ВЕ ЕТ У БАЊ О УЦ •УНИ ИТ ЈЛ РЗ И• 1975 Univerzitet u Banjoj Luci Mašinski fakultet Banja Luka Riječ urednika Riječ Dekana 2 DEMI 1999 DEMI 2002 28 DEMI 2007 46 1 3 DEMI 2000 8 DEMI 1998 12 DEMI 2003 34 DEMI 2009 52 4 DEMI 2001 20 DEMI 2005 40 DEMI 2011 58 2 Riječ urednika O ve godine se održava deseta, jubilarna, konferencija o dosƟgnuđima elektro mašinske industrije DEMI 2011. Tim povodm smo se odluēili da pripremimo ovu retrospekƟvu koja treba da nas podsjeƟ kako smo poēeli, kroz šta smo prošli i gdje smo sada. Prva konferencija DEMI održana je 1998. godine u okviru Sajma dosƟgnuđa u elektro i mašinskoj industriji DEMI’98. Organizatori konferencije su bili ZDP Metal-Banjaluēki sajam, Elektrotehniēki i Mašinski fakultet Banja Luka. Osnovni cilj je bio da se zajedniēkim naporima nauke i struke približe dosƟgnuđa u oblasƟ mašinske i elektro industrije razvijenih zapadnih zemalja našim prostorima. Do 2003. godine konferencije su se održavale svake godine, kada se odluēilo da se konferencija DEMI održava svake druge godine. Nadali smo se da đe industrija na našim prostorima doživjeƟ bržu revitalizaciju, ali ta naša oēekivanja nisu ostvarena. Tako da smo i ovaj DEMI doēekali sa neostvarenim željama inženjera elektrotehnike i mašinstva. Ono što nam je pomoglo da i dalje istrajemo je interes za ovaj naš skup koji je iz godine u godinu rastao. Kako je tekao razvoj i kakav je bio interes za konferenciju može se vidjeƟ i iz broja prijavljivanih radova po konferencijama, a i broja zemalja iz kojih su nauēni i struēni radnici uzeli uēešđe u radu konferencije. Od 28 radova izloženih na prvoj konferenciji, sa tri rada iz inostranstva, došli smo do 10. Konferencije sa prijavljenih 145 radova iz preko 17 zemalja i sa 4 konƟnenta. Na konferencijama su izloženi vrsni uvodni referaƟ naših priznaƟh nauēnih radnika iz RS i inostranstva tako da smo za svaku konferenciju u ovoj retrospekƟvi prikazali apstrakte na srpskom i engleskom jeziku. Sa željom i nadom da konferencija DEMI i dalje doprinosi razmjeni znanja, istraživaēkih rezultata i iskustava struēnjaka sa fakulteta i industrije i da dosƟgnuđa u elektro i mašinskoj industriji prezentovana na konferenciji budu pretoēena u industriju želimo dug i u spješan zajedniēki rad. Urednik Prof. dr Snežana Petkoviđ 3 N auēno-tehnološki razvoj posljednjih decenija se ostvaruje izuzetno ubrzano. Nove nauēne spoznaje i proizvodi zasnovani na njima mijenjaju svakodnevni život ljudi na svim dijelovima Zemlje. Savremena civilizacija je duboko ušla u epohu u kojoj nauēne spoznaje odreĜuju ne samo naēin i standard života ljudi, veđ i novi svjetski poredak. Svjesni ove ēinjenice, a uprkos opštoj devastaciji duha i materijalnih dobara, izazvanih ratnim pustošenjima u BiH, profesori Mašinskog fakulteta su 1998. godine pokrenuli nauēnostruēni skup o dosƟgnuđima elektromašinske industrije DEMI, sa ambicijom da doprinesu nauēno-tehnološkom i privrednom razvoju BiH i Republike Srpske. U godinama koje su slijedile od konferencije lokalnog znaēaja DEMI je dosƟgao nivo meĜunarodne konferencije sa uēesnicima iz dvadesetak zemalja. Brojni nauēni i struēni radovi objavljeni na DEMI konferencijama imali su znaēajan doprinos u osvjetljavanju novih nauēnih i struēnih spoznaja, a prijateljsko druženje istraživaēa i struēnjaka iz BiH i drugih zemalja postali razlog zašto rado i ponovo dolaze na ovu konferenciju. U uvjerenju da je konferencija DEMI postala ne samo mjesto gdje se sređu nauka i industrija u cilju stvaranja novih nauēnih i tehnoloških znanja, veđ i most za povezivanje, ne samo naroda Balkana, veđ i cijelog svijeta, želim svim uēesnicima 10. jubilarna konferencije DEMI 2011 uspješan rad i prijatan boravak u gradu Banjaluci i RS. Dekan Mašinskog fakulteta u Banjaluci Prof. dr Miroslav Rogiđ Riječ dekana 4 DEMI 1998 I MEĐUNARODNO SAVJETOVANJE O DOSTIGNUĆIMA ELEKTRO I MAŠINSKE INDUSTRIJE DEMI 1998 DEMI 1998 Datum: 24. maj 1998. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. Dr Milan Šljiviđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Sponzori: Jelšingrad – FAM , Banja Luka Izvod iz predgovora: „...U okviru Sajma dosƟgnuđa u elektro i mašinskoj industriji DEMI’98 koji je održan u organizaciji ZDP Metal-Banjaluēki sajam organizovano je i Savjetovanje pod isƟm nazivom. U ovom zborniku daje se prezentacija radova sa ovog Savjetovanja. Organizatori Savjetovanja Elektrotehniēki fakultet Banja Luka, Mašinski fakultet Banja Luka i ZDP Metal-Banjaluēki sajam podržali su ideju da se Sajam i Savjetovanje održavaju redovno svake godine sa ciljem što uspješnije prezentacije dosƟgnuđa elektro i mašinske industrije u Republici Srpskoj i Svijetu. Savjetovanje ima meĜunarodni karakter, a pruža moguđnost proizvodnim Įrmama, nauēnim i struēnim radnicima da predstave svoje radove i RETROSPEKTIVA th 1 INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLISHMENTS OF ELETRICAL AND MECHANICAL INDUSTRIES posƟgnute rezultate. Na Savjetovanju su izložena 24 nauēna i struēna rada iz oblasƟ elektro i mašinske struke, a temaƟka je podijeljena na ēeƟri oblasƟ: proizvodno mašinstvo, elektronika, termotehnika i energeƟka i motori i vozila. I pored toga što su ove oblasƟ svaka za sebe veoma obimne i kompleksne, selekƟvnim pristupom izboru radova ukazano je na najvažnija dosƟgnuđa i pravce savremenog razvoja...“ Redaktor: Milan Šljiviđ Banja Luka, juna 1998. godine DEMI 1998 5 Nau«ni odbor Prof. dr Jovo MrĜa Prof. dr Branko Dokiđ Prof. dr Zlatko Bundalo Prof. dr Aleksandar Iliškoviđ Prof. dr Krstan Bošnjak Prof. dr Milan Šljiviđ Prof. dr Aleksa Blagojeviđ Prof. dr Veljko uriēkoviđ Prof. dr Milan uduroviđ Prof. dr Slavko Zrniđ Doc.dr Ostoja MileƟđ Doc.dr Miroslav Bobrek Doc.dr Miroslav Rogiđ Dr Simo Jokanoviđ Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Elektrotehniēki fakultet Banja Luka Elektrotehniēki fakultet Banja Luka Elektrotehniēki fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska RETROSPEKTIVA 6 DEMI 1998 Broj radova po tematskim oblastima 4 Motori i vozila 3 Termotehnika i Termoenergetika 4 Elektronka 13 Proizvodno mašinstvo 0 3 6 9 12 Broj radova Slika 1. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 1998. Broj radova po državama 30 25 25 Broj radova 20 15 10 5 1 2 0 RS Srbija Slika 2. Broj radova po državama na DEMI-u 1998. RETROSPEKTIVA Hrvatska 15 DEMI 1998 7 Zbornici radova DEMI 1998 – organozovan u saradnji sa „ZDP Banjaluēki sajam“ – dip. inž. Bojaniđ – direktor RETROSPEKTIVA 8 DEMI 1999 2. MEĐUNARODNO SAVJETOVANJE O DOSTIGNUĆIMA ELEKTRO I MAŠINSKE INDUSTRIJE DEMI 1999 DEMI 1999 Datum: 23. april 1999. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. dr Milan Šljiviđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Ministarstvo za industriju i tehnologiju RS Sponzori: 1. Jelšingrad – FAM, Banja Luka 2. AJAVEC HOLDING, Banja Luka 3. Jelšingrad – FM, Garadiška 4. „METAL“, Gradiška 5. „METAL ODP“, „ZDP BANJALUKI SAJAM“, Banja Luka Izvod iz predgovora: „...Iako je društveno-poliƟēka situacija u Republici Srpskoj i u okruženju u ovom trenutku dosta složena uloženi su znaēajni napori da se ova manifestacija održi i da ona doprinese stabilizaciji i napretku. Cilj je da se posveƟ veđa pažnja revitalizaciji industrije kako bi se mogle primijeniƟ najnovije metode i koncepƟ o dosƟgnuđima u primarnoj, sekundarnoj i tercijalnoj industriji. Izloženi radovi daju znaēajnu podlogu za industrijalizaciju našeg društva RETROSPEKTIVA th 2 INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLISHMENTS OF ELETRICAL AND MECHANICAL INDUSTRIES za njegovo organizovanje na visokom profesionalnom nivou funkcionisanja koristeđi nauēno-tehniēku podlogu i sistem prakƟēnih modela. injenica da raspolažemo sa respekƟvnim ljudskim resursima, resursima znanja, Įziēkim resursima i infrastrukturom kao baznim faktorima industrijalizacije može biƟ putokaz za kompeteƟvnu strategiju razvoja sistema vrijednosƟ. To na najbolji naēin potvrĜuju radovi izloženi u ovom Zborniku. Uēešđe autora iz S.R. Jugoslavije smatramo kao veliki doprinos borbi srpskog naroda za samostalnost i razvijanje prosperitetnog ekonomsko-industrijskog sistema. Zbog toga u ovim danima ovi radovi imaju mnogo veđu vrijednost. U Zborniku su prezentovana 39 nauēna i struēna rada iz oblasƟ elektro-mašinske industrije. Po sadržaju predstavljaju pravce savremenog industrijskog razvoja i širok spektar najnovijih dosƟgnuđa iz oblasƟ proizvodnog i procesnog mašinstva, termotehnike i energeƟke, motora i vozila, industrijskog menadžmenta i projektovanja proizvoda i sistema kvaliteta. Organizator se zahvaljuje svim uēesnicima Savjetovanja DEMI’99, autorima izloženih radova i donatorima, a posebnu zahvalnost DEMI 1999 9 upuđuje uēesnicima iz Jugoslavije koji su imali snage da u ovim teškim trenucima ovoj manifestaciji daju svoj doprinos...“ Redaktor: Milan Šljiviđ Banja Luka, april 1999. godine Redovni uēesnici DEMI-ja – Prof. dr Veinoviđ i Prof. dr Pešiđ (MF KG) u društvu Prof. dr MrĜe (MF BL), Prof. dr Petroviđa (MF BG) i Prof. dr Grudena (TU Wien) Nau«ni odbor Prof. dr Jovo MrĜa Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ Prof. dr Dorel Banabic Prof. dr Pavao Bojaniđ Prof. dr Krstan Bošnjak Prof. dr Milan Šljiviđ Prof. dr Aleksa Blagojeviđ Prof. dr Veljko uriēkoviđ Prof. dr Milan uduroviđ Prof. dr Slavko Zrniđ Doc. dr Ostoja MileƟđ Doc. dr Miroslav Bobrek Doc. dr Miroslav Rogiđ Doc. dr Simo Jokanoviđ Dr Vid Joviševiđ Mr Ljubo Glamoēiđ Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Kragujevac Technical University of Cluj-Napoca Mašinski fakultet Beograd Elektrotehniēki fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Ministarstvo za industriju i tehnologiju RS Republika Srpska Srbija Rumunija Srbija Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska RETROSPEKTIVA 10 DEMI 1999 Broj radova po tematskim oblastima Proizvodno i procesno mašinstvo 19 Termotehnika, energetika, motori i vozila Insustrijski menadžment i projektovanje proizvoda i sistma kvaliteta 7 9 4 Elektronika i računarstvo Obrazovanje u oblasti mašinstva 1 0 5 10 15 Broj radova 20 25 Slika 3. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 1999. Broj radova po državama 25 23 Broj radova 20 15 13 10 5 1 1 1 Rumunija Crna Gora Hrvatska 0 RS Srbija Slika 3. Broj radova po državama na DEMI-u 1999. RETROSPEKTIVA DEMI 1999 11 Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ (MF KG) – stalni uēesnik DEMI-ja Okrugli sto – završna diskusija, uvijek je privlaēila interes uēesnika DEMI-ja RETROSPEKTIVA 12 DEMI 2000 3. MEĐUNARODNO SAVJETOVANJE O DOSTIGNUĆIMA ELEKTRO I MAŠINSKE INDUSTRIJE DEMI 2000 DEMI 2000 Datum: od 26. do 28. aprila 2000. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. dr Milan Šljiviđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Ministarstvo za industriju i tehnologiju RS Sponzori: 1. ODP „METAL“ ZDP „METAL – SAJAM“, Banja Luka 2. INTERENERGETIK d.o.o, Banja Luka 3. Ministarstvo saobrađaja i veza Republike Srpske, Republijēka direkcija za puteve, Banja Luka 4. Sloboda aēak – D.O.O „SLOBODA APARATI“, Banja Luka 5. KAKDERA COMPANY, Laktaši Uvodna predavanja: 1. P. Bojaniđ – DosƟgnuđa i pravci razvoja mašinske industrije na poēetku tređeg milenijuma 2. N. Pantelelis, A. Bikas, A. Kanarachos – VibraƟon assisted resin transfer moulding (VIARTM) 3. M. Planēak, D. ViloƟđ, . upkoviđ – An contribuƟon to the invesƟgaƟon of double inverted exstrusion 4. S. Sekuliđ – OpƟmizacija obradnih RETROSPEKTIVA th 3 INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLISHMENTS OF ELETRICAL AND MECHANICAL INDUSTRIES procesa 5. J. Mitroviđ – CondensaƟon of vapour mixtures 6. R. Jankov – Novi rezultaƟ ultrabrzog mernog i upravljaēkog sistema za ispiƟvanje motora i drugih mašina Izvod iz predgovora: „...Uloženi su znaēajni napori da se ova manifestacija održi i da doprinese stabilizaciji i napretku elektro i mašinske industrije na poēetku tređeg milenijuma. Osnovni cilj je da se akƟviraju svi relevantni potencijali kako bi dali svoj doprinos bržem i eĮkasnijem razvoju i revitalizaciji industrije Republike Srpske. Nadamo se da đe prezentovani radovi ukazaƟ i pomođi da se industrijalizacija u Republici Srpskoj, sa raspoloživim ljudskim resursima, resursima znanja, Įziēkim resursima i infrastrukturom, može uspješno izvesƟ i daƟ smjernice za njeno eĮkasnije pridruživanje industrijski visoko razvijenim zapadnim zemljama. U Zborniku su prikazana 6 uvodnih referata i 59 nauēna i struēna rada iz oblasƟ elektro i mašinske industrije. razvrstani u dvije skupine: proizvodno mašinstvo, 34 rada i energetsko i saobrađajno mašinstvo, 25 radova. Radovi se odnose na široku temaƟku DEMI 2000 13 od kojih navodimo neke: razvoj i primjena Al-legura u izradi elemenata karoserija putniēkih automobila; projektovanje naprednih funkcija sistema za nadgledanje i upravljanje procesima; brza izrada protoƟpa proizvoda - MulƟ-Jet modeling tehnologija; razvoj robotskih kontrolera sa otvorenom PC arhitekturom, ener-getski resursi – potencijali i perspekƟve; eksperimentalni motori za ispiƟvanje goriva i maziva – priprema baze znanja...“ Redaktor: Milan Šljiviđ Banja Luka, april 2000. godine Nau«ni odbor Prof. dr Jovo MrĜa Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ Prof. dr Dorel Banabic Prof. dr Pavao Bojaniđ Prof. dr Miroslav Planēak Prof. dr Krstan Bošnjak Prof. dr Milan Šljiviđ Prof. dr Aleksa Blagojeviđ Prof. dr Milan uduroviđ Prof. dr Drago Blagojeviđ Prof. dr Veljko uriēkoviđ Prof. dr Ostoja MileƟđ Prof. dr Vid Joviševiđ Prof. dr Slavko Zrniđ Doc.dr Miodrag Bulatoviđ Doc.dr Miroslav Bobrek Doc.dr Miroslav Rogiđ Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Kragujevac Technical University of Cluj-Napoca Mašinski fakultet Beograd FTN Novi Sad Elektrotehniēki fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Podgorica Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Republika Srpska Srbija Rumunija Srbija Srbija Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Crna Gora Republika Srpska Republika Srpska RETROSPEKTIVA 14 DEMI 2000 Broj radova po tematskim oblastima Energetsko i saobraćajno mašinstvo 25 34 Proizvodno mašinstvo 0 5 10 15 20 25 Broj radova 30 35 Slika 4. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 2000. Broj radova po državama 35 30 30 23 Broj radova 25 20 15 10 4 5 1 1 FBiH Crna Gora 0 RS Srbija Hrvatska Slika 5. Broj radova po državama na DEMI-u 2000. RETROSPEKTIVA 40 DEMI 2000 Uvodni referati DOSTIGNUA I PRAVCI RAZVOJA MAŠINSKE INDUSTRIJE NA POETKU TREEG MILENIJUMA Pavao Bojaniđ Mašinski fakultet Beograd Rezime: Opšta globalizacija i turbulentne promene u okruženju nameđu potrebu da se proizvodne kompanije vrlo brlo prilagoĜavaju novim uslovima. Organizovanje eĮkasne proizvodnje više nije moguđe na starim Tejlorovim paradigmama. Nove paradigme organizovanja proizvodnih sistema, rekonĮgurabilni tehnološki sistemi i rekonĮgurabilne mašine alatke predstavljaju danas glavnu karakterisƟku razvoja proizvodnje materijalnih dobara, posebno u oblasƟ mašinske industrije. Kljuēne reēi: nove paradigme, rekonĮgurabilni tehnološki sistemi. ACHIEVEMENTS AND DIRECTIONS OF THE MECHANICAL INDUSTRY DEVELOPMENT AT THE BEGINNING OF THE THIRD MILLENIUM Abstract: The general globalizaƟon and the turbulent changes in the area impose a need to producƟon companies for very fast adjustments to the new condiƟons. Eĸcient producƟon organizaƟon, based on Taylor’s paradigms is not possible any more. The new paradigms of producƟon systems organizaƟon, reconĮgurable 15 manufacturing systems and reconĮgurable machine tools today represent the main characterisƟcs for development of material goods producƟon, especially in the area of mechanical industry. Key words: new paradigms, reconĮgurable manufacturing systems. OBLIKOVANJE UBRIZGAVANJEM SMOLE UZ POMO VIBRACIJE Nikos G. Pantelelis, Athanasios Bikas and Andreas E. Kanarachos Nacionalni tehniēki univerzitet u AƟni Rezime: U ovom radu je razvijen i predstavljen novi sistem sa ciljem da se unaprijedi postupak oblikovanja ubrizgavanjem smole. Sistem je zasnovan na teēenju smole uz pomođ mehaniēkih vibracija koje sƟmulišu oblikovanje. Potencijalne prednosƟ predloženog metoda su unapreĜenje kvaliteta kompozitnog dijela (smanjenje praznih mjesta i dometa), smanjenje vremena punjenja i/ili maksimalnog primjenjenog priƟska teēenja. ObezbjeĜen je aparat za tesƟranje na NTUA da bi se ispitali razliēiƟ mehanizmi koji se odnose na teēenje smole kroz preƞormu, sušenje i vanjske vibracije. Kljuēne rijeēi: oblikovanje ubrizgavanjem smole, vibracija, simulacija, poliester. VIBRATION ASSISTED RESIN TRANSFER MOULDING (VIARTM) Abstract: At the present paper a new system with the aim to improve the RTM pro- RETROSPEKTIVA 16 DEMI 2000 cess has been developed and presented. The system is based on the assistance of the resig Ňow with mould-inducing mechanical vibraƟons. PotenƟal advantages of the proposed method are the improvement of the quality of the composite part (reducƟon of voids and reach areas), decrease of the Įlling Ɵme and/or the maximum applied Ňow pressure. A test apparatus has been set up at NTUA to study the various mechanisms that relate the resin Ňow throw the prerform mat, the curing and the external vibraƟons. Key words: Resin Transfer-Moulding, VibraƟon, SimulaƟon, Polyester. PRILOG ISTRAŽIVANJU DVOSTRUKOG SUPROTNOSMJERNOG ISTISKIVANJA Miroslav Planēak, Dragiša ViloƟđ, orĜe upkoviđ University of Novi Sad, Faculty of Engineering, InsƟtute for ProducƟon Engineering Rezime: Proces dvostrukog suprotnosmjernog isƟskivanja sa svojim razliēiƟm varijantama omoguđava proizvodnju razliēiƟh oblika komponenƟ. U osnovi, u ovom procesu u kojem probojac kojim se dobija otvor u njegovom srednjem dijelu djeluje na ēetveroiviēnu izvaljanu šipku, smještenu u pripremak. Vanjski preēnik probojca je manji od unutrašnjeg preēnika pripremka. Materijal koji treba oblikovaƟ može iđi u dva razliēita otvora: u a) probijenu rupu RETROSPEKTIVA i b) u slobodan prostor izmeĜu vanjske površine probojca i unutrašnjeg zida pripremka. Koliēina zapremine koja ide bilo ka a) ili b) pravcu zavisi od geometrije probojac-pripremak. U ovom radu se predstavlja dio šireg istraživanja isƟskivanja složenih oblika. Analizom gornje granice predviĜaju se glavni parametri obrade kao što su opteređenje, rad i prosjeēan priƟsak. A CONTRIBUTION TO THE INVESTIGATION OF DOUBLE INVERTED EXTRUSION Abstract: Process of double inverted extrusion with its diīerent variants enables manufacturing of various component shapes. Basically, in this process punch which is provided by a hole in its middle part acts on the billet, placed in the die. Outer diameter of the punch is smaller than inner diameter of the die. Material to be deformed can Ňow in two diīerent openings: into the a) punch hole and b) into the free space between outer punch surface and die inner wall. The amount of volume Ňowing either in a) or b) direcƟon depends on the punchdie geometry. The current paper presents a part of broader invesƟgaƟon of complex shape extrusion. By the upper bound analysis main process parameters such as load, work and average pressure have been predicted. DEMI 2000 OPTIMIZACIJA OBRADNIH PROCESA Sava Sekuliđ InsƟtut za industrijske sisteme, Fakultet tehniēkih nauka Novi Sad Rezime: OpƟmizacija efekƟvnih proizvodnih sistema obuhvata pored funkcije cilja ili kriterijuma opƟmizacije, funkciju stanja i relevantna ograniēenja, pri ēemu se uzimaju u razmatranje svi primarni uƟcaji koji menjaju izlazne karakterisƟke svih operacija izratka. U radu se detaljno analiziraju uƟcaji: 1. vrste obrade, 2. tehnolo. režima obrade. Prva dva uƟcaja predstavljaju spoljašnju, a tređi unutrašnju opƟmizaciju. Posebno se isƟēe znaēaj analize structure operacija preko koncentracije zahvata, pozicionosƟ obrade i tokova, pri izboru opƟmalne varijante efekƟvnog sistema, koji predstavlja onaj najekonomiēniji system koji obezbjeĜuje proizvodnju odreĜenog broja obradaka u odreĜenom period vremena. Kljuēne reēi: efekƟvni proizvodni system, opƟmizacija, tehnološka struktura, režim obrade, troškovi obrade. OPTIMIZATION OF WORKING PROCESSES Abstract: OpƟmizaƟon of eīecƟve producƟon systems includes objecƟve funcƟon, condiƟon funcƟon and relevant constrains, while all primary parameters are taken in consideraƟon, which changing output characterisƟcs in all operaƟons. Analysis consists inŇuences: 1. kind of machining, 17 2. technological structures, and 3. cuƫng condiƟons. First two have represented external, and last one internal opƟmizaƟon. Specially, we have pointed importance of analysis structure of operaƟons through concentraƟon passes, posiƟons, and Ňows of machining by selecƟon opƟmal variant of eīecƟve systems, which represent that economically system obligate producƟon number of work pieces is promised in determinate Ɵme period. Key words: eīecƟve producƟon systems, opƟmizaƟon, technological structures, cutƟng condiƟons, producƟons costs. KONDENZACIJA MJEŠAVINA PARE Jovan Mitroviđ Termische Verfahrenstechnik, Universität Paderborn Rezime: Procesi preklapanja prenosa toplote i mase ēine kondenzaciju mješavina pare veoma složenom kako eksperimentalno tako i teorijski. Veđ u sluēaju binarne mješavine može da se javi potpuno drugaēije kondenzaciono ponašanje u poreĜenju sa ēistom parom. Na primjer, nasuprot ēistoj pari, poveđanje prenosa toplote sa porastom temperaturne razlike može da se desi u laminarnoj oblasƟ toka kondenzata. Kod kondenzacije višekomponentne mješavine dolazi do jake interakcije meĜu vrstama u mješavini a neke od njih mogu i da se kređu proƟv gradijenta njihove koncentracije. Predavanje đe prvo daƟ pregled o RETROSPEKTIVA 18 DEMI 2000 kondenzacionoj oblasƟ. Neki detalji koji su potrebni za razumijevanje Įzike kondenzacije đe takoĜe biƟ razmotreni. U ovom kontekstu je od naroēite važnosƟ interakcija izmeĜu komponenƟ mješavine a Maxwell-Stefan jednaēina kojom se opisuje difuzija u višekomponentnim sistemima biđe korištena da se rasvijetli meĜusobna interakcija partnera u mješavini. Ove jednaēine đe biƟ uvrštene u Įlm model i korištene kao osnova za svrhe raēunanja. Predavanje treba da se završi potvrdom modela poreĜenjem sa eksperimenƟma. CONDENSATION OF VAPOUR MIXTURES Abstract: Overlapped processes of heat and mass transfer make condensaƟon of vapour mixtures very complex both experimentally and theoreƟcally. Already in the case of a binary mixture, a completely diīerent condensaƟon behavior may occur in comparison with pure vapours. For instance, in contrast to pure vapours, an increase of heat transfer with rising temperature diīerence can happen in the laminar region of condensate Ňow. With condensaƟon of mulƟcomponent mixture there is a strong interacƟon among the mixture species the some of which may move even against the gradient of their concentraƟons. The lecture to be given should Įrst provide an overview in the condensaƟon area. Some details required for understanding the condensaƟon physic will also be discussed. Of parƟcular importance in this RETROSPEKTIVA contex is the interacƟon among the mixture components, and the Maxwell-Stefan equaƟons describing diīusion in mulƟcomponent systems will be used to shed some more light on the mutual interacƟons of the mixture partners. These equaƟons will be incorporated in the Įlm model and used as a basis for calculaƟon purposes. A validaƟon of the model by comparison with experiments should close the lecture. NOVIJI REZULTATI RAZVOJA ULTRABRZOG MERNOG I UPRAVLJAKOG SISTEMA ZA ISPITIVANJE MOTORA I DRUGIH MAŠINA Rade Jankov Mašinski fakultet Beograd Rezime: U radu su prikazani noviji rezultaƟ razvoja kompleksnog domađeg višekanalnog mjernog i upravljaēkog sistema visokih performansi ADS2000*. Sistem je baziran na standardizovanom VME-busu visokih performansi i može da korisƟ razliēite procesore visokih performansi (Motorola 68020....68060, Motorola Pwer Pc 740...7400, Intel PenƟum itd.) Sistem sadrži graĮēki modul visoke rezolucije, 2...12 A/D konvertore sa Sample/Hold pojaēivaēima visoke rezolucije (12 bit, 350 kHz/kanal), 6...24 pojaēivaēa za davaēe sa mernim trakama, piezorezisƟvne davaēe i druge davaēe i 32 bitni mikrokontroler za upravljanje motora i dr. Sistem omoguđava merenje i upravljanje u funkciji ugla vraƟla mašine, vremena ili kombinovano (u funk- DEMI 2000 ciji ugla i vremena). Maksimalna brzina merenja (A/D konverzije) pri paralelnom radu 6...12 A/D konvertorea, sa istovremenim registrovanjem referentne (triger) marke ugaonog markera (inkrementalnog davaēa ugla), iznosi 3...5 MHz, sa do 50.000.000 i više podataka po ansamblu. Sistem omoguđava konƟnualno merenje i odreĜivanje u realnom vremenu niza karakterisƟēnih, brzopromjenljivih parametara radnog procesa motora i motorskih vraƟla u funkciji trenutnog ugla vraƟla itd. uz istovremeno opƟmalno uptavljanje rada motora. U radu su prikazani neki od primera primene sistema u ispiƟvanju motora i sistema za ubrizgavanje goriva dizel-motora. Kljuēne reēi: merni i upravljaēki sistem ADS-2000, davaē, procesor, pojaēivaē. NEW RESULTS OF THE DEVELOPMENT OF ULTRA FAST DATA ACQUISITION AND CONTROL SYSTEM FOR ENGINE AND OTHER MACHINE TESTING 19 ampliĮers (12 bit, 350 kHz/channel), 6…24 ampliĮer for strain gauge, piezorezisƟve and other transducers and a 32 bit microcontroller for motor-control. Maximum measuring speed i.e. maximum A/D conversion speed for parallel 6…12 A/D converts operaƟon is 3…5 MHz with simultaneous trigger marc registraƟon, with more than 50.000.000 measuring values pro measured series. This system provides conƟnual, real Ɵme measuring and calculaƟon of engine and engine subsystems operaƟng cycles parameters such as: cylinder pressure history, force history, acceleraƟons and movement of various points, drive shaŌ speed as the funcƟon of drive shaŌ angle degree etc. Some examples of ADS 2000 system use (for engine operaƟng parameters measurements and diesel engine fuel injecƟon system operaƟng parameters measurements) are described in this paper. Key words: Data acquisiƟon and control system-ADS 2000, transducers, processor, ampliĮers. Abstract: This paper presents new results of Development of an domesƟc high performance mulƟchannel Data acquisiƟon and control system ADS 2000*. The system is based on standard high performance VME-bus and it can use various high performance processor units (Motorola 68020…68060, Motorola Power PC 740…7400, Intel PenƟum etc.). The system has high resoluƟon graphic unit, 2…12 A/D high resoluƟon converts with Sample/Hold RETROSPEKTIVA 20 DEMI 2001 O DOSTIGNUĆIMA ELEKTRO I MAŠINSKE INDUSTRIJE B 4. MEĐUNARODNO SAVJETOVANJE A NJA LUK DEMI 2001 DEMI 2001 Datum: 25/26. april 2001. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. dr Ostoja MileƟđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Sponzori: 1. ODP „METAL“ ZDP „METAL – SAJAM“, Banja Luka 2. FABRIKA VIJAKA „MRKONJI GRAD“, Mrkonjiđ Grad Uvodna predavanja: 1. Miroslav Pušonja – Globalni trendovi u organizaciji i projektovanom obimu proizvodnje autoindustrije u prvoj deceniji ovog milenijuma 2. Dušan Malbaški, Danilo obradoviđ – Objektna tehnologija : sušƟjna, stanje i perspekƟve 3. Milorad Toprek, Dušan Šušēeviđ, Željko P. Karan – Biomehaniēko ispiƟvanje kosƟju 4. Thomas Schelhorn – The 3D Printer and RP Systems and Materials EvoluƟon: An ApplicaƟons PerspecƟve 5. Milan Milovanoviđ, Miloš Radisavljeviđ, Dragan Begoviđ – Razvoj metoda za analizu efekata primjene RETROSPEKTIVA th A 4 INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLISHMENTS OF ELETRICAL AND MECHANICAL INDUSTRIES novih materijala na ponašanje konstrukcija 6. V. Joviševiđ, P. Dakiđ, O. MileƟđ, M. Todiđ – Neki aspekƟ istraživanja moguđnosƟ proizvodnje teških presa Izvod iz predgovora: „...Poslednje dvije decenije XX vijeka u svijetu su karakterisane vrlo intenzivnim razvojem u elektro i mašinskoj industriji. MeĜuƟm, u posljednoj deceniji XX vijeka razvoj proizvodnog mašinstva i elektrotehnike na prostorima prethodne Jugoslavije je usporen, ēak šta više u pojedinim dijelovima nenormalno-prisilno zaustavljen. Savjetovanja DEMI svojim redovnim održavanjem i pored svih nedađa koje su zadesile naš narod poslednjih desetak godina, doprinose da još uvijek sa velikom dozom opƟmizma razmišljamo o buduđnosƟ struke i nauke u nas. Ovogodišnje savjetovanje održava se kada Fakultet obilježava 30 godina studija mašinstva u Banjoj Luci. Sa ukupno 6 uvodnih referata i 58 radova, IV MeĜunarodno savjetovanje DEMI 2001 je zadržao nivo prethodnih savjetovanja. Uēešđe velikog broja autora iz Republike Srpske i iz inostranstva kao i DEMI 2001 21 problemaƟka koja se u radovima obraĜuje, potvrĜuje opravdanost napora da se i u ovim teškim vremenima Savjetovanje održi i Ɵme doprinese razmjeni znanja, istraživaēkih rezultata i iskustva struēnjaka i istraživaēa iz industrije, istraživaēkih insƟtucija i fakulteta...“ Programski i organizacioni odbor Banja Luka, april 2001. godine Sveēana veēera, DEMI 2005, Prof Pešiđ, Veinoviđ MF KG, Prof. Filipoviđ MF SA, Prof. uduroviđ, Prof. Petkoviđ, MF BL Nau«ni odbor Prof. dr Jovo MrĜa Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ Prof. dr Stevan Veinoviđ Prof. dr Miroslav Planēak Prof. dr Aleksa Blagojeviđ Prof. dr Milan Šljiviđ Prof. dr Ostoja MileƟđ Prof. dr Velimir Todiđ Prof. dr Milan uduroviđ Prof. dr Krstan Bošnjak Prof. dr Vid Joviševiđ Prof. dr Slavko Zrniđ Prof. dr Danilo Obradoviđ Prof. dr Miroslav Rogiđ Doc. dr Miroslav Bobrek Prof. dr uraĜ Davidoviđ Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Kragujevac Mašinski fakultet Kragujevac FTN Novi Sad Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Mašinski fakultet Banja Luka Elektrotehniēki fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Tehnološki fakultet Banja Luka Republika Srpska Srbija Srbija Srbija Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Srbija Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Srbija Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska RETROSPEKTIVA 22 DEMI 2001 Broj radova po tematskim oblastima 8 Industrijski sistemi Termotehnika, energetika, motori i vozila Sistemi modeliranja, optimizacije i simulacije Mašine i uređaji za proizvodne tehnologije Savremene proizvodne tehnologije, procesi i sistemi 15 10 5 20 0 5 10 15 Broj radova 20 25 Slika 6. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 2001. Broj radova po državama 35 32 30 Broj radova 25 21 20 15 10 5 3 1 1 0 RS FBiH Srbija Rusija Slika 7. Broj radova po državama na DEMI-u 2001. RETROSPEKTIVA Hrvatska DEMI 2001 Uvodni referati GLOBALNI TRENDOVI U ORGANIZACIJI I PROJEKTOVANOM OBIMU PROIZVODNJE AUTOINDUSTRIJE U PRVOJ DECENIJI OVOG MILENIJUMA Miroslav Pušonja Zastava A.D. Kragujevac Rezime: Autoindustrija je u veku koji se završava odnela je apsolutnu pobedu kao najpropulzivniji i najorganizovaniji deo privrede. Henri Ford je proglašen za ēoveka stoljeđa. Svojom genijalnošđu uspeo je da postavi koncept masovne proizvodnje koji nije napušten do danas. Obaranje troškova proizvodnje ispod njegove konkurencije obezbedilo je da se sa tom razlikom razvije, ojaēa i pomogne njegovoj državi da dominira nad ostatkom sveta. Nije se mnogo toga globalno promenilo do danas. Veliki broj dobavljaēa i nadalje isporuēuje svoje komponente dugom lancu ili direktno na liniju montaže. U mnogim sluēajevima Ɵ lanci dobavljaēa su verƟkalno povezani kroz tehnološke i organizacionoupravljaēke forme. Toj formi proizvodnje i danas podležu menjaē, motor i transimisija u celini. Prikljuēuju im se i sasvim novi moduli, komplet komandna tabla, komplet sedišta, komplet vrata. Za deo sveta van tri kljuēna tržišta intelektualnog kapitala, SAD, EU i Japana, postojale su i forme delimiēne ili potpune imitacije proizvodnje. To su SKD (SemiKnocked Down) i CKD (Completely-Knocked 23 Down) isporuēenih modula ili lotova. One su podrazumevale montažu ovih sklopova vozila, rastavljenih delimiēno ili u potpunosƟ, isporuēenih, u zemlji novog tržišta u razvoju. Sadržaj lota je zavisio od poliƟēke i ekonomske situacije u doƟēnoj zemlji, kao i od tehniēkih moguđnosƟ i znanja da se to novo proizvodi. Ovaj rad se bavi projekcijom globalnih trendova u organizaciji proizvodnje i njenog rasta u prvoj dekadi ovog milenijuma. Kljuēne reēi: automobilska industrija, originalni delovi, proizvodnja. THE GLOBAL TRENDS IN THE ORGANIZATION AND PROJECTED VOLUME OF THE PRODUCTION OF MOTOR VEHIVLES AFTER THE YEAR 2000 Abstract: The car manufacturing industry has in the 20th century won and absolute victory, as the most propulsive and the best organized part of the economy. Henry Ford has been named the men of the century. With hhis brilliance he has managed to place the concept of massive producƟon which is dominant even today. The cost reducgƟon of the producƟon under its compeƟƟon has provided that with the price diīerence he develops, gets stronger and help his state dominate over the rest of the world. Not much has changed on the global scale up to today. The great number of suppliers conƟnues to deliver its components to the long chain or directly on the instal- RETROSPEKTIVA 24 DEMI 2001 laƟon line. In many cases those supplier chain are verƟcally connected through the technological and management and organizaƟon form. The gear shiŌ, the engine and transmission as a whole are sƟll subjected to that form of producƟon. Along with them are now the completely new modules, the whole instrument board, the seats, the door... For the part of the world which is out of the three markets of intellectual capital, USA, EU and Japan, there were forms of parƟal or total imitaƟon of producƟon. Those are SKD (Semi-Knocked Down) and CKD (Completely-Knocked Down) of delivered modules or lots. They consisted of the mounƟng of these vehicle structures, either parƟally broken down or as totally, delivered in the countries of the new developing markets. The content of the lot depended on the poliƟcal and economical situaƟon in the given country, as well as from the technical possibiliƟes and knowledge that would make possible for the new ones to be produced there. This work consist of projecƟng the global trends in the organizaƟon of producƟon and the volume of its growth. Key words: automoƟve industry, original equipment, producƟon. OBJEKTNA TEHNOLOGIJA: SUŠTINA, STANJE I PERSPEKTIVE Dušan Malbaški, Danilo Obradoviđ Fakultet tehniēkih nauka Novi Sad Rezime: Objektna orjentacija je trenutno vodeđi pristup projektovanju u izradi soŌ- RETROSPEKTIVA vera. u radu se ukratko razmatra status i moguđi pravci daljeg razvoja. Kljuēne reēi: objektna orjentacija, objektna tehnologija, objektna metodologija. OBJECT TECHNOLOGY: ESSENCE, STATE OF THE ART AND PERSPECTIVE Abstract: Object orientaƟon is presently the leading approach to soŌware design and implementaƟon. The paper considers state of the art and the possible direcƟons of its development. Key words: object-orientaƟon, object technology, object methodology. BIOMEHANIKO ISPITIVANJE KOSTIJU Milorad Toprek1, Dušan Šušēeviđ2, Željko P. Karan2 1 VZ Kosmos Banja Luka 2 Medicinski fakultet Banja Luka Rezime: Biomehanika je nauka koja se bavi primenom zakona mehanike u rešavanju bioloških problema, uz istovremeno prouēavanje mehaniēkih osobina živih organizama. Njene osnovne karakterisƟke su: mulƟdisciplinarnost i interdisplinarnost. Prvenstveno izuēava povezanost oblika i funkcije morfoloških struktura kao i problem funkcionalne adaptacije pod dejstvom mehaniēkih sila, koje na živi organizam djeluju iz spoljašnje sredine. Svi biomehaniēki procesi se dešavaju u okviru interakcije „organizam-okolina“. Skoro da nema podruēja DEMI 2001 ljudske akƟvnosƟ koje se ne može ispiƟvaƟ sa biomehaniēkog stanovišta. Dosadašnje studije su mnogobrojne ali najegzaktniji i najprimenljiviji rezultaƟ su dobijeni u podruēju ispiƟvanja lokomotornog aparata (kosƟ, zglobovi, mišiđi). Osnova ispiƟvanja se svodi na sljedeđe: da se ispiƟvani materijal, što u našem radu predstavljaju duge kosƟ ēovjeēijeg skeleta podvrgnu delovanju mehaniēkih sila što nazivamo opteređenjem. Opteređenje mora biƟ u onom obimu koji odgovara zaživotnom opteređenju ispiƟvanog uzorka u normalnim i patološkim uslovima. Svi dobijeni rezultaƟ moraju se precizno izmeriƟ a aproksimacija mora biƟ svedena na minimum. Kljuēne reēi: biomehanika, duge kosƟ, skelet, mehaniēke sile, savijanje, uvijanje. 25 most accurate and applicable results have been obtained in the Įeld of locomotor system (bones, joints, muscles). The research is based on the following: to have the research material, which in our case includes long bones of human skeleton, exposed to mechanical forces that we refer to as load. Loads must be equal to the loads the researched sample undergoes in normal and pathological condiƟons. All of the results obtained need to be precisely calculated and approximaƟon must be minimized. Key words: biomechanics, long bones, skeleton, mechanical forces, bending, twisƟng. 3D PRINTER, SISTEM RP I EVOLUCIJA MATERIJALA: PRIMJENA BIOMECHANICAL INVESTIGATION OF BONES Thomas Schelhorn Area Sales manager, 3D Systems GmbH, Germany Abstract: Biomechanics is a science that deals with applicaƟon of mechanics laws in solving biological problems while studying mechanical properƟes of living organisms. Its main characterisƟcs describe it as mulƟdisciplinary and interdisciplinary. Primarily, it studies connecƟon of form and funcƟon of morphological structures as well as a problem of funcƟonal adaptaƟon when living organisms are aīected by external mechanical forces. All biomechanical processes occur within “organism-environment” interacƟon. There is hardly an area of human acƟvity that can not be studied from a biomechanical point of view. So far, there have been a number of researches but the Rezime: Dizajneri proizvoda sve više integrišu Įziēki model iz mašina za brzu izradu protoƟpova i 3D štampaēa u svoje procese konstruisanja što im omoguđava eĮkasniji odabir ideja za dizajniranje proizvoda i brže ponavljanje konstruisanja i razvoja proizvoda. Koristeđi se ovim digitalnim sredstvima stvaranja modela, dizajner proizvoda može da iskorisƟ prikladnost i raspoloživost 3D štampaēa u radnoj sredini svoje kancelarije da bi poboljšao proces konstruisanja. Ova poboljšanja za rezultat imaju bržu pojavu proizvoda na tržištu, proizvodi bolje ispunjavaju potrebe tržišta zauzimajuđi njegov veđi dio a troškovi razvoja su niži. Studije sluēaja i uspješni primjeri RETROSPEKTIVA 26 DEMI 2001 automobilske i potrošaēke industrije biđe korišteni da se prikažu prednosƟ. Druga važna primjena đe detaljno prikazaƟ proizvodnju voštanih modela u industriji livanja u kalupu od voska koristeđi se ThermoJet štampaēem iz 3D Systems primjenjujuđi postojeđe procese i opremu u svakoj livnici za livanje u kalupima od voska. ThermoJet modeli znatano smanjuju vrijeme potrebno za uvoĜenje novog proizvoda u livnice za livanje u kalupima od voska. Modeli iz ThermoJet štampaēa se koriste za izradu protoƟpova i ograniēenih nizova odljevaka u vosku a takoĜe nalazi primjenu kao sredstvo dokazivanja procesa livanja mnogo prije nego što se dobiju modeli od voska iz alata za dobijanje kalupa ubrizgavanjem voska. Krajnji rezultat je fokusiranje razvoja proizvoda i uvoĜenje procesa u okviru livnice za livanje kalupa od voska štedeđi dosta vremena i na troškovima proizvodnje u odnosu na postojeđe metode. THE 3D PRINTER AND RP SYSTEM AND MATERIALS EVOLUTION: AN APPLICATIONS PERSPECTIVE Abstract: Increasingly product designers are incorporaƟng physical model from rapid prototyping machines and 3D printers into their design processes to enable more eĸcient selecƟon of product styling ideas and faster product design iteraƟon and product development. Using these digitally driven means of fabricaƟng models product designer take advantage of the convenience and availability of 3D printers in an oĸce environment to improve their design pro- RETROSPEKTIVA cess. These improvements result in the beneĮts of faster Ɵme to market, products that more closely meet the market needs capturing a larger market share and results in a lower cost of development. Case studies and success stories from the automoƟve and consumer products industries will be used to illustrate the advantages. another important applicaƟon will detail the producƟon of wax paƩerns in the investment casƟng industry using the ThermoJet printer from 3D Systems using exisƟng processes and equipment in every I/C foundry. The ThermoJet paƩerns signiĮcantly reduce new product introducƟon Ɵme I nthe I/C foundry environment. the ThermoJet printer paƩerns are used for the producƟon of prototype and limited run investment castings, and also found usage as a means of proving out the casƟng process far in advance of having wax paƩerns available from the producƟon wax injecƟon molding tool. The end result is a streamlining of the product development and introducƟon process within the I/C foundry environment saving substanƟal Ɵme and manufacturing costs over exisƟng methods. RAZVOJ MODELA ZA ANALIZU EFEKATA PRIMENE NOVIH MATERIJALA NA PONAŠANJE KONSTRUKCIJE Milan Milovanoviđ, Miloš Radisavljeviđ, Dragan Begoviđ InsƟtut za automobile Zastava, Kragujevac Rezime: Automobilska industrija je suoēena DEMI 2001 sa potrebom zadovoljenja sve strožijih zahteva u pogledu propisa kao i zahteva tržišta. Jedan od naēina je i uvoĜenje novih materijala. U cilju analize efekata primene novih materijala u InsƟtutu za automobile razvijene su laboratorijske probe (staƟēke i kvazi-staƟēke). Da bi se deĮnisala metodologija ispiƟvanja u radu su analizirana realna opteređenja i važeđi propisi. Na osnovu rezultata ispiƟvanja moguđe je ceniƟ opravdanost i efekte primene novih materijala. Kljuēne reēi: automobil, karoserija, materijali, ispiƟvanja. DEVELOPMENT OF METHOD FOR THE ANALYSIS OF NEW MATERIALS APPLICATION EFFECTS ON CONSTRUCTION CONDUCT Abstract: Car industry faces the problem of saƟsfying strict demands regarding regulaƟons and market demands. One way to solve this problem is by introducing new materials. For the analysis of new materials applicaƟon eīects, laboratory tests (staƟc and quasi-staƟc) were developed at R&D InsƟtute Zastava. In order to deĮne tesƟng methodology, real loads and present regulaƟons were analyzed in the paper. On the basis of invesƟgaƟon results it is possible to evaluate jusƟĮableness and eīects of new materials applicaƟon. Key words: automobile, car body, materials, tesƟng. 27 NEKI ASPEKTI ISTRAŽIVANJA MOGUNOSTI PROIZVODNJE TEŠKIH PRESA Vid Joviševiđ, Pantelija Dakiđ, Ostoja MileƟđ, Mladen Todiđ Mašinski fakultet u Banjoj Luci Rezime: U radu je data kratka konstrukƟvno tehnološka analiza teških presa. Sa stanovišta moguđnosƟ proizvodnje analizirana je složenost proizvoda I ekonomski efekƟ koje je moguđe ostvariƟ u proizvodnji pojedinih familija presa. RezultaƟ su prikazani preko idenƟĮkovanja tehniēko tehnoloških zahtjeva za proizvodnju teških presa i moguđnosƟ ostvarenja bruto proĮta za ovu vrstu proizvodnje. Kljuēne reēi: teška presa, tehnologija, analiza, proĮt. SOME ASPECTS OF RESEARCH OF HEAVY PRESSES PRODUCTION POSSIBILITIES Abstract: This paper treated short construcƟve technological analysis of heavy presses. From point of possibility of producƟon this paper analyze level of products and economical eīects which could be accomplish in producƟon some families of presses. Results are shown through idenƟĮcaƟon of technical and technological requirements for producƟon of heavy presses and possibiliƟes of gross proĮt achievement for this kind of producƟon. Key words: heavy presses, construcƟon, technology, analysis, proĮt. RETROSPEKTIVA 28 DEMI 2002 O DOSTIGNUĆIMA ELEKTRO I MAŠINSKE INDUSTRIJE B 5. MEĐUNARODNO SAVJETOVANJE A NJA LUK DEMI 2002 th A 5 INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLISHMENTS OF ELETRICAL AND MECHANICAL INDUSTRIES DEMI 2002 Izvod iz predgovora: Datum: 25/26. april 2002. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. dr Ostoja MileƟđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Sponzori: 1. „METAL“ a.d. „BANJALUKI SAJAM“, Banja Luka 2. MAŠINSKI FAKULTET, Banja Luka 3. Valtec BH d.o.o, Busovaēa 4. D&S DESIGN, elinac 5. MODRIA OIL RAFINERY, Modriēa Uvodna predavanja: 1. Drago Blagojeviđ – Determinizam mehanike haoƟēnog kretanja 2. Miroslav Planēek – Rapid prototyping i rapid tooling, eĮkasan naēin skrađenja „Time To Market“ - A 3. MilenƟje Stefanoviđ – Obradivost tankih limova pri dubokom izvlaēenju u uslovima novih tehnologija i primjene savremenih materijala 4. Vid Joviševiđ – Metalni kompleks u bosni i hercegovini – stanje i perspekƟve razvoja „...Razvoj mašinstva i elektrotehnike na prostorima prethodne Jugoslavije je usporena, a pojedinim dijelovima ēak nenormalno i prisilno zaustavljen. DrasƟēno zaustavljenje razvoja posebno je prisutno u mašinogradnji i metalskoj industriji koje, kao što je poznato, bitno uƟēe na nivo i intenzitet razvoja drugih privrednih grana, kao i obrazovanje struēnjaka svih nivoa u podruēju proizvodnih tehnika i tehnologija. I ovo peto po redu savjetovanje DEMI 2002 održava se kao meĜunarodno. Kroz dosadašnja savjetovanja po broju radova, njihov kvalitet i uēešđe inostranih autora, ova manifestacija stekla zavidan ugled meĜu nauēnim i struēnim radnicima sa fakulteta, insƟtuta i iz industrije. Programsku strukturu savjetovanja DEMI 2002 ēine sljedeđe tematske oblasƟ: savremene proizvodne tehnologije, proizvodni procesi i sistemi, mehanika i konstrukcije, sistemi modeliranja, opƟmizacije i simulacije, kom-pjuterski podržane tehnologije (CAD/CAM/CAE), termotehnika, energeƟka, motori i motorna vozila, elektronika i telekomunikacije, industrijski sistemi, sistemi kvaliteta (TQM modeli, metode i tehnologije). Sa ukupno 4 uvodna rada i 52 rada, 5. RETROSPEKTIVA DEMI 2002 29 MeĜunarodno savjetovanje DEMI 2002 zadržava nivo prethodnih savjetovanja. Uēešđe velikog broja autora iz Republike Srpske i iz inostranstva kao i problemaƟka koja se u radovima obraĜuje, potvrĜuju opravdanost napora da se i u ovim turbulentnim vremenima Savjetovanje održi i Ɵme doprinese razmjeni znanja, istraživaēkih rezultata i iskustva struēnjaka i istraživaēa iz industrije, istraživaēkih insƟtucija i fakulteta...“ Programski i organizacioni odbor Banja Luka, april 2002. godine Prof. dr Vid Joviševiđ (MF BL) predsjedava sekcijom Nau«ni odbor Prof. dr Jovo MrĜa Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ Prof. dr Stevan Veinoviđ Prof. dr Pavao Bojaniđ Prof. dr Miroslav Planēak Prof. dr Krstan Bošnjak Prof. dr Milan Šljiviđ Prof. dr Aleksa Blagojeviđ Prof. dr Drago Blagojeviđ Prof. dr Milan uduroviđ Prof. dr Velimir Todiđ Prof. dr Veljko uriēkoviđ Prof. dr Simo Jokanoviđ Prof. dr Ostoja MileƟđ Prof. dr Vid Joviševiđ Prof. dr Miorad Bulatoviđ Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Kragujevac Mašinski fakultet Kragujevac Mašinski fakultet Beograd FTN Novi Sad Elektrotehniēki fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Podgorica Republika Srpska Srbija Srbija Srbija Srbija Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Srbija Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Republika Srpska Crna Gora RETROSPEKTIVA 30 DEMI 2002 Broj radova po tematskim oblastima 9 Industrijski sistemi Termotehnika, energetika, motori i vozila 11 Sistemi modeliranja, optimizacije i simulacije 4 6 Mehanika i konstrukcije Savremene proizvodne tehnologije, procesi i sistemi 22 0 5 10 15 Broj radova 20 25 Slika 8. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 2002. Broj radova po državama 35 31 30 Broj radova 25 20 15 14 10 5 2 3 1 1 Bugarska Slovačka 0 RS Srbija Hrvatska Rusija Slika 9. Broj radova po državama na DEMI-u 2002. RETROSPEKTIVA DEMI 2002 Uvodni referati DETERMINIZAM MEHANIKE HAOTINIH KRETANJA Drago Blagojeviđ RAPID PROTOTYPING I RAPID TOOLING – EFIKASAN NAIN SKRAENJA „TIME TO MARKETA“-a Miroslav Planēak Rezime: Sve strožiji uslovi na tržištu uslovili su intenzivan razvoj novih tehnologija sa ciljem da se do novog proizvoda doĜe u što krađem vremenu (kratak „Ɵme to market“), uz što manje troškove a da proizvod bude što veđeg kvaliteta. Kratak „Ɵme to market“ je jedan od najvažnijih elemenata koji znaēajno uƟēe na uspeh novog proizvoda na tržištu. Rapid Prototyping (RP) i Rapid Tooling (RT) (Brza izrada protoƟpova i alata) omoguđuju znatno skrađenje „Ɵme to market-a“. U ovom radu analizirane su vrste modela koje se koriste u fazi razvoja proizvoda. Ovi modeli mogu se vrlo brzo izradiƟ nekom od metoda RP ili RT. Data je klasiĸkacija RP i RT postupaka s Ɵm što je fokus usmeren na tri vrste: StereolitograĮja, 3D prinƟng i LOM procedura. Na kraju su daƟ pravci daljeg razvoja na tom polju. 31 RAPID PROTOTYPING AND RAPID TOOLING – EFFICIENT WAY TO REDUCE “TIME TO MARKET” Abstract: Ever stronger market requirements in the Įeld of producƟon engineering have iniƟated intensive development of new technologies with the aim to put new products with a.) high quality, b.) relaƟvely acceptable price in c.) short Ɵme to market. Short “Ɵme to market” is one of the most important element which inŇuences the success of the new product at the market. Rapid prototyping and rapid tooling technologies make possible to shorten “Ɵme to market” in very eĸcient way. This paper gives insight into the types of models/prototypes which are used in the process of product development. These models can be manufactured very quickly by one of the prototyping and prototooling technologies. Furthermore, classiĮcaƟon of exisƟng RP and RT is given. Short review of three procedures is presented: Stereolitography 3D prinƟng LOM procedure Some of the main development trends in this Įeld are discussed. RETROSPEKTIVA 32 DEMI 2002 OBRADIVOST TANKIH LIMOVA PRI DUBOKOM IZVLAENJU U USLOVIMA NOVIH TEHNOLOGIJA I PRIMENE SAVREMENIH MATERIJALA FORMABILITY OF THIN SHEET METALS AT DEEP DRAWING IN NEW TECHNOLOGIES CONDITIONS AND APPLICATIONS OF MODERN MATERIALS MilenƟje Stefanoviđ1, Srbislav Aleksandroviđ1, Živko Babiđ2, Tomo Vujinoviđ3 1 Mašinski fakultet Kragujevac 2 Mašinski fakultet Banja Luka 3 Rudi ajavec, Banja Luka Abstract: In the paper are considered different approaches to studying the deformability of thin sheets in deep drawing. Aslo, this paper gives survey of light materials characterisƟcs for manufacture of light carbody made of such materials: high strength steel sheet metals, Al-sheet metals, Ɵtan and its alloys, sandwich and composite materials, were used more and more. The paper gives survey of these materials, the applicaƟon area, main advantages and disadvantages, descripƟon of formability parameters and results of researches, primarily in the area of limits formability of high strength steel metals, Al-alloys sheet metals and steel-plasƟc laminate sheets. Also, some direcƟons of the development in the area of deep drawing process control are given, Įrst of all control of blank holding force in forming process. Key words: formability, deep drawing, light autobody, control, numerical simulaƟon. Rezime: U radu su razmatrani neki pristupi izuēavanja deformabilnosƟ tankih limova pri dubokom izvlaēenju. takoĜe, daje se pregled karakterisƟka novih materijala namenjenih izradi lakih karoserija putniēkih automobila. u tom smislu, poslednjih godina sve više se koriste materijali za izradu karoserija umanjene težine, kao što su: limovi od ēelika povišene ēvrstođe, AL-limovi, Ɵtan i njegove legure, sendviē i kompozitni materijali i sl. U radu se daje pregled ovih istraživanja, prvenstveno u oblasƟ graniēne deformabilnosƟ limova poveđane ēvrstođe, limova od Al-legura i laminatnih limova. U radu se navode i neki elemenƟ razvoja u oblasƟ upravljanja procesom dubokog izvlaēenja, pre svega sistemi upravljanja silom držanja tokom procesa. Kljuēne reēi: obradivost, duboko izvlaēenje, lake karoserije, upravljanje, numeriēke simulacije. RETROSPEKTIVA DEMI 2002 33 METALNI KOMPLEKS U BOSNI I HERCEGOVINI – STANJE I PERSPEKTIVE RAZVOJA Vid Joviševiđ Mašinski fakultet Banja Luka Rezime: u radu je dat kratak opis stanja metalnog kompleksa u BIH i prikaz relevantnih ekonomskih pokazatelja koji ga odreĜuju. ukazano je da se svjetski trend u metalnom kompleksu razvija u pravcu težnje preduzeđa prema kapitalu i znanju. Na osnovu prethodnih saznanja daƟ su osnovni strateški pravci razvoja metalnog kompleksa u BiH. Kljuēne rijeēi: metalni kompleks, razvoj, strategija. METALNI SECTOR IN BOSNIA AND HERZEGOVINA – SITUATION AND PERSPECTIVE OF DEVELOPMENT Prof. dr Miroslav Planēak (FTN NS) uvodno predavanje (DEMI 2002) Abstract: This paper shows short descripƟon of metal sector situaƟon in BiH and survey of relevant economic indexes which determine that sector. Paper points to fact that world trend in metal sector has development in direcƟon of aspiraƟon to capital and knowledge. Based on previous knowledge basic strategic direcƟons of metal sector development are given. Key words: metal sector, development, strategy. RETROSPEKTIVA DEMI 2003 A NJA LUK DEMI 2003 DEMI 2003 Datum: 30/31. maj 2003. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. dr Drago Blagojeviđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Sponzori: 1. MODRIA OIL RAFINERY, Modriēa 2. „BANJALUKI VELESAJAM“ Banja Luka Uvodna predavanja: 1. orĜe G. Koziđ, Jelena M. Malenoviđ – Koncept održivog razvoja u termotehnici i energeƟci 2. Milan Šljiviđ – DosƟgnuđa i perspekƟve razvoja proizvodnih tehnologija 3. Milosav Ognjanoviđ – Fenomeni vibracija zupēanika u superkriƟēnom podruēju frekvencija sprezanja zubaca 4. Miroslav Rogiđ – Potencijal i razvojne moguđnosƟ nanotehnologija Izvod iz predgovora: „...I ovo 6. nauēno-struēno savjetovanje DEMI 2003. održava se kao meĜunarodno. Kroz dosadašnja savjetovanja po broju RETROSPEKTIVA A 6. MEĐUNARODNO SAVJETOVANJE O DOSTIGNUĆIMA ELEKTRO I MAŠINSKE INDUSTRIJE B 34 6 th INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLISHMENTS OF ELECTRICAL AND MECHANICAL INDUSTRIES radova, njihov kvalitet i uēešđe inostranih autora, ova je manifestacija stekla zavidan ugled meĜu nauēnim i struēnim radnicima. Tome je bez sumnje doprinijela i ēinjenica da se ove godine navršava 32 godine studija mašinstva na Mašinskom fakultetu u Banjaluci. Programsku strukturu savjetovanja DEMI 2003 obuhvataju 4 uvodna referata i 110 autorskih radova svrstanih po tematskim oblasƟma u 4 sekcije, unutar kojih su radovi rasporeĜeni po grupama kako slijedi: proizvodne tehnologije i inženjerstvo (52 rada), A1. Obradni sistemi (15), A2. Materijali (10), A3. Proizvodni sistemi (27), B. Mehanika i konstrukcije (25 radova) , B1. Mehanika (9), B2. Konstrukcije (16) C. Saobrađajna sredstva (18 radova) , C1. Motori (6), C2. Vozila (12), D. Termotehnika i energeƟka (15 radova), D1. Termotehnika (5), D2. EnergeƟka (10). Ovogodišnje savjetovanje DEMI 2003. nadmašilo je visok nivo prethodnih savjetovanja. Uēešđe velikog broja autora iz Republike Srpske i iz inostranstva, kao i problemaƟka koja se u radovima obraĜuje, potvrĜuju opravdanost napora nauēnih i struēnih kadrova da doprinose interakƟvnom transferu znanja i istraživaēkih rezultata u okviru industrije, istraživaēkih insƟtucija, fakulteta, privred- DEMI 2003 35 Nau«ni odbor Prof. dr Dorel Banabic Prof. dr Drago Blagojeviđ Prof. dr Milorad Božiđ Prof. dr Pavao Bojaniđ Prof. dr Miodrag Bulatoviđ Prof. dr edomir Duboka Prof. dr Milan uduroviđ Prof. dr Veljko uriēkoviđ Prof. dr Milisav Georgijeviđ Prof. dr Dimitrije Jankoviđ Dr Relja Jovanoviđ Prof. dr Miloš Kojiđ Prof. dr Ostoja MileƟđ Prof. dr Jovo MrĜa Prof. dr Miroslav Planēak Prof. dr Dobroslav Ružiđ Prof. dr Slavko SebasƟjanoviđ Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ Prof. dr Momir Šarenac Prof. dr Milan Šljiviđ Prof. dr Džemo Tufekēiđ Prof. dr Stevan Veinoviđ Dr.-Ing. Stefan Wagner Universitet Cluj Napoca Mašinski fakultet Banja Luka Elektrotehniēki fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Podgorica Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Mašinski fakultet Beograd CIP Beograd Mašinski fakultet Kragujevac Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Mašinski fakultet Beograd Strojarski fakultet Slavonski Brod Mašinski fakultet Kragujevac Mašinski fakultet Srpsko Sarajevo Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Tuzla Mašinski fakultet Kragujevac Universitat StuƩgart Rumunija Republika Srpska Republika Srpska Srbija Crna Gora Srbija Republika Srpska Republika Srpska Srbija Srbija Srbija Srbija Republika Srpska Republika Srpska Srbija Srbija Hrvatska Srbija Republika Srpska Republika Srpska Federacija BiH Srbija Njemaēka RETROSPEKTIVA 36 DEMI 2003 Broj radova po tematskim oblastima 17 Termotehnika i energetika 18 Motori i vozila 25 Mehanika i konstrukcije Proizvodne tehnologije i inženjerstvo 50 0 10 20 30 Broj radova 40 50 60 Slika 10. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 2003. Broj radova po državama 70 62 60 Broj radova 50 40 30 25 20 14 10 4 1 0 RS FBiH Srbija Hrvatska Rumunija 2 2 Bugarska Slovenija Slika 11. Broj radova po državama na DEMI-u 2003. RETROSPEKTIVA DEMI 2003 37 nih asocijacija i državnih subjekata. Sa zadovoljstvom isƟēemo da je u prostoru Mašinskog fakulteta ovogodišnje savjetovanje proprađeno izložbom slika i skulptura umjetnika Vladimira Kneževiđa...“ vatljivosƟ, indikatori, toplotne pumpe. Organizacioni i Nauēni odbor Banjaluka, maj 2003. godine Abstract: This overviewing paper concerns sƟll not clearly enough conceptualized term of sustainable development – before all from energeƟc aspect. It point out the fact that to future generaƟon must be leŌ possibility to fulĮll their needs of energy, in spite of enormous world populaƟon growth and, consequently, needs for energy. In order to have this concept successful it must be based on economical, ecological and social criteria. Newly introduced terms of acceptability index and indicators enable, based on mulƟcriterical decisionmaking process, Įnding the best soluƟon from the aspects of energy consumpƟon and sustainability in buildings. Importance of heat pumps applicaƟons is pointed out as the most serious thermal engineering contribuƟon. Keywords: sustainable development, energy saving, environment protecƟon, acceptability index, indicators, heat pumps. Uvodni referati KONCEPT ODRŽIVOG RAZVOJA U TERMOTEHNICI I ENERGETICI orĜe G. Koziđ, Jelena M. Malenoviđ Mašinski fakultet Beograd Rezime: Ovaj pregledni rad razmatra još uvijek nedovoljno jasno koncipiran, pojam održivog razvoja – pre svega sa energetskog stanovišta. Ukazuje se na ēinjenicu da i buduđim generacijama treba ostaviƟ moguđnost da zadovolje svoje potrebe za energijom, uprkos enormnog porasta svetskog stanovništva i sƟm u vezi potreba za energijom. Da bi se ovaj koncept mogao uspešno da ostvari, neophodno je da se on zasniva na ekonomskim, ekološkim i socijalnim kriterijumima. Novouvedeni pojmovi indeks prihvatljivosƟ i indikatori omoguđavaju da se, na osnovu mulƟkriterijalnog procesa odluēivanja, odaberu najbolja rešenja sa aspekta potrošnje energije i održivosƟ u zgradama. IsƟēe se znaēaj primene toplotnih pumpi kao najozbiljniji termotehniēki doprinos ovoj ideji. Kljuēne reēi: održivi razvoj, štednja energije, zašƟta životne sredine, indeks prih- SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THERMAL ENGINEERING AND ENERGETICS DOSTIGNUA I PERSPEKTIVE RAZVOJA PROIZVODNIH TEHNOLOGIJA Milan Šljiviđ Mašinski fakultet Banja Luka Rezime: U radu se prezentuju neka dosƟgnuđa i perspecƟve razvoja proizvod- RETROSPEKTIVA 38 DEMI 2003 nih tehnologija. Ukazuje se na znaēajne rezultate ostvarene u tehnologiji thixodeformisanja, laserskim tehnologijama, tehnologiji nanošenja zašƟtnih prevlaka – PVD postupak zašƟte, stereolitograĮji, tehnologiji obrade plasƟke, proizvodnji poluprovodnika kao i reciklažnim tehnologijama. Ekonomski aspect kod izbora opƟmalne tehnološke metode stavlja se u prvi plan i predstavlja limiƟrajuđi factor. Kljuēne rijeēi: thixo-deformisanje, obrada laserom, zašƟtne prevlake, obrade plasƟke, poluprovodnici, stereolitograĮja, reciklaža. ACHIEVEMENT AND PERSPECTIVE IN DEVELOPMENT OF PRODUCTION TECHNOLOGIES Abstract: In this paper the current achievement and perspecƟve in development of producƟon technologies are presented. SigniĮcant results obtained in thixo-deformaƟon, laser technology, technology of protecƟon covering – PVD, stereolythography, producƟon of plasƟc, semiconductor technologies and recycling technology. Economic aspect in choosing of opƟmal manufacturing method is pointed out and it is considered as a crucial limit factor. Key words: thixo-deformaƟon, laser technology, technology of protecƟon covering – PVD, stereolytography, recycling technology, semiconductor technologies, producƟon of plasƟc. RETROSPEKTIVA FENOMENI VIBRACIJA ZUPANIKA U SUPERKRITINOM PODRUJU FREKVENCIJA SPREZANJA ZUBACA Milosav Ognjanoviđ Mašinski fakultet Beograd Rezime: Vibracije zupēanika se odlikuju nizom speciĮēnosƟ koje su istražene u znaēajnoj mjeri. Model prinudnih prigušenih vibracija kod zupēanika je zadovoljavajuđi samo u subkriƟēnom i kriƟēnom podruēju. U superkriƟēnom podruēju znaēajno odstupa. Predložen je model zasnovan na primeni singularnih sistema koji je zadovoljavajuđi u sva tri podruēja frekvencija. Vibracije zupēanika se treƟraju kao slobodne prigušene ēija se pobuda obnavlja pri svakom ulasku novog para zubaca u spregu. Energija pobude se prenosi sa pobudnih na sopstvene frekvencije. Fenomen uslovno nazvan superkriƟēne rezonancije, takoĜe je objašnjen. Kljuēne rijeēi: Vibracije zupēanika, zupēanici, singularni sistemi. GEAR VIBRATION PHENOMENAS IN SUPER CRITICAL TEETH MESH FREQUENZ RANGE Abstract: Gear vibraƟon is a Įeld with a high level of research. Model of forced and damped vibraƟon saƟsĮes this research only in subcriƟcal and criƟcal mesh frequency range. In supercriƟcal frequency range there is a great level of deviaƟon comparing to experimental results. Model, based on singular systems, is suggested DEMI 2003 and applied. That model saƟsĮes all three frequency ranges. Phenomena of three damped gear vibraƟons with repeatable excitaƟon, disturbance energy transmission from mesh frequency to natural and supercriƟcal resonances are also discussed. Key words: Gear vibraƟon, gear drives, singular systems. POTENCIJAL I RAZVOJNE MOGUNOSTI NANOTEHNOLOGIJA 39 scope is expressed in three-Įgure amount of billions of Euros. Mastering nanometric dimensions has gained much signiĮcance throughout the world. First nanoproducts have emerged in the market whereas others are already available for commercial applicaƟon in university and scienƟĮc insƟtuƟons around the world. Key words: nanotechnologies, nanoengineering, nanostructures, nanoparƟcles. Miroslav Rogiđ Mašinski fakultet Banja Luka Rezime: Za skoro jednu deceniju nanotehnologije su se razvile od univerzitetske nauēnoistraživaēke oblasƟ u kljuēnu tehnologiju 21. vijeka, ēiji se tržišni obim izražava u trocifrenim iznosima milijardi evra. Ovladavanje nanometarskim dimenzijama dobilo je u svijetu veliki zamah. Prvi nanoproizvodi se veđ nalaze na tržištu, dok drugi veđ ēekaju komercijalnu primjenu na univerzitetskim i nauēnim insƟtucijama širom svijeta. Kljuēne rijeēi: nanotehnologije, nanotehnika, nanostrukture, nanodjeliđi. Prof. dr Drago Blagojeviđ - predsjednik organizacionog odbora na otvaranju skupa DEMI 2003 POTENTIAL AND DEVELOPMENT POSSIBILITIES OF NANOTECHNOLOGIES Abstract: In nearly a decade, nanotechnologies have developed from university scienƟĮc research Įeld into the key technology of the 21st century, whose market RETROSPEKTIVA 40 DEMI 2005 JALU K AN DEMI 2005 DEMI 2005 Datum: 27/28. maj 2005. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. dr Miroslav Rogiđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske Sponzori: 1. RAFINERIJA ULJA MODRIA, Modriēa Uvodna predavanja: 1. Dušan Gruden – Rešenje problema CO2 emisije putem goriva iz bio-mase 2. Miloš Kojiđ – O metodama primjene materijalnih modela u modeliranju konstrukcija Izvod iz predgovora: „…Sa do sada rekordnih 103 izlaganja DEMI 05 pokazuje stalno rastuđi interes nauēnostruēne javnosƟ na širem balkanskom podruēju. Globalno, na svjetskom planu svjedoci smo ubrzanog razvoja i mnoštva novih tehnoloških rješenja, koja nastaju prije svega u oblasƟ mulƟdisciplinarnog razvoja (mehatronika), ali i razvoja RETROSPEKTIVA 7th INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLISHMENTS OF ELECTRICAL AND MECHANICAL INDUSTRIES A B VII MEĐUNARODNI NAUČNO-STRUČNI SKUP O DOSTIGNUĆIMA ELEKTRO I MAŠINSKE INDUSTRIJE potpuno novih tehnologija, kao što su nanotehnologije. Novi energetski izvori, inteligentne mašine i procesi, mikrotehnika, nanostrukture, itd. stavljaju istraživaēe i inženjere pred nove izazove i otvaraju nove, donedavno ni nesluđene moguđnosƟ za proizvodima i tehnologijama koje kvalitetno i kvaniƟtetno olakšavaju ljudski život, šƟte životnu sredinu, ali i stavaraju nova radna mjesta. Nasuprot tome elektomašinska industrija balkanskih prostora, sa ponekim manjim izuzetkom, nalazi se veđ više od jedne decenije u procesu stagnacije. ...Jasno je da bez nove intelektualne snage, bez sveopšte promjene društvenog odnosa i sƟmulacije inovaƟvnog rada, negaƟvni trendovi na balkanskim prostorima neđe biƟ zaustavljeni. Stoga okupljanje nauēnika i istraživaēa u okviru DEMI – skupa treba shvaƟƟ ne samo kao izmjenu saznanja i dosƟgnuđa užeg skupa struēnjaka mašinske, elektrotehniēke i informaƟēke struke, veđ i kao jedan stalan i ozbiljan pokušaj da se društvena svijest i društveni tokovi usmjereu jedinom pravcu koji obezbjeĜuje napredak i prosperitet svakog društva, a to je produkƟvan rad, stvaranje novih znanja i ekonomski razvoj.“ Predsjednik OO DEMI 05 Prof. dr Miroslav Rogiđ DEMI 2005 41 Nau«ni odbor Prof. dr Dušan Gruden Prof. dr Drago Blagojeviđ Prof. dr Pavao Bojaniđ Prof. dr Miodrag Bulatoviđ Prof. dr Milorad Božiđ Prof. dr Ilija osiđ Prof. dr edomir Duboka Prof. dr Milan uduroviđ Prof. dr Veljko uriēkoviđ Prof. dr Milisav Georgijeviđ Prof. dr Niko Majdandžiđ Prof. dr Vidosav Majstoroviđ Prof. dr Ostoja MileƟđ Prof. dr Dragica Noe Prof. dr Miroslav Planēak Prof. dr Dobroslav Ružiđ Dr Joachim Schmied Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ Prof. dr Milenko Stegiđ Prof. dr Mirko Sokoviđ Prof. dr Džemo Tufekēiđ Prof. dr Velimir Todiđ Prof. dr Stevan Veinoviđ Prof. dr Vojo Višekruna Universitat StuƩgart Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Podgorica Elektrotehniēki fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Strojarski fakultet Slavonski Brod Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Banja Luka Fakultet za strojništvo Ljubljana FTN Novi Sad Mašinski fakultet Beograd Delta JS Zuirich Mašinski fakultet Kragujevac Fakultet strojarstva i brodogradnje Zagreb Fakultet za strojništvo Ljubljana Mašinski fakultet Tuzla FTN Novi Sad Mašinski fakultet Kragujevac Mašinski fakultet Mostar Njemaēka Republika Srpska Srbija Crna Gora Republika Srpska Srbija Srbija Republika Srpska Republika Srpska Srbija Hrvatska Srbija Republika Srpska Slovenija Srbija Srbija Švajcarska Srbija Hrvatska Slovenija Federacija BiH Srbija Srbija Federacija BiH RETROSPEKTIVA 42 DEMI 2005 Broj radova po tematskim oblastima 10 Termotehnika i energetika 18 Motori i vozila 20 Mehanika i konstrukcije Proizvodne tehnologije i inženjerstvo 47 0 10 20 30 Broj radova 40 50 Slika 12. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 2005. Broj radova po državama 50 43 30 27 20 9 ija ov en Sl ak Slika 13. Broj radova po državama na DEMI-u 2005. RETROSPEKTIVA 3 ja ed on i rs ka un ija ga Bu Hr ja bi Sr iH FB RS 0 va ts ka 1 5 4 3 M 6 Ru m 10 Cr na Go ra Broj radova 40 DEMI 2005 Uvodni referati REŠENJE PROBLEMA CO2 EMISIJE PUTEM GORIVA IZ BIO-MASE Dušan Gruden Ditzingen, Njemaēka Rezime: Naše visoko razvijeno industrijsko društvo zavisi u velikoj mjeri od fosilnih izvora energije (benzina i dizel goriva) tj. od naŌe i zemnog gasa. Njihove rezerve sigurno nisu beskonaēne. ova ograniēenost i pokušaji da se naĜe rješenje problema nezavisnosƟ u snabdijevanju energijom, bili su u prošlosƟ glavni moƟvi za traženje alternaƟvnih izvora energije. U najnovije vreme uz to dolazi i briga o klimi, koja se navodno menja zbog CO2-emisije iz ēovekove akƟvnosƟ. Elegantno rešenje CO2 i H2O sadržaja atmosfere se preko fotosinteze stvara biomasa, odliēna sirovina za dobijanje dobrih motorskih goriva: alkohola i biljnih ulja. Putem biogoriva stvara se zatvoren krug cirkulacije ugljenika u atmosferi, tako da više ne dolazi do porasta CO2 koncentracije. Kljuēne reēi: energija, saobrađaj, oto i dizel motori, alternaƟvna goriva, CO2-emisija, alkoholi, biljna ulja. SOLVING CO2 EMMISSION PROBLEM USING BIO-MASS FUEL Abstract: Our highly advanced industrial society depends to a great extent on fossil sources of energy (petrol and diesel fuels) i.e. from oil and gas. Their reserves are 43 not endless. Such limited availability and aƩempts to solve the problem of dependence in providing energy were the main moƟves to search for alternaƟve energy sources in the past. Most recently, all of this is followed by concern for the climate that is supposedly changing due to the CO2 emission resulƟng from human acƟviƟes. Biomass, important raw material for obtaining engine fuels: alcohol and bio-fuels are created through photosynthesis from CO2 and H20 content in the atmosphere. Bio-mass allows for the circulaƟon of carbon in the atmosphere to be a closed circle, thus C02 concentraƟon is not increasing any more. Key words: energy, transportaƟon, OƩo and diesel engines, alternaƟve fuels, C02 emission, alcohols, bio fuels. O METODAMA PRIMENE MATERIJALNIH MODELA U MODELIRANJU KONSTRUKCIJA Miloš Kojiđ Mašinski fakultet Kragujevac Rezime: modeliranje noseđe strukture podrazumeva deĮnisanje geometrijskog modela kojim se opisuje oblik konstrukcije i materijalnih modela kojima se uzimaju u obzir mehaniēke karakterisƟke materijala. u radu se pretpostavlja modeliranje metodom konaēnih elemenata. Rad je posveđen numeriēkim metodama koje se koriste da bi se što eĮkasnije i taēnije dobio odziv materijala u procesu inkrementalno-iteraƟvnog postupka rešavanja nelinearnih RETROSPEKTIVA 44 DEMI 2005 problema konstrukcija. izložen je koncept metode osnovnog parametra kao opšte metode za integraciju napona u vremenskom koraku za neelasƟēno deformisanje materijala i primer implicitne integracije napona za jedan model mišiđa. Data je osnovna postavka raēunanja tangentnih konstrukƟvnih relacija. Na numeriēkim primerima je pokazana primena razliēiƟh materijalnih modela. Kljuēne reēi: Metoda konaēnih elemenata, inkrementalna nelinearna analiza, integracija napona, tangentne konsƟtuƟvne relacije. solved examples. Key words: Finite element method, incremental nonlinear analysis, stress integraƟon, tangent consƟtuƟve relaƟons. ON METHODS OF APPLICATION OF MATERIAL MODELS IN MODELING OF STRUCTURES Abstract: Modeling of a supporƟng structure assumes deĮniƟon of geometrical model for the structural shape and material models by which mechanical characterisƟcs of materials are taken into account. Modeling by the Įnite element method is assumed. The paper is devoted to numerical methods used to achieve the most eĸciently and accurately material response in the process of incremental-iteraƟve procedure for solving nonlinear structural problems. The governing parameter method is presented as a general method for stress integraƟon within Ɵme step for inelasƟc material deformaƟons, and also implicit stress integraƟon for a muscle model. The basic idea of calculaƟon of tangent construcƟve relaƟons is given. ApplicaƟon of various material models is illustrated on RETROSPEKTIVA Proslava - veēera DEMI 2005 45 Prof. dr Dušan Gruden (TU Wien) – uvodno predavanje DEMI 2005, 2009 Prof. dr Miloš Kojiđ (MF KG) – uvodno predavanje DEMI 2005 RETROSPEKTIVA 46 DEMI 2007 BANJ ALUCI UNIVERZITET U BAN JA VIII MEĐUNARODNI NAUČNO-STRUČNI SKUP O DOSTIGNUĆIMA ELEKTROTEHNIKE MAŠINSTVA I INFORMATIKE th Mašinski fakultet 8 INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLISHMENTS IN ELECTRICAL, MECHANICAL AND INFORMATIC ENGINEERING DEMI 2007 BANJALUKA, 28-29. 05. 2009. DEMI 2007 Datum: 25/26. maj 2007. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. dr Simo Jokanoviđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske Sponzori: 1. RAFINERIJA ULJA MODRIA, Modriēa 2. InsƟtut za graĜevinarstvo „IG“ Banja Luka, Banja Luka 3. DVOKUT pro, Sarajevo Uvodna predavanja: 1. Dragan MiluƟnoviđ, Miloš Glavonjiđ, Saša Živanoviđ – Mašine sa paralelnom kinemaƟkom 2. D. Kakaš, T. Novakov, M. ViloƟđ – NanomodiĮkacije – u susret ultrapreciznom mašinstvu Izvod iz predgovora: „Posebno mi je zadovoljstvo da saopšƟm ēinjenicu da DEMI pokazuje stalni rast. Ove je godine u Zbornik uvršteno rekordnih RETROSPEKTIVA 133 rada. Nadamo se da đe on brzo postaƟ jedan od presƟžnih skupova na Balkanu i da đe paralelno sa obimom rasƟ i kvalitet radova jer pred njim stoje krupni zadaci. Razapet je izmeĜu dvije krajnosƟ. Jedna je potreba da se pomogne maloj i slaboj domađoj privredi, a druga da se odgovori nalogu Evrope za izgradnju jedinstvenog evropskog istraživaēkog prostora. Mogu li mala i srednja preduzeđa praviƟ velika djela? Koja su to djela? – DEMI mora poƟcaƟ odgovore. ReakƟviranje proizvodnje sa zastarjelim i prevaziĜenim tehnologijama i ukljuēivanje u najaktuelnija nauēna istraživanja u svijetu jesu opreēni zahtjevi, no DEMI ih, u izvjesnoj mjeri, miri sam po sebi – njegova je misija da upuƟ neupuđene u dosƟgnuđa i pravce razvoja kljuēnih grana tehnike. Struktura radova ocrtava istu sliku. Ima ih koji obraĜuju sasvim konkretne struēne probleme i onih koji prikazuju istraživanja najvišeg nauēnog nivoa, poput uvodnih radova, ali ne samo njih. Radovi o novim koncepƟma mašina, o nano-tehnologijama, o primjeni informaciono-komunikacionih tehnologija (ICT) u stvarnoj i virtuelnoj proizvodnji, o energetskoj eĮkasnosƟ i alternaƟvnoj energiji, podudaraju se temama koje Evropska zajednica promo- DEMI 2007 više u svojim razvojnim programima što potvrĜuje da je poēelo ukljuēivanje balkanskog nauēnog potencijala u evropski istraživaēki prostor. Nadajmo se da đe se rezultaƟ vraƟƟ Balkanu i da đe Balkan što prije postaƟ društvo koje u centru svojih 47 razvojnih moguđnosƟ drži znanje – društvo znanja...“ Predsjednik organizacionog odbora Prof. dr Simo Jokanoviđ U Banjaluci, 25.05.2007. godine Nau«ni odbor Prof. dr Aleksa Blagojeviđ Prof. dr Drago Blagojeviđ Prof. dr Pavao Bojaniđ Prof. dr Miodrag Bulatoviđ Prof. dr Ilija osiđ Prof. dr Pantelija Dakiđ Prof. dr edomir Duboka Prof. dr Milan uduroviđ Prof. dr Veljko uriēkoviđ Prof. dr Milisav Georgijeviđ Prof. dr Vasilj G. Gerasimēuk Prof. dr Dušan Gruden Prof. dr Vid Joviševiđ Prof. dr Milisav Kalajdžiđ Prof. dr orĜe Koziđ Prof. dr Vidosav Majstoroviđ Prof. dr Ostoja MileƟđ Prof. dr Dragomir Miliēiđ Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Podgorica Fakultet tehniēkih nauka Novi Sad Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad KPI StuƩgart Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Republika Srpska Republika Srpska Srbija Crna Gora Srbija Republika Srpska Srbija Republika Srpska Republika Srpska Srbija Ukraina Njemaēka Republika Srpska Srbija Srbija Srbija Republika Srpska Republika Srpska RETROSPEKTIVA 48 DEMI 2007 Prof. dr Dragan MiluƟnoviđ Prof. dr Dragica Noe Prof. dr Radivoje Pešiđ Prof. dr Miroslav Planēak Prof. dr Milan Radovanoviđ Prof. dr Dobroslav Ružiđ Prof. dr Vladimir Saviđ Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ Prof. dr Milenko Stegiđ Prof. dr Mirko Sokoviđ Prof. dr Milan Šljiviđ Prof. dr Velimir Todiđ Prof. dr Džemo Tufekēiđ Prof. dr Stevan Veinoviđ Prof. dr Vojo Višekreuna Prof. dr Ranko Zriliđ Mašinski fakultet Beograd Fakultet za strojništvo Ljubljana Mašinski fakultet Kragujevac FTN Novi Sad Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Beograd FTN Novi Sad Mašinski fakultet Kragujevac FSB Zagreb Fakultet za strojništvo Ljubljana Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Mašinski fakultet Tuzla Mašinski fakultet Kragujevac Mašinski fakultet Mostar Mašinski fakultet Banja Luka Srbija Slovenija Srbija Srbija Srbija Srbija Srbija Srbija Hrvatska Slovenija Republika Srpska Srbija Federacija BiH Srbija Federacija BiH Republika Srpska Služba za registraciju je uspješno obavljala svoje zadatke (DEMI 2009) RETROSPEKTIVA DEMI 2007 49 Broj radova po tematskim oblastima 22 Termotehnika i termoenergetika 10 Održavanje tehničkih sistema Saobraćajna sredstva 20 Mehanika i konstrukcije 17 Proizvodne tehnologije i inženjerstvo 62 0 10 20 30 40 Broj radova 50 60 70 Slika 14. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 2007. Broj radova po državama 60 50 59 30 20 7 10 3 7 3 1 7 2 1 sij a Ru ija ov en on ed ak M Sl ija a ar sk Bu g ija un Ru m va ts ka Hr Uk ra jin a ja bi Sr FB iH 0 RS Broj radova 41 40 Slika 15. Broj radova po državama na DEMI-u 2007. RETROSPEKTIVA 50 DEMI 2007 Uvodni referati MAŠINE SA PARALELNOM KINEMATIKOM Dragan MiluƟnoviđ, Miloš Glavonjiđ, Saša Živanoviđ Mašinski fakultet Beograd Rezime: U radu se daje presek stanja istraživanja i razvoja u oblasƟ mašina sa paralelnom kinemaƟkom kao i rezultaƟ istraživanja na Mašinskom fakultetu u Beogradu. Kljuēne rijeēi: paralelni mehanizam, hibridni mehanizam, konĮgurisanje, upravljanje. PARALLEL KINEMATIC MACHINES Abstract: The paper presents the stateof-the art in the Įeld of parallel kinemaƟc machines as well the results in this Įeld achieved at the Mechanical Engineering Faculty of Belgrade University. Key words: parallel mechanism, hybrid mechanism, conĮguraƟon, control. NANOMODIFIKACIJE – U SUSRET ULTRAPRECIZNOM MAŠINSTVU D. Kakaš, T. Novakov, M. ViloƟđ Fakultet tehniēkih nauka Novi Sad Rezime: NanomodiĮkacije materijala postaju sve znaēajnije za razvoj tehnike, a posebno za razvoj novih generacija alata. Trend razvoja preciznog i ultrapreciznog mašinstva jasno pokazuje da se veđ ovih godina pod Ɵm pojmovima podrazumijevaju taēnosƟ obrade reda veliēina do par deseƟna nanometara. To nameđe potrebu RETROSPEKTIVA da se kod alata izvrši modiĮciranje sa ciljem poboljšanja osobina alata na dubinama 30100 nanometara. U radu đe biƟ analizirane moguđnosƟ nanomodiĮkacije sa ciljem da se dobije površinski sloj kod alatnih ēelika koji đe daƟ potreban kvalitet alatu. TakoĜe đe biƟ daƟ neki uvodni rezultaƟ istraživanja moguđnosƟ nanomodiĮciranja putem implantacije kriptona. Kljuēne rijeēi: nanomodiĮkacija, implantacija kriptona, ultraprecizna obrada. NANOMODIFICATION – TOWARDS ULTRAPRECISION MACHINING Abstract: NanomodiĮcaƟons are becoming more important by the day for technology development and especially for development of new generaƟon tools. The development trend of precision and ultraprecision machining clearly show that means that we are dealing with up to few tens of nanometres in size. This requires, for depths of modiĮcaƟon of tools to be between 30-100nm. In this paper, we will analyze the possibility of nanomodiĮcaƟon with the aim of obtaining high quality surface layers on tool steels. Also, we will give some preliminary results of invesƟgaƟons of possibiliƟes that nanomodiĮcaƟon gives by Kr ion implantaƟon. Key words: nanomodiĮcaƟon, ion implantaƟon, Kr, ultra precision machining. DEMI 2007 51 Prof. dr Dragan MiluƟnoviđ (MF BG) uvodno predavanje (DEMI 2007) KolovoĜe - kad Rumuni i Norvežani igraju srpsko kolo (DEMI 2009) RETROSPEKTIVA 52 DEMI 2009 BANJ ALUCI UNIVERZITET U BAN JA BANJALUKA 28-29. 05. 2009. DEMI 2009 MAŠINSKI FAKULTET DEMI 2009 Datum: 28/29. maj 2009. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Doc. dr Živko Babiđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske Sponzori: 1. RAFINERIJA ULJA A.D. MODRIA, Modriēa 2. AD BOKSIT MILII, Miliđi 3. DVOKUT pro, Sarajevo Uvodniēari: 1. Dušan Gruden – Razvoj automobila prađen predskazanjima o ekološkim katastrofama 2. Hubert Kosler – Visoko produkƟvna robotska đelija za zavarivnje u automobilskoj industriji Izvod iz predgovora: „Konferencija DEMI je postala tradicija okupljanja nauēnih i struēnih radnika iz oblasƟ elektrotehnike, mašinstva i informaƟke. U poēetku su konferencije održavane RETROSPEKTIVA 9. MEĐUNARODNA KONFERENCIJA O DOSTIGNUĆIMA ELEKTROTEHNIKE, MAŠINSTVA I INFORMATIKE 9th INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACCOMPLITONTS IN ELECTRICAL AND MECHANICAL ENGINEERING AND INFORMATION TECHNOLOGY svake godine, da bismo posljednjih nekoliko zakazivali svake druge godine. Prvo savjetovanje, DEMI’98 održano je 1998. godine, sa prijavljena 32 rada, uglavnom iz Republike Srpske. Stalni porast zainteresovanosƟ nauēno-struēne javnosƟ za ovu konferenciju vidi se iz ovogodišnjeg broja prihvađenih radova. lako smo, nažalost, neke radove odbili, u zborniku radova ove devete po redu konferencije DEMI 2009 je 137 radova. Može se stvarno govoriƟ o meĜunarodnoj konferenciji, jer su radovi iz veđeg broja zemalja: Austrija, BiH, Crna Gora, Hrvatska, Makedonija, Njemaēka, Rumunija, Slovaēka, Slovenija i Srbija. Radovi su svrstani u pet glavnih tematskih oblasƟ: mehanika i konstrukcije, proizvodne tehnologije i inženjerstvo, termotehnika i energeƟka, saobrađajna sredstva i transport, i odžavanje tehniēkih sistema. lako su poslednje dvije decenije u svijetu karakterisane sa vrlo intenzivnim razvojem u oblasƟ elektro i mašinske industrije, na prostorima Zapadnog Balkana razvoj mašinstva i elektrotehnike je usporen i zaustavljen, što naravno bitno uƟēe na nivo i intenzitet razvoja drugih privrednih grana. Ovakve konferencije, pa i konferencija DEMI, svojim održavanjem doprinosi oēuvanju vitalnosƟ nauēnoistraživaēkog kadra, kao DEMI 2009 i razvoju mladih nauēno-struēnih radnika na fakulteƟma, insƟtuƟma i u industriji. Stalni porast uēesnika konferencije govori o potrebi i opravdanosƟ njenog redovnog održavanja i daje opƟmizam da đe doprinosiƟ razmjeni znanja, istraživaēkih 53 rezultata i iskustava struēnjaka, kako sa fakulteta tako i iz industrije...“ Predsjednik Organizacionog odbora Dr Živko Babiđ Banjaluka, maj 2009. godine Nau«ni odbor Prof. dr Aleksa Blagojeviđ Prof. dr Drago Blagojeviđ Prof. dr Pavao Bojaniđ Prof. dr Miodrag Bulatoviđ Prof. dr Ilija osiđ Prof. dr Pantelija Dakiđ Prof. dr edomir Duboka Prof. dr Vlatko Doleēek Prof. dr Veljko uriēkoviđ Prof. dr Ivan Filipoviđ Prof. dr Milisav Georgijeviđ Prof. dr Vasilj G. Gerasimēuk Prof. dr Dušan Gruden Prof. dr Vid Joviševiđ Prof. dr Milisav Kalajdžiđ Prof. dr Miloš Kojiđ Prof. dr Eduard Kostolansky Prof. dr orĜe Koziđ Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Podgorica Fakultet tehniēkih nauka Novi Sad Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Univerzitet u Sarajevu Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Sarajevo FTN Novi Sad KPI TU Wien Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Harvard University University of Cyril and Metodius Trnava Mašinski fakultet Beograd Republika Srpska Republika Srpska Srbija Crna Gora Srbija Republika Srpska Srbija Federacija BiH Republika Srpska Federacija BiH Srbija Ukraina Austrija Republika Srpska Srbija SAD Slovaēka Srbija RETROSPEKTIVA 54 DEMI 2009 Prof. dr Vidosav Majstoroviđ Prof. dr Ostoja MileƟđ Prof. dr Dragomir Miliēiđ Prof. dr Dragan MiluƟnoviđ Prof. dr Hong Seok Park Prof. dr Radivoje Pešiđ Prof. dr Miroslav Planēak Prof. dr Nicolae Pop Prof. dr Milan Radovanoviđ Prof. dr Dobroslav Ružiđ Prof. dr Vladimir Saviđ Prof. dr MilenƟje Stefanoviđ Prof. dr Milenko Stegiđ Prof. dr Mirko Sokoviđ Prof. dr Milan Šljiviđ Prof. dr Velimir Todiđ Prof. dr Džemo Tufekēiđ Prof. dr Stevan Veinoviđ Prof. dr Vojo Višekruna Prof. dr Ranko Zriliđ Doc. dr Nenad Zrniđ RETROSPEKTIVA Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd University of Ulsan Mašinski fakultet Kragujevac FTN Novi Sad North University of Baia Mare Mašinski fakultet Beograd Mašinski fakultet Beograd FTN Novi Sad Mašinski fakultet Kragujevac FSB Zagreb Fakultet za strojništvo Ljubljana Mašinski fakultet Banja Luka FTN Novi Sad Mašinski fakultet Tuzla Mašinski fakultet Kragujevac Mašinski fakultet Mostar Mašinski fakultet Banja Luka Mašinski fakultet Beograd Srbija Republika Srpska Republika Srpska Srbija Korea Srbija Srbija Romania Srbija Srbija Srbija Srbija Hrvatska Slovenija Republika Srpska Srbija Federacija BiH Srbija Federacija BiH Republika Srpska Srbija DEMI 2009 55 Broj radova po tematskim oblastima 16 Održavanje tehničkih sistema 39 Saobraćajna sredstva 19 Termotehnika i termoenergetika Proizvodne tehnologije i inženjerstvo 45 20 Mehanika i konstrukcije 0 10 20 30 Broj radova 40 50 Slika 16. Broj radova po državama na DEMI-u 2009. Broj radova po državama 80 70 70 50 40 32 30 8 2 m on ed ak 2 1 1 un i ija ja tri Au s va ts ka Hr ač em Nj Sr bi ja ka 0 FB iH 7 1 M 3 ja Cr na Go ra No rv eš ka Sl ov ač ka 12 10 Ru 20 RS Broj radova 60 Slika 17. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 2009. RETROSPEKTIVA 56 DEMI 2009 Uvodni referati RAZVOJ AUTOMOBILA PRAEN PRESKAZANJIMA O EKOLOŠKIM KATASTROFAMA Dušan Gruden Ditzingen, Njemaēka Rezime: MeĜu najvažnije tehniēke proizvode modernog ēoveēanstva spada bez sumnje automobil. Razvoj automobila odvija se veđ decenijama u jednoj društvenoj klimi, gde se ēesto u javnim diskusijama i medijima automobil proglašava „neprijateljem prirode“ odnosno „klima kilerom broj 1“. I pored dugogodišnjih velikih napora automobilske industrije da smanji negaƟvan uƟcaj na prirodu, još uvek se šire vesƟ, da automobil i dalje ugrožava ēovjekovu okolinu. Stvarni uƟcaj automobila na prirodu i ēovekovu okolinu je danas dobro poznat. Red veliēina Ɵh uƟcaja – u poreĜenju sa uƟcajem i tragovima drugih ēovekovih delatnosƟ – dozvoljava tvrdnju da se automobil neopravdano i diskriminirajuđe proglašava „neprijateljem prirode broj 1“. Kljuēne rijeēi: Automobil, motor, goriva, ekologija, klima CO2. DEVELOPMENT OF CARS FOLLOWED BY PREDICTIONS ABOUT ECOLOGICAL DISASTERS Abstract: Undoubtedly, cars are among the most signiĮcant technical products of modern age. Development of cars has been going on for decades in a social climate RETROSPEKTIVA where it is oŌen proclaimed “the enemy of nature”, that is “number 1 climate killer” in public discussions and media. Regardless great eīorts that automoƟve industry has invested for many years in reducing the negaƟve impact on nature, there is sƟll an disseminaƟon of informaƟon that cars sƟll endanger the environment. Real impact of cars on the environment, both natural and man-made, is well known today. Impact values – in comparison with the impact and traces of other human acƟviƟes – allows for the claim that cars have been unjustly and discriminaƟngly proclaimed “number 1 enemy of nature”. Key words: car, engine, fuels, ecology, climate, CO2. VISOKO PRODUKTIVNA ROBOTSKA ELIJA ZA ZAVARIVANJE U AUTOMOBILSKOJ INDUSTRIJI Hubert Kosler Motoman Robotec d.o.o. Ribnica, Slovenija Rezime: U prilogu je predstavljen projektni pristup ka rješavanju izazova po automaƟzaciji, roboƟzaciji operacije zavarivanja mehanizama vrata za prtljažni prostor Audi B8 i Q5. Robotska đelija je strogo namenska i mora odgovaraƟ zahtevu po visokoj produkƟvnosƟ, kontroli i stabilnosƟ procesa posluživanja te zavarivanja zahtevanih proizvoda. Robotska đelija je bila razvijena za poznatog kupca CIMOS d.d. te je rezultat znanja i dugogodišnjih iskustava na podruēju roboƟzacije i proizvodnih procesa preduzeđa Motoman Robotec d.o.o. iz Ribnice. DEMI 2009 57 Kljuēne rijeēi: automaƟzacija, inovaƟvnost, roboƟka, integracija, zavarivanje, posluživanje, vizualnost, laserska triangulacija. HIGH PRODUCTIVE WELDING ROBOT CELL IN THE AUTOMOTIVE INDUSTRY Abstract: A project approach in solving challenges in regards with the automaƟon, robot-operaƟng welding of the trunk door mechanisms in Audi B8 and Q5 is presented in the presentaƟon. A robot cell has an explicit use and needs to meet the requirements of high producƟvity, control and stability of serving process as well as welding of the required products. Robot cell has been developed for the renowned buyer CIOMS d.d. and is a result of know-how and long experience in the automaƟon and producƟon processes of Motoman Robotec Ltd. from Ribnica. Key words: automaƟon, innovaƟon, robotics, integraƟon, welding, servicing, visuality, laser triangulaƟon. Prof. dr Thomeensen Trygve, (NUST) – uēesnik iz Norveške (DEMI 2009) Vinko Bogdan – pomođnik ministra nauke i tehnologije otvara DEMI 2009 RETROSPEKTIVA 58 DEMI 2011 DEMI 2011 Datum: 26/28. maj 2011. Mjesto: Banja Luka Predsjednik organizacionog odbora: Prof. dr Gordana Goloboēki-Lakiđ, Mašinski fakultet Banja Luka Pokrovitelji: Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske Ministarstvo industrije, energeƟke i rudarstva Republike Srpske Sponzori: TurisƟēka organizacija grada Banja Luka Uvodna predavanja: Izvod iz predgovora: Ove godine održava se jubilarna, deseta po redu, MeĜunarodna konferencija o dosƟgnuđima elektrotehnike, mašinstva i informaƟke DEMI. Broj zemalja uēesnika u radu Konferencije DEMI je u stalnom porastu, tako da ove godine na Konferenciji uēestvuju nauēnini radnici i istraživaēi iz 18 zemalja. Ovaj skromni jubilej, ali i znaēajan broj uēesnika, ukazuje na ēinjenicu da Konferencija DEMI postaje meĜunarodno RETROSPEKTIVA priznata konferencija sa respektabilnim uēesnicima iz tehnološki razvijenih zemalja. Prva Konferencija DEMI održana je 1998. godine u organizaciji Mašinskog fakulteta iz Banje Luke sa ciljem da okupi nauēne i struēne radnike sa univerziteta i insƟtuta i struēnjake iz vrlo oslabljene, posljeratne privrede. Ta misija u uloga Konferencije DEMI ostala je i do danas jedan od njenih prioriteta. DEMI je postala konferencija sa tradicijom i svojim redovnim održavanjem preuzela je zaēajnu, ali i tešku ulogu okupljanja istraživaēa i nauēnih radnika, kao i struēnjaka iz privrede sa ciljem što brže inplementacije svaremenih istraživanja i novih tehnologija u proizvodne tokove kako bi se podstakla konkurentnost domađe industrije. Sigurno da to nije nimalo lak zadatak. Ova, 10. jubilarna konferecija DEMI je doživjela znaēajan napredak. Po prvi put je službeni jezik Konferencije engleski. Broj radova koji ce biƟ saopšten na Konferenciji je 146 iz 16 zemalja (zemlje bivše Jugoslavije, Austrija, Njamaēka, Švajcarska, Italija, Norveška, Poljska, Rumunija, Bugarska, Sjverni Kipar, Australija, Novi Zeland). AkƟvnosƟ na Konferenciji đe se realizovaƟ kroz šest sekcija koje obuhvataju sljedeđe tematske oblasƟ: Proizvodne tehnologije i inženjerstvo, DEMI 2011 59 Nau«ni odbor Blagojeviđ Aleksa Blagojeviđ Drago Bobrek Miroslav Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka B&H B&H B&H Bojaniđ Pavao Bulatoviđ Miodrag osiđ Ilija Dakiđ Pantelija Doloēek Vlatko uriēkoviđ Veljko Filipoviđ Ivan Gerasimēuk G. Vasilj Gruden Dušan Ivkoviđ Branko Jokanoviđ Simo Joviševiđ Vid Kojiđ Miloš Kostolansky Eduard Koziđ orĜe Lukaē Duško Maksimoviđ Stevan MileƟđ Ostoja Miliēiđ Dragomir MiluƟnoviđ Dragan Nediđ Bogdan Ninkoviđ Dobrivoje Ognjanoviđ Milosav Pešiđ Radivoje Planēak Miroslav Pop Nicolae Radovanoviđ Milan Faculty of Mechanical Engineering Beograd Faculty of Mechanical Engineering Podgorica FTN Novi Sad Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka University of Sarajevo Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Faculty of Mechanical Engineering Sarajevo “KPI” TU Wien Faculty of Mechanical Engineering Kragujevac Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Harvard University University of Cyril and Metodius Trnava Faculty of Mechanical Engineering Beograd University of Applied Science AeronauƟcal InsƟtute Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Faculty of Mechanical Engineering Beograd Faculty of Mechanical Engineering Kragujevac ABB Turbo-Systems AG Faculty of Mechanical Engineering Beograd Faculty of Mechanical Engineering Kragujevac FTN Novi Sad North University of Baia Mare Faculty of Mechanical Engineering Beograd Serbia Montenegro Serbia B&H B&H B&H B&H Ukrainia Austria Serbia B&H B&H USA Slovakia Serbia Germany Serbia B&H B&H Serbia Serbia Switzerland Serbia Serbia Serbia Romania Serbia RETROSPEKTIVA 60 DEMI 2011 Ravano Giambaƫsta Saviđ Vladimir Schmied Joachim Seok Park Hong Šljiviđ Milan Sokoviđ Mirko Stefanoviđ MilenƟje Stegiđ Milenko Thomeensen Trygve Todiđ Velimir Tufekēiđ emo Veinoviđ Stevan Vereš Miroslav Zeljkoviđ Milan Zriliđ Ranko Zrniđ Nenad University SUPSI FTN Novi Sad Delta JS University of Ulsan Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Faculty of Mechanical Engineering Ljubljana Faculty of Mechanical Engineering Kragujevac FSB Zagreb Norwegian University of Science and Technology FTN Novi Sad Faculty of Mechanical Engineering Tuzla Faculty of Mechanical Engineering Kragujevac Faculty of Mechanical Engineering BraƟslava FTN Novi Sad Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka Faculty of Mechanical Engineering Beograd Mehanika i konstrukcije, Saobrađajna sredstva i transport, Termotehnika i energeƟka, Održavanje tehniēkih sistema i Mehatronika. Uvodne referate na ovoj Konferenciji izložiđe uvaženi nauēni radnici sa univerziteta iz Švajcarske, Norveške, Srbije i Hrvatske koji treƟraju istraživanja najvišeg nauēnog nivoa iz oblasƟ: mehatronike, energeƟke, savremenih pristupa u dizajniranju mašinskih struktura i razvoju proizvoda, ekologije transporta i globalnog zagrijavanja, paradigmama savremene proizvodnje i prilagoĜavanju preduzeđa savremenim zahtjevima tržišta itd. Nadamo se da ce izloženi radovi donijeƟ sagledavanju trenutnog stanja istraživanja u oblasƟ mašinstva, elektrotehnike i informaciono-komunikacionih tehnologija u RETROSPEKTIVA Switzerland Serbia Switzerland Korea B&H Slovenia Serbia CroaƟa Norway Serbia B&H Serbia Slovakia Serbia B&H Serbia domađim uslovima, omoguđiƟ komparaciju sa evropski razijenim zemljama i ponudiƟ nove modele što brže implementacije savremenih istraživanja sa ciljem oživljavanja domađe proizvodnje. Od Konferencije DEMI, kao najznaēajnijeg nauēno-struēnog skupa iz oblasƟ mašinstva i informacionokomunikacionih tehnologija u našoj zemlji, to se sa pravom oēekuje. U ime Organizacionog odbora Konferencije DEMI 2011 zahvaljujem se svim autorima, ēlanovima recenzentskog Ɵma, kao i insƟtucijama, kompanijama i pojedincima koji su doprinijeli kvalitetnoj realizaciji programa Konferencije. Predsjednik Organizacionog odbora Prof. dr Gordana Globoēki-Lakiđ DEMI 2011 Uvodni referati RENEWABLE ENERGY AS A DRIVER OF ECONOMIC GROWTH Neven Duiđ Sveuēilište u Zagrebu - Fakultet strojarstva i brodogradnje The new European energy strategy, so called energy-climate package, sets up ambiƟous goals of having 20% renewable energy in gross energy demand, reduce carbon dioxide emissions by 20% and improve energy eĸciency by 20% by 2020. One of the goals of this is to use the necessary need to reduce the inŇuence on environment and increase the security of energy supply for opening new and beƩer quality jobs, regional development and reindustrializaƟon of the European economy. This is also a potenƟal for new development of CroaƟan, and also southeast European economies, based on future inevitable investments that may be used to spearhead the local economy growth. Countries should approach this in an integral way, best for their individual economies. It will be necessary to lay down Įnancial support mechanisms that will create both, supply and demand for new technologies. On one side, Įnancial mechanisms that open the way to increased investment in renewables and energy eĸciency are being put in pracƟce, like feed-in tariīs, but others are needed to support innovaƟve development of new technologies which create jobs in industry and academia. New Įnancial mechanisms, oŌen used in coun- 61 tries that successfully gain from increasing both supply and demand of renewables, are suggested. They would help Įnance the development of new products, by bringing together the research capaciƟes of academia and industry, while in the same Ɵme avoiding extra budgetary strains. Most of renewable energy technology, especially those that will stem from applicaƟon of Buildings direcƟve, are quite simple and can be produced locally. Meanwhile, those technologies have high development costs, due to need to constantly innovate, which can then be supported through the suggested Įnancial mechanism. SUSTAINABLE INNOVATION AND INNOVATION FOR SUSTAINABILITY: THE EVOLUTION AND INVOLUTION OF PRODUCTION PARADIGMS Claudio R. Boër Director ICIMSI-SUPSI, Manno-Lugano, Switzerland Abstract: The consumer market is conƟnuosly evolving requiring new products with more funcƟons, beƩer design, more personalized, and lately, more sustainable. The evoluƟon of products has been followed closely by the evoluƟon of the means to manufacturing them, to assemble them and to delivering them to the market. Studying the evoluƟon of producƟon, it is possible to see that diīerent paradigms have appeared from pre-industrializaƟon, to industrializaƟon, to mass producƟon and then mass customizaƟon. InnovaƟon has always been the driver of the evoluƟon RETROSPEKTIVA 62 DEMI 2011 of products and related process and the present keynote will present an overview of the past evoluƟon and the future trends. In parƟcular it will be shown how important is that innovaƟon is sustainable in Ɵme for a company to be successfull and how innovaƟon is a key for the future sustainable producƟon paradigm. Key words: ProducƟon paradigm, sustainble producƟon, mass customizaƟon, innovaƟon. MALICIOUS ECOLOGY ON VEHICLES AND TRAFFIC EXAMPLE STOJAN PETROVI, BOŽIDAR NIKOLI, EMIL HNATKO, JOVO MRA, STEVAN VEINOVI Mašinski fakultet: Beograd, Podgorica, Slavonski Brod, Banja Luka, Kragujevac Abstract: During the epoch of human progress and ecology there is a big interest for malware ecology as well protecƟon against them. IdenƟfying the enƟre value stream for each product is the Įrst step in ecological thinking. By improvement a technical faciliƟes we degrease energeƟc and ecologic environment overload. For example, vehicles are the cases where to posiƟve eīect of complex energy balance over the propulsion system in them. Around 60 million vehicles are produced per year and 800 million vehicles are in traĸc today in the world. The biggest power has been situated in transport sector: up to 15 Ɵmes bigger of all energy resources in the EU and up to 10 Ɵmes bigger of all energy resources in Serbia. RETROSPEKTIVA Such huge number of vehicles has, of course, a certain negaƟve inŇuence on nature and human environment. The overall polluƟon of environment –air, water and soil – enforcement geneƟc bases uncontrolled changes wherever the enƟre world of our Planet exists. The global conclusion is that there is no chance to change the road Ňeet from fossil fuels to electric power. COOPERATION MODELS BETWEEN UNIVERSITIES AND INDUSTRY IN APPLIED RESEARCH, SWITZERLAND CASE STUDY AND SOME PRACTICAL EXAMPLES GIAMBATTISTA RAVANO University of Applied Sciences and Arts of Southern Switzerland Abstract: Switzerland has a very well established economic environment of small and medium size industries (SMI). Thank to a posiƟve Įnancial situaƟon and a long-term policy of development an interesƟng system of cooperaƟon between UniversiƟes (parƟcularly UniversiƟes of Applied Sciences) and SMI could be established. Some key successful factors are described: Direct Įnancing of industrial projects with proved business plan ParƟcipaƟon of main key player in strategic decision (industrial organizaƟons, research partners, Federal and Cantonal government) Balanced mix of cooperaƟon and concurrence between research partners. Thanks to this approach a posiƟve trend to DEMI 2011 innovaƟon could be reached. Three examples of applied research projects in the Įelds of “materials for precision mechanics, traĸc systems, biotech precision systems” which turned into innovaƟon and new business are presented. DESIGN CONSTRAINTS AND ROBUST DESIGN AS THE MODERN APPROACH TO MECHANICAL STRUCTURE DEVELOPMENT MILOSAV OGNJANOVI Mašinski fakultet Beograd Abstract: Actual approaches in technical systems design understand horizontal integraƟon of various scienƟĮc and technological knowledge and various market and user needs in harmony with human environment. Robust design provides high level of design results in the Įrst aƩempt and design structures insensiƟve of service condiƟons variaƟon. AxiomaƟc method in connecƟon with robust design gives possibility for design parameters deĮniƟon using various design constraints. The arƟcle has intenƟon to present and analysed relaƟons between these methods and approaches. The case study of power transmission (PT) components is carried out in order to present eĸciency of the new approaches in design parameters selecƟon and calculaƟon. Reliability, vibraƟons and noise as design constraints in the stage of the Embodiment design of PT components make condiƟons for axiomaƟc method applicaƟon and robustness provision. Reliability as the design 63 constraint is deĮned and modelled in a speciĮc way suitable for this purpose and applicaƟon. Also, the model of gear vibraƟons and gear units noise generaƟon is presented in a new way suitable for applying as the design constraint. Those design constraints provide design parameters deĮniƟon in an eĸcient way, with high-level service quality indicators. The presented models are based on a great volume of experimental data about service condiƟons probability, gear and bearing failure probability, gear units vibraƟon and modal behaviour etc. TheoreƟcal knowledge and models are insuĸcient yet to provide the necessary data. The arƟcle contains presentaƟon of tesƟng methods and data processing oriented to provide data necessary for the applicaƟon in the suggested approach. TRANSPORT ECOLOGY AND GLOBAL CLIMATE CHANGE RADIVOJE PEŠI, STEVAN VEINOVI Norwegian University of Science and Technology Abstract: Heavy criƟcs claim that a group of Western scienƟsts has put together the preposiƟons for Kyoto protocol. The Kyoto protocol limits the producƟon of the following six components with anthropogenic acƟviƟes: carbon dioxide, methane, nitrous oxide, per Ňuorocarbons, sulphur hexaŇuoride and hydro Ňuorocarbons. The most dangerous role is assigned to carbon dioxide, so, on that basis, the eliminaƟon of carbon dioxide producƟon is proclaimed as ecological RETROSPEKTIVA 64 DEMI 2011 success. The escalaƟon is conƟnued in such a pace, that clean technologies (?), clean fuels (?) and clean vehicles (?) and similar are deĮned. The controversy over global warming gets even more complicated when you include poliƟcs, economics, greed, and the self interests of the various governments, NGOs and companies. Astronomer MiluƟn Milankovic studied changes in the orbital eccentricity, obliquity, and precession of Earth’s movements. Such changes in movement and orientaƟon change the amount and locaƟon of solar radiaƟon reaching the Earth. He hypothesized that when some parts of the cyclic variaƟons are combined and occur at the same Ɵme, they are responsible for major changes to the earth’s climate (even ice ages). The next stage of power train and fuel strategy involves using new high economy combusƟon engines that can be run with parƟally renewable fuels and used worldwide. Researchers are hard at work exploring new fuels, engines and vehicle technologies- but there are not clean cars, clean energy or full renewable fuels. Contrary to popular belief electric vehicles don’t hold all the emission answers, unƟl the electric power comes from coal-Įred power staƟons or part renewable sources (hydro, wind and sun). Key words: global warming, IC engine, renewable fuels, transport ecology XXXXXXXXX THOMEENSEN TRYGVE Norwegian University of Science and Technology Prof. Bobrek, Prof. Jokanoviđ - Otvaranje skupa DEMI 2007 RETROSPEKTIVA DEMI 2011 65 Broj radova po tematskim oblastima 26 Mehanika i konstrukcije Proizvodne tehnologije i inženjerstvo 37 21 Termotehnika i termoenergetika 26 Saobraćajna sredstva 22 Mehatronika 13 Održavanje tehničkih sistema 0 5 10 15 20 25 Broj radova 30 35 40 Slika 18. Broj radova po državama na DEMI-u 2011. Broj radova po državama 80 71 70 50 40 30 31 20 12 10 2 2 1 6 2 5 1 1 1 1 3 1 1 pa ed r o Cr nija na G Nj ora em ač ka Sr Bu bija ga rs k Po a lj Ru ska m un Au ija st ra lij a Ita Sl lija ov en i Au ja st Šv rija aj ca r No ska rv e Hr ška va ts ka 5 M ak Ki FB iH 0 RS Broj radova 60 Slika 19. Broj radova po tematskim oblasƟma na DEMI-u 2011. RETROSPEKTIVA 66 DEMI 2011 Broj radova po državama 150 135 120 Republika Srpska Federacija BiH Srbija 105 Hrvatska Crna Gora Rumunija 90 Rusija Bugarska 75 Slovačka Slovenija Makedonija 60 Ukrajina Rusija Njemačka 45 Austrija Norveška 30 Švajcarska Australija Italija 15 Poljska Kipar 0 DEMI DEMI DEMI DEMI DEMI DEMI DEMI DEMI DEMI DEMI 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2005 2007 2009 2011 Slika 19. Broj radova po državama na svim DEMI-ima RETROSPEKTIVA DEMI 2011 67 Uēesnici skupa DEMI 2007 Uēesnici skupa DEMI 2009 RETROSPEKTIVA 68 DEMI 2011 CIP - Каталогизација у публикацији Народна и универзитетска библиотека Републике Српске, Бања Лука 061.3:621”1998/2011” РЕТРОСПЕКТИВА Научно-стручних Retrospektiva Naučno-stručnih konferencija o dostignućima elektrotehnike, mašinstva i informatike : DEMI : 1998-2011 / [glavni urednik Snežana Petković]. - Banja Luka : Mašinski fakultet, 2011 (Laktaši : Grafomark). - 68 str. : ilustr. ; 24 cm Tekst djelimično upor. na srp. i engl. jeziku. Tekst štampan dvostubačno. - Tiraž 200. ISBN 978-99938-39-35-4 a) Међународна конференција о достигнућима електротехнике, машинства и информатике- DEMI 1998-2011 COBISS.BH-ID 2023448 RETROSPEKTIVA 19 ISBN 978-9993839-35-4 9 789993 839354 71
© Copyright 2024 Paperzz
