpskoj ima
ukupno 9.681 registrovanih odraslih hendikepiranih lica i 3.938 hendikepirane djece, a koji po
osnovu svoje hendikepiranosti primaju određenu vrstu subvencija iz fondova socijalne zaštite. Taj
broj ekvivalentan je otprilike relativnom broju od 1% od ukupnog stanovništva.
Približno 7% registrovane djece s invaliditetom smješteno je u ustanove za fizički i mentalno
hendikepirane. Pored toga, približno 9% je u ustanovama socijalne zaštite. Većina djece koja su
smještena u institucijama ne pohađaju školu.
U školskoj 2009/2010. godini ukupno 414 učenika s invaliditetom bilo je upisano u specijalne škole
na nivou obaveznog školovanja. (ISDC nivo 1 i 2), a 98 je bilo upisano u srednje obrazovanje.
Invalidna djeca u pravilu nisu upisana u formalne standardne škole. Veoma mali broj registrovanih
mladih ljudi s invaliditetom je tokom 2006. godine primio pomoć za učešće u stručnom
usavršavanju/osposobljavanju, dok je samo određen broj dobio pomoć za zapošljavanje ili
uključivanje u druge oblike rada.
Registrovana invalidna odrasla lica čine približno 1,3% od radno sposobnog stanovništva, a 5%
(9.681) iz ove grupe dobija neku vrstu socijalnih naknada28.
Tabela 3.4.1 Registrovana odrasla invalidna lica po starosnim grupama
Ukupno 18-21
9.681
687
22-26
1.065
27-45
2.454
46-49
2.149
60-65
1.581
preko 65
1.745
Izvor: Statistički pokazatelji socijalne zaštite iz RS-a za 2006.
Najveći broj invalidnih odraslih lica nalazi se među licima s tjelesnim (2.875), mentalnim (2.717)
invaliditetom, kao i sa invalidnosti vida (1.294) i sluha (1.000), ili kombinovanom invalidnosti (862).
Anketa domaćinstava iz 2004. godine ukazuje da je ukupno 7,1% ispitanika u Republici Srpskoj
sebe smatralo invalidnim. To ukazuje na konstataciju da se veći dio stanovništva može smatrati
invalidnim u odnosu na sve one koji su registrovani i primaju subvencije po osnovu socijalne
zaštite. Anketa domaćinstava ukazuje na to da integracija na tržište rada onih koji su prijavljeni kao
invalidna lica bila niža od integracije na tržište rada kod onih koji nisu invalidni. U Republici Srpskoj
29,5% invalidnih lica bilo je u radnom odnosu u poređenju sa 44,5% zdravih osoba, a 54,5% nisu
bili zaposleni u poređenju sa 34,1% kod zdravih lica. Sudeći po socijalnim statistikama za
Republiku Srpsku mali broj registrovanih odraslih invalidnih lica učestvuje u rehabilitaciji (38), i ako
pak učestvuju, to se sve u svemu svodi na stručno usavršavanje.
28
Више од пола лица регистрованих да примају неку врсту социјалних накнада цца. 120.000 регистрована су као
лица са различитим друштвеним и заштитним потребама
61
Izvještaj UNDP-a iz 200729 rezimira stanje u pogledu odraslih sa invaliditetom i po pitanju njihove
povezanosti s tržištem rada:
•
Ljudi s invaliditetom imaju ograničen pristup zapošljavanju.
•
Mnogi ljudi s invaliditetom ne rade premda su sposobni za rad i traže posao.
•
Mnogi poslovi podrazumijevaju manuelni rad i nisu dostupni za ljude s invaliditetom.
•
Mnogi poslovi bi im mogli biti dostupniji ukoliko bi se radna mjesta adaptirala, ali većina
poslodavaca ne želi koristiti resurse za takve adaptacije.
•
Poslodavci imaju ideje zasnovane na predrasudama u pogledu toga što ljudi s invaliditetom
mogu i što ne mogu raditi.
Lica koji primaju socijalnu pomoć
Druga ugrožena grupa su lica koja primaju socijalnu pomoć. Ukupno 209.402 odraslih lica, što je
ekvivalentno cca 15% od ukupnog stanovništva prema biltenu socijalne statistike br. 5, koriste se
nekim od vidova socijalne pomoći. Oko 35% (74.328) su u životnoj dobi (18-45 godina starosti) u
kojoj se pod normalnim okolnostima od ljudi još uvijek očekuje da ostvaruju visoku stopu učešća
na tržištu rada. Približno 40.000 ljudi su između 46-59 godina starosti.
Od ovog broja, dvije značajne grupe su lica s nedovoljnim primanjima (62.824) i lica s različitim
potrebama za socijalnom zaštitom (124.959).
Tabela 3.4.2 Korisnici socijalne pomoći po kategorijama i starosnim grupama
Ukupno
Iznad
65
18-21
22-26
27-45
46-59
60-65
209.402
19.973
21.305
33.050
39.804
45.492
49.77
8
Korisnici subvencija
3.788
66
139
348
674
1.136
1.425
Lica s duševnim i
tjelesnim invaliditetom
9.681
687
1.065
2.454
2.149
1.581
1.745
Lica s društveno
neprihvatljivim
ponašanjem
2.254
283
312
651
550
281
177
Duševno bolesna lica
2.325
132
196
808
602
375
212
62.824
2.264
3.380
6.399
10.858
20.405
19.51
8
124.959
16.157
15.808
21.640
24.110
21.086
26.15
8
3.571
384
405
750
861
628
543
Ukupno
Lica koja nemaju
dovoljna primanja da se
izdržavaju
Lica sa različitim
socijalnim i zaštitnim
potrebama
Bez konkretne kategorije
Izvor: Statistika socijalne zaštite br. 5
29
Национални извјештај о хуманом развоју 2007, друштвена укљученост у Босни и Херцеговини
62
Statistika ukazuje na to da veoma mali broj lica u ovoj grupi dobija pomoć u smislu aktivnih mjera
koji bi mogle poboljšati mogućnosti ponovnog ulaska na tržište rada. S druge strane mnogi broj lica
primaju neku vrstu pasivnog doplatka ili naknade.
Naravno neka lica koja primaju socijalnu pomoć nisu u mogućnosti da se vrate na tržište rada zbog
socijalnih, zdravstveno-psiholoških ili drugih problema. Stoga je vjerovatno da bi pojedinci naročito
u mlađim starosnim grupama, ako im se dodijeli odgovarajuća potpora, bili u mogućnosti da budu
zaposleni ili na puno ili na djelimično radno vrijeme umjesto da primaju izdvajanja za pasivnu
socijalnu pomoć.
Romi
Treća ugrožena kategorija u Republici Srpskoj su Romi. Ovu grupa ima niže kvalifikacije u poređenju s
drugima, i trpi predrasude i društvenu isključenost iz uobičajenih tokova života u društvu.
Veličina romske populacije je procijenjena i kreće se u rasponu od 60,000 (Vijeće Evrope) do
120,000 (prema procjenama romskih organizacija) u Bosni i Hercegovini. 75% Roma nikada nije
pohađalo ili završilo osnovno obrazovanje. Oko 18%, odnosno svaki peti Rom, završio je osnovnu
školu, a samo 7% završilo je trogodišnju nastavu u srednjoj školi. Dva od pet Roma nikada nisu išli
u školu uopšte. U vrijeme izrade ankete, 16% Roma u uzrastu od 6 ili više godina pohađalo je
školu ili je učestvovalo u obuci, što je oko polovine postotka većinskih naroda koji žive u
neposrednoj blizini Roma (25%), odnosno izbjeglica i raseljenih lica (25%). 5% Roma u starosnoj
dobi između 6 i 22 godine koji nisu pohađali nikakvu školu, što je dva puta više nego u slučaju
većinskih naroda koji žive u neposrednoj blizini Roma (38%), odnosno izbjeglica i raseljenih lica
(39%).
Ovakvo stanje u populaciji Roma izuzetno blokira sve aktivnosti na zapošljavanju i socijalnoj
integraciji. Situaciju Roma pogoršava i činjeica da su skloni nomadskom načinu života.
U pogledu zapošljavanja, jedan od 25 Roma zaposlen je ili samozaposlen. Većina nezaposlenih
Roma nezaposleni su u periodu od pet godina ili duže. 37% Roma ostvarilo je prihode iz određenih
izvora u mjesecu koji je prethodio anketi, kao i izbjeglice i raseljena lica (40%). Najčešći izvor
prihoda za Rome uključuje prodaju sekundarnih sirovina (29%) i prosjačenje (19%). U većini
slučajeva (73%) Romi nisu platili socijalno osiguranje po osnovu prihoda. Samo 3% Roma ima
stalne poslove, što je 6 do 10 puta manje od pokazatelja za druge dvije anketirane grupe. Romi su
najčešće zaposleni na privremenim poslovima. U standardnim sektorima zaposlenja, Romi
najčešće rade u trgovinama (23%), ali su u pravilu zaposleni kao nekvalifikovana radna snaga.
Strategija se treba posebno usmjeriti na:
•
Realizaciju postojećih politika i strategija za borbu protiv diskriminacije i društvenu
uključenost ciljnih ugroženih grupa (Romi, invalidna lica i lica koja primaju naknadu iz
socijalne pomoći)
•
Aktivne mjere koje mogu poboljšati neadekvatno obrazovanje i kvalifikacije, i povećati
pristup obrazovanju i usavršavanju
•
Uključivanje djece i mladih iz ugroženih grupa, koji su neaktivni ili nezaposleni u osnovnom
ili srednjem obrazovanju
U najrelevantnije ciljne grupe za ispunjavanje ciljeva spadaju:
Mlađa invalidna lica (15–24) s niskim ili srednjim stepenom stručnog obrazovanja koja imaju
ograničen potencijal za zapošljavanje;
Mladi (18–21) koji su neaktivni i primaju neku vrstu naknada po osnovu socijalne zaštite;
Mladi nepismeni Romi (15–24) prema Akcionom planu BiH za rješavanje problema Roma u oblasti
zapošljavanja, zdravstvene zaštite i stanovanja.
63
4. Strateški ciljevi, posebni ciljevi, programi i očekivani rezultati
Strategijom zapošljavanja za Republiku Srpsku utvrđuju se prioriteti u sklopu politike zapošljavanja
za 2011–2015. godinu. Ovom Stategijom definišu se strateški ciljevi, posebni ciljevi, programi i
očekivani rezultati koje je potrebno postići prema planu vremenske dinamike.
Sveukupni ciljevi strategije su u skladu sa smjernicom br. 17 U Evropskoj strategiji zapošljavanja u
smislu provođenja politika zapošljavanja kojima je cilj da se postigne puna zaposlenost, poboljša
kvalitet rada i produktivnost na radnom mjestu, te ojača društvena i teritorijalna kohezija.
Glavni prioriteti Evropske strategije zapošljavanja su da politike treba da doprinesu postizanju
prosječne sveukupne stope zaposlenosti od 70%, od čega najmanje 60% za žene i 50% za starije
radnike (55 do 64 godina) od 2010. do 2014. godine, te da se smanji nezaposlenost i neaktivnost.
Ciljevi za Republiku Srpsku prikazani su u tabeli 4.1
Tabela 4.1 Ciljevi u pogledu stopa zaposlenosti, nezaposlenosti i neaktivnosti u RS
Cilj
(15–64)
RS 2009.
Cilj EU
EU27 2006.
RS
2015.
2010.
47%
55%
70%
64,3%
Stopa zaposlenosti kod žena
38,3%
46%
60%
57,1%
Stopa zaposlenosti kod starijih
radnika30
40,5%
48%
50%
43,5%
21%
17.5%
6,3%
7,9%
Sveukupna stopa zaposlenosti
Stopa nezaposlenosti
Izvor: ARS 2009. za RS i Eurostat.
U pet strateških ciljeva u Strategiji zapošljavanja spada:
•
Stimulisanje ekonomskog rasta, zapošljavanja i povećanje kvaliteta posla;
•
Povećana produktivnost rada i kvalitet kroz razvoj ljudskih potencijala;
•
Postizanje ravnoteža između ponude i potražnje zaposlenja;
•
Povećanje uključenosti na tržište rada sprečavanjem dugotrajne nezaposlenosti,
neaktivnosti, društvene isključenosti i siromaštva radno sposobnog stanovništva, naročito
grupa koje su u nepovoljnom položaju;
•
Proširenje institucionalnih kapaciteta i ostvarivanje dijaloga među akterima u oblasti
zapošljavanja.
4.1. Stimulisanje ekonomskog rasta, zapošljavanja i poboljšanja kvaliteta posla
Strategija zapošljavanja mora se posmatrati u vezi sa širom ekonomskom strategijom za Republiku
Srpsku i s usmjerenjem na različite sektorske politike.
30
Потребно је имати на уму да ЕУ користи старосне групе 25–54 и 50–64 година како за стопу запослености тако
и за стопу активности. Стога ови показатељи нису у потпуности упоредиви између РС и ЕУ27.
64
Strategija zapošljavanja mora isto tako biti u uskoj vezi sa drugim strateškim dokumentima na
nivou BiH u mjeri u kojoj su usaglašeni i prihvaćeni od strane nadležnih organa Republike Srpske.
Planom razvoja Republike Srpske (2007–2012) i drugim razvojnim dokumentima za period 2010–
2014. definišu se ciljevi i prioriteti društveno-ekonomskog razvoja, te kao takvi ovi dokumenti
predstavljaju investicioni plan za četverogodišnji period. Na osnovu Razvojnog programa
Republike Srpske, vlasti Republike Srpske će izraditi akcione planove investicija na godišnjem
osnovu, čiji je cilj da se postigne efikasno upravljanje politikama investicija i razvoja.
Ekonomska politika za 2011. zasnovana je na strateškim ciljevima iz Plana razvoja Republike
Srpske za 2007–2010. godinu i izmjenama i dopunama Plana razvoja Republike Srpske za 2010–
2012.
Osnovni ciljevi su da se pospješi ekonomski rast i poboljša kvalitet i konkurentnost industrije u
Republici Srpskoj. Ciljevi su isto tako povezani sa održavanjem i poboljšanjem standarda
stanovništva, zaustavljanje društvenog raslojavanja i smanjenje siromaštva.
Stoga je prioritet da se ovom strategijom podrže sljedeći osnovni makroekonomski ciljevi Programa
razvoja Republike Srpske:
•
Postizanje i očuvanje održivog ekonomskog rasta i rasta zaposlenosti;
•
Poboljšanje konkurentnosti;
•
Uravnoteženi regionalni razvoj;
•
Promovisanje društvene uključenosti.
Pored toga, Strategijom zapošljavanja pruža se podrška strateškim ciljevima onako kako je
predviđeno Ekonomskom politikom za 2011. godinu:
•
Dati podršku tekućoj privatizaciji preduzeća;
•
Unapređivati poslovnu klimu u Republici Srpskoj;
•
Stimulisati razvoj malih i srednjih preduzeća (MSP);
•
Stimulisati preduzetništvo uključujući inicijative koje se odnose na uspostavu mikrokreditnih
organizacija;
•
Suzbijanje sive ekonomije;
•
Specifične sektorske politike za
•
•
•
•
•
•
•
poljoprivredu, šumarstvo, vodoprivredu, inžinjering, rudarstvo,
prerađivačku industriju,
energetiku,
građevinarstvo,
saobraćaj,
trgovinu,
turizam.
Očekivani rezultati
Ovaj strateški cilj će imati za rezultat pored poboljšanja kvaliteta posla i rast sveukupne stope
zaposlenosti na kraju planskog perioda za 8%, zaposlenosti žena za 8%, zaposlenosti starijih lica
8%, smanjenje stope nezaposlenosti za 2,5% i smanjenje stope neaktivnog stanovništva za 10%.
65
4.2 Povećana produktivnost i kvalitet rada putem razvoja ljudskih potencijala
Planom razvoja Republike Srpske ukazuje se na to da povećana produktivnost i kvalitet rada
predstavlja preduslov za povećanu stopu zaposlenosti. To se može postići ulaganjem u ljudske
potencijale, reformom sistema obrazovanja, realizacijom koncepta cjeloživotnog obrazovanja i
promovisanjem zdravstvene zaštite i sigurnosti na radu kao ključnih mehanizama.
Reforma obrazovnog sistema je dugoročni prioritet Vlade Republike Srpske. Ulaganje u znanje,
inovaciju i podršku kreativnosti treba biti glavni cilj Republike Srpske usmjeren ka sustizanju
razvijenih evropskih ekonomija. Sveobuhvatna reforma obrazovnog sistema (potpomognuta jakim
finansijskim investicijama) stvoriće konkurentni kvalitet radne snage, kao glavni preduslov za
dugoročni razvoj Republike Srpske.
Radi ispunjavanja strateškog cilja utvrđeni su sljedeći posebni ciljevi:
4.2.1 Razvoj i reforma obrazovnog sistema u cilju zadovoljenja potreba tržišta rada
Očekivani rezultati
Očekivani rezultati su da se, u određenoj vremenskoj dinamici do kraja strateškog perioda kroz
saradnju institucija obrazovnog sistema i institucija tržišta rada reformom obrazovnog sistema,
obezbijedi adekvatan sistem obrazovanja saglasan potrebama tržišta rada i razvojnim ciljevima
Republike Srpske.
4.2.2 Bezbjedan i uspješan prelaz sa obrazovanja na tržište rada
Trenutno mnogi mladi ljudi ne uspijevaju da realizuju uspješan prelaz sa obrazovanja na
zaposlenje. Neki od razloga za to su, pored neusklađenosti u pogledu kvalifikacija, i nepostojanje
sistema profesionalne orijentacije, traganja i podrške za mlade ljude koji ne pronalaze posao.
a. Uspostava mehanizama traganja, kao i sistema praćenja i podrške za one koji su maturirali ili
diplomirali.
Trenutno mnogi mladi ljudi odlaze iz obrazovnog sistema, a da pri tom ne pronađu zaposlenje, pa
završe kao neaktivni ili nezaposleni. Što su duže neaktivni ili nezaposleni, teže im je da uđu na
tržište rada zbog zastarjelih kvalifikacija i demotivisanosti. Shodno tome, mnogi okončaju kao
dugotrajno nezaposleni ili neaktivni.
U ovom trenutku nije moguće ući u trag onima koji maturiraju ili diplomiraju nakon što odu iz škole i
samo je nekolicina prijavljena kod službe za zapošljavanje. Shodno tome, trenutno nije moguće
uspostaviti koherentno i ciljano praćenje i podršku za mlade koji ne nađu zaposlenje nakon
završetka školovanja.
Neophodno je uspostaviti sistem traganja i registracije za sve one koji odlaze iz škole, kao i
mehanizme praćenja i podrške za one koji odlaze iz škole, a da pri tome ne pronađu zaposlenje u
roku od šest mjeseci po završetku školovanja.
Sistem podrške treba obezbijediti da maturantima ili diplomcima bude dana druga prilika u
obrazovanju ili da im se omogući dokvalifikacija (osnovna ili stručna), kojom se može poboljšati
njihovu zapošljivost i koja zadovoljava potrebe tržišta rada.
b. Potrebno je preduzeti inicijative za smanjenje broja onih koji prijevremeno napuštaju školu i koji
“otpadaju” iz daljeg školovanja kao nesvršeni učenici.
Sva iskustva pokazuju da se mladi ljudi sa niskim stepenom stečenog obrazovanja izlažu visokoj
opasnosti odlaska u nezaposlenost ili trajnu neaktivnost. Stoga se treba usmjeriti na provođenje
mjera kojima se identifikuju potencijalni nesvršeni učenici i studenti i inicirati preventivne aktivnosti.
Mjere se mogu kretati od podrške učenju, organizovanja mentora, orijentacije i organizovanja
alternativnog obrazovanja i roditeljske podrške (za maloljetne).
66
Isto tako, potrebno je omogućiti traganje za onima koji ranije napuste školovanje i koji "otpadnu”,
koji su napustili obrazovni sistem, i pomagati njihovu integraciju u tržište rada ili nastavak
školovanja. Mjere za one koji ranije napuste školovanje trebaju biti opsežni programi usmjereni na
davanje druge prilike u obrazovnim programima, relevantnu dokvalifikaciju, informisanje o tržištu
rada, profesionalnu orijentaciju i neposredno otvaranje radnih mjesta. Cilj takvih mjera treba biti
nastavak u školskom sistemu, odnosno zapošljavanje i moraju biti usmjerene na zadovoljavanje
budućih zahtjeva tržišta rada.
c. Uspostaviti profesionalnu i karijernu orijentaciju, kao i traženje zaposlenja za učenike u završnim
razredima u srednjem i visokom obrazovanju.
Mnogi mladi ljudi koji su u procesu obrazovanja nemaju adekvatne informacije sa tržišta rada,
odnosno informacije o poslovima i mogućnostima profesionalne karijere, odnosno znanja o načinu
na koji se zaposlenje traži. Ovi aspekti ugrožavaju kako njihovu sposobnost da na osnovu
informisanosti donose odluke o svojoj budućoj karijeri tako i mogućnosti da budu efikasni i
inovativni u traganju za zaposlenjem.
Stoga je neophodno da sistem obrazovanja i tržišta rada sarađuju u radu na uspostavi sistema
posredovanja i profesionalne i karijerne orijentacije, kao i traženja zaposlenja za one koji su završili
srednje, odnosno visoko obrazovanje.
Očekivani rezultati
Uspostavljena institucionalizovana saradnja između sistema obrazovanja i tržišta rada u
posredovanju, profesionalnoj i karijernoj orijentaciji, kao i traženju zaposlenja za one koji su završili
srednje, više ili visoko obrazovanje, kako bi se skratilo vrijeme od završetka školovanja do
zaposlenja.
4.2.3 Realizacija koncepta doživotnog obrazovanja strategijom cjeloživotnog učenja
Očekivani rezultati
Predstavnici institucija sistema zapošljavanja su aktivno uključeni u rad relevantnih operativnih
tijela koja rade na realizaciji strategije cjeloživotnog učenja od 2010. do 2014. godine.
Urađen plan realizacije metoda za prilagođavanje aktivnih mjera zapošljavanja novoj strategiji
cjeloživotnog učenja do 2011. godine i realizovan u odabranim
pilot-službama do
sredine 2013. godine.
4.2.4 Rad u pravcu primjene koherentnog sistema obrazovanja i obuke odraslih koji zadovoljava
potrebe tržišta rada
Očekivani rezultati
Uspostavljena institucionalna saradnja socijalnih partnera, obrazovnih institucija i institucija tržišta,
rad na izgradnji i primjeni koherentnog sistema obrazovanja i obuke odraslih u skladu sa
zahtjevima i potrebama tržišta rada.
4.2.5 Osigurati da obuka u formi SOU (stručnog obrazovanja i usavršavanja) zadovoljava potrebe za
dokvalifikacijom odraslih i da je prilagođena potrebama tržišta rada
Očekivani rezultati
Do kraja 2010. godine uspostaviti saradnju i koordinaciju sa institucijama i organima koji rade na
razvoju i poboljšanju kvaliteta, sadržaja, metodologije i strukture stručnog usavršavanja.
Do 2012. godine upotreba ciljne obuke koje zahtjeva tržište rada, integrisane sa ostalim mjerama,
porasla je za 50% i čini najmanje 30% aktivnih mjera u svim biroima za zapošljavanje.
67
4.000–5.000 nezaposlenih je putem korišćenja ciljne obuke u formi TSOU, u kombinaciji sa drugim
aktivnim mjerama, povećalo svoje šanse za zaposlenje i njih 30–40% je dobilo zaposlenje u
formalnom sektoru do 2014. godine.
Do kraja 2014. godine svi biroi za zapošljavanje primjenjuju mehanizme kojima se osigurava da
obuka koja se daje nezaposlenim zadovoljava potrebe tržišta rada.
4.2.6 Osigurati da koherentna i kvalitetna obuka za usavršavanje osnovnih vještina, koja zadovoljava
potrebe tržišta rada, bude prilagodljiva potrebama odraslih za učenjem i da pruža sposobnosti
cjeloživotnog učenja
Očekivani rezultati
Od 25 do 35 preduzeća u saradnji sa službama za zapošljavanje i adekvatnim izvođačima obuke
će uspostaviti pilot-programe za obuku odraslih u osnovnim vještinama i najmanje 300–500
zaposlenih će učestvovati u programima usavršavanja osnovnih vještina koje su potrebne na
tržištu rada do kraja 2011. godine.
Do kraja 2012. godine 1.000–2.000 niskokvalifikovanih neaktivnih lica učestvovalo je u obuci
usavršavanja osnovnih vještina u sklopu opšteg poboljšanje njihove zapošljivosti.
4.3. Izbalansirati ponudu i potražnju radne snage
Kako je istaknuto u Ekonomskoj politici Republike Srpske za 2011. godinu, tokom provođenja
politike obrazovanja i zapošljavanja neophodna je uspostaviti saradnju sa poslodavcima kako bi se
uspostavila ravnoteža između ponude i potražnje zaposlenja.
Preduslov za rast u privredi je da radna snaga sa potrebnim kvalifikacijama bude raspoloživa za
poslodavce. Ako poslodavci imaju probleme pri pronalaženju kadra – kvalifikovane radne snage,
to može onemogućiti ili usporiti razvoj, čime se s druge strane može usporiti privredni rast u
Republici. Stoga je neophodno osigurati da poslodavci u Republici Srpskoj na dugoročnoj i
kratkoročnoj osnovi dobijaju neophodnu radnu snagu sa odgovarajućim kvalifikacijama.
4.3.1. Praćenje aspekta potražnje
Očekivani rezultati
a. Uspostavljanje sistema praćenj koji reflektuje regionalne disparitete
Kako bi bili u mogućnosti da i na kratkoročnom i na dugoročnom osnovu realizujemo ponudu radne
snage koja zadovoljava potrebe tržišta rada, od ključnog je značaja da se trajno dolazi do
ažuriranih informacija o potražnji na tržištu rada, što daje mogućnost da se posreduje sa
kvalifikovanom radnom snagom ili, na dugoročnijem osnovu, da se kvalifikuje radna snaga putem
obuke koja je usklađena sa budućim potrebama tržišta.
Tržišta rada u Republici Srpskoj razlikuju se od jedne do druge regije. Svaka regija ima svoju
poslovnu strukturu i obrazac razvoja. Stoga će biti od ključnog značaja da se uspostavi sistem
praćenja u svakoj regiji koju bi reflektovao regionalne odnosno lokalne potrebe za radnom snagom.
b. Angažovanje relevantnih aktera za praćenje tržišta rada
Radi praćenja i preduzimanja aktivnosti u vezi s regionalnim, odnosno lokalnim potrebama za
radno snagom, potrebno je da se angažuju svi relevantni nosioci interesa (akteri). Akteri mogu dati
svoj doprinos u vezi sa stanjem, raspravljati o postojećim i budućim potrebama i preduzimati radnje
na sprečavanju pojave nestašice radne snage. Glavni nosioci interesa na tržištu rada su socijalni
68
partneri, tj. poslodavci i sindikati, javne službe za zapošljavanje, ustanove za obrazovanje i obuku i
lokalni organi vlasti.
4.3.2 Praćenje i usmjeravanje potencijalne radne snage u pravcu potreba tržišta rada
Očekivani rezultati
a. Uspostavljanje sistema za praćenje nivoa kvalifikovanosti nezaposlene radne snage
Radi omogućavanja preduzimanja radnji za realizaciju potrebe za radnom snagom, bilo putem
posredovanja relevantne radne snage sa odgovarajućim kvalifikacijama prema preduzećima bilo
obukom radne snage kako bi zadovoljila buduće potrebe, neophodno je imati sveobuhvatno
poznavanje stepena kvalifikovanosti potencijalne radne snage.
b. Poboljšanje profesionalne mobilnosti radne snage
Zavod za zapošljavanje će tražiocima posla – nezaposlenim licima i poslodavcima davati
informacije o potražnji i ponudi kako bi ih potaknuli na neophodnu profesionalnu mobilnost radi
pokrivanja potreba na tržištu rada.
c. Povećanje geografske mobilnosti
Treba preduzeti inicijative za podršku potencijalnoj radnoj snazi radi intenziviranja geografske
mobilnosti između regiona. To bi moglo obuhvatati pomoć u svakodnevnom prevozu ili trajnom
preseljenju mjesta stanovanja u mjesto rada.
4.3.3 Obezbjeđivanje neophodne obuke i obrazovanja radne snage koji zadovoljavaju potrebe tržišta
rada
Očekivani rezultati
a. Pružanje informacija ustanovama za obuku i obrazovanje o potrebama na tržištu rada
Zavod za zapošljavanje će ustanove za obuku i obrazovanje stalno informisati o potrebama na
tržištu rada i prazninama u pogledu obrazovanja kod potencijalne buduće radne snage kako bi se
obezbijedilo da neophodna obuka i obrazovanje budu realizovani potrebnim kapacitetima.
Informacije će se dostavljati na (tromjesečnom) ili polugodišnjem osnovu.
b. Uspostava sistema orijentacije
Radi zadovoljavanja budućih potreba za radnom snagom bilo bi nužno da se naročito mlađa
generacije orijentiše prema vidovima obrazovanja koji zadovoljavaju buduće potrebe tržišta rada.
Razviti sistem koji je usmjeren na mlade ljude da na nivou osnovnog i srednjeg obrazovanja biraju
zanimanja i profesionalna usmjerenja koja odgovaraju potrebama tržišta rada.
4.3.4. Uspostava efikasnog sistema posredovanja
Radi osiguravanja da potražnja za radnom snagom bude ispunjena na kratkoročnom osnovu,
neophodno je uspostaviti efikasan sistem posredovanja. Centralna institucija koja cjelovito razvija
ovu funkciju jeste Zavod za zapošljavanje i njemu pripada najveći dio zadaće i odgovornosti na
tom planu. Shodno strateškim ciljevima i zadacima za naredni petogodišnji period Zavod za
zapošljavanje se morao organizovati i kadrovski transformisati u službu čija će centralna funkcija
biti visokorazvijena i kvalitetna funkcija posredovanja. Isto tako, u ovom pravcu će se morati
razvijati i privatne agencije za posredovanje i zapošljavanje. Za poslodavce će biti nužno da
kontinuirano pružaju informacije o potrebama i novim radnim mjestima, kako bi službe
zapošljavanja mogle zadovoljiti potražnju i posredovati radnoj snazi sa traženim kvalifikacijama.
Biće potrebne i javne i privatne agencije radi uspostave dobrih i pouzdanih odnosa sa
poslodavcima, kako bi oni bili u mogućnosti da brzo reaguju prema potrebama za radnom snagom.
Očekivani rezultati
69
Manje od 5% preduzeća bi u 2014. godini trebalo imati probleme s nedostatkom radne snage na
kratkoročnom osnovu.
4.4. Uključivanjem na tržište rada smanjiti isključenost i siromaštvo radno sposobnog stanovništva
naročito kod marginalizovanih grupa stanovništva
Prema konceptu društvene uključenosti, dugoročna nezaposlenost i neaktivnost dovode do
siromaštva i društvene izolacije, što nadalje stvara poteškoće pri stvaranju povezanosti sa tržištem
rada.
4.4.1 Smanjenje i sprečavanje dugotrajne nezaposlenosti
Očekivani rezultati
Do kraja 2015. godine stopa dugotrajne nezaposlenosti treba pasti sa 68% zabilježenih u 2010.
godini na 55%.
4.4.2 Povećanje stope zaposlenosti usredsređivanjem na grupu neaktivnih naročito među ženama i
starijom radnom snagom
Očekivani rezultati
Stopa zaposlenosti kod žena treba porasti sa 38,3% zabilježenih u 2010. godini na 46% do kraja
2015. godine.
Stopa zaposlenosti kod starijih lica treba porasti sa 40,5% zabilježenih u 2010. godini na 48% do
kraja 2015. godine.
4.4.3 Obezbjeđivanje aktivnog učešća na tržištu rada za grupe mladih 15–24 godina starosti,
povećavanjem mogućnosti integrisanja na tržištu rada za omladinu
Očekivani rezultati
Stopa zaposlenosti za mlade treba da poraste sa 22% zabilježenih u 2010. godini na 30% do kraja
2015. godine.
4.4.4 Viši nivo povezanosti s tržištem rada za posebno ugrožene grupe poput lica s invaliditetom i
Roma
Očekivani rezultati
Broj invalidnih lica sa zaposlenjem treba se povećati sa 26,8% na 35% u 2012. godini.
U 2013. godini potrebno je zaposliti 1.000 mladih ljudi u grupi od 18 do 21 godina starosti
zabilježen 2009. godine, a koji su neaktivni ili primaju neki od vidova naknada po osnovu socijalne
zaštite,
Broj populacije Roma sa stepenom stečenog obrazovanja nižim od osnovne škole treba smanjiti sa
66% na 60% do kraja 2015. godine.
4.5.
Izgradnja institucionalnih kapaciteta i dijalog
zapošljavanja
između interesnih strana na oblasti
4.5.1 Potreba za uspostavom sistema za prikupljanje i praćenja kvalitativnih i kvantitativnih
indikatora
Sistem prikupljanja podataka treba biti kompatibilan sa strukturnim indikatorima EUROSTAT-a,
kako bi se adekvatno vršilo poređenje između Republike Srpske i država članica EU i drugih
kandidata na jednakom osnovu. Takve podatke treba prikupljati iz najšireg mogućeg područja, a
izvještaji o zaposlenosti/nezaposlenosti koji bi odražavali rezultate politike zapošljavanja podnosili
bi se relevantnim organima najmanje jednom godišnje.
Radi ispunjavanja cilja uspostave sistema za prikupljanje i praćenja kvalitativnih i kvantitativnih indikatora,
potrebno je uspostaviti sljedeće prioritete/programe:
70
a. Ankete o radnoj snazi treba koordinirati sa EUROSTAT-om
Ankete o radnoj snazi treba koordinirati sa EUROSTAT-om radi mogućnosti obavljanja
komparativnih analiza na praćenju realizacije Strategije zapošljavanja. Stvar je u tome da se
osigura maksimalna transparentnost ne samo u Republici Srpskoj, nego i preko državnih granica,
što bi omogućilo nosiocima interesa u Republici Srpskoj da shvate aktuelnost pitanja koja se
obrađuju u formulisanju strategija.
Stoga je važan rad na META podacima kako bi se osigurala transnacionalna transparentnost. U to
se ubraja i definisanje indikatora odabranih u okviru ARS-a; na primjer, da bi granice starosnih
grupa trebale odgovarati normama utvrđenim od strane EUROSTAT-a, kao i nacionalne službene
statistike i da stope aktivnosti odgovaraju definicijama koje koristi EUROSTAT.
b. Uspostava međusektorskog vladinog tijela kako bi se osigurala koherentnost u administrativnim
evidencijama
Potrebno je uspostaviti međusektorno vladino tijelo kako bi se osigurala garancija kvaliteta pri
dobijanju statistike zasnovane na administrativnoj evidenciji (vidi takođe prioritet 5.6.1). Cilj je
osigurati da se Ministarstvu rada i boračko- invalidske zaštite omogući da usmjeravanje Strategije
zapošljavanja u pravcu sveobuhvatnih ciljeva definisanih na republičkom i međusektornom nivou i
koherentnost u sredstvima i mjerama između mjera vladinih tijela.
Ministarstvo rada i boračko- invalidske zaštite treba predvoditi uspostavu tijela, ali u to tijelo trebaju
biti uključeni i nosioci interesa iz ostalih ministarstava, kao i direkcija, naročito Ministarstvo
industrije, energetike i rudarstva, Ministarstvo ekonomskih odnosa i regionalne saradnje,
Ministarstvo prosvjete i kulture i Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite. Ovom tijelu treba dodatno
biti omogućeno da daje Zavodu za statistiku Republike Srpske kvalitativne doprinose razvoju nove
i adekvatnije nacionalne statistike radi podrške statističkoj infrastrukturi Republike Srpske.
Ovdje se podrazumijeva realizacija najmanje tri osnovna zadatka:
(1) Obezbijediti međusektorsku koherentnost (povezanost) u administrativnim evidencijama;
Transparentnost za nosioce interesa podrazumijeva sredstva da se obezbijedi mogućnost
koordinacije administrativnih evidencija na lokalnom, regionalnom i republičkom nivou. Na
ovaj način različiti administrativni sistemi mogu sarađivati kako bi obezbijedili bolje
razumijevanje mjera, strategija, aktivnosti i resursa utrošenih u njih. To je nadalje sredstvo
za Garanciju kvaliteta u pogledu opšteg obezbjeđenja službene statistike. Npr.
Administrativna evidencija Ministarstva prosvjete i kulture treba se dostaviti na uvid
Ministarstva rada i boračko-invalidske zaštite.
(2) Definisati indikatore za procjene;
Obezbijediti obezbijedi opšti okvir za indikatore koji će se koristiti kako u procjenama tržišta
rada, te praćenju i evaluaciji strategija i aktivnosti s tim u vezi. Zajedničkom definicijom
nadalje treba obezbijediti koherentnost i transparentnost u nacionalnoj, regionalnoj i
lokalnoj strategiji unutar različitih sektora.
(3) Obezbijediti komunikaciju između nosilaca interesa radi koherentnosti u nacionalnim strateškim
planovima;
Problemi strukturnih neusklađenosti često proističu iz nepostojanja koordinacije između
centralnih nosilaca interesa (što se često odražava kod regionalnih, pa čak i lokalnih
nosilaca interesa). Komunikacija i koordinacija je, shodno tome, od vrhunske važnosti i
71
dalje bi obezbijedila određen stepen prihvatanja razlike u opštim ciljevima, specifičnim
ciljevima i strategijama unutar svakog sektora.
c. Obezbijediti garanciju kvaliteta u administrativnim evidencijama koje vodi Zavod za
zapošljavanje Republike Srpske
Zavod za zapošljavanje Republike Srpske treba kreirati baze podataka koje bi obezbijedile
prikupljanje i analiziranje podataka o ponudi i potražnji poslova i opštem stanju i trendovima na
tržištu rada. Karakteristiku baza podataka i karakteristike podataka koji će se prikupljati treba
usaglasiti i standardizovati sa ostalim službama za zapošljavanje u Bosni i Hercegovini. Isto tako,
metodologije prikupljanja podataka, kao i sistem izvještavanja trebaju biti standardizovani.
Jedan od glavnih zadataka bio bi da se prečiste registri nezaposlenosti za ljude koji su neaktivni i
onih koji traže posao, kako bi se omogućilo Ministarstvu rada i boračko-invalidske zaštite da
odmah pronađe aktivne tražioce posla.
S tim u vezi od posebnog značaja bilo bi „izmještanje“ zdravstvenog osiguranja za nezaposlena
lica sa Zavoda na druge nadležne institucije.
Prema podacima Zavoda za novembar 2010. godine 131.347. nezaposlenih lica ostvarilo je pravo
na zdravstveno osiguranje. Nezaposlena lica ovo pravo ostvaruju preko Zavoda i po osnovu
nezaposlenosti, a sredstva se obezbjeđuju iz budžeta Republike Srpske i doznačavaju direktno
Fondu zdravstvenog osiguranja. Prilikom prijave na evidenciju Zavoda prijava na zdravstveno
osiguranje vrši se na osnovu izjave nezaposlenog lica, odnosno njegove tvrdnje da li to pravo već
ostvaruje preko nocioca zdravstvenog osiguranja ili ne. Ukoliko bi se ovo pravo ostvarivalo direktno
preko Fonda zdravstvenog osiguranja i sredstva iz budžeta direktno doznačavala ovom fondu,
sasvim je logično da bi i provjera ovih podataka bila preciznija, jer Fond zdravstvenog osiguranja i
raspolaže tim podacima.
Sagledavajući stanje u ovoj oblasti zemalja u okruženju, evidentno je da nezaposlena lica u Srbiji,
Hrvatskoj, Sloveniji već odavno ne ostvaruju to pravo po osnovu nezaposlenosti preko službi
zapošljavanja, već preko nadležnih službi Zavoda za zdrvstveno osiguranje, što je prema njihovim
procjenama uveliko smanjilo broj nezaposlenih lica na evidenciji, a samim tim i stopu
nezaposlenosti.
Ukoliko bi se i u Republici Srpskoj ostvarivanje ovog prava “izmjestilo“ na Fond zdravstvenog
osiguranja
broj nezaposlenih lica znatno bi se smanjio, i to bi dovelo do realne stope
nezaposlenosti, odnosno tek tada Zavod bi se mogao fokusirati na posredovanje, obuku,
prekvalifikaciju i druge mjere i to onih lica koja aktivno traže posao.
Time bi se dodatno obezbijedilo da Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite bude u mogućnosti da usmjerava
svoje strategije prema onima koji imaju neposredne potrebe. Shodno tome, Zavod za zapošljavanje RS treba
sarađivati sa Zavodom za statistiku Republike Srpske kako bi obezbijedili bolji kvalitet podataka na lokalnom,
odnosno regionalnom nivou.
Podaci koje prikupi, tumači, analizira Zavod za zapošljavanje Republike Srpske treba saopštiti
putem usaglašenog formata u Ministarstvu rada i boračko-invalidske zaštite Republike Srpske i
Agenciji za rad i zapošljavanje BIH.
Prikupljanje podataka, njihovo tumačenje i saopštavanje trebaju biti u skladu sa standardima koje
su ustanovile međunarodne organizacije (ILO, EUSTAT, EURES).
72
4.5.2 Reforma i reorganizacija javne službe za zapošljavanje kako bi ista odgovorila potrebama tržišta
rada
Radi obezbjeđenja sveobuhvatne i održive politike tržišta rada, potrebno je utvrditi prioritete za
transformaciju i reorganizaciju Zavoda za zapošljavanje, kako bi Zavod mogao odgovoriti na
potrebe za uslugama opisnim u Strategiji zapošljavanja. To podrazumijeva određivanje prioritetnih
usluga kojima se potpomaže integracija nezaposlenih i ostalih tražilaca posla na tržište rada, što
pomaže poslodavcima u pronalaženju kadra i odabiru osoblja kojim se obezbjeđuje stalno praćenje
potreba tržišta rada na kratkoročnom i dugoročnom osnovu.
a. Jačanje i modernizacija Zavoda za zapošljavanje Republike Srpske
Pristup nezaposlenim i licima treba biti dosljedno selektivan. U tom smislu, treba da se
preduzimaju odlučniji napori da bi se izgradili institucionalni kapaciteti u oblasti zapošljavanja,
naročito u Zavodu za zapošljavanje.
Radi poboljšanja svoje uloge na tržištu rada u Republici Srpskoj, Zavod za zapošljavanje treba
postati proaktivna institucija koja djeluje na osnovu utvrđenih potreba na tržištu rada i na dobro
koordinisan, strukturisan i planiran način, povećati svoju ulogu glavnog posrednika na tržištu rada
Republike Srpske i proširiti asortiman usluga nezaposlenim i poslodavcima i poboljšati kvalitet
pruženih usluga, naročito u oblasti posredovanja i savjetovanja. S tim u vezi akcenat se mora
staviti na povećanje obima i kvaliteta vremena koje će savjetodavci posvećivati radu sa klijentima
(licima koja aktivno traže zaposlenje i poslodavcima), umjesto nepotrebnog administriranja radi
ostvarivanja drugih prava korisnika, npr. iz zdravstvenog osiguranja. U cilju poboljšanja funkcije
posredovanja neophodno je smanjiti vrijeme čekanja na uslugu i uspostaviti otvoreni informacioni
sistem komplementiran sa „tradicionalnom funkcijom posredovanja“, te proširiti i intenzivirati
kontakte sa preduzećima. Isto tako akcenat se mora staviti na proširenje klubova za traženje posla
na sve filijale Zavoda, te unaprijediti funkciju karijernog vođenja i savjetovanja (grupno i
pojedinačno), uspostaviti kol-centre, a sve u cilju što bržeg pronalaska posla.
b. Poboljšati proces registracije nezaposlenih
Biće važno da se poboljša proces registracije nezaposlenih lica. Ovo je važno budući da danas
veliki broj nezaposlenih nisu aktivni tražioci posla i nisu raspoloživi za rad (zaposlenih u
neformalnom sektoru ili neaktivni). Ovo bi trebalo realizovati putem aktivnijeg pristupa pri
lokalizaciji statusa zaposlenosti registrovanih nezaposlenih.
c. Poboljšati i ojačati odnose sa poslodavcima
Budući da su poslodavci ti koji kreiraju poslove, odnosi i nivo kontakata između njih i Zavoda za
zapošljavanje Republike Srpske trebalo bi da se značajno poboljšaju. Prvi korak bio bi stvaranje
baze podataka o poslodavcima koja bi sadržavala osnovne podatke o njima i potrebe za
zapošljavanje, koja će se ažurirati na redovnom osnovu. Zavod za zapošljavanje Republike Srpske
treba redovno kontaktirati sa poslodavcima, uspostavljajući profesionalni odnos sa njima,
dokazujući da su oni značajan i pouzdan partner. Zavod za zapošljavanje treba otvarati kanale i
davati mogućnost poslodavcima da prijavljuju i pokazuju svoja upražnjena radna mjesta na
efikasan način. Isto tako, Zavod za zapošljavanje Republike Srpske treba upravljati njihovim
upražnjenim mjestima na efikasan i profesionalan način. Ovim sistemom bi se trebalo omogućiti da
se posredovanje obavlja bez ulaganja znatnih resursa službe za zapošljavanje. Međutim, to ne
znači da bi Zavod za zapošljavanje trebao prestati da pruža pojedinačne usluge poslodavcima na
njihov direktan zahtjev.
d. Razviti nove usluge usmjerene na tražioce posla, nezaposlene i neaktivne
Razviti usluge kojima bi se povećala stopa zaposlenosti i vještine potrebne za traženje posla za
tražioce posla, nezaposlene i neaktivne. Pored usluga stručnog osposobljavanja i obuke vezane za
poboljšanje vještina potrebnih za traženje posla, Zavod za zapošljavanje Republike Srpske treba
73
individualizovati rad sa nezaposlenim. Ovaj pristup bi započeo sa izradom profila nezaposlenog
lica i sklapanjem sporazuma o saradnji sa nezaposlenim licem. Izrada profila i zajednički rad
savjetodavaca i nezaposlenog treba rezultirati izradom individualnog plana zapošljavanja kojim bi
se utvrdili ciljevi, sredstva i aktivnosti koje bi dovele do zapošljavanja klijenta.
e. Razvoj sistema samousluživanja s ciljem da se ponuda radne snage uskladi sa potražnjom
Glavni prioritet bio bi da se uspostavi baza podataka sa radnim životopisima (curriculum vitae)
nezaposlenih. Poslodavci koji se registruju kod službe za zapošljavanje biće ovlašteni da
pretražuju bazu podataka sa životopisima. Istovremeno, tražiocima posla treba dati uvid u bazu
podataka upražnjenih radnih mjesta putem informacionih (IT) kioska i interneta.
f. Uspostava sistema praćenja tržišta rada
Radi omogućavanja da se, kako na kratkoročnom tako i na dugoročnom osnovu učini da ponuda
radne snage zadovolji potrebe tržišta rada od ključnog je značaja raspolagati stalno ažuriranim
informacijama o potrebama tržišta rada, što daje mogućnost posredovanja kvalifikovanom radnom
snagom ili na dugoročnijem osnovu da se kvalifikuje radna snaga putem obuke koja će odgovarati
budućim potrebama. Tržišta rada u Republici Srpskoj razlikuju se od jednog do drugog regiona.
Svaki region ima svoju poslovnu strukturu i obrazac razvoja. Stoga je od ključnog značaja
uspostava sistema praćenja u svakom regionu koju bi reflektovao regionalne, odnosno lokalne
potrebe za radnom snagom. Sistem praćenja treba se sastojati od sljedećih elemenata:
(1) Realizovati sistem praćenja (monitoringa) tržišta rada zasnovanog na stalnim barometar
anketama;
Potreba da se shvate regionalne asimetrije, neravnoteže na lokalnom i regionalnom
tržištu rada, a obezbjeđivanje programskih alata za shvatanje očekivanja poslodavaca
predstavlja visok prioritet u većini otvorenih ekonomija. Barometar ankete funkcionišu
kroz stalno dobrovoljno prijavljivanje poslodavaca putem strukturisanih i
sistematizovanih sredstva (u cijeloj zemlji). Barometar postoje u prvom redu platforma
za shvatanje mikro ponašanja, očekivanja i formiranja regionalnih asimetrija, osim što
pruža lokalnim/regionalnim/republičkim akterima važne informacije o novim
tehnologijama (sposobnostima) koje se potražuju na tržištu rada.
(2) Pristupiti izradi opšteg plana rada za strukturne posjete preduzećima;
Strukturisane posjete preduzećima nužne su da bi se utvrdila platforma za stalne
barometar ankete (izgradnja kapaciteta poslodavaca u pogledu njihove odgovornosti
za informisanje), ali čak i više posjeta preduzećima pružaju javnim službama za
zapošljavanje solidnu platformu za komunikaciju sa lokalnim poslodavcima, putem koje
se mogu prikupljati kvalitativne informacije o skorašnjim trendovima po sektorima.
Posjetama preduzećima omogućava se bolje shvatanje uloge koju javne službe za
zapošljavanje imaju u osiguravanju ponude odgovarajućih kvalifikacija tržištu rada.
(3) Primijeniti zajedničke i transparentne indikatore za mjere praćenja i evaluacije;
Praćenje i evaluacija realizovanih aktivnosti od presudnog je značaja iz čitavog niza
razloga. Kao prvo i najvažnije, praćenjem i evaluacijom se osigurava povratna
informacija o procesu prilagođavanja aktivnosti i omogućava se centralnim akterima da
steknu saznanja o efikasnosti aktivnosti. Isto tako, praćenje i evaluacija omogućavaju
ispravno vremensko postavljanje budućih aktivnosti. Kao drugo, budući da nijedan javni
sektor nije u mogućnosti da preduzme sve poželjne aktivnosti istovremeno iz niza
razloga, uključujući i finansijske razloge, utvrđivanje prioriteta postaje ključni faktor.
Praćenje i evaluacija obezbjeđuje podatke o tome koja vrsta aktivnosti će imati
poželjan efekat na tržištu rada. Prvi čin bi bio da se utvrde indikatori koji se mogu
izmjeriti i ciljati. Indikatori uspješnosti nisu samo kvantitativne prirode kada se radi o
74
praćenju i evaluaciji; kao podrška kvantitativnim (i finansijskim) indikatorima potrebno je
realizovati i kvalitativne indikatore.
(4) Realizovati sistem stalnih izvještaja o postignutom napretku kroz praćenje i evaluaciju;
Praćenje i evaluacija nisu samo jedinstveni preduslov za shvatanje efekta pojedinačne
aktivnosti u jednom regionu. Ovi metodi trebaju biti transparentni u svim regionima (a
idealno čak i u različitim državama) kako bi se obezbijedio maksimum učenja (potrebe
da se sazna koja od mjera funkcioniše). Shodno tome, kada se radi o praćenju i
evaluaciji, sistem izvještavanja bi trebao biti zasnovan na zajedničkom okviru indikatora
i izvještaja o napredovanju (pogledati, na primjer, u potpunosti stasao sistem za
praćenje aktivnosti unutar EU).
(5) Obezbijediti adekvatno znanje o izvještavanju na lokalnom/regionalnom nivou (izgradnja
kapaciteta);
•
implementacija sistema za praćenje tržišta rada zasnovanog na barometar anketama,
•
strukturisane posjete preduzećima i transparentni sistem izvještaja o napretku
monitoringa i evaluacije,
•
izgradnju kapaciteta na regionalnom i lokalnom nivou.
4.5.3 Obezbjeđivanje učešća svih relevantnih interesnih strana u tržištu rada i politikama
zapošljavanja
Radi obezbjeđenja sveobuhvatne politike zapošljavanja, prioritet je uključivanje svih relevantnih
nosioca interesa, ministarstava, socijalnih partnera, javne služba za zapošljavanje, ustanove za
obrazovanje i obuku i lokalni, odnosno regionalni administrativni organi pri formulisanju i
provođenju aktivnih politika tržišta rada.
a. Uspostava tijela za saradnju u koje spadaju svi relevantni nosioci interesa
Strateške preporuke za zaposlenje nisu ograničene isključivo na aktivne politike tržišta rada, nego
se primjenjuju i na socijalne, obrazovne, poreske, korporativne, regionalne i druge relevantne
politike, što zahtjeva puno učešće i koordinaciju svih aktera radi smanjenja nezaposlenosti –
Narodne skupštine i Vlade, Ministarstva rada i boračko-invalidske zaštite, Ministarstva obrazovanja
i kulture, Ministarstva nauke i tehnologije, Ministarstva industrije, energetike i rudarstva,
Ministarstva finansija, Zavoda za zapošljavanje Republike Srpske, lokalnih organa vlasti, socijalnih
partnera na svim nivoima, ekspertnih i nevladinih organizacija. Ulogu koordinatora preuzima
institucija koju će utvrditi Vlada Republike Srpske.
b. Učešće socijalnih partnera i svih relevantnih institucija u politikama rada i zapošljavanja
Isto tako, neophodno je proširiti djelokrug dijaloga izvan kolektivnog ugovora i konsultovati se i
inicirati dijalog sa socijalnim partnerima na širem osnovu pitanja rada i zapošljavanja, uključujući i
dijalog o zakonodavstvu iz oblati rada i zapošljavanja i politika rada i zapošljavanja.
c. Zaštita zdravlja i bezbjednost na radu
Zaštita zdravlja i bezbjednost na radu predstavlja jednu od rijetkih oblasti socijalne politike koje se
detaljno regulišu na nivou Evropske unije, te je neophodno postići puno usaglašavanje sa
evropskim principima. U Evropskoj strategiji zapošljavanja ova pitanja su regulisana u okviru treće
smjernice, i s tim u vezi, s posebnim naglaskom na socijalni dijalog, preporučuje se stvaranje boljih
radnih uslova u pogledu očuvanja zdravlja i obezbjeđenja sigurnosti na poslu, a cilj ovih mjera je
postizanje bitnog smanjenja stope nesreća na radu i profesionalnih bolesti.
75
U cilju povećanja sigurnosti na poslu i zdravlja zaposlenih preporučuje se:
-Osiguranje poštovanja usvojenih propisa u pogledu prevencije nesreća na radu, kao i učešće
poslodavaca u rehabilitaciji povrijeđenih i obezbjeđenju radnog mjesta u slučaju invaliditeta,
- Obezbijediti kontinuirano praćenje ispravnosti mašina i funkcionisanja proizvodnog procesa kako
od strane poslodavaca, tako i od strane eksternih eksperata iz specifičnih oblasti u cilju prevencije
nesreće na radnom mjestu,
-Obavezno zapošljavanje odgovornog lica za pitanje zdravlja i sigurnosti na poslu, posebno u
proizvodnim pogonima i djelatnostima koje su potencijalno opasne po zdravlje radnika,
-Redovno kontrolisanje zdravlja radnika,
-Medijska podrška u cilju povećanja svijesti poslodavaca i zaposlenih o važnosti ovog pitanja,
5. FINANSIRANjA STRATEGIJE
Ovom strategijom nisu planirana sredstva za finansiranje realizacije njenih strateških ciljeva.
Potrebna sredstava za provođenje pojedinih strateških ciljeva će se utvrditi kroz donošenje
godišnjih akcionih planova koje donosi Vlada Republike Srpske. Napominjemo da se sredstva za
provođenje strategije neće obezbjeđivati iz sredstava obaveznog doprinosa, već iz budžetskih
sredstava Republike, lokalnih zajednica i drugih izvora. U akcionim planovima biće utvrđena
potrebana sredstva za svaku pojedinačnu mjeru i aktivnost, te navedeni izvori finansiranja. Izbori
finansiranja Strategije su:
•
•
•
•
budžet Republike Srpske,
budžeti lokalnih zajednica,
sredstava predpristupnih fondova Evropske unije, pravovremenom pripremom i
kandidovanjem odgovarajućih projekata,
donatorska sredstva i projekati usmjereni na prioritete definisane ovom strategijom.
Plan finansiranja strategije iz sredstava budžeta Republike Srpske će se prilagoditi
trogodišnjem ciklusu budžetskog planiranja, koji podrazumijeva detaljno planiranje za prvu narednu
godinu i orijentaciono za preostale dvije, sa stalnim ponavljanjem ovog principa.
6. PRAĆENjE I AŽURIRANjE STRATEGIJE
Provođenje i praćenje ostvarivanja ciljeva, te ažuriranje strategije nakon usvajanja vršiće se
na sljedeći način:
•
•
•
•
•
ministarstvo nadležno za poslove rada priprema i Vladi Republike Srpske dostavlja na
razmatranje i usvajanje godišnje akcione planove sa konkretno utvrđenim aktivnostima,
mjera i sredstvima;
na osnovu usvojenog akcionog plana, Zavod za zapošljavanje će uz nadzor Ministarstva
rada i boračko-invalidske zaštite donijeti operativni plan za realizaciju utvrđenog akcionog
plana;
resorno ministarstvo redovno analizira napredovanje u realizaciji Strategije i akcionih
planova i daje odgovarajuće ocjene i preporuke;
Vlada Republike Srpske godišnje analizira realizaciju strategije, odnosno izvršenje
akcionog plana, na osnovu podloga pripremljenih od resornog ministarstva;
Narodna skupština Republike Srpske svake dvije godine analizira napredak u realizaciji
Strategije i odobrava njeno ažuriranje.
76
Eventualno ažuriranje strategije, koje podrazumijeva promjene u pogledu strateških ciljeva,
vrši se nakon dvije godine uz razmatranje i usvajanje od strane Narodne skupštine Republike
Srpske. Ažuriranje i izmjene godišnjih planova može se vršiti u toku njegove realizacije, ukoliko se
pokaže potreba, odobre donatorski projekti ili se zbog trenutnih ekonomskih i finansijskih razloga
pojedine mjere i aktivnosti ne mogu realizovati u predviđenom obimu.
7.
REZIME
Tokom proteklih godina Republika Srpska (RS) je doživjela relativno stabilan rast bruto
nacionalnog proizvoda (BDP-a/GDP-a), uz prosječnu godišnju stopu rasta od 6% i relativno nisku
stopu inflacije. Prosječna stopa rasta industrijske proizvodnje u nekoliko proteklih godina je iznosila
12,5%.
Tokom protekle četiri godine izvoz proizvoda i usluga je porastao sa 17% na oko 22% BDP-a. U
isto vrijeme uvoz bilježi pad sa više od 50% (period 2004–2005. godina) na 45% BDP-a u 2007.
godini, dok se u 2008. godini povećava na 49,9%. Niska stopa pokrivenosti uvoza izvozom
rezultira značajnim spoljnotrgovinskim deficitom Republike Srpske. Veliki spoljnotrgovinski deficit
novih tržišnih ekonomija je posljedica strukturnih tranzicijskih promjena.
U cilju eliminisanja trgovinskog deficita umjesto fokusiranja na „zaštitu“ domaće proizvodnje, koja
samo može ugroziti tranzicijske procese i strukturne reforme, potrebno je usredsrediti napore na
podsticanje ekonomskog rasta u sektorima i granama sa izvoznim potencijalom, razvoj
konkurentnih proizvoda, tehnološku modernizaciju, te ulaganje u razvoj ljudskih resursa.
Jedan od rijetkih elemenata, u slučaju da ostale stvari ostanu nepromijenjene, koji može
predstavljati konkurentsku prednost izvozno orijentisanim sektorima i granama je relativno nizak
nivo plata u Republici Srpskoj. Međutim, spoljnotrgovinski bilans ukazuje da relativno jeftina radna
snaga nije dovoljan faktor, te da probleme u niskom nivou konkurentnosti preduzeća u Republici
Srpskoj treba tražiti i u niskoj produktivnosti.
77
Analiza produktivnosti unutar različitih djelatnosti u Republici Srpskoj upućuje na potrebu za što
hitnijim ulaganjem u razvoj sposobnosti i vještina radne snage. Uporedna analiza rasta bruto
dodate vrijednosti, zapošljavanja, produktivnosti i plata upućuje na neke od ključnih problema sa
kojima se suočava privreda Republike Srpske.
Jedan od nalaza te analize pokazuje da su se u određenim djelatnostima plate povećavale daleko
brže od produktivnosti, što direktno utiče na smanjenje stope povrata na kapitalna ulaganja, te
doprinosi usporavanju otvaranja novih radnih mjesta. Iako su zahtjevi za rastom plata u dosta
slučajeva opravdani, otvaranje novih radnih mjesta i zapošljavanje direktno zavise od rasta
produktivnosti. Bez značajno većeg rasta investiranja u nova radna mjesta biće teško značajnije
povećavati stopu zaposlenosti.
Obim neformalne (sive) ekonomije u Republici Srpskoj je značajan i posebno izražen u
djelatnostima poljoprivrede, građevinarstva, trgovine i ugostiteljstva (turizam). Zbog složenosti i
heterogenosti problema i uzroka nastanka sive ekonomije ne postoji jednostavno rješenje za njeno
suzbijanje, te je potreban balansiran pristup koji bi se sastojao od niza mjera usmjerenih na
onemogućavanje rada u sivoj ekonomiji.
Ekonomija Bosne i Hercegovine i Republike Srpske je doživjela dramatične strukturne promjene
tokom protekle dvije decenije. U ukupnom bruto društvenom proizvodu prerađivačka industrija je
učestvovala sa oko 50%. Tokom ratnog perioda, prerađivačka industrija Bosne i Hercegovine i
Republike Srpske je u značajnom dijelu uništena, a spora implementacija strukturnih reformi, spora
privatizacija i restrukturiranje preduzeća su dodatno smanjili konkurentnost privrede Republike
Srpske. Ako se podaci o zaposlenosti iz 1991. godine uporede sa podacima o zaposlenosti iz
2008. godine za BiH, može se primijetiti da je više od 200.000 radnih mjesta izgubljeno u
prerađivačkoj industriji i građevinarstvu.
Analiza ekonomije Republike Srpske upućuje na hitnu potrebu povećanja produktivnosti rada.
Produktivnost u većini djelatnosti u Republici Srpskoj je znatno niža od produktivnosti unutar
Evropske unije. Očigledna je potreba za značajnim kapitalnim ulaganjima uključujući i investicije u
infrastrukturu. Kapitalna ulaganja su neophodna radi modernizacije proizvodnje i uvođenja novih
tehnologija.
Međutim, kapitalna ulaganja i investicije u infrastrukturu trebaju biti popraćene investicijama u
ljudske potencijale kako je prethodno opisano u kontekstu uslova trgovinske razmjene i
trgovinskog bilansa. Ukoliko je cilj Republike Srpske da obezbijedi održiv ekonomski razvoj,
potrebno je da izvozni sektori budu značajno agresivniji u svom pristupu stranim tržištima. U tom
pogledu, ekonomska podrška izvoznim sektorima treba da se usredsredi na strategije koje su
usmjerene ka proširenju znanja o tome kako treba izvoziti (zahtjevi vezani za izvoz, analize stranih
tržišta, analize zakonskog okvira itd.), komunikacijske kapacitete, unapređenje logističkih i
distributivnih kapaciteta itd.
Investicije u osposobljavanje su neophodne da bi se proces ubrzao. Evidentno je da bi strateške
prednosti trebalo naglasiti u strategiji zapošljavanja kako u pogledu strategija cjeloživotnog učenja
tako i prekvalifikacije nezaposlenih u profesije i sposobnosti koje su potrebne za izvozne sektore
kao početni korak.
Stimuluisanje produktivnosti bez nanošenja štete konkurentnosti i shodno tome uslovima
trgovinske razmjene je stoga ključna tačka u borbi za ostvarivanje održivog ekonomskog razvoja s
ciljem da se stimuliše dalji rast formalne zaposlenosti. Samo se stimulacijom produktivnosti može
realizovati istinska borba za smanjenje nezaposlenosti. Ovo pitanje se ne pripisuje samo izvoznim
sektorima; jer svi sektori se suočavaju s istim ograničenjem, posebno u borbi za olakšavanje tereta
tranzicije.
Različite studije regionalnih razlika unutar Republike Srpske daju sliku regionalnih varijacija unutar
tržišta rada što govori u prilog izrade segmentirane i selektivne strategije zapošljavanja. Iako studiji
78
regionalnih dispariteta nedostaju važni i neophodni statistički podaci o ekonomiji regija, regionalni
demografski podaci, kao i podaci o obrazovnoj strukturi radne snage po regijama, analiza ukazuje
na to da se strategija zapošljavanja mora spustiti na regionalni ili čak i lokalni nivo, te na tim
nivoima definisati ciljeve i ciljne grupe koje bi bile predmet strategije zapošljavanja.
U proteklih šest godina ukupan broj prijavljenih radnika u Republici Srpskoj povećan je sa 234.000
u 2002. godini na 259.000 prijavljenih zaposlenih u 2008. godini. Ukupan broj prijavljenih
zaposlenih uvećan je za 10% tokom proteklog petogodišnjeg perioda. Ali, broj zaposlenih je u
periodu mart 2009.-mart 2010.godine smanjen za 10.500 radnika, što treba imati u vidu pri
definisanju ciljeva, mjera i instrumenata oporavka privrede Republike Srpske.
Iako ukupan broj nezaposlenih u Republici Srpskoj raste relativno ravnomjerno, struktura
zaposlenosti se mijenja, budući da se privreda Republike Srpske pomjera prema privredi
zasnovanoj na uslužnim djelatnostima (poput trgovine, ugostiteljstva, finansijske i djelatnosti
zasnovane na prometu nekretnina).
Vlada Republike Srpske je u svojoj Ekonomskoj politici za 2011 godinu utvrdila strategije za
različite sektore. Ove strategije treba posmatrati kao važan okvir za strategiju zapošljavanja.
Značajan trend u demografskom stanju u Republici Srpskoj predstavlja pad udjela stanovništva
starosne dobi ispod 15 godina (- 9,2%) i porast stope stanovništva starosne dobi između 50 i 64
godine (6,9%). Ovaj trend će u budućnosti značiti pad broja mladih ljudi u ponudi radne snage i
povećanje broja starijih radnika.
Tržite rada Republike Srpske karakteriše visoka stopa nezaposlenosti i nizak nivo aktivnosti, kao i
niska stopa zaposlenosti. To je dovelo do pojave visoke stope radno sposobnog stanovništva koje
nema nikakvu ili veoma labavu vezu sa tržištem rada31.
Glavni izazovi na tržištu rada Republike Srpske danas su:
•
Visoka stopa nezaposlenosti i niska stopa aktivnosti među mladima između 15 i 24 godine
starosti;
•
Visoka stopa neaktivnosti, te velike razlike u stopama ekonomske aktivnosti i pristupa
resursima sa stanovišta polova;
•
Visoka stopa neaktivnosti među starijim nezaposlenim licima;
•
Visoka stopa lica koja čekaju na zaposlenje duže od jedne godine;
•
Povećanje broja lica na evidenciji nezaposlenih koji imaju relativno niske stručne
kvalifikacije i starije su životne dobi;
•
Postojanje velikog broj nezaposlenih lica na evidenciji koji nemaju adekvatne vještine i
znanja koja su potrebna na tržištu rada.
Visoka stopa neaktivnosti i niska stopa zaposlenosti su glavne opasnosti po ekonomski rast i
socijalnu uključenost. Velika grupa lica bez ikakve ili sa ograničenom povezanošću sa tržištem
rada negativno utiče na ponudu radne snage koja ima odgovarajuće kompetencije i koja odgovara
potrebama tržišta rada. Isto tako, to predstavlja i dugoročno ekonomsko opterećenje za društvo.
Ovakvo stanje predstavlja i buduću opasnost za društvenu koheziju u društvu Republike Srpske,
zbog moguće socijalne i ekonomske isključenosti iz društva jedne veliki grupe stanovništva u
Republici Srpskoj.
Nivo stečenog obrazovanja u Republici Srpskoj nizak je u poređenju sa standardima Evropske
unije, što negativno utiče na ponudu dovoljno kvalifikovane i dovoljno obrazovane radne snage na
tržištu rada.
31
Подаци из АРС за 2007, 2008. и 2009.
79
Strategija zapošljavanja će kao konkretne ciljne grupe imati omladinu, žene, starija nezaposlena
lica, lica kojima prijeti opasnost od nezaposlenosti i ugrožene grupe poput lica s invaliditetom,
Roma i mladih koji spadaju u rizične grupe.
Strategijom zapošljavanja će se dati poseban akcenat na:
•
održavanje dostignutog nivoa zaposlenosti,
•
aktivno učešće mladih ljudi na tržištu rada, putem povećanih mogućnosti integracije u
tržište rada za ovu ciljnu grupu,
•
povećanje stope zaposlenosti kod žena, fokusiranjem na unapređenje pristupa tržištu rada i
povećanja mogućnosti zapošljavanja i samozapošljavanja za nezaposlene i neaktivne
žene,
•
povećanje stope zaposlenosti za starija nezaposlena lica, kroz omogućavanje
unapređivanja njihovih sposobnosti da adekvatno odgovore potražnji na tržištu rada,
•
suzbijanje neaktivnosti i obezbjeđivanje društvene uključenosti radno sposobnog
stanovništva kojem prijeti opasnost od dugotrajne nezaposlenosti ili neaktivnosti,
•
povećanje zaposlenosti marginalizovanih grupa stanovništva uključivanjem na tržište rada.
Strategijom zapošljavanja Republike Srpske utvrđuju se prioriteti u okviru politike zapošljavanja za
period 2011–2015. godine. Njom se definišu strateški ciljevi, i očekivani rezultati koje je potrebno
postići u okviru utvrđenog vremenskog okvira na bazi akcionih i operativnih planova.
Sveukupni ciljevi strategije odgovaraju smjernici br. 17 u Evropskoj strategiji zapošljavanja za
provođenje politika zapošljavanja s ciljem postizanja pune zaposlenosti, poboljšanjem kvaliteta
rada i povećanjem produktivnosti na radnom mjestu, kao i jačanjem društvene i teritorijalne
kohezije.
Ova strategija se objavljuje u „ Službenom glasniku Republike Srpske“.
Broj: _______________
Datum:_______________
Predsjednik
Narodne skupštine
Republike Srpske
Mr Igor Radojičić
80
Sadržaj
LISTA
SKRAĆENICA………………………………………..……………………………………….…………..…………...2
1.
UVOD………………………………………………………………………………………..……………………………
…………4
1.1 EVROPSKA STRATEGIJA ZAPOŠLJAVANJA ........................................................................................................ 5
1.2 SPORAZUM O STABILIZACIJI I PRIDRUŽIVANJU EU............................................................................................ 6
1.3. SPORAZUM O EVROPSKOM PARTNERSTVU ...................................................................................................... 6
1.4 RAZVOJNI PROGRAM ZA PERIOD 2007–2012. ................................................................................................... 7
1.5 EKONOMSKA POLITIKA 2011. ........................................................................................................................ 8
1.6 OPŠTE STANJE U REPUBLICI SRPSKOJ ............................................................................................................. 9
2.
PRILAGODLJIVOST
RADA………………………………….……………………10
–
POTREBE
TRŽIŠTA
2.1 OPŠTI EKONOMSKI IZGLED .......................................................................................................................... 10
2.2 STRUKTURNE PROMJENE TRŽIŠTA RADA ....................................................................................................... 17
Proces privatizacije u Republici Srpskoj……………………………………………………………………………..18
Proces tranzicije…………………………………………………………………………………………………………….20
2.3 REGIONALNI/TERITORIJALNI DISPARITETI ..................................................................................................... 21
2.4 STANJE ZAPOSLENOSTI U REPUBLICI SRPSKOJ ............................................................................................... 24
2.5 POTRAŽNJA ZA RADNOM SNAGOM NA KRATKOROČNOJ I DUGOROČNOJ OSNOVI ................................................. 28
2.6 POLITIKE SEKTORA U REPUBLICI SRPSKOJ .................................................................................................... 29
2.7 RAZVOJ MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA I PREDUZETNIŠTVA............................................................................. 32
2.8 OBRAZOVANJE I CJELOŽIVOTNO UČENJE ....................................................................................................... 37
3. PONUDA RADNE SNAGE – STANOVNIŠTVO I RADNA SNAGA NOVI PODACI……...…...49
3.1 USMJERENOST NA MLADO STANOVNIŠTVO OD 15 DO 24 GODINE STAROSTI ........................................................... 54
3.2 USMJERAVANJE NA NEZAPOSLENOST I NEAKTIVNOST ŽENA ............................................................................ 57
3.3 USMJERAVANJE NA NEZAPOSLENE I NEAKTIVNA STARIJA LICA ........................................................................ 59
3.4 USMJERAVANJE NA POSEBNO UGROŽENE GRUPE ............................................................................................ 61
4. STRATEŠKI CILJEVI, POSEBNI CILJEVI, PROGRAMI I OČEKIVANI REZULTATI
64
4.1. STIMULISANJE EKONOMSKOG RASTA, ZAPOŠLJAVANJA I POBOLJŠANJA KVALITETA POSLA ................................ 64
4.2 POVEĆANA PRODUKTIVNOST I KVALITET RADA PUTEM RAZVOJA LJUDSKIH POTENCIJALA .................................. 66
4.2.1 Razvoj i reforma obrazovnog sistema u cilju zadovoljenja potreba tržišta rada……………..………...66
4.2.2
Bezbjedan
i
uspješan
prelaz
sa
obrazovanja
na
tržište
rada………………………………………………………….66
4.2.3 Realizacija koncepta doživotnog obrazovanja strategijom doživotnog učenja...................................67
4.2.4 Rad u pravcu primjene koherentnog sistema obrazovanja i obuke odraslih koji zadovoljava potrebe tržišta
rada…………………………………………………………………………………………………………………………………
……67
4.2.5 Osigurati da obuka u formi SOU (stručnog obrazovanja i usavršavanja) zadovoljava potrebe za
dokvalifikacijom odraslih i da je prilagođena potrebama tržišta rada…………………………………..67
4.2.6 Osigurati da koherentna i kvalitetna obuka za usavršavanje osnovnih vještina, koja zadovoljava potrebe
tržišta rada, bude prilagodljiva potrebama odraslih za učenjem i da pruža sposobnosti cjeloživotnog
učenja…………………………………………………………………………………………………………68
4.3. IZBALANSIRATI PONUDU I POTRAŽNJU RADNE SNAGE .................................................................................... 68
4.3.1. Praćenje aspekta potražnje……………………………………………………………………………………….68
4.3.2 Praćenje i usmjeravanje potencijalne radne snage u pravcu potreba tržišta rada……… …………….69
4.3.3 Obezbjeđivanje neophodne obuke i obrazovanja radne snage koji zadovoljavaju potrebe tržišta rada
69
4.3.4. Uspostava efikasnog sistema posredovanja……………………………………………………………………69
4.4. UKLJUČIVANJEM NA TRŽIŠTE RADA SMANJITI ISKLJUČENOST I SIROMAŠTVO RADNO SPOSOBNOG STANOVNIŠTVA
NAROČITO KOD MARGINALIZOVANIH GRUPA STANOVNIŠTVA ............................................................................... 70
4.4.1 Smanjenje i sprečavanje dugotrajne nezaposlenosti……………………………………………………………70
4.4.2 Povećanje stope zaposlenosti usredsređivanjem na grupu neaktivnih naročito među ženama i starijom
radnom snagom…………………………………………………………………………………………………….70
4.4.3 Obezbjeđivanje aktivnog učešća na tržištu rada za grupe mladih 15–24 godina starosti, povećavanjem
mogućnosti integrisanja na tržištu rada za omladinu…………………………………………70
81
4.4.4 Viši nivo povezanosti s tržištem rada za posebno ugrožene grupe poput lica s invaliditetom i
Roma……………………………………………………………………………………………………………………………70
4.5. IZGRADNJA INSTITUCIONALNIH KAPACITETA I DIJALOG IZMEĐU INTERESNIH STRANA NA POLJU ZAPOŠLJAVANJA
MORAMO IMATI U VIDU PROJEKAT JAČANJA INSTITUCIJA ZAPOŠLJAVANJA ............................................................. 70
4.5.1 Potreba za uspostavom sistema za prikupljanje i praćenja kvalitativnih i kvantitativnih indikatora
................................................................................................................................................................
..................70
4.5.2 Reforma i reorganizacija javne službe za zapošljavanje kako bi ista odgovorila potrebama tržišta
rada…………………………………………………………………..………………………………………………………………
….73
4.5.3 Obezbjeđivanje učešća svih relevantnih interesnih strana u tržištu rada i politikama
zapošljavanja………………………………………………………………………………………………………………………
………………..75
5. FINANSIRANJA STRATEGIJE .................................................................................................................. 76
6. PRAĆENJE I AŽURIRANJE STRATEGIJE .................................................................................................. 76
7. REZIME (OSVJEŽITI PODACIMA) ................................................................................................................... 77
SADRŽAJ
81
82

Validity of the offer

Neformalne edukacije za mlade.pdf - START

ovdje - Udruga Igra

OGLAS ZA POSAO Organizacija: Udruženje BOSPO Tuzla Pozicija

ГЛАВНА СЛУЖБА ЗА РЕВИЗИЈУ

Preuzmi dokument

rat protiv hrvatske 1991. – 1995.

P R O G R A M - Služba za zapošljavanje HNŽ/K

nacionalna strategija zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012