Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 110 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 Δομνίτσα Λανίτου, ΧΙ Ολυμπιακοί Αγώνες, Βερολίνο 1936. 110 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 111 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 H ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΟΥΣ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ 1 Αναστασίας Χάματσου Διδάκτορος Ιστορίας και Πολιτικών Επιστημών Εκπαιδευτικού - Ερευνήτριας Το να επιχειρήσει κανείς μία σύντομη και συνολική αποτίμηση της προσφοράς της γυναίκας της Κύπρου στους εθνικούς και κοινωνικούς αγώνες του νησιού κατά τα νεότερα χρόνια, είναι εγχείρημα δύσκολο και φιλόδοξο, αφενός για την ευρύτητα του θέματος και την έλλειψη αρχειακών πηγών και αφετέρου, ετεροβαρούς, της διαχρονικά πρόσληψης του ανδρικού εκτοπίσματος στην κυπριακή κοινωνία. Αυτό που επιχειρείται εδώ είναι μία συνοπτική σταχυολόγηση κορυφαίων γυναικείων προσωπικοτήτων της πατρίδας μας, που με το ήθος, το έργο και τον βίο τους υπηρέτησαν αρχές και αξίες, που κοσμούν την ανθρώπινη ύπαρξη και υπενθυμίζουν ότι αυτή είναι Θείο δημιούργημα και ως τέτοιο οφείλουμε να το στρατεύουμε σε αγώνες υψηλούς. Αγώνες που υπερβαίνουν τα ιδιωτικά, τα πρόσκαιρα, τα εφήμερα, τα ευτελή. Θα μνημονεύσουμε γυναίκες που υπηρέτησαν και υπηρετούν με τον βίο και την προσφορά τους υπέρτατες ανθρώπινες αξίες, όπως η ελευθερία του πνεύματος, η συλλογικότητα, η κοινωνική προσφορά, η αγάπη για την πατρίδα, την οικογένεια, τον άνθρωπο. Η νεότερη ιστορία της Κύπρου οριοθετείται με μία από τις επαχθέστερες περιόδους της, την οθωμανική κατάκτηση του 1571. Περίοδος όμως που ανέδειξε ένα από τα φωτεινότερα παραδείγματα θάρρους και αξιοπρέπειας ολόκληρου του Ελληνισμού. Πρόκειται για τη Μαρία Συγκλητική, η θυσία της οποίας έμελλε να γίνει σύμβολο αντίστασης και πηγή έμπνευσης του υπόδουλου έθνους. Η νεαρή Μαρία Συγκλητική, η γενιά της οποίας έφθανε από το Βυζάντιο, γεννήθηκε τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας, περίοδος κατά την οποία οι περισσότεροι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε δούλους, εξαιτίας του απάνθρωπου φεουδαρχικού συστήματος που επέβαλε η Γαληνοτάτη στο νησί. Την ίδια περίοδο η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής της. Οι περισσότερες βυζαντινές και βενετικές κτήσεις είχαν ήδη περιέλθει στον έλεγχό της, όταν το 1570 ο Λαλά Μουσταφά εξεστράτευσε κατά της Κύπρου. Αφού υπέταξε εύκολα το υπόλοιπο νησί, επικέντρωσε τις προσπάθειες του στην κατάκτηση της Λευκωσίας και της 1. Το κείμενο στηρίχθηκε στην ομιλία που εκφωνήθηκε στο πλαίσιο της Εβδομάδας Πολιτισμού και Βιβλίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, στη Λευκωσία στις 6 Μαΐου 2011. 111 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 112 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 Αμμοχώστου. Η πρώτη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών τον Σεπτέμβριο του 1570 και ακολούθησαν σφαγές και λεηλασίες. Ανάμεσα στα θύματα, που υπολογίζονται στις 20.000, πολλά γυναικόπαιδα. Όπως καταγράφει ο Αντόνιο Γκρατιάνι στο έργο του, Η Ιστορία του Πολέμου της Κύπρου2, «Από παντού ακούγονταν κραυγές και οδυρμοί. Οι γυναίκες της υψηλής κοινωνίας κατέφευγαν στις εκκλησίες, γονάτιζαν μπροστά στην Αγία Τράπεζα και με θρηνητικές φωνές εκλιπαρούσαν τη βοήθεια του Θεού. Μερικές έσερναν τα παιδιά τους μαζί τους στους δρόμους, άλλες γονατιστές προσπαθούσαν να μαλακώσουν με τις προσευχές και τα δάκρυά τους τη σκληρή καρδιά των βαρβάρων και πρόσφεραν τους εαυτούς τους στα ξίφη τους για τη σωτηρία των οικογενειών τους. Αναφέρεται ότι μερικές έπεφταν από τα σπίτια τους, για να αποφύγουν την κτηνωδία των απίστων και άλλες ήταν τόσο σκληρές που έκοβαν οι ίδιες τους λαιμούς των θυγατέρων τους, γιατί φοβούνταν ότι μαζί με την ελευθερία τους θα έχαναν και την τιμή τους». Μετά την κατάκτηση της πόλης νέοι και νέες φορτώθηκαν σε πλοία στην Αμμόχωστο, για να σταλούν ως λάφυρα στον σουλτάνο, κατά την προσφιλή οθωμανική τακτική. Σύμφωνα με την παράδοση η Μαρία η Συγκλητική, θέλοντας να γλιτώσει από τη σκλαβιά και την ταπείνωση, έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη ενός πλοίου, οπότε ανατινάχθηκε και μαζί με όσα πλοία βρίσκονταν πλησίον του και σκοτώθηκαν πολλοί Έλληνες αιχμάλωτοι και Τούρκοι. Η μορφή της Κυπρίας νέας πέρασε σε ιστορικές αναφορές, στην τέχνη και τη λογοτεχνία με διάφορα ονόματα: Μαρία Συγκλητική, Αρνάλδα Ρουχιά, Ρενέλδα Βελεσάνδρα - όποιο όμως κι’ αν είναι το ακριβές όνομά της, η ουσία και ο συμβολισμός της πράξης της παραμένουν οι ίδιοι. Σ’ αυτήν αναφέρθηκαν πολλοί παλαιότεροι χρονικογράφοι και η θυσία της απασχόλησε τη νεοελληνική λογοτεχνία, μεταξύ άλλων τον Βασίλη Μιχαηλίδη και τον επτανήσιο Αντώνιο Μάτεση3. Ο τελευταίος γράφει στο ποίημά του «Η Κυπριώτισσα (1570)», στο οποίο αποτυπώνεται η συγκλονιστική πορεία που διαγράφει η Μαρία Συγκλητική: «Χαρείται αδέλφια! Τον Θεό ευχαριστείτε όλοι με την ελπίδα στην καρδιά και τη χαρά στα στήθια, κανένας σκλάβος από μας δεν θα μπει μεσ’ την Πόλη γιατί ο Θεός απ’ τα ψηλά μας έδωκε βοήθεια Ας στολιστεί κάθε καρδιά μ΄αγάπη και μετάνοια Και γρήγορα θ’ ανέβομε στα ύψη στα ουράνια» Και παρακάτω: 2. Antonii Graziani, O Πόλεμος της Κύπρου, Κέντρο Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία, 1997, Μτφ. Χαράλαμπος Γάσπαρης. 3. Ανάμεσα στα πολλά έργα που έχουν γραφτεί για την Μαρία Συγκλητική βλ. Κυριάκος Παπαδόπουλος, Μαρία Συγκλητική: Οργισμένη φωτιά, Εκδόσεις Power, Λευκωσία 2008, Ι. Γ. Κασουλίδης, Μαρία Συγκλητική: Δράμα σε πράξεις τρεις, Λευκωσία 1962 και Νικήτας Μίκης, Μαρία Συγκλητική: Ιστορικό δράμα σε τρεις ενότητες, Λευκωσία 1989. 112 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 113 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 «Οι σκλάβοι ελευθερώθηκαν... επάνω στα ουράνια ο Ύψιστος τους έδωκε μαρτυρικά στεφάνια. Μα της Ρενάλδας η ψυχή τρακόσια τόσα χρόνια Στα γαλανά μας κύματα περιπλανάτ’ αιώνια... Αυτή μια νύχτα σκοτεινή, νύχτα δίχως φεγγάρι Στη ναυαρχίδα οδήγησε το χέρι του Κανάρη». Όπως διαπιστώνεται και από την ποίηση, η εμβληματική μορφή της νεαρής ηρωΐδας συντρόφευε και ενέπνεε τους πόθους των Πανελλήνων για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, που για την Κύπρο έμελλε να τον διαδεχθεί ο βρετανικός. Η καθεστωτική αλλαγή στο νησί, η οποία επιτελέστηκε αιφνιδιαστικά στο περιθώριο του Συνεδρίου του Βερολίνου το 18784, έγινε δεκτή με αμηχανία από την άρχουσα μουσουλμανική κοινότητα και με προσδοκίες από την ελληνική. Εντούτοις, η αλλαγή κατοχικής δύναμης δεν επέφερε σημαντικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή των Κυπρίων. Το νησί παρέμενε μία υποανάπτυκτη περιοχή της Μεσογείου χωρίς συγκοινωνίες και άλλες υποδομές. Στον τομέα της φορολογίας οι Βρετανοί διατήρησαν, σε γενικές γραμμές, το περίπλοκο σύστημα της προηγούμενης διακυβέρνησης οργανώνοντας ορθολογικά την επιβολή και είσπραξη των φόρων5. Όλα τα πιο πάνω συγκροτούσαν μια εξαιρετικά δυσχερή πραγματικότητα για τη συντριπτική πλειοψηφία των Κυπρίων, οι οποίοι ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με τη γεωργία. Η παιδεία αποτελούσε το μέσο για την ανάπτυξη του πνευματικού και βιοτικού επιπέδου του λαού αλλά και της ενδυνάμωσης του εθνικού φρονήματος και την ανάπτυξη διεκδικητικού πολιτικού λόγου έναντι στον καινούριο κατακτητή. Πολυξένη Λοϊζιάς. Ανάμεσα στους φωτισμένους λειτουργούς της Παιδείας ξεχωρίζουν για τον δυναμισμό, την πνευματικότητα, τον βαθύ στοχασμό, την πολυσχιδή προσωπικότητα και το απαράμιλλο θάρρος τους να πορεύονται υπηρετώντας τα πιστεύω τους, σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο, οι κορυφαίες πρωτοπόρες διδασκάλισσες Σαπφώ Λεοντιάς, Πολυξένη Λοϊζιάς και Περσεφόνη Παπαδοπούλου. Η Σαπφώ Λεοντιάδα γεννήθηκε το 1832 και πέθανε το 1900 στην 4. Για το συνέδριο του Βερολίνου βλ. Medlicott, N. W., The Congress of Berlin and after: A Diplomatic History of the Near Eastern Settlement, London, 1878. Dilke, Ch., The Eastern Question, London. 1878. 5. Παπαπολυβίου Πέτρος, Κύπρος 1878-1909. Η πρώτη περίοδος της βρετανικής αποικιοκρατίας, Η Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμ. 5, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 287. 113 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 114 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 Κωνσταντινούπολη. Ήταν κόρη του Λεόντιου Κληρίδη ή Μυριανθέα από τον Μουτουλλά. Η Σαπφώ ίδρυσε κατά τα μέσα του 19ου αιώνα το πρώτο παρθεναγωγείο της Κύπρου στη Λευκωσία. Ακολούθως μετέβηκε, κατόπιν πρόσκλησης, στη Σμύρνη και έπειτα στη Σάμο και στην Κωνσταντινούπολη, όπου ίδρυσε και διηύθυνε σχολεία. Δικαίως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η «Δασκάλα του Γένους». Η Λεοντιάδα έγραψε πολλές παιδαγωγικές μελέτες, κοινωνικά άρθρα, διατριβές και πραγματείες ηθικού και φιλοσοφικού περιεχομένου, ποιήματα καθώς και ομιλίες για τη θέση της γυναίκας. Κείμενά της δημοσιεύθηκαν στην Εφημερίδα των Κυριών, το φεμινιστικό περιοδικό της Καλλιρόης Παρέν. Η Λεοντιάδα μαζί με την Παρέν, την Καλλιόπη Κεχαγιά και την Αικατερίνη Λασκαρίδου (1842-1916) ανήκει στις πρωτοπόρες του αγώνα των γυναικών για ίσα δικαιώματα στην εκπαίδευση στην Ελλάδα. Μαθήτριά της στο Κεντρικόν Παρθεναγωγείον Αγίας Φωτεινής Σμύρνης (1877) και στο Ανώτερον Παρθεναγωγείον Κωνσταντινουπόλεως (1878) και ακολούθως συνεχιστής του έργου της στην Κύπρο υπήρξε η Πολυξένη Λοϊζιάς. Η Λοϊζιάς γεννήθηκε στη Λεμεσό το 1855. Από το 1878, όταν επέστρεψε στην Κύπρο από τις σπουδές της, διηύθυνε το Παρθεναγωγείο Λεμεσού μέχρι το 1914 και στη συνέχεια και μέχρι το 1923 δίδαξε θρησκευτικά. Πίστεψε στη γυναικεία χειραφέτηση και στο δικαίωμα των γυναικών στη μόρφωση. Στη γενέτειρά της ίδρυσε το πρώτο γυμναστήριο θηλέων, το «Παλλάδιον», και πρώτη εισήγαγε το μάθημα της γυμναστικής στα παρθεναγωγεία της Κύπρου. Διδάσκοντας και εφαρμόζοντας το «έργον ουδέν όνειδος», προέτρεπε τις μαθήτριές της να εργαστούν και πολλές απ’ αυτές τις έστειλε στο εξωτερικό, για να τελειοποιηθούν ως δασκάλες, νηπιαγωγοί, καλλιτέχνιδες, ράπτριες, νοσοκόμοι, ανάλογα με την κλίση κάθε μιας και τις ανάγκες της πόλης6. Η Λοϊζιάδα υπεραμυνόταν των δασκάλων γυναικών, οι οποίες βάσει νόμου όταν παντρεύονταν έπρεπε να σταματήσουν να ασκούν το επάγγελμα τους. Διεκδικούσε την ισομισθία των δύο φύλων και την αναγνώριση του δικαιώματος της ψήφου και στις γυναίκες. Ανέπτυξε επίσης συγγραφικό έργο, στο οποίο περιλαμβάνεται το σχολικό βιβλίο «Πατριδογραφία Κύπρου», μέσα από το οποίο, η σπουδαία αυτή παιδαγωγός και αγωνίστρια, προσπαθούσε να τονώσει την Εθνική Συνείδηση των Ελλήνων της Κύπρου. Στα τέλη του 19ου αιώνα έμελλε να γεννηθεί μία ανεπανάληπτη πνευματική προσωπικότητα της Κύπρου, της οποίας η εμβέλεια ξεπέρασε τα περιορισμένα γεωγραφικά όρια της μικρής μας πατρίδας. Πρόκειται για την Περσεφόνη 6. Εύα Νεοκλέους, Πολυξένη Λοϊζιάς (1855-1942). 40ετής αγώνας για την Παιδεία, http://evaneocleous.blogspot.com/2010. (Mέρος εκτενέστερης μελέτης που εκπόνησε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, στα πλαίσια του Προγράμματος επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών Μέσης Παιδείας). Για το έργο και την προσωπικότητα της Σαπφούς Λεοντιάδος βλ. επίσης στο Αριστείδης Κουδουνάρης, Βιογραφικόν Λεξικόν Κυπρίων 1800-1920, Λευκωσία 2010, σ.302-303. 114 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 115 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 Παπαδοπούλου γεννημένη το 1888 στο Κτήμα της Πάφου. Φοίτησε στο Παρθεναγωγείο Φανερωμένης και ακολούθως στο «Αρσάκειο Διδασκαλείο Αθηνών». Υπηρέτησε ως υποδιευθύντρια του «Παρθεναγωγείου Αμμοχώστου» και έπειτα ως διευθύντρια του «Ευρυβιάδειου Παρθεναγωγείου Λάρνακας». Έντονη ήταν και η φιλανθρωπική της δράση ως αντιπρόεδρος του Φιλοπτώχου Συλλόγου Αμμοχώστου και ως ιδρυτικό μέλος της «Φιλοπτώχου Αδελφότητας Ελληνίδων Λάρνακας». Το 1921 πήγε στο Παρίσι, όπου σπούδασε στη Σορβώνη μέχρι το 1924. Έλαβε πτυχίο Παιδαγωγικής με βαθμό άριστα, πτυχίο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Παρισιού επίσης με άριστα, Δίπλωμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών καθώς και Δημοσιογραφίας. Με την επιστροφή της στην Κύπρο ανέλαβε τη διδασκαλία των φιλολογικών και παιδαγωγικών μαθημάτων στο Παρθεναγωγείο και Διδασκαλείο Φανερωμένης. Κατόπιν δικών της σκληρών δημοσιογραφικών και άλλων αγώνων επιτεύχθηκε η ίδρυση και η λειτουργία Γυμνασίου Θηλέων ως ισότιμου τμήματος του Παγκυπρίου Γυμνασίου. Γνωστή για το πλούσιο συγγραφικό της έργο και την ευρύτερη παιδαγωγική της δράση, άριστη και εξαιρετικά καταρτισμένη παιδαγωγός, η Περσεφόνη Παπαδοπούλου ανέλαβε μετά από πρόσκληση τη διεύθυνση των Αρσακείων Σχολείων Πατρών. Από το 1937 ανέλαβε τη διεύθυνση της νεοσύστατης Παιδαγωγικής Ακαδημίας της Πάτρας, της οποίας το έργο σφράγισε με το παιδαγωγικό της τάλαντο και τη βαθιά της μόρφωση. Ως πνευματική παρουσία η Περσεφόνη Παπαδοπούλου δέσποζε επί δεκαετίες τόσο στα Αρσάκεια Σχολεία όσο και στον ευρύτερο παιδευτικό, πολιτιστικό και κοινωνικό χώρο της Κύπρου και των Πατρών, όπου παρέμεινε μέχρι τον θάνατό της τον Δεκέμβριο του 1948. Στη Λευκωσία ίδρυσε σπουδαστήρια, νυκτερινές σχολές για αναλφάβητες γυναίκες, εισήγαγε τον θεσμό της παιδικής εξοχής. Πλούσιο, πολύπλευρο και σημαντικότατο ήταν και το συγγραφικό της έργο. Ανάμεσα σε άλλα εξέδωσε το πρώτο γυναικείο περιοδικό στην Κύπρο τις «Εστιάδες», το στίγμα του οποίου δηλώνει η ίδια με άρθρο της (τον Δεκέμβριο του 1912): «Οι Εστιάδες ποθούσι την Ελληνίδα σώφρονα, αυστηράν εχομένην μετά ζήλου των προς την πατρίδαν, την κοινωνίαν, την εαυτήν καθηκόντων και τέλειον και συμπαγήν τον ελληνικό οίκον». Όπως εύστοχα σημειώνει ο Αριστείδης Κουδουνάρης, η Περσεφόνη Παπαδοπούλου «υπεράνω όλων ήταν απαράμιλλος δημιουργός ψυχών και συνειδήσεων»7. Σε αυτή την κατηγορία των εμπνευσμένων διδασκαλισσών με έντονο κοινωνικό έργο θα μπορούσαμε να εντάξουμε την Πολυξένη Χριστοφίδου, τη Μαρία Κυριακίδου (1895-1979), την Αθηναΐδα Λανίτου (1885-1973), τη Μαρία Ιωάννου (1895-1970), τη Μαρία Νικολαΐδου (1904-1967), τη δημοτικίστρια Ελένη Αυτονόμου, μαθήτρια και αργότερα συνάδελφο της Πολυξένης Λοϊζιάδος και την Ελένη Χρήστου. Η τελευταία φαίνεται να ήταν και η πρωτεργάτιδα στη διεξαγωγή των γυναικείων εράνων στη Λευκωσία τον Οκτώβριο του 1912 για την οικονομική ενίσχυση της 7. Κουδουνάρης , όππ. σ. 447-448. 115 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 116 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 Ελλάδας στους Βαλκανικούς Πολέμους και για την αποστολή νοσοκόμων στην Αθήνα. Εθνικοί έρανοι διεξήχθησαν σε πολλά χωριά και στις άλλες πόλεις της Κύπρου, με τις γυναίκες να δίνουν μαζικά και δυναμικά το παρόν τους. Όπως καταδεικνύει η έρευνα του καθηγητή Παπαπολυβίου, στους εθνικούς εράνους ανταποκρίθηκαν γυναίκες κάθε κοινωνικής και οικονομικής διαστρωμάτωσης. Όπου δεν υπήρχε η δυνατότητα κατάθεσης χρημάτων, οι γυναίκες παραχωρούσαν τρόφιμα και υφάσματα. Δυναμικά έδωσαν το παρόν τους οι γυναίκες της Κύπρου και στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν αναθερμάνθηκε το ενωτικό κίνημα και αναβίωσε ο κυπριακός εθελοντισμός. Σύμφωνα με πρόσφατους υπολογισμούς στο Κυπριακό Σύνταγμα και στην Κυπριακή Εθελοντική Δύναμη υπηρέτησαν γύρω στις 20.000 στρατιώτες από τους οποίους οι 800 ήταν γυναίκες, που υπηρέτησαν σε διάφορες βοηθητικές υπηρεσίες. Ανάμεσά τους η Στέλλα Σουλιώτη, η Ελένη Φράγκου, οι αδελφές Αναστασία και Κυριακή Κραμβή και η Νίκη Παπαδοπούλου- Κικκίδη. Η Κυριακή Κραμβή από την Ακανθού εργαζόταν ως μαία στο Σιδηρόκαστρο και μετά τη γερμανική εισβολή κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη, όπου ανέπτυξε αντιστασιακή δράση. Το 1941 συνελήφθηκε από τους Γερμανούς, βασανίστηκε και καταδικάστηκε από το γερμανικό στρατοδικείο σε φυλάκιση 13 χρόνων. Από το 1942 μέχρι την αποφυλάκισή της τον Απρίλιο του 1944 κρατήθηκε στο στρατόπεδο κολαστήριο του «Παύλου Μελά». Η Κυριακή Κραμβή ήταν η πρώτη γυναίκα που καταδικάστηκε από γερμανικό στρατοδικείο στη Στέλλα Σουλιώτη. Θεσσαλονίκη. Μια θρυλική παρουσία στην Αντίσταση ήταν αυτή της Νίκης ΠαπαδοπούλουΚικκίδη. Η Νίκη γεννήθηκε στην Πάφο και ήταν φοιτήτρια της οδοντιατρικής σχολής Αθηνών, όταν ξέσπασε ο Πόλεμος. Ακολούθησαν η αθλιότητα της γερμανικής κατοχής. Στα δεκαεννιά της χρόνια έγινε μέλος αντιστασιακής ομάδας, βοηθούσε στην επιβίωση και φυγάδευση Άγγλων και άλλων συμμάχων που είχαν ανέβει αντάρτες στα βουνά. Σε μια επιχείρηση, η «Βίκυ», όπως ήταν γνωστή στην οργάνωση, συνελήφθηκε, αλλά στη βασανιστική ανάκριση δεν λύγισε. Η άρνησή της να συνεργαστεί με τους κατακτητές είχε ως αποτέλεσμα τη θανατική της καταδίκη, η οποία μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά. Η νεαρή Κυπρία κρατούμενη με το νούμερο 3750 στάληκε στις φυλακές του Μπρίντιζι, όπου πέρασε τρία χρόνια κάτω απο άθλιες συνθήκες μέχρι την απελευθέρωσή της από τις συμμαχικές 116 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 117 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 δυνάμεις, όταν αυτές κατέλαβαν το Μπρίντιζι. Αξίζει να μνημονεύσουμε δύο μεγάλες γυναικείες προσωπικότητες από τον καλλιτεχνικό και τον αθλητικό χώρο8. Πρόκειται για την ηθοποιό, τραγουδίστρια, μεταφράστρια, συγγραφέα και φωτογράφο Ίρμα Γκλάζνερ, η οποία με το αστείρευτο της ταλέντο και την εξαιρετική φυσική ομορφιά της κυριάρχησε στα καλλιτεχνικά δρώμενα της Κύπρου τις δεκαετίες ‘30 και ‘40. Άλλη μια γυναίκα πρωτοπόρος στον χώρο της αποτελεί η Δομνίτσα Λανίτου. «H εμφάνισής της ηλέκτριζε τα πλήθη, όπως Η Δομνίτσα Λανίτου στους Ολυμπιακούς του 1948. άλλοτε μία κρητική βράκα στην οδό Σταδίου προκαλούσε διαδήλωση», έγραψε ο Σπύρος Mελάς σε χρονογράφημά του το 1931. Δεν αναφερόταν σε κάποια καλλονή της εποχής, σε κάποιο μοντέλο. H γυναίκα που ξεσήκωνε τα πλήθη ήταν μια 17χρονη πρωταθλήτρια του στίβου. H μετέπειτα μεγάλη Δομνίτσα Λανίτου, που από τότε είχε δώσει δείγματα του αστείρευτου ταλέντου της. Πέντε χρόνια αργότερα, στο Bερολίνο, έμελλε να γίνει η πρώτη Eλληνίδα αθλήτρια στίβου, που πήρε μέρος σε Oλυμπιακούς αγώνες. Σαν άλλη Kαλλιπάτειρα, «γκρέμισε κάποια τείχη» - μολονότι η ίδια δεν αισθανόταν έτσι, αφού δεν έκανε κάτι απαγορευμένο. Bέβαια, για την Eλλάδα του 1936, το να πάει μια αθλήτρια στους Oλυμπιακούς Αγώνες ήταν επανάσταση, αν αναλογιστεί κανείς ότι οι γυναίκες άρχισαν να ψηφίζουν μόλις το 1952! H μεγάλη αθλήτρια πήρε μέρος και στους Oλυμπιακούς του 1948, στο Λονδίνο. Έτρεξε στα 80μ. εμπόδια και αποκλείσθηκε από τον α΄ γύρο. ΄Oλη η ελληνική ομάδα είχε αποτύχει τότε. H Eλλάδα βρισκόταν στη δίνη του εμφυλίου πολέμου. «Στο Λονδίνο», όπως μαρτυρεί η ίδια, «πήγαμε σχεδόν πεινασμένοι, σε κακή 8. Βλ. επίσης το άρθρο του Παρασκευά Σαμάρα, Η κύπρια γυναίκα και ο αθλητισμός. Μια διαχρονική ανασκόπηση. 117 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 118 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 κατάσταση. Πριν από λίγα χρόνια είχαμε βγει από τον πόλεμο και την κατοχή, μετά είχαμε τον εμφύλιο. Πήγαμε για τη συμμετοχή». Η Δομνίτσα Λανίτου, η οποία απεβίωσε πλήρης ημερών, 97 ετών τον Ιούνιο του 2010, όταν σταμάτησε την αθλητική δράση, αφοσιώθηκε στους κοινωνικούς αγώνες, βρέθηκε με συναθλητές της γύρω από το φέρετρο του Γρηγόρη Λαμπράκη, υπήρξε δραστήριο μέλος της Ελληνικής Συντονιστικής Επιτροπής Κυπριακού Αγώνα και μετείχε στις μεγαλειώδεις πορείες των γυναικών προς την κατεχόμενη Κύπρο9. Αναμφίβολα, ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων της Κύπρου κατά της βρετανικής αυτοκρατορίας το 1955-59 αποτελεί την ενδοξότερη εποποιΐα του νέου ελληνισμού. Ο απαράμιλλος ηρωϊσμός, η καθολική αποδοχή του αγώνα από τον λαό, και η αθρόα συμμετοχή ανδρών, γυναικών και παιδιών τον καθιστούν μία από τις σημαντικότερες σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Η γυναίκα της Κύπρου και εδώ θα δώσει άλλοτε δυναμικά και άλλοτε στωϊκά το παρόν10 της. Άλλοτε μετέχοντας σε ομάδες κρούσεις, μεταφέροντας φυλλάδια και αλληλογραφία, φιλοξενώντας και φυγαδεύοντας αγωνιστές, παραπλανώντας τους κατακτητές, συμμετέχοντας ενεργά σε συλλαλητήρια και συγκεντρώσεις, γράφοντας συνθήματα στους τοίχους, υφαίνοντας την αλατζιά στον αργαλειό στο σπίτι, ενισχύοντας με κάθε τρόπο την Παθητική Αντίσταση και τέλος με την άφθαστη αξιοπρέπεια και την προσευχή της. Η προσφορά της στον αγώνα έχει ήδη αποτιμηθεί από τον Διγενή στα Απομνημονεύματά του και στο Χρονικό του Αγώνος 1955-59 και έχει εντυπωθεί στη συλλογική μνήμη του λαού μας, χωρίς να έχει εκτιμηθεί όσο θα έπρεπε. Ο Διγενής αναφέρεται με θαυμασμό στις γυναίκες του Αγώνα, σε δύο μάλιστα είχε εμπιστευθεί και τα καθήκοντα τομεάρχη, στην Τούλα Χαραλάμπους και στην Ελενίτσα Σεραφείμ, δηλώνοντας μάλιστα ρητά ότι δεν υπήρξε γυναίκα καταδότης. Ο θαυμασμός του για την προσφορά των γυναικών αποτυπώνεται και στη διαπίστωσή του: «Η Ελληνίς Κυπρία εφάνη αξία των ωραιοτέρων ελληνικών παραδόσεων»11 και όταν σημειώνει ότι σε πολύ εμπιστευτικές αποστολές χρησιμοποιούσε γυναίκες12. Μάλιστα πολύ σημαντικό ρόλο διαδραμάτησαν οι νεαρές γυναίκες της Κύπρου, οι οποίες «όχι μόνον δεν υστέρησαν εις τόλμην και αυτοθυσίαν, αλλά και εφάνησαν πραγματικαί Σπαρτιάτισσες, Σουλιώτισσες και Μεσολογγίτισσες»13. Αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα Σπαρτιάτισσας Μάνας, από την Αντωνού Πιερή Αυξεντίου από την κατεχόμενη σήμερα Λύση, δεν θα μπορούσε να αναζητήσει ο Ελληνισμός. Στο πρώτο μνημόσυνο του γιου της Γρηγόρη Αυξεντίου είπε με τον πηγαίο ποιητικό της λόγο, που αναδύθηκε λες μέσα από τους αιώνες: 9. Περισσότερα για την προσωπικότητα και το έργο της Δομνίτσας Λανίτου βλ. στα Νικόλαος Ζάϊκος, Δομνίτσας Λανίτου-Καβουνίδου, Ηρόδοτος, Αθήνα 2004 και Σπύρος Καβουνίδης, Δομνίτσα η πρωτοπόρος, Αθήνα, 2007. 10. Για την Γυναίκα της ΕΟΚΑ, βλ. και το ομότιτλο άρθρο της Μαίρης Κουτσελίνη, στο διαδίκτυο. 11. Γεωργίου Γρίβα Διγενή, Απομνημονεύματα Αγώνος ΕΟΚΑ 1955-59, Αθήνα 1961, σ. 227. 12. Στο ίδιο σ. 226. 13. Γεωργίου Γρίβα Διγενή, Χρονικόν Αγώνος ΕΟΚΑ 1955-59, Αθήνα 1972, σ. 40. 118 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 119 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 Η μητέρα του Γρηγόρη Αυξεντίου, Αντωνού Πιερή Αυξεντίου. «Χαλάλιν της πατρίδας μου ο γυιος μου, η ζωή μου. Τζι αφού εν επαραδόθηκεν τζι έμεινεν τζι εσκοτώθηκεν ας έσιει την ευτζιήν μου...». «Ξύπνα να δεις τη μάνα σου, που στέκεται κοντά σου τζι έκαμεν σίδερον καρκιάν, όπως τη λεβεντιά σου» «Μια μάνα τέδκοιου ήρωα εν προσβολή να κλάψει, προσβάλλει το λεβέντη της, τζείνον που θ’ απολάψει.» Το ίδιο περήφανη αισθάνεται και η Ελένη Σάββα Χατζηκυριάκου, μητέρα του ήρωα Μιχαήλ Χατζηκυριάκου, ο οποίος έπεσε από βρετανικά πυρά, σε ηλικία 25 χρονών (στις 11.3.1957), ενώ πυροδοτούσε νάρκη, επιχειρώντας να ανατινάξει τη γέφυρα του Ακακίου. «Εστάθης και πολέμησες, χωρίς άλλον κανένα και έπεσες σαν ήρωας κι εσύ του Εικοσιένα», και προσεύχεται, παρακαλώντας τον Χριστό να «δίνει δύναμη στη μάνα»......«να περπατά περήφανα να περπατά γενναία και να κρατά στα χέρια της ελληνική σημαία» Η επιθυμία για να αγωνιστεί διακατέχει και την ψυχή της Δέσποινας Παναγίδη, μητέρας του ήρωα Ανδρέα Παναγίδη, που, όταν επισκέφθηκε τον μελλοθάνατο γιο της λίγο πριν από τον απαγχονισμό του, είπε τα παρακάτω. «Έθελα να ’μουν νια τζαι γιω 119 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 120 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 να βκω να πολεμήσω τζαι την αιώνιαν ζωήν να την κληρονομήσω» Η πίστη στον Θεό και στο δίκαιο του κυπριακού αγώνα κατατίθεται και στα λόγια της Ανδρεανής Πεττεμερίδου, μητέρας του ήρωα Χαράλαμπου Πεττεμερίδη: «Χαμπή μου, που πολέμησες στης Μαδαρής τα μέρη, το αίμα σου που έχυσες, Ελευθερία θα φέρει.» αλλά και στα λόγια που είπε στον μελλοθάνατο γιο της, ήρωα Μιχαήλ Κουτσόφτα, λίγο πριν από τον απαγχονισμό του, η Ελένη Κουτσόφτα: «Μου δίνει θάρρος ο Θεός έχω κουράγιο, γιε μου. Μη φοβηθείς τον θάνατο, άγγελε, ακριβέ μου.» Έπειτα από αυτά τα λόγια ακολούθησε η εξής στιχομυθία μεταξύ μάνας και γιου. - «Δεν τον φοβούμαι, μάνα μου, ούτε και μαραζώνω» - «Ακούω σε τζαι σαίρουμαι, γιε μου, τζαι καμαρώνω.»14 Αυτό ήταν το μεγαλείο της Κυπρίας μάνας και εύκολα μπορεί να κατανοήσει κανείς πως από τέτοιες μανάδες γαλουχήθηκαν τόσοι και τέτοιοι ήρωες. Προτού ολοκληρώσω αυτή τη σύντομη αναφορά στη συνεισφορά της Ελληνίδας της Κύπρου στον αγώνα του 1955-59, θα ήθελα να σταθώ σε μια «νέα, ωραία, γενναία», όπως όλοι οι συναγωνιστές της μαρτυρούν, αγωνίστρια της ΕΟΚΑ. Την όμορφη κόρη του Αγίου Δομετίου, τη Νίτσα Χατζηγεωργίου, η οποία δεν δίστασε ποτέ να εκτελέσει διαταγές της οργάνωσης. Ήταν αυτή που με τον Κυριάκο Μάτση οδηγό συνόδευσε τον Γρηγόρη Αυξεντίου στον Μαχαιρά. Ήταν αυτή που όταν της ζητήθηκε έγινε δόλωμα για κάποιον Άγγλο αξιωματικό, τον οποίο, συναγωνιστές της σκότωσαν στο σπίτι της. Ο κακός χειρισμός του θέματος οδήγησε τη Νίτσα μόνη και αβοήθητη να καταγγέλλει το περιστατικό στην αστυνομία. Οι Άγγλοι δεν πείστηκαν για την αθωότητά της, τη συνέλαβαν, τη βασάνισαν, την ταπείνωσαν και τη φυλάκισαν. Με τη λήξη του αγώνα και την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας η αγωνίστρια της ΕΟΚΑ αντί δάφνες και επαίνους δεχόταν την καταφρόνια, τη συκοφαντία, την ταπείνωση και τον εξευτελισμό. Μοναδική της παρηγοριά, στην ανέχεια και την απόγνωση που είχε περιπέσει, η μάνα της και οι προσευχές της. Μόνη, άνεργη, απροστάτευτη και ξεχασμένη, βρέθηκε νεκρή, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες το 1968, και ήταν μόλις 37 χρόνων, η ίδια είχε πράξει στο ακέραιο το χρέος της προς την πατρίδα κι’ ας μην το εξαργύρωσε ποτέ. Στην πολυτάραχη αν και μόλις πενηντάχρονη ιστορία της Κυπριακής Δημοκρατίας ξεχώρισαν με το έργο και την προσφορά τους αρκετές γυναίκες. Να αναφέρουμε τη Στέλια Σουλιώτη, πρώτη γυναίκα δικηγόρος στην Κύπρο, κόρη του επίσης 14. Επιλογή από τη σταχυλόγηση ποιημάτων που χρησιμοποιεί στο άρθρο της η Μαίρη Κουτσελίνη «Η Γυναίκα της ΕΟΚΑ». 120 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 121 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 νομικού Σερ Παναγιώτη Κακογιάννη από τη Λεμεσό και αδελφή του γνωστού σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη. Υπήρξε η πρώτη γυναίκα υπουργός και αργότερα, Γενική Εισαγγελέας, σύμβουλος του προέδρου Μακαρίου για το Κυπριακό. Αθόρυβη και διακριτική επιτέλεσε σπουδαίο φιλανθρωπικό και κοινωνικό έργο μέσα από τον Ερυθρό Σταυρό, του οποίου υπήρξε Πρόεδρος για πολλά χρόνια, και μέσα από άλλες φιλανθρωπικές οργανώσεις. Γνωστή για την εκπαιδευτική και φιλανθρωπική της δράση, η αγωνίστρια της ΕΟΚΑ Ουρανία Κοκκίνου γεννήθηκε στη Λευκωσία στις 28/11/1929 και πέθανε το 1993. Αποφοίτησε από το Παγκύπριο Γυμνάσιο και δίδαξε σ’ αυτό. Ήταν η πρώτη γυναίκα Θεολόγος. Στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα εντάχθηκε από τους πρώτους στην ΕΟΚΑ και για τη δράση της είχε συλληφθεί και κλειστεί στις Κεντρικές Φυλακές, ως η υπ’ αριθμόν ένα πολιτική κρατούμενη. Την παιδεία υπηρέτησε για περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Για εικοσιένα χρόνια διηύθυνε το Παγκύπριο Γυμνάσιο Θηλαίων Κύκκου, Ίδρυσε την Παγκύπρια Πορεία Αγάπης Αρχιεπισκόπου Μακαρίου του Γ’, της οποίας ήταν πρόεδρος μέχρι τον θάνατό της15. Η πρώτη Ελληνίδα βουλευτής στην Κύπρο (1981-1996) ήταν η Ρήνα Κατσελλή. Γεννήθηκε το 1938 και ζούσε στην Κερύνεια μέχρι την τουρκική εισβολή. Απόφοιτος του Γυμνασίου της Κερύνειας εντάχθηκε στις τάξεις της ΕΟΚΑ 1955-59. Μετά την ανεξαρτησία ήταν μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΔΜΑ (Ενωμένο Δημοκρατικό Μέτωπο Αναδημιουργίας). Ίδρυσε τις Εκδόσεις Χρυσοπολίτισσα (1973), στα πλαίσια των οποίων έκδοσε διάφορα βιβλία. Παράλληλα συνέβαλε στην πολιτιστική ανάπτυξη της πόλης και επαρχίας Κερύνειας. Η συγγραφική της δουλειά περιστρέφεται κυρίως γύρω από τις παραδόσεις, τη λαογραφία και τα προβλήματα των προσφύγων πλέον Κερυνειωτών. Η Κλαίρη Αγγελίδου, αγωνίστρια επίσης της ΕΟΚΑ, με το πλούσιο πολιτικό, κοινωνικό και λογοτεχνικό της έργο, παραμένει 15. Βλ. περισσότερα στο Λύκειο Κύκκου Β΄, Αφιέρωμα στην Ουρανία Κοκκίνου, Λύκκειο Κύκκου Β΄, Λευκωσία 1990. 121 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 122 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 φρουρός και μνημοφύλακας της κατεχόμενης πατρίδας. Το 1974 η Κύπρος δέχθηκε τα σημαντικότερα πλήγματα της νεότερής της ιστορίας, το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή, οι συνέπειες της οποίας δεν έχουν ακόμη αρθεί. Το πρώτο αντικατοχικό κίνημα ξεκίνησε από μια μικρή ομάδα γυναικών, η οποία κατάφερε και οργάνωσε μια μεγαλειώδη πορεία16. Στις 20 Απριλίου 1975, λίγους μόνο μήνες μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, τριάντα χιλιάδες γυναίκες, ανάμεσά τους γυναίκες από όλο των κόσμο που ήρθαν να συμπαρασταθούν στον αγώνα των γυναικών της Κύπρου, πορεύθηκαν προς την κατεχόμενη πόλη της Αμμοχώστου. Στη μνήμη των παλαιοτέρων, ίσως και της νέας γενιάς, είναι καταγεγραμμένη η εμβληματική μορφή της μεγάλης Ελληνίδας Μελίνας Μερκούρη να ηγείται, όλο πάθος και αγωνιστικότητα, εκείνης της μεγαλειώδους πορείας. Ο πόνος, το δάκρυ, η αγωνία και η απόγνωση στο νησί, καθώς και η διεθνής κατακραυγή για το έγκλημα που είχε επιτελεστεί το ΄καλοκαίρι του 1974 δεν είχαν κοπάσει. Το Κυπριακό ήταν νωπό και «πουλούσε» ακόμη, γι’ αυτό και η μεγάλη ανταπόκριση στο κάλεσμα των Κυπρίων γυναικών, γι’ αυτό και η προσήλωση της διεθνούς κοινότητας. Στόχος της κίνησης ήταν η κατάργηση της διαχωριστικής γραμμής και η άρση της κατοχής. Οι πορείες των Κυπρίων γυναικών με τη συμπαράσταση γυναικείων και άλλων οργανώσεων από την Ελλάδα και άλλες χώρες του κόσμου συνεχίστηκαν. Ακολούθησαν η πορεία στον Άρωνα (17 Ιουνίου 1987), στον Άγιο Παύλο (22 Νοεμβρίου 1987), η συμβολική κατάληψη της Ακρόπολης των Αθηνών (13 Ιουνίου 1988), η πορεία στα Λύμπια και στην Άχνα (19 Μάρτη 1989) και στον Άγιο Κασσιανό (19 Ιουλίου 1989). Ένα από τα επαχθέστερα δεινά που επέφερε στον τόπο η τουρκική εισβολή ήταν η προσφυγιά και οι αγνοούμενοι. Τρεις γυναίκες έχουν συνδέσει το όνομά τους με τον αντικατοχικό αγώνα και έχουν καταστεί σύμβολα. Σε μιαν εποχή που είναι της μόδας να μιλάμε σε διεθνές επίπεδο για εθελοντισμό, για ακτιβισμό, κοινωνίες ενεργών πολιτών, δεν νομίζω να διαφωνεί κανείς με τη διαπίστωση ότι η Ευφροσύνη Προεστού, η «Κυρά της Λαπήθου», η Ελένη Φωκά και η Χαρίτα Μάντολες, και στο πρόσωπό της τελευταίας μαζί και όλες οι γυναίκες αδελφές, 16.Για τις πορείες των γυναικών βλ. Αναστασία Χάματσου, «Οι γυναίκες επιστρέφουν. Το πρώτο αντικατοχικό κίνημα στην Κύπρο», στο Ιστορία της Κυπριακής Δημοκρατίας 1960-2010, Επιμ. Πέτρος Παπαπολυβίου, Φιλελεύθερος, Λευκωσία 2011 σ. 142-149. 122 Text 31 06 2012_Layout 1 3/5/2013 11:05 πμ Page 123 ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ 29 Ο ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 Η Ελένη Φωκά. μανάδες των αγνοουμένων, ήταν από καιρό «ακτιβίστριες» εθελόντριες, αγωνίστριες. Ανάλωσαν τη ζωή τους με περισσή αξιοπρέπεια και θάρρος. Η κυρά της Λαπήθου, προστατεύοντας με αυτοθυσία και με κίνδυνο της ζωή της 12 εθνοφρουρούς που εγκλωβίστηκαν σε λαγούμι κοντά στο σπίτι της. Όταν οι εισβολείς αντιλήφθηκαν τη δράση της, τη συνέλαβαν. Τη βασάνισαν φρικτά και προσπάθησαν να την εξευτελίσουν σέρνοντάς την, παρά τα 70 της τότε χρόνια, ημίγυμνη στους δρόμους της Λαπήθου. Δεν αποκάλυψε, όμως, τίποτα στους Τούρκους. Τότε οι στρατιώτες του Αττίλα την έστησαν σε εκτελεστικό απόσπασμα, ένας Τουρκοκύπριος, όμως, αξιωματικός την είχε αναγνωρίσει ως τη μαμμού που τον ξεγέννησε και τη γλίτωσε. Το μαρτύριο της όμως δεν είχε τελειώσει. Οι Τούρκοι τη μετέφεραν στο κάστρο της Κερύνειας και τη φυλάκισαν. Με άκαμπτο το ηθικό μεταφέρθηκε στη συνέχεια πίσω στην κατεχόμενη Λάπηθο απ’ όπου εκδιώχθηκε τον Μάιο του 1975. Η Ελένη Φωκά, αφιερώνοντας τη ζωή της στα εγκλωβισμένα Ελληνόπουλα της Καρπασίας και στον γέρο πατέρας της, φυλώντας Θερμοπύλες μέχρι την εκδίωξή της από τον γενέθλιο τόπο της το 1993. Η Χαρίτα Μάντολες, διεξάγοντας έναν αγώνα που ξεπερνά το προσωπικό της δράμα, διεκδίκησε με δυναμισμό και παρρησία το δικαίωμα στην αναζήτηση των αγνοουμένων. Αγωνίστηκαν και αγωνίζονται αθόρυβα, αγόγγυστα και ανιδιοτελώς να ανατρέψουν τα τετελεσμένα της βίας, να ανακόψουν τη λήθη. Αυτές οι γυναίκες, που παρουσιάστηκαν σε συντομία, είναι η δωρική αξιοπρέπεια ενός λαού και ενός έθνους που αμφιταλαντεύεται. Και εδώ είναι η ευθύνη της Παιδείας, της Πολιτείας της Εκκλησίας, ευθύνη και υποχρέωση να βοηθήσει τον άνθρωπο με νηφάλια αλλά όχι φοβική αντιμετώπιση του παρελθόντος, να αναβαπτιστεί μέσα από τη γνώση του και όχι να καταποντιστεί μέσα από την απόγνωση. 123