Θέατρα του εμφυλίου γίνονται τόποι μνήμης και συμφιλίωσης ΟΝ : Τα επιβλητικά βουνά της Δ. Μακεδονίας και της Ηπείρου, όπου γράφτηκαν χρυσές σελίδες της ελληνικής εθνικής αντίστασης, μετά την απελευθέρωση από τη γερμανική κατοχή, έγιναν τα τελευταία θέατρα του αιματηρού εμφυλίου (1946-1949). Ήταν ο πιο αιματηρός και καταστροφικός πόλεμος, από όλους όσους προηγήθηκαν μέσα στο ελληνικό έδαφος στον 20 αι. άμεσα συνδεδεμένος με το διεθνές κλίμα της εποχής, που οδήγησε στον Ψυχρό Πόλεμο. Η λήξη του άφησε χιλιάδες νεκρούς και πρόσφυγες και μια κοινωνία διχασμένη μέχρι τη μεταπολίτευση (1974), οπότε η χώρα άρχισε σταδιακά να συμφιλιώνεται με αυτό το κομμάτι της ιστορίας της. Σήμερα 64 χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου, ορισμένα από τα καταστραμμένα χωριά ξαναζωντανεύουν από απογόνους των ξεριζωμένων τότε κατοίκων και αρκετοί τουρίστες επισκέπτονται την περιοχή για να ενημερωθούν για την ιστορία της. Λέξεις Κλειδιά : Εμφύλιος, Γράμμος, Πρέσπες, μνήμη, συμφιλίωση, Γραμμοχώρια Ημερομηνία : 22/01/2014 Τόπος : Μακεδονία - Ήπειρος Διάρκεια : 24:25 Φορμά : HDV 1440x1080 Δημοσιογραφική έρευνα : Φάνης Γρηγοριάδης, Μαίρη Τζώρα Κάμερα : Γιάννης Αγγελάκης, Βασίλης Λώλος Μοντάζ : Γιώργος Κουβαράς Script Φ.Η. Πλάνα αρχείου 00.00 – 00.18 Αφήγηση 00.19 – 00.26 Γράμμος, Βίτσι, Πρέσπες. Οικοσυστήματα με σπάνια φύση έγιναν στα μέσα του 20 αι. τα κύρια θέατρα του εμφυλίου πολέμου. Κοσμάς Κάδρας. Κάτοικος Νεστορίου Καστοριάς 00.29 - 00.37 «τι γινότανε, από εκεί βάζανε, σκότωσαν, λοιπόν, της γυναίκας μου την αδερφή…» Ηλίας Νόνας. Πρώην μαχητής του ΔΣΕ 01.04 – 01.22 «στο αντάρτικο το δεύτερο δεν είχες από που να φυλαχθείς, ήταν ο χειρότερος (πόλεμος) από δω βαρούσαν οι άλλοι, από εκεί έρχονταν οι άλλοι, γυρνούσαν πίσω μπουμ οι άλλοι από εκεί. Γινόταν αντάρα» Αφήγηση 1.49 - 1.53 Τα βουνά της Δ. Μακεδονίας και της Ηπείρου είναι ακόμη σκαμμένα από τα βλήματα και τις βόμβες των αεροπλάνων Γιάννης Σταμπουλτζής. Πρώην αντάρτης 1.58 -2.22 «αυτή (η βόμβα) είχε ένα υγρό, τι ήταν μέσα, έπεφτε και άνοιγε, δίφυλλη είναι βλέπεις άνοιγε και χύνονταν και έτρεχε στα χαρακώματα που ήταν οι αντάρτες και δεν καίγονταν τα ρούχα το κρέας καιγόταν , έπρεπε να φύγεις αλλιώς θα έλειωνε το κρέας». Αφήγηση 02.27-02.31 Οι απωθημένες μνήμες μισό αιώνα μετά γίνονται ζωντανή μαρτυρία και ιστορία για τους νεώτερους επισκέπτες. Φ.Η. Πλάνα ιστορικά, πλάνα Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης Αφήγηση 02.40 -03.05 Η φωτοαπεικόνιση της ιστορικής χειραψίας δύο ιστορικών στελεχών των αντιπάλων στρατών του Μάρκου Βαφειάδη και του Θρασύβουλου Τσακαλώτου το 1984 περικλείει όλο το νόημα του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης του Ιδρύματος της Βουλής, που άνοιξε το 2012 στην καρδιά του Γράμμου. Περιηγητές, οργανωμένες εκδρομές και σχολεία το επισκέπτονται για να ξεναγηθούν στις δύο θεματικές εκθέσεις του και στα υψώματα της Κοτύλης, όπου δόθηκαν οι σκληρότερες μάχες. Ραϋμόνδος Αλβανός. Ιστορικός - Επιστημονικός συνεργάτης Ιδρύματος της Βουλής 03.06 -03.30 Έγιναν πάρα πολύ σκληρές μάχες. Ειδικά εδώ η μάχη του Γράμμου το καλοκαίρι του 1948 ήταν ίσως η μεγαλύτερη μάχη του εμφυλίου, επί εξηνταπέντε μέρες, κάθε μέρα, εδώ υπήρχαν βομβαρδισμοί από τα αεροπλάνα, από τα βαριά πυροβόλα του εθνικού στρατού, οι αντάρτες είχαν οχυρωθεί είχαν φτιάξει οχυρές θέσεις πάρα πολύ συγκροτημένες και αμυνόντουσαν ήταν η μεγαλύτερη μάχη του εμφυλίου ακριβώς εδώ που πατάμε σήμερα Κώστας Κωνσταντόπουλος. Υποδιευθυντής 2ου γυμνασίου Κοζάνης 03.31 – 03.55 «Ουσιαστικά εμείς δώσαμε το ερέθισμα για να ξανάρθουν εδώ στον τόπο που ήρθαν μικροί, όταν θα έρθουν ξανά μεγάλοι ήρθαν μικροί, όταν θα έρθουν ξανά μεγάλοι θα φέρουν τους φίλους τους και μέσα από αυτή τη διαδικασία πιστεύω ότι θα θα ψάξουν την ιστορία τη νεώτερη ελληνική ιστορία για να τη μάθουν, γιατί πιστεύω ότι μαθαίνοντας την ιστορία, τη νεώτερη ειδικά, μαθαίνουν και από πού προέρχονται». Αφήγηση 04.03 – 04.20 Από τη σκόνη του χρόνου αναδύεται μια διάθεση για αποτίναξη της λήθης. Τα φορτισμένα γεγονότα αποδίδονται πια ως αμερόληπτη ιστορία. Κατοχή, απελευθέρωση, «λευκή τρομοκρατία» κατά των ΕΛΑΣτων, πρώην αντιστασιακών, αντεκδικήσεις, όλα ενταγμένα στο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου, που μόλις άρχιζε. Βασίλης Γκανάτσιος «Χείμαρρος». Πρώην αξιωματικός ΔΣΕ. 04.20 -04.53 «Σε σκοτώνανε στο δρόμο, σα το σκυλί και δεν έδιναν λογαριασμό σε κανέναν. Δηλαδή, φταίνε οι δικοί μας. Άμα οι δικοί μας πολιτικοί είχανε λίγο μυαλό, και αίσθημα ελληνικό, πατριωτικό, θα λέγανε εντάξει ότι έγινε έγινε ως τώρα, από δω και πέρα τα ζητήματα θα τα λύσουμε μεταξύ μας ειρηνικά και εσείς μην ανακατευόσαστε Άγγλοι. Άμα αυτό γινόταν δεν υπήρχε δυσκολία, δηλαδή» Αφήγηση 4.54 – 504 Οι δύο αντίπαλοι, ο εθνικός και ο δημοκρατικός στρατός αντιπροσώπευσαν τις δύο πτυχές ενός διαιρεμένου ιδεολογικά πλανήτη, με καταστροφικά όμως αποτελέσματα στο ελληνικό έδαφος. Ραϋμόνδος Αλβανός. Ιστορικός - Επιστημονικός συνεργάτης Ιδρύματος της Βουλής 05.03 – 05.25 «45.000 έλληνες και από τις δύο πλευρές εκτιμάται ότι βρήκαν το θάνατο στον εμφύλιο. Στους βαλκανικούς πολέμους ήταν 8.000, στον Α’ΠΠ, στη μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή 37.000 στον ελληνοϊταλικό και ελληνογερμανικό πόλεμο μαζί οι νεκροί δεν ξεπερνούσαν τους 16.000. Αρα, οι 45000 νεκροί του εμφυλίου αποδεικνυόταν ο πιο καταστροφικός πόλεμος που έχει γίνει στην Ελλάδα από την επανάσταση (1821) μέχρι σήμερα». Φ.Η. Πλάνα Στρατιωτικού Νεκροταφείου Νεστορίου (Εθνικού Στρατού) 05.25-05.54 Ραϋμόνδος Αλβανός. Ιστορικός - Επιστημονικός συνεργάτης Ιδρύματος της Βουλής 05.55-6.14 Και δεν ήταν μόνο οι νεκροί. Εκατοντάδες χιλιάδες τραυματίες, πάνω από 100000 οι πρόσφυγες που έφυγαν στις πρώην «λαϊκές» δημοκρατίες. Το χειρότερο όμως για μένα είναι ότι ο εμφύλιος άφησε πίσω του μια ελληνική κοινωνία, βαθιά διχασμένη, βαθιά διασπασμένη, τουλάχιστον - και τονίζω το τουλάχιστον - μέχρι το 1974 . Χρήστος Γκοσλιόπουλος. Δήμαρχος Νεστορίου 6.15 – 6.44 «Για πολλά χρόνια η περιοχή ήταν το σύμβολο του διχασμού. Μιλούσαν για Γράμμο και κάτι πάθαινε ο καθένας. Πέρασαν δεκαετίες για να αρχίσουμε σιγά σιγά να ξεπερνάμε αυτό το πρόβλημα, να ξεπερνάμε αυτή την κατάσταση, να ξανάρχεται ο κόσμος, να ξαναχτίζουν τα χωριά τους και τώρα βρισκόμαστε σε μια εποχή που υπάρχει ένας οργασμός και ανοικοδόμησης αλλά και έργων υποδομής και ο Γράμμος έχει μετατραπεί σε σύμβολο ενότητας και ανάπτυξης» Αφήγηση 6.54-7.03 Χάρη στη δράση των τοπικών συλλόγων των πρώην ξεριζωμένων του εμφυλίου και των απογόνων τους, τα ερημωμένα Γραμμοχώρια ανασταίνονται ξανά. Χρήστος Πετρίδης. Πρώην μαχητής του εθνικού στρατού – Κάτοικος Λιβαδοτοπίου 7.11 -7.36 «Κάναμε ένα σωρό έργα στο χωριό. Πήγαινες στο χωριό δεν έβλεπες τη μια πέτρα πάνω στην άλλη δηλαδή. Η εκκλησία κατεστραμμένη, δρόμοι δεν υπήρχαν, μας έπιασε μια φορά βροχή και δεν είχαμε που να πάμε να σταθούμε. Το μόνο στέγαστρο ήταν το καμπαναριό και αυτό χαλασμένο». Φ.Η. 7.37-747 Πλάνα εκκλησίας Γιαννοχωρίου Νίκος Χαλκιάς. Κάτοικος Γιαννοχωρίου 7.48-8.04 Αυτή είναι η εκκλησία της Παναγίας του Γιαννοχωρίου και του Αγίου Νικολάου. Από τις πιο ωραίες εκκλησίες στο νομό Καστοριάς και η μοναδική στα Βαλκάνια που έχει τρία πατώματα, τρεις γυναικωνίτες. Φ.Η. Πλάνα εκκλησίας Γιαννοχωρίου 8.04-851 Χρήστος Γκοσλιόπουλος. Δήμαρχος Νεστορίου. 8.26 -8.52 «Το Λιβαδοτόπι ήταν πλήρως κατεστραμμένο και έχει ξαναστηθεί, έχουν ξαναχτιστεί 19 σπίτια καινούρια, τώρα, από τους ανθρώπους που γύρισαν. Στην Καληβρύση επίσης επέστρεψε κόσμος και χτίσανε, στον Τρίλοφο πάνω χτίσανε σπίτια, στο Γιαννοχώρι χτίσανε και συνεχίζουν και χτίζουν τώρα σπίτια. Αυτά τα χωριά είχαν εξαφανιστεί πλήρως, όχι γιατί το ήθελαν οι άνθρωποι, εξ αιτίας των γεγονότων, εξαιτίας του εμφυλίου». Αφήγηση 8.53 – 9.03 Παράλληλα με τα χωριά, ζωή παίρνουν από τους επισκέπτες και τα απομεινάρια του εμφυλίου. Το στρατιωτικό νεκροταφείο στο Νεστόριο και τα αυτοσχέδια νοσοκομεία του ανταρτικού στρατού στις Πρέσπες και στο Γράμμο γίνονται επισκέψιμοι τόποι μνήμης. Γιάννης Καζόγλου. Επιστημονικός Συνεργάτης δήμου Πρεσπών 9.05 – 9.33 «Βρισκόμαστε στη σπηλιά του Κόκκαλη, όπως τη λένε και οι ντόπιοι, ή το νοσοκομείο των ανταρτών που χρησιμοποιήθηκε στη διάρκεια, στα τέλη του εμφυλίου πολέμου ως τόπος για την περίθαλψη των ασθενών και των τραυματιών παρείχε μια φοβερή κάλυψη σε συνδυασμό με το ανάγλυφο της περιοχής δε μπορούσε να προσεγγιστεί από τις βόμβες των αεροπλάνων Γιώργης Κολιόπουλος. Αρχιτέκτονας – Αναστηλωτής μνημείου 09.33 – 10.00 «Όλο αυτό το πράγμα έγινε με εκσκαφές με λοστούς, με πολύ μικρές ανατινάξεις και με βάση ένα σχέδιο το οποίο θα τους επέτρεπε να έχουν μια στατική ασφάλεια οι φιλοξενούμενοι να υπάρχει μια στατική επάρκεια, αφήνοντας μάλιστα μέσα στο χώρο δύο τεράστιες σπηλαιοκολώνες, οι οποίες υποβαστάζανε τα υπερκείμενα βραχώδη, τις θέσεις» Φ.Η. πλάνα χωριών, μνημείων, ευρημάτων «νοσοκομείου» Πρεσπών του ΔΣΕ Αλέξης Σπύρου. Ιδιοκτήτης Ξενώνα 10.31 – 10.38 «Όλοι ξέρουν το Γράμμο από τον εμφύλιο. Καλώς, ή κακώς αυτό μετράει για μας» Φ.Η. Ιστορικά πλάνα Καδράς. Κάτοικος Νεστορίου 11.04 -11.24 « οι αντάρτες ήταν στα βουνά και αυτοί ήταν μέσα εδώ πέρα. Είχανε πιάσει και το κάστρο, ρίχνανε βλήματα από δω πέρα, έριχναν βλήματα εκεί πέρα και ακόμη υπάρχουν ασκαστα βλήματα εδώ στην περιοχή, δεν έφταναν επάνω 1.36» .Αφήγηση 11.25 – 11.45 Ο Χρήστος Πετρίδης από το Λιβαδοτόπι υπηρέτησε στον κυβερνητικό στρατό και ο αδελφός του στο αντάρτικο. Ο Βασίλης Γκανάτσιος έφτασε στο αξίωμα του υποστρατήγου του αντάρτικου στρατού. Και οι δύο επιδεικνύουν σήμερα άφοβα φωτογραφίες καταχωνιασμένες ίσως για δεκαετίες σε σκονισμένα μπαούλα και προσκαλούνται συχνά σε εκδηλώσεις για να διηγηθούν τις εμπειρίες και τα συμπεράσματά τους. Χρήστος Πετρίδης. Πρώην μαχητής του εθνικού στρατού 11.46 – 12.11 από το χωριό μας ήμασταν εννιά στρατιώτες αριστερίζοντες όπως τους χαρακτηρίζουν τώρα και είκοσι επτά αντάρτες ας τους χαρακτηρίσω εθνικόφρονες. Αυτοί ήσαν αντάρτες εμείς ήμασταν στρατιώτες. Μυαλό κουκούτσι δεν είχαν και οι μεν και οι δε. Βασίλης Γκανάτσιος. Πρώην υποστράτηγος του ΔΣΕ 12.19 – 13.01 Πως δεν έφταιξε; τέτοιο κακό να γίνει, τρία χρόνια εμφύλιος μόνο, τόσες απώλειες, τόσοι σκοτωμοί τόσες καταστροφές σπίτια καμένα και χωριά, και δεν έφταιξε; Ούτε συζήτηση ότι έφταιξε. Εγώ προσωπικά σκέφτομαι και λέω ότι για αυτό το πράγμα έφταιγαν αυτοί που κάνανε το γενικό κουμάντο μέσα στην Ελλάδα και αυτοί ήταν οι Άγγλοι. Και οι ηγεσίες των πολιτικών κομμάτων από την άκρα αριστερά μέχρι την άκρα δεξιά, οι οποίες σπρώξανε τον κόσμο στον εμφύλιο πόλεμο. Φ.Η. Πλάνα ιστορικά 13.02- 13.28 Φυσικός ήχος-πλάνα-00:13:33 -00:14:16 Κωνσταντίνος Καρανίκας, κτηνοτρόφος-00:14:18-00:14:35 Αυτές οι τρύπες εκεί που βλέπετε …είναι από τα αεροπλάνα που βομβάρδιζαν, όλα αυτά, τα κενά εδώ, είναι από τα αεροπλάνα που βομβάρδιζαν. Έρχονταν την ημέρα και βομβάρδιζαν. Την ημέρα δεν ήταν εδώ, ούτε ο Μάρκος Βαφειάδης, ούτε κάποιος από το γραφείο που είχαν εδώ. Φυσικός ήχος-πλάνα 00:14:36-00:14:56 Κωνσταντίνος Καρανίκας, κτηνοτρόφος-0014:58-00:15:05 Στο επάνω πάτωμα, είχε το γραφείο ο Μάρκος. Ακριβώς επάνω, το δωμάτιο με την πόρτα ήταν το γραφείο του Μάρκου και από την άλλη πλευρά, απέναντι ,το άλλο δωμάτιο έγραφε ,Γραφείο Συντονισμού, όταν ήρθαμε εμείς το ’50. Σωτήρης Τουφίδης, ερευνητής 00:15:15-00:15:45 Αυτός είναι ο Σαραντάπορος, ενώνεται με τον Αώο και πηγαίνει στην Αλβανία. Απέναντι, είναι το βουνό της Στράτσιανης, Πύργος Στράτσιανης ,εκεί, έχουν γίνει φοβερές μάχες και έχουν πέσει πολλά κορμιά…. και από τους αντάρτες και από τους στρατιώτες. Τελικά, κατελήφθη από τον στρατό και προχώρησε προς τον Αμάραντο. Φυσικός ήχος-πλάνα -00:15:50-00:16:10 Σωτήρης Τουφίδης ,ερευνητής-00:16:15-00:16:25 Σε αυτό το κακοτράχαλο βουνό, το Κάμενικ, που έχει ασβεστολιθικό πέτρωμα, πέφτοντας οι οβίδες του Στρατού, πολλαπλασιάζονταν τα βλήματα κατά εκατοντάδες και όσοι δεν σκοτώνονταν από τα βλήματα, σκοτώνονταν από τις πέτρες. Φυσικός ήχος-πλάνα 00:16:27-00:16:45 Απόστολος Νιτσιάκος κτηνοτρόφος- 00:16:47-00:17:28 Όπου κα να γύρναγες, έβλεπες σκοτωμένους, αντάρτες, στρατιώτες ..σκοτωμένοι ..,παίρναμε και θάβαμε, κάναμε γούρνες, τους ρίχναμε μέσα… Μέσα στο χιόνι, στην λίμνη Σκρίτσα, βρήκαμε ένα από εδώ και πάνω ήταν μέσα στο χιόνι από εδώ και κάτω τον είχα φάει αλεπούδες, λύκοι. Φωνάξαμε τους πατεράδες μας τον πήραμε και τον παραχώσαμε στην λίμνη. Ερχόταν μετά ο κόσμος και αναζητούσαν αγνοούμενους. Ήξεραν… η μάνα ότι το παιδί της, πολεμούσε στο Γράμμο. Ερχόταν να το βρει. Που να το βρει… που είναι σκοτωμένοι ?…άναβαν κάποιο κερί εκεί στην εκκλησία.. Σωτήρης Τουφίδης ,ερευνητής- 00:17:30-00:17:55 Είχε τόσα πολλά θύματα, που από 500 αντάρτες επάνω στο ύψωμα κατέληξαν με την αποχώρηση, να γλυτώσουν μόνο 74.Οι άλλοι σκοτώθηκαν και θάφτηκαν από τις βόμβες ναπάλμ . Ήταν τέτοια η καταστροφή που ακόμη η κορυφή είναι γυμνή, δεν μπόρεσαν να φυτρώσουν δένδρα και φαίνεται ακόμη γυμνή να θυμίζει την καταραμένη εκείνη εποχή. Απόστολος Νιτσιάκος κτηνοτρόφος -00:17:55-00:18:18 Όταν οργανώσαμε και ανοίξαμε τον πρώτο δασικό συνεταιρισμό, κόβαμε αυτές τις ράχες. Αυτές οι ράχες …οι έμποροι που ερχόταν μετά, για να πάρουν την ξυλεία, μας έκαναν καψόνια…, δεν ήθελαν να τα πάρουν, γιατί αυτά όλα τα δένδρα, ήταν γεμάτα βλήματα, από τον πόλεμο… έβαζες το πριόνι να κόψεις δένδρο και κτυπούσε στο βλήμα..έβγαζε φωτιά το πριόνι. Φυσικός ήχος-πλάνα- 00:18:20-00:18:4 Σωτήρης Τουφίδης ,ερευνητής- 00:18:40-00:19:27 Σε κάποια ανάπαυλα της μάχης λοιπόν ακούστηκε μια φωνή από πάνω από την κορυφή, γυναικεία φωνή, …αδελφέ Γιώργο, έλα εδώ …!Ο Γιώργος ήταν φαντάρος, από τούτη την πλευρά..στο Ανώνυμο. Κατάλαβε την φωνή της αδελφής του και απάντησε: Αδελφή Μαρία, έλα εσύ! Την άλλη μέρα δεν ακούστηκε καμία φωνή. Και τον στρατιώτη τον πήραν στα μετόπισθεν και την κοπέλα ,την ανταρτίνα, την πήραν οι αντάρτες προς την άλλη πλευρά, γιατί δεν ήταν δυνατόν αυτά τα παιδιά να πολεμήσουν μεταξύ τους… Είναι ένα ύψωμα, που μας θυμίζει, την αρχαία τραγωδία του Ευριπίδη. Ο Ετεοκλής και ο Πολυνίκης να σκοτώνονται και Αντιγόνη η Ελλάδα, να κλαίει για τα χάλια μας. Φυσικός ήχος-πλάνα 00:19:28-00:20:00 Ιωάννης Περόνης ,συνταξιούχος –φαντάρος με τον Εθνικό Στρατό- 00:20:01 – 00:20:32 Πολέμησα.., τον Δημοκρατικό Στρατό υποχρεωτικά.., δεν μπορούσαμε να κάνουμε και αλλιώς. Μάχες αρκετές… ,πως γλύτωσα… ,ήταν τυχερή η μάνα μου να μην με κλάψει γιατί είχε χάσει άλλα δύο αδέλφια.., τα είχαν σκοτώσει οι Τούρκοι, κάτω στην Θεσπρωτία. Εκεί το ρίχνω. Ότι ο θεός, λυπήθηκε και με κράτησε να ζήσω για να μην δει και τρίτο παιδί σκοτωμένο. Φυσικός ήχος-πλάνα 00:20:33-0020:48 Σωτήρης Τουφίδης ,ερευνητής -00:20:50-00:21:55 Αυτό το είχαν για την κατάλληλη προπαγάνδα, το έπαιρναν οι αντάρτες και οι ανταρτίνες, πήγαιναν απέναντι από τα χαρακώματα του στρατού και φώναζαν: Αδέλφια ,ελάτε εδώ δεν μας χωρίζει τίποτα.! Έκαναν την κατάλληλη προπαγάνδα. Εδώ, είναι ένα αμπρί, ένα πολυβολείο των ανταρτών, το οποίο κατασκεύαζαν με σειρά από κορμούς δένδρων, με μία σειρά χώμα ,πέτρες και ακόμη μία σειρά με κορμούς δένδρων… δυο τρεις πέντε σειρές, ώστε οι οβίδες που έπεφταν πάνω του, οι όλμοι να μην μπορούν να χτυπήσουν τους πολεμιστές που ήταν μέσα. Από εδώ, ήταν μία έξοδος διαφυγής και υπάρχει και χαράκωμα, όπου ήταν άλλοι πολεμιστές. Εδώ, ήταν στημένο το πολυβόλο το οποίο θέριζε …,από αυτό το άνοιγμα. Ήταν στημένο εδώ και γάζωνα την περιοχή και κοιτάξτε τι οπτικό πεδίο έχει απένατι. Φυσικός ήχος-πλάνα 00:21:56-00:22:12 Ράπτης Γεώργιος(Πηγής),πολέμησε με λόχο νέων του ΔΣΕ. 00:22:14-00:23:18 Πολλά έχω να θυμάμαι..το πιο εντυπωσιακό που έγινε τότε ..,που ανεβήκαμε στα Ψωριάρικα ,ύψωμα, που είναι προς το Τσάρνο πέρα…, το είχε ο στρατός βέβαια. Ένα βράδυ ,μας είπαν θα ανεβείτε εκεί 5 άτομα ..ήταν γκρεμός μες τον γκρεμό να βγούμε πάνω… βγήκαμε…., πως βγήκαμε…., κάναμε 24 ώρες..σιγά - σιγά να μην μας αναληφθούν, μέχρι που ανεβήκαμε επάνω. Με δύο ριπές, μόλις χτυπήσαμε, έφυγαν αυτοί..μια ομάδα ήταν. Δύσκολα, δύσκολα πολύ.., περπατούσαμε νηστικοί, ξυπόλυτοι και ρούχα δεν είχαμε η ψείρα μας έτρωγε, γεμάτοι ψείρες, ακάθαρτοι τελείως .Τον Γενάρη, ήτανε ΓενάρηςΦλεβάρης, τότε ήτανε ,γιατί τον Μάρτη μας πιάσανε στην Θεοτόκο και τελείωσε για μας η ιστορία. Αυτό ήταν. Φάνης Γρηγοριάδης ,δημοσιογράφος-00:23:20-00:24:08 Η επούλωση των τραυμάτων, είναι μία μακρά διαδικασία, όπως δείχνουν ορισμένα κατεστραμμένα μνημεία του εμφυλίου, στις πλαγιές των βουνών. Όμως οι κάτοικοι της περιοχής και οι επισκέπτες ,φαίνεται ότι έχουν αποφασίσει για το μέλλον τους. Οι καιροί άλλαξαν μαζί και τα προβλήματα τους. Τους σημερινούς κατοίκους στην πρώην στρατιωτική ζώνη κοντά στα σύνορα, απασχολούν πια τα φαινόμενα λαθροϋλοτομίας και κλοπών, ενός τόπου όπου η ιστορία συναντά το σπάνιο φυσικό περιβάλλον και γίνεται αναψυχή αλλά και δίδαγμα για τις επόμενες γενιές. Φυσικός ήχος-πλάνα 00:24:10-00:24:25