SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 3 Το Καρναβάλι της Πάτρας SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 4 Συγγραφέας: † Nίκος Ε. Πολίτης Τίτλος: Το Καρναβάλι της Πάτρας Δεύτερη έκδοση ανανεωμένη: Φεβρουάριος 2015, Εκδόσεις «Πικραμένος» και «Best» ISBN: 978–960–6628–63–4 Εξώφυλλο: Μιχάλης Σιγάλας Φιλολογική επιμέλεια: Κατερίνα Τσιούμα Εκτύπωση / Βιβλιοδεσία: Tαχυεκτυπώσεις – Γραβάνης ΕΠΕ E–mail: [email protected] Τηλ.: 2610 461.780 Γκότσης Κωνσταντίνος & Σια ΕΕ Ρήγα Φεραίου 19–21, 262 23 Πάτρα Μαιζώνος 20–22, 262 23 Πάτρα Τερψιθέας 2, 264 42 Πάτρα Τηλ.: 2610 432.200, Fax: 2610 430.884 E–mail: [email protected] www.yapi.gr The BEST net A.E. Αγ. Ανδρέου 9, Πάτρα 26223 Ελλάς. Tηλ. 2610 622.406, 2610 279.428 www.thebest.gr Επιτρέπεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική μερική ή περιληπτική ή κατά παράφραση ή διασκευή, απόδοση του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, με την προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 5 NIKOΣ Ε. ΠΟΛΙΤΗΣ Το Καρναβάλι της Πάτρας ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ ΑΝΑΝΕΩΜΕΝΗ SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ............................................................... 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ........................................................ 13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΟΥΛΙΑ: «ΑΚΑΜΑΤΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΕΡΓΑΤΗΣ» Α' Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ......................................... 15 Η πόλη και οι άνθρωποι .......................................................................................... 27 Καφενεία και ουζοπωλεία ..................................................................................... 28 Οι παλιές ταβέρνες ........................................................................................................ 31 Πάστες και συνοικέσια ............................................................................................. 33 Καφέ αμάν και καφέ σαντάν .............................................................................. 36 Οι κακόφημοι οίκοι ...................................................................................................... 38 Τα χοροδιδασκαλεία .................................................................................................... 40 Οι Πατρινές και το… πατρινό τους ............................................................ 43 Το αθηναϊκό Καρναβάλι .......................................................................................... 48 Β' ΟΙ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΚΕΣ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΕΙΣ Χοροί και μπουρμπούλια ....................................................................................... 54 Μασκαράδες και μπούλες ..................................................................................... 58 Άρματα και παρελάσεις ........................................................................................... 60 Ντόρος και λαϊκοί τύποι ........................................................................................... 63 Οι γάμοι της Γιαννούλας ........................................................................................ 65 Διαδόσεις και υπερβολές ........................................................................................ 70 Σάτιρες και τραγούδια ............................................................................................... 71 Καρναβαλικές εφημερίδες .................................................................................... 73 —7— SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 8 Γ' ΤΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ TO 19ο ΑΙΩΝΑ Η πρώτη περίοδος .......................................................................................................... 79 1865: Εισβολή Επτανησίων ................................................................................ 80 Το Δημοτικό Θέατρο «Απόλλων» .................................................................. 82 Τα πρώτα καρναβαλικά άρματα ...................................................................... 84 Η δεκαετία του εξευρωπαϊσμού ...................................................................... 86 1890: Οι πρώτοι παιδικοί χοροί ...................................................................... 90 1892: Επεισόδια αντί παρελάσεως .............................................................. 92 Η Φιλαρμονική Εταιρεία ........................................................................................ 93 1893: Πιερότοι σε δίκυκλα .................................................................................. 95 1894: Χαρτοπόλεμος στους χορούς ........................................................... 97 1895: Φτώχεια κι εκλογές ..................................................................................... 97 1896: Έτος του αθλητισμού ............................................................................. 100 Δύο άσχημα χρόνια ................................................................................................... 103 1899: Σοκολάτες και γραμμόφωνο .......................................................... 104 1900: Λογοκρισία στα άρματα ..................................................................... 104 Δ' Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ Στις αρχές του 20ού αιώνα ................................................................................ 109 1907: Ξαναζούν τα παλιά ................................................................................... 110 1909: Της Λενιώς το ντόμινο ........................................................................... 115 1910: Χοροί στα σπίτια ........................................................................................ 117 1911: Ξυράφι στα μουστάκια........................................................................... 119 Το αθηναϊκό Καρναβάλι του 1911 ............................................................ 120 Πολιτική σάτιρα ........................................................................................................... 121 1912: Η πόλις φρενοκομείον .......................................................................... 122 1913: Πολεμικό Καρναβάλι ............................................................................. 124 —8— SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 9 Το τανγκό και στην Ελλάδα ............................................................................. 125 1914: Στο χορό με την Κοκώ ......................................................................... 126 Νέα ανδρική μόδα ...................................................................................................... 127 1915: Μόνο σατιρικά άρματα ........................................................................ 128 Στα χρόνια του διχασμού .................................................................................... 129 1919: Ξανάρχονται καλές μέρες ................................................................. 131 1920: Κοντοφούστανο και γυμνολαιμία ............................................ 137 1921: Συλλαλητήρια και χοροί ..................................................................... 141 1923: Αβεβαιότητα και κρίση ........................................................................ 144 1926: Η φούστα μακραίνει ............................................................................... 145 1927: Η εποχή του τσάρλεστον ................................................................... 147 Ο πρώτος χορός των Συντακτών ................................................................ 148 Τα πρώτα καλλιστεία ............................................................................................... 149 Ένας Καρνάβαλος για δύο χρόνια ............................................................ 152 1938: Αποθέωση της ταβέρνας .................................................................... 156 1939: Το ωραιότερο Καρναβάλι .................................................................. 162 1940: Η Πάτρα χορεύει ........................................................................................ 169 Ε' ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ 1951: Το Καρναβάλι ξαναγεννιέται ......................................................... 173 Ο Καρνάβαλος και η Αυλή του .................................................................... 180 Σε γνώριμα μονοπάτια ........................................................................................... 181 Τα άνθινα άρματα ....................................................................................................... 184 Περιορισμοί και απαγορεύσεις ..................................................................... 186 Έντυπη καρναβαλική σάτιρα ......................................................................... 189 Εθελοντές και μισθοφόροι ................................................................................ 193 Οι αντικαρναβαλιστές ............................................................................................ 196 —9— SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 10 Το Καρναβάλι και οι ξένοι ................................................................................ 209 Τσιγκουνιές κι απλοχεριές ................................................................................. 214 Η δεύτερη δεκαετία .................................................................................................. 216 Απροσδόκητα ζητήματα ........................................................................................ 219 Νέοι αντικαρναβαλικοί αγώνες .................................................................... 220 Ο αποκριάτικος θησαυρός ................................................................................. 222 Το πατρινό λαχείο ....................................................................................................... 224 Στην επταετία 1968–1974 .................................................................................. 225 Στη δεκαετία 1975–1984 ...................................................................................... 230 Δήμαρχοι και επιτροπές ........................................................................................ 237 — 10 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Το πώς και το γιατί Πριν απ’ όλα δυο λόγια για το «πώς» και το «γιατί» του βιβλίου αυτού: Αναζητώντας στοιχεία για την ιστορία του Τύπου των Πατρών επεσήμαινα συγχρόνως και μαρτυρίες για τη ζωή της πόλεως και τις συνήθειες των κατοίκων της. Με αυτόν τον τρόπο συγκεντρώθηκε με τον καιρό ενδιαφέρον υλικό, λεπτομέρειες ξεχασμένες ή άγνωστες. Και σύντομα ξεχώρισαν για το πλήθος και την ποικιλία τους οι πληροφορίες που αφορούσαν την κοινωνική ζωή και τους χώρους και τον τρόπο ψυχαγωγίας των παλιών Πατρινών. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα του βιβλίου αυτού, βιβλίου που γράφηκε «χάριν παιδιάς», αλλά και με την πρόθεση να περισώσει στοιχεία χρήσιμα για τη μελέτη της ζωής των αστών του 19ου αιώνα. Ο αναγνώστης που θ’ αναζητήσει στις σελίδες που ακολουθούν ιστορικές ερμηνείες, ή κοινωνιολογικές αναλύσεις, θ’ απογοητευθεί. Συνταιριάζοντας παλιές ειδήσεις σαν ψηφίδες, προσπαθεί ο γράφων να δώσει την εικόνα μιας περασμένης εποχής, μέσα στην οποία γεννήθηκε και εξελίχτηκε το Καρναβάλι της Πάτρας. Η αφήγηση ποικίλλεται με παρεκβάσεις και απροσδόκητες αναφορές σε γεγονότα αξιοπερίεργα ή χαρακτηριστικά της ατμόσφαιρας που επικρατούσε σε κάθε περίοδο. Έτσι διαγράφεται ένα «πλαίσιο» πολλές φορές πιο φανταχτερό από την «εικόνα» που περικλείει. Αλλά για όλα αυτά η κρίση ανήκει στον αναγνώστη. ΝΙΚΟΣ Ε. ΠΟΛΙΤΗΣ — 11 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Ο πατέρας μας δεν ήταν καρναβαλιστής με την κυριολεκτική σημασία του όρου, διότι για προσωπικούς λόγους δεν μπορούσε να συμμετάσχει σε καρναβαλικές εκδηλώσεις και η επαγγελματική δραστηριότητά του δεν του άφηνε ελεύθερο χρόνο. Όμως, δεν του έλειπε η κοινωνική ευαισθησία και από νωρίς αντελήφθη τη δυναμική που είχε το καρναβάλι για την Πάτρα και την απήχησή του στους Πατρινούς, οι οποίοι συμμετείχαν, ασχέτως οικονομικής κατάστασης, ο καθένας με τον τρόπο του, στις διάφορες εκδηλώσεις. Η διαπίστωσή του αυτή επιβεβαιώθηκε και επιβεβαιώνεται κάθε χρόνο. Ο γραπτός λόγος, ως το μέσο που επικοινωνούσε με την κοινωνία, τον βοήθησε να χαρίσει στους Πατρινούς ένα βιβλίο για Το Καρναβάλι της Πάτρας (εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1987, σε επιμέλεια Αντώνη Παπαντωνόπουλου), το οποίο αγαπήθηκε και εξαντλήθηκε πολύ σύντομα. Αυτό το τελευταίο και οι παραινέσεις φίλων μας, να το επανεκδώσουμε, μας οδήγησαν στη δεύτερη έκδοση. Βέβαια, μια δεύτερη έκδοση ήταν και επιθυμία του ίδιου και είχε προχωρήσει αρκετά την προετοιμασία της. Άφησε χειρόγραφες σημειώσεις με νέα στοιχεία που ανακάλυψε με την προσφιλή μέθοδο, τη μελέτη παλαιών εφημερίδων, και φωτογραφικό υλικό από καρναβαλικές εκδηλώσεις του παρελθόντος. Όλα αυτά ενσωματώθηκαν στην παρούσα έκδοση, για να την εμπλουτίσουν και να προσφέρουν στους νεότερους μια πιο έγκυρη εικόνα του πώς ξεκίνησε το καρναβάλι και πώς εξελίχθηκε. Η επιθυμία μας να υλοποιηθεί αυτή η έκδοση δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί, χωρίς την βοήθεια φίλων· του Χρή— 13 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 14 στου Μούλια, που συνέταξε την Εισαγωγή του παρόντος βιβλίου και του Πέτρου Ψωμά, που συνέδραμε με πολλούς τρόπους στην επανέκδοση, τους οποίους και ευχαριστούμε θερμά. ΒΑΓΓΕΛΗΣ και ΤζΙΜΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ — 14 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 15 «ΑΚΑΜΑΤΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΕΡΓΑΤΗΣ» Ο Νίκος Πολίτης γεννήθηκε το 1920 στον Πόρο Λευκάδας και πέθανε στην Πάτρα το 2005. Έζησε τα παιδικά του χρόνια στην Κέρκυρα και αποφοίτησε από το Γυμνάσιο της γενέτειράς του το 1937. Η Κατοχή τον βρήκε φοιτητή της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά τον τερματισμό του πολέμου (1947) εγκαταστάθηκε στην Πάτρα, όπου εργάσθηκε ως συντάκτης, στην ημερήσια εφημερίδα Σημερινή, μετέπειτα Ημέρα. Λόγω του πολέμου και της Κατοχής δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει τις σπουδές του, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε να διακριθεί στο στίβο της δημοσιογραφίας. Εκτός από την Ημέρα, ήταν συντάκτης της εβδομαδιαίας εφημερίδας Πατραϊκή (1954), της μηνιαίας οικονομικής εφημερίδας Εμπορική, που εξέδιδε ο Σύλλογος Εισαγωγικού Εμπορίου Πατρών, κτλ. Ήταν κοινωνικά και επαγγελματικά συνειδητοποιημένος και εξελέγη επανειλημμένα Γενικός Γραμματέας της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Πελοποννήσου Ηπείρου και Νήσων, ενώ με δική του πρωτοβουλία δημιουργήθηκε το Μουσείο Τύπου Πατρών, που υπάρχει μέχρι σήμερα. Επάξια θεωρείται ο ιστορικός του τοπικού Τύπου χάρις στο Χρονικό του Πατραϊκού Τύπου 1840–1940, μια ιστορική μελέτη που ξεχωρίζει για την πληρότητά της, τον συναρπαστικό τρόπο γραφής της και τη διεισδυτικότητα με την οποία διεξέρχεται τα διάφορα θέματα που σχετίζονται με τον Τύπο. Στις 310 σελίδες του, ο Νίκος Πολίτης, εκτός από την αποδελτίωση και την παρουσίαση των διαφόρων εφημερίδων και περιοδικών που εκδόθηκαν στην Πάτρα, από το 1840, οπότε κυκλοφόρησε η πρώτη τοπική εφημερίδα, Ο Αχαϊκός Κήρυξ, μέχρι το 1940, εκθέτει τις απόψεις του περί δημοσιογραφίας, ποιος είναι ο ρόλος της, ποια η ηθική της και ποιά η αισθητική της, όπως — 15 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 16 τα έζησε ένας μάχιμος δημοσιογράφος της παλαιάς καλής εποχής. Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει και οι απόψεις του Νίκου Πολίτη είναι χρήσιμες για όσους πιστεύουν στην αποστολή του Τύπου και θέλουν να τον υπηρετήσουν πραγματικά και άχρηστες για όσους εξαντλούνται να δηλώνουν δημοσιογράφοι. Τον αείμνηστο Νίκο Πολίτη τον γνώρισα μέσω του κοινού μας φίλου, επίσης αείμνηστου ιστορικού των Πατρών, Κώστα Τριανταφύλλου, λίγο μετά την έκδοση του Χρονικού του Πατραϊκού Τύπου (1984). Έκτοτε διατηρώ τις καλύτερες μνήμες για το ήθος του, τη σεμνότητά του, τις γνώσεις του και τον συγκροτημένο και νηφάλιο λόγο του. Χωρίς θόρυβο και υπερβολές ο Νίκος Πολίτης συνέθεσε ένα ογκώδες και μοναδικό έργο, το οποίο διακρίνεται για την απλότητα και τη χάρη του, έχει τη δροσιά της λευκαδίτικης αύρας, παρουσιάζει πρωτοτυπία και αναδεικνύει άγνωστες πτυχές του ιστορικού παρελθόντος της δεύτερης πατρίδας του, της Πάτρας, στην οποία έζησε 58 χρόνια. Η γλώσσα των κειμένων του είναι ευχάριστη, άρτια και αφιλόδοξη και αντικατοπτρίζει τη μακρόχρονη άσκησή του στη λιτότητα της έκφρασης. Στις μέρες μας, η αφιλόδοξη γραφή είναι είδος ουσιώδες εν ανεπαρκεία, διότι δεν βοηθάει τους ατάλαντους, να διαρρήξουν το τείχος της αφάνειας, ενώ η φλυαρία, η κενολογία, οι ασυνάρτητοι νεολογισμοί, οι σπερμολογίες και οι πολιτικές τελεολογίες εντυπωσιάζουν και προσδίδουν σπουδαιοφάνεια. Δυστυχώς όλα αυτά παράγονται σε μεγάλες ποσότητες, ερήμην των κακότυχων αναγνωστών, που καταδικάζονται να διαβάζουν ανοησίες. Αντίθετα, ο Νίκος Πολίτης πάντα σεβόταν τον αναγνώστη και, χωρίς περιττές φλυαρίες, αξιοποίησε το προϊόν των ιστοριοδιφικών του εξορμήσεων στον τοπικό και Αθηναϊκό Τύπο του 19ου αιώνα και των πρώτων δεκαετιών του 20ού. Γι’ αυτό και η συγκομιδή του άντεξε και αντέχει στον χρόνο. — 16 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 17 Τον αποκάλεσαν «χρυσή πένα της πατραϊκής δημοσιογραφίας», «ευπατρίδη του πνεύματος» και άλλα παρόμοια. Θεωρώ ότι ο πιο αντιπροσωπευτικός χαρακτηρισμός είναι του «ακάματου πνευματικού εργάτη», όπως επιβεβαιώνεται από το πλούσιο έργο του. Ένα στοιχείο που κάνει τα βιβλία του να ξεχωρίζουν είναι η ακριβολογία. Χωρίς να είναι τελειομανής με την παθολογική έννοια του όρου, ήλεγχε τα πάντα με υπευθυνότητα, μέχρι λίγο πριν αρχίσει η εκτύπωση και δεν συγχωρούσε στον εαυτό του λάθη. Στα κείμενά του είναι διάχυτη η διεισδυτική ματιά του μάχιμου δημοσιογράφου, που βλέπει στις στήλες των εφημερίδων και τα αθέατα για τον μέσο αναγνώστη. Γι’ αυτό και οι περιγραφές του είναι απολαυστικές και αναδίδουν το πνεύμα της γραφικής και ωραίας δημοσιογραφίας του παρελθόντος, τότε που δεν υπήρχαν σχολές δημοσιογραφίας και οι εφημερίδες έκριναν τα πράγματα με παρρησία και μαχητικότητα, χωρίς σκοπιμότητες, παραμορφώσεις και αποσιωπήσεις. Έχει γίνει πολύς λόγος για το αν υπάρχει και αν μπορεί να υπάρξει αυτόνομη τοπική Ιστορία ή η Ιστορία νοείται μόνο σε εθνικό επίπεδο. Επ’ αυτού οι θέσεις των αείμνηστων ιστορικών της πόλης διίστανται. Ο Στέφανος Θωμόπουλος είναι καταφατικός, ενώ ο Κώστας Τριανταφύλλου αρνητικός. Ο Νίκος Πολίτης, χωρίς να αυτοπροσδιορίζεται ως τοπικός ιστορικός, έγραψε Ιστορία και από τα γραπτά του αναδεικνύεται η αυτόνομη λειτουργία της αχαϊκής πρωτεύουσας στον ελλαδικό χώρο, σε μια περίοδο που ο κεντρικός σχεδιασμός ήταν από ανύπαρκτος μέχρι υποτυπώδης. Δηλαδή αναγνωρίζει ότι κάθε γεωγραφική περιοχή έχει τη δική της αυτόνομη ιστορική πορεία, η οποία δεν είναι ανεξάρτητη από την Ιστορία του Έθνους, αλλά συνδέεται και επηρεάζεται από αυτή. Το έργο του Νίκου Πολίτη είναι πατρινοκεντρικό και έχει ως βασική πηγή παλιές ανεύρετες ή δυσπρόσιτες εφημερίδες, που είχε την υπομονή να μελετήσει. Οι εφημερίδες, ως πρωτογενής ιστορική — 17 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 18 πηγή, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον, αλλά η εφήμερη αποστολή τους, καθιστά τον βίο τους πρόσκαιρο. Εξ ου και τα μεγάλα κενά στο corpus των περισσοτέρων. Βέβαια, στις εφημερίδες και πιο πολύ στις τοπικές αποτυπώνεται η «ελάσσων Ιστορία» της καθημερινότητας, την οποία οι σπουδαιοφανείς ιστοριογράφοι προσπερνούν αδιάφορα. Ίσως ο ακαδημαϊκός ναρκισσισμός τους, να τους εμποδίζει να την εκτιμήσουν. Πάντως και η καθημερινότητα είναι μέρος της συλλογικής μνήμης και έχει το πλεονέκτημα ότι δεν είναι προσφιλής σε χειραγώγηση, όπως συμβαίνει με τα «επίσημα» γεγονότα, που οι «αποδομητές» της Ιστορίας μας τα αντιμετωπίζουν όπως την πλαστελίνη. Καρπός της πατρινολατρείας και των πατρινολογικών του περιπλανήσεων είναι οι δύο τόμοι με τον τίτλο Πατραϊκός Αθλητισμός, που εκδόθηκαν το 1994 και το 1997 και καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1891–1920. Η Πάτρα ήταν σημαντικό αθλητικό κέντρο και ο Νίκος Πολίτης επιχείρησε να συνδέσει τις διάφορες αθλητικές δραστηριότητες με την τοπική κοινωνία. Ο Δημήτρης Τόφαλος, ο Παναχαϊκός Γυμναστικός Σύλλογος, η Γυμναστική Εταιρεία Πατρών, οι πατρινοί Ολυμπιονίκες, το ποδόσφαιρο και το τένις είναι από τα θέματα που τον απασχόλησαν. Άνθρωποι με ευρύτερη αντίληψη οι αλλοεθνείς έμποροι, που συγκαταλέγονταν στο ανώτερο κοινωνικό στρώμα, ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι στα μηνύματα των καιρών, επέβαλαν νωρίς την κυρίαρχη παρουσία τους στην οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης και μια διάσταση της περιουσίας αυτής ήταν ο αθλητισμός. Την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, παρά τη σταφιδική κρίση και το κύμα πτωχεύσεων που συγκλόνισε την Πάτρα, ιδρύθηκαν αρκετά αθλητικά σωματεία, χάρις στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Εκείνο που θα μείνει στον αναγνώστη, όταν θα έχει ολοκληρώσει την ανάγνωση των δύο τόμων του Πατραϊκού Αθλητισμού, είναι η εύστοχη οριοθέτηση των εννοιών άθληση–κοινωνία, — 18 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 19 στο ιδιότυπο αστικό περιβάλλον των Πατρών, στην καμπή του 19ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού. Μια διάσταση του αθλητισμού είναι και οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1896, για τους οποίους έγραψε ειδικό βιβλίο, που δημοσιεύει τις εντυπώσεις των ξένων που βρίσκονταν στην Αθήνα, όταν διεξάγονταν οι Αγώνες και εξιστορεί όσα συνέβησαν έξω από το Παναθηναϊκό Στάδιο και τους άλλους αγωνιστικούς χώρους, στην πόλη των Αθηνών και στην επαρχία. Αναφέρεται σε όσα προηγήθηκαν, στις προετοιμασίες που έγιναν και τελικά στο μεγάλο πανηγύρι, όπως τους αποκαλεί, με την εορταστικά διακοσμημένη Αθήνα, τις διάφορες Φιλαρμονικές από την επαρχία, στις οποίες περιλαμβάνετο και η μπάντα της «Φιλαρμονικής Εταιρείας Πατρών» και τη ζωηρή κίνηση που παρουσίαζε η πρωτεύουσα την ημέρα έναρξης των Αγώνων (25η Μαρτίου 1896). Σήμερα η «Ολυμπιακή Ιδέα» αποτελεί πρόσχημα και η πικρή και απαισιόδοξη αυτή διαπίστωση γίνεται ακόμα πιο οδυνηρή, για τον ευαίσθητο αναγνώστη του βιβλίου του Νίκου Πολίτη. Ένα πολιτιστικό υποκατάστατο των Πατρών, που και αυτό φθίνει στις μέρες μας, είναι το Καρναβάλι, για το οποίο ο Νίκος Πολίτης έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Το Καρναβάλι της Πάτρας (1987). Η μακρά παράδοση του πατρινού Καρναβαλιού, με τις μπούλες, το ντόρο και τα μπουρμπούλια, η ιδιαιτερότητά του, η γέννησή του, η εξέλιξή του και η σημερινή μετάλλαξή του είναι το πλαίσιο της έρευνάς του. Όπως ομολογεί ο ίδιος στην εισαγωγή του βιβλίου, η ιδέα για τη συγγραφή του ξεκίνησε, όταν, ψάχνοντας στοιχεία για την Ιστορία του τοπικού Τύπου, συνάντησε μαρτυρίες για τη ζωή της πόλης, τις συνήθειες των κατοίκων, την κοινωνική ζωή, τους χορούς και τον τρόπο ψυχαγωγίας των Πατρινών. Το βιβλίο του αυτό διαβάστηκε περισσότερο από όλα τα άλλα και η επανέκδοση του, με συμπληρώσεις και φωτογραφίες, ήταν επι— 19 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 20 βεβλημένη, για να μην ξεχαστούν τα αποκριάτικα έθιμα και οι παραδοσιακές εκδηλώσεις του καρναβαλιού, οι παλιές ταβέρνες, τα καφενεία και ουζοπωλεία, τα «ιδώματα», οι κακόφημοι οίκοι και τα χοροδιδασκαλεία. Το Καρναβάλι είναι άμεσα συνδεδεμένο με την πατραϊκή κοινωνία και εξαρτημένο από την οικονομική κατάσταση της πόλης και οι σχέσεις αυτές αντικατοπτρίζονται στην ένταση με την οποία γιορταζόταν κάθε Αποκριά. Η Πάτρα ήταν από τις πόλεις που γνώρισαν πολύ νωρίς τη φωτογραφία και ο Νίκος Πολίτης αφιέρωσε στη φωτογραφία, έναν μικρό τόμο, γεμάτο ανεκτίμητες πληροφορίες και σπαρταριστά στιγμιότυπα. Από το 1860, η φωτογραφία, ως μέσο διάσωσης της στιγμής, ήταν προσιτή και στους Πατρινούς και από το 1870 και επί τρεις δεκαετίες έζησαν και σταδιοδρόμησαν στην πρωτεύουσα της Αχαΐας μερικοί από τους πιο φημισμένους φωτογράφους του 19ου αιώνα, όπως οι αδελφοί Ρωμαΐδη, ο Νικόλαος Μπίρκος, ο Αθανάσιος Ατζαρίτης κ.ά. Στο βιβλίο του Οι πρώτοι φωτογράφοι της Πάτρας (1860–1900) (1997), δεν περιορίζεται μόνο σε προσωπογραφικές αναφορές, αλλά διευρύνει την ερευνά του, για να προσφέρει στον αναγνώστη μία κατά το δυνατόν ολοκληρωμένη εικόνα του θέματος. Εκτός από τους φωτογράφους υπάρχουν και τα φωτογραφεία, τα οποία ήσαν εγκατεστημένα σε φωτεινές αυλές σπιτιών, που βρίσκονταν σε κεντρικούς δρόμους της πόλης, για να έχουν περισσότερες ώρες φυσικό φωτισμό. Αργότερα χρησιμοποίησαν ισόγεια καταστήματα ή και ανώγεια διαμερίσματα, στα οποία αφαιρούσαν μερικά κεραμίδια και τοποθετούσαν στη θέση τους γυαλί, για να μπαίνει το φως του ήλιου στο σαλόνι του φωτογραφείου. Χαλκέντερος και δημιουργικός μέχρι το τέλος της ζωής του ο Νίκος Πολίτης συγκέντρωσε σε 3 τόμους, με τον ευρηματικό τίτλο Πατρινολογήματα, διάφορα άγνωστα ή ελάχιστα γνωστά γεγονότα — 20 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 21 που συνέβησαν στην Πάτρα τα οποία ανέσυρε από τις προσφιλείς εφημερίδες του. Δυστυχώς δεν είδε τυπωμένο τον τρίτο τόμο, που κυκλοφόρησε το 2006, για τον οποίο φρόντισαν τα παιδιά του, οι αγαπητοί μου φίλοι Βαγγέλης και Τζίμης. Είχε, όμως, τη χαρά να δει τον πρώτο και τον δεύτερο τόμο, που κυκλοφόρησαν το 2003 και 2004 αντίστοιχα. Όσοι ενδιαφέρονται να μάθουν πώς ζούσαν τα παλιά χρόνια οι Πατρινοί, θα βρουν πολλά και ενδιαφέροντα στα Πατρινολογήματα και θα διασκεδάσουν με τις «μικροειδήσεις» από το παρελθόν, που καταλαμβάνουν τις τελευταίες 50 σελίδες του τρίτου τόμου. Πρόκειται για διάφορα ευτράπελα, για πλάνες και ανακρίβειες και για γλωσσικά αμαρτήματα, τα οποία σχολιάζει με τον απολαυστικό και ανυστερόβουλο τρόπο που ήξερε να γράφει. Η «Μπέλ Επόκ» είναι για τον Νίκο Πολίτη ένας μύθος και μια νοσταλγική φαντασίωση των μεταγενέστερων. Μάρτυρας στην ανατρεπτική αυτή άποψή του, την οποία συμμερίζομαι απόλυτα, είναι ο Τύπος της εποχής, στον οποίο «αφθονούν οι μεμψιμοιρίες και οι διαμαρτυρίες για τα κακώς κείμενα» και είναι διάχυτος ο ψίθυρος ότι το ανώτερο κοινωνικό στρώμα απείχε πολύ από το επίπεδο στο οποίο μπορούσε να φθάσει με τα μέσα που διέθετε. «Οι Σχολές του Λαού», «Η Αχαϊκή Εταιρεία», «Τα Λαϊκά Αναγνωστήρια» και γενικά οι πρωτοβουλίες που εκδηλώθηκαν για τη διάδοση των Γραμμάτων και την επιμόρφωση του λαού είναι από τα προσφιλή θέματά του. Τα θέατρα, οι θεατρικές παραστάσεις, οι μουσικές Μπάντες, ο «Παναχαϊκός» και η «Φιλαρμονική Εταιρεία» καταλαμβάνουν ξεχωριστά κεφάλαια στα Πατρινολογήματα. Στις αρχές του 20ού αιώνα έκαναν την εμφάνισή τους στην Πάτρα τα πρώτα αυτοκίνητα, που ο θόρυβος και η ταχύτητα τους, σύμφωνα με επιφυλλίδα της εποχής, «περνάει και τα διπλά κάρα». Το πρόβλημα της αστικής συγκοινωνίας της πόλης παρουσίαζε εξαρχής δυσκολίες στην αντιμετώπισή του και οι λύσεις που δόθηκαν, κατά καιρούς, εξιστορούνται με γλαφυρό — 21 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 22 τρόπο. Το 1902 ο Δήμος Πατρέων εξασφάλισε οργανωμένη συγκοινωνία με ηλεκτροκίνητους τροχιόδρομους (τραμ), οι οποίοι ήσαν οι πρώτοι που λειτούργησαν στην Ελλάδα. Κατά τον 19ο αιώνα έγιναν στην Πάτρα θανατικές εκτελέσεις εγκληματιών και στα Πατρινολογήματα υπάρχουν αναφορές σε μερικές από αυτές. Τόποι εκτέλεσης ήσαν τα Ψηλαλώνια και αργότερα το νεκροταφείο της ενορίας του Αγίου Ανδρέα, εκεί που είναι σήμερα ο νέος ναός του Πολιούχου. Το θέαμα της εκτέλεσης ήταν κάτι σπάνιο και οι Πατρινοί έσπευδαν να το παρακολουθήσουν. Και από τα Πατρινολογήματα η περιδιάβαση μας στον πνευματικό αμιτό του Νίκου Πολίτη συνεχίζεται με τους Ωραίους τρελούς της παλιάς Πάτρας (1999). Πρόκειται για ένα διασκεδαστικό βιβλίο, που αφορά κάποιους γραφικούς Πατρινούς, οι οποίοι δεν ήσαν όλοι τρελοί, αλλά πολλοί βασανίζονταν από έμμονες ιδέες, τις οποίες η κοινωνία της εποχής τους κατέβαλε φιλότιμες προσπάθειες να τις συντηρεί και να τις κάνει πιο πείσμονες. Ο τίτλος του βιβλίου είναι υπαινικτικός, γιατί δεν νοείται ωραιότητα στην παραφροσύνη ή την εξαθλίωση, απλά ο συγγραφέας θέλει να καταδείξει τη γραφικότητα που περιέβαλε τη ζωή και τις συμπεριφορές των ηρώων του. Στις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν πρόσωπα που μπορεί να έχουν σβηστεί από την σύγχρονη συλλογική μνήμη των Πατρινών, όμως κάποτε απασχόλησαν τον τοπικό Τύπο και με μερικούς ασχολήθηκαν και οι αθηναϊκές εφημερίδες. Η Γιαννούλα η Κουλουρού, ο Γιάννης ο Θεός, ο Κουταλάς, ο Φουτούχος, ο Γιώργος ο Μούσης κ.ά. Το 1884 ο Μπάμπης Άννινος έγραψε «η Πάτρα εκτρέφει και περιθάλπει τους προφήτες της, εν αντιθέσει με την Ιερουσαλήμ, που τους θανάτωνε» και η ρήση αυτή αναδεικνύει ένα φαινόμενο που εμφανιζόταν συχνά στην Πάτρα. Διάφοροι παράφρονες ή πονηροί ισχυρίζονταν, άλλος ότι είναι ο νέος Χριστός, άλλος ότι είναι προ— 22 — SelidoKarnavali5 2/6/15 3:29 PM Page 23 φήτης, άλλος ότι ήρθε στον κόσμο για να τον σώσει και άλλος για να τον τιμωρήσει για τις πολλές αμαρτίες του. Όλους αυτούς τους ανισόρροπους και παρανοϊκούς τους ανεχόταν η πατραϊκή κοινωνία και ο Νίκος Πολίτης φιλοξένησε τις ιστορίες τους στις σελίδες του βιβλίου του. Στους γραφικούς τύπους περιλαμβάνονται και μερικοί ψευτοαριστοκράτες, οι οποίοι ήσαν κατά το πλείστον «ευκατάστατοι» νέοι. Ανεπάγγελτοι, με περιορισμένη μόρφωση, στερούμενοι ιδανικών και ευγενικών φιλοδοξιών, είχαν μοναδικό μέλημα πώς να εξανεμίσουν, σε διασκεδάσεις, την πατρική περιουσία ή να εξασφαλίσουν μεγάλη προίκα. Έπλαθαν μύθους, για τη δήθεν ιστορία της οικογένειάς τους και ισχυρίζονταν ότι πρόγονός τους ήταν κάποιο ιστορικό πρόσωπο. «Εάν υπήρχε τρόπος», γράφει ο Νίκος Πολίτης, «να συγκεντρωθούν οι κατά καιρούς δήθεν απόγονοι του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, θα ήταν αρκετοί για να επανδρώσουν ένα σύνταγμα πεζικού». Στις μέρες μας δεν έχουν εκλείψει οι αποκλίνουσες συμπεριφορές, αλλά έχει διαφοροποιηθεί το είδος τις απόκλισης, χωρίς να έχει εκλείψει η μεγαλομανία. Ίσως ο τίτλος του βιβλίου να προδιαθέτει διαφορετικά τον αναγνώστη, όμως οι γραφικοί τύποι πάντα προκαλούσαν και προκαλούν. Αρκεί μια ιδιαιτερότητα και η κοινωνία δεν χάνει την ευκαιρία. Ιδίως στην Πάτρα, που όπως έχει γραφτεί, αν παρουσιαστεί ένας μισοπάλαβος, οι Πατρινοί θα τον αποτρελάνουν. Αυτό θέλει να τονίσει ο Νίκος Πολίτης στο χαριτωμένο βιβλίο του, που διεκδικεί μοναδικότητα και πρωτοτυπία. Παραπλήσιο είναι και το θέμα ενός άλλου βιβλίου του με τον τίτλο Ο Ηλίας Συνοδινός (Μώμος Πατρεύς) και οι σάτιρές του (2001). Τον Ηλία Συνοδινό ελάχιστοι τον έχουν ακούσει και ακόμα πιο λίγοι μπορεί να ενδιαφέρονται για το ποιητικό του έργο. Όμως, υπήρξε μοναδικός και μάλιστα σε μια πόλη που τα τέκνα της δεν είχαν ιδιαίτερες επιδόσεις σε πνευματικά έργα. Σατιρικό ποιητή σαν — 23 —
© Copyright 2024 Paperzz
