Ρ ΥΜΕΛΙΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙA
Ἱστορία • Λαογραφία • Περιβάλλον • Λογοτεχνία • Τέχνες • Βιβλίο • Πολιτισμός • Παράδοση • Ἀρχαιολογία
τΡιμηνιαια εΚδοση του Π.Κ.Ρ. • σίνα & δαφνομήλη 1α - 106 80 Ἀθήνα • τηλ. 210 3608885, τηλ.-Fax: 210 3637783
Ἔτος 14ο • Περίοδος Β΄ • Ἀπρίλιος-μάϊος-Ἰούνιος 2012 • Ἀριθ. τεύχους 99 • E-mail: [email protected]
ean eπιθυμουμε αμεση
ανορθωση τησ οικονομιασ μασ...
Tοῦ Προέδρου τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν
Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Δημητρίου Ε. Κουτρούμπα
Ἄ
φρονες πολιτικές καί ἐγκληματική ἀμέλεια καί ἀνικανότητα τῶν
ἰθυνόντων ἔφεραν τή χώρα μας στή σημερινή δεινή κατάσταση τῆς
ἐπαιτείας καί τῆς ἐξαθλίωσης. Βεβαίως ἡ διεθνής οἰκονομική κρίση, πού
βασικά προκάλεσαν οἱ ἀδηφάγοι παγκόσμιοι οἰκονομικοί μεγαλοκαρχαρίες καί τοκογλύφοι, εἶναι κατά μέγα μέρος συνέπεια τῆς παγκόσμιας πνευματικῆς καί
ἠθικῆς κρίσης πού μαστίζει τά ἄτομα, τίς κοινωνίες καί τίς κυβερνήσεις, πού ἔχουν θεοποιήσει τό χρῆμα καί τή δύναμη καί τσαλαπατοῦν ἀναίσχυντα κάθε ἔννοια δικαιοσύνης
καί ἀνθρωπισμοῦ, ἰδιαίτερα εἰς βάρος τῶν μικρῶν καί ἀνίσχυρων ἀτόμων καί χωρῶν.
Στή χώρα μας ἡ ἐγκατάλειψη κατά τίς τελευταῖες δεκαετίες τῶν ἰδεωδῶν τῆς ἑλληνοχριστιανικῆς παράδοσης καί τῆς Ὀρθοδοξίας -τῶν ὑψηλοτέρων ἰδανικῶν καί ἀξιῶν πού
ἔχουν ἐμφανισθῆ μέχρι σήμερα ἐπάνω στόν πλανήτη μας- ἐν ὀνόματι δῆθεν τῆς προόδου,
τοῦ ἐκσυγχρονισμοῦ καί τῆς στοίχισής μας πίσω ἀπό τούς «προοδευμένους» λαούς τῆς
Δύσης ὁδήγησε στά ὀλέθρια διαλυτικά ἀποτελέσματα ἄτομα, οἰκογένεια, κοινωνία καί
δημόσια διοίκηση μέ βαρειά εὐθύνη τῆς πολιτικῆς, πνευματικῆς, ἐκκλησιαστικῆς καί
δικαστικῆς ἡγεσίας, ἀλλά καί ὅλων τῶν ἐνήλικων ψηφοφόρων, πού δέν ἀντιδράσαμε δεόντως στό ξήλωμα τῶν ἀξιῶν καί στόν ήθικό κατήφορο.
Δέν θά ἀναφερθοῦμε ἐδῶ στήν ἀνάγκη ἀναστήλωσης τῆς ἑλληνορθόδοξης παράδοσης
καί τῆς παιδείας μας, τίς ὁποῖες κατεδαφίζουν καθημερινά ἀλλοπρόσαλλοι νόμοι καί μέσα
μαζικῆς ἐξαθλίωσης (δῆθεν μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης, τά ὁποῖα στήν πλειονότητά τους
εἶναι προπαγανδιστικά κέντρα ἀδίστακτων οἰκονομικῶν καί ἄλλων σκοτεινῶν συμφερόντων), διότι αὐτό εἶναι μέν ἀπαραίτητο, ἀλλά ἀπαιτεῖ μακροχρόνια ἐφαρμογή καί ἐμπέδωση.
Μακροχρόνια εἶναι ἐπίσης καί ἡ ἐν ὀνόματι τῆς ὀρθῆς κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς καί
τοῦ σωστοῦ πατριωτισμοῦ καλλιέργεια φορολογικῆς συνείδησης στό λαό, πού εἶναι ἀναγκαία γιά νά σταθῆ στά πόδια του κάθε κράτος.
Ἀναφέρομε μόνον ἄμεσα πολύ αὐστηρά ἀλλά δίκαια μέτρα, τά ὁποῖα μποροῦν κατά
τή γνώμη μας νά ἀνορθώσουν σέ πολύ σύντομο διάστημα τήν καταβαραθρωμένη οἰκονομία μας καί νά βγάλουν τή θηλειά τῶν χρεῶν καί τῶν τοκογλύφων ἀπό τό λαιμό μας.
Στήν προσπάθεια αὐτή πρέπει νά συμβάλουν ἀναλόγως ὅλοι οἱ Ἕλληνες. Ὄχι μόνο οἱ
μισθωτοί, οἱ συνταξιοῦχοι καί οἱ λίγοι εἰλικρινεῖς καί συνεπεῖς φορολογούμενοι, ἀλλά
καί οἱ «ἔξυπνοι» καί «ἱκανοί» φοροφυγάδες καί φοροκλέπτες, πού δηλώνουν φτωχοί καί
παίρνουν ἐπιδόματα καί ἀπαλλαγές πού δέν δικαιοῦνται, ἐνῶ ἔχουν βίλλες, σκάφη καί
ἑκατομμύρια καταθέσεις στήν Ἑλλάδα καί στό ἐξωτερικό, διασκεδάζοντας εἰς βάρος τῶν
κορόϊδων.
Ἀπαιτεῖται λοιπόν κατεπειγόντως ἡ ψήφιση ἑνός νόμου, πού θά ἰσχύη ἀπό τήν ἑπομένη τῆς δημοσίευσής του στήν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως καί θά περιλαμβάνη τά
ἑξῆς περίπου:
1. Ὅλοι οἱ Ἕλληνες πολῖτες ἀδιακρίτως ἡλικίας καί ὅλοι οἱ νομίμως ἐργαζόμενοι
στή χώρα ἀλλοδαποί καί κάθε ἐπιχείρηση καί ἑταιρεία ὀφείλουν ἐντός 30 ἡμερῶν νά λάβουν ἀριθμό φορολογικοῦ μητρώου (ΑΦΜ) καί σχετική βεβαίωση ἀπό τή Δ.Ο.Υ. τῆς περιοχῆς τους καί νά τήν προσκομίσουν σέ ὅλες τίς τράπεζες, ὅπου ἔχουν καταθέσεις. Ἀπό
τήν 31η ἡμέρα ἀπό τῆς δημοσιεύσεως τοῦ σχετικοῦ νόμου, μέχρι προσκομίσεως τῆς σχετικῆς βεβαίωσης ἀπό Δ.Ο.Υ., ὅσες καταθέσεις δέν ἔχουν Α.Φ.Μ. θεωροῦνται δεσμευμένες
ὑπέρ τοῦ Κράτους.
2. Οὐδείς ἐπιτρέπεται νά ἐξαγάγη ἀπό τή χώρα ποσό μεγαλύτερο τῶν 500 εὐρώ, παρά
μόνον μέσω Τραπέζης καί ἐγγράφων πού θά φέρουν τόν Α.Φ.Μ. τοῦ ἰδιοκτήτη τους. Τό
μέτρο τοῦτο γιά εὐνόητους λόγους πρέπει νά ἰσχύση πρίν νά τεθῆ σέ δημόσια διαβούλευση
ἡ σχετική διάταξη.
3. Γιά τή σύνταξη οἱουδήποτε συμβολαίου εἶναι ἀπαραίτητοι οἱ Α.Φ.Μ. τῶν συμβαλλομένων.
4. Οἱ Τράπεζες στέλνουν μέσα στόν Ἰανουάριο στίς ἁρμόδιες Δ.Ο.Υ. ἀντίγραφο τῆς κίνησης κάθε λογαριασμοῦ κατά τό προηγούμενο ἔτος. Ὁμοίως τά Συμβολαιογραφεῖα ἀποστέλλουν στήν ἁρμόδια γιά τόν καθένα Δ.Ο.Υ. ἐντός τοῦ Ἰανουαρίου ἔγγραφο ἐμφαῖνον
τά διακινηθέντα ποσά καί τήν ἀξία τῶν ἀποκτηθέντων κινητῶν ἤ ἀκινήτων κατά τό
προηγούμενο ἔτος. Ὅλα τά στοιχεῖα αὐτά τῶν Τραπεζῶν καί τῶν Συμβολαιογραφείων
εἶναι ἀπόρρητα καί προσιτά μόνον στίς Τράπεζες, στά Συμβολαιογραφεῖα, στούς συμβαλλομένους καί στήν ἁρμόδια Δ.Ο.Υ.
5. Ὁποιοσδήποτε πωλεῖ ὁ,τιδήποτε μέσα στή χώρα ἤ προσφέρει ὑπηρεσίες, πρέπει νά
ἐκδίδη τιμολόγιο ἤ ἀπόδειξη, στήν ὁποία θά εἶναι ἐνσωματωμένος στήν ἐμφανῶς ἀναγραφόμενη στούς καταλόγους καί ἐπί τῶν ἐμπορευμάτων τιμή πώλησης Φ.Π.Α. 20% ὁ
ἀνώτερος καί 10% ὁ μικρότερος γιά προϊόντα καί ὑπηρεσίες πού φορολογοῦνται λιγώτερο.
Ὅποιος δέν διαθέτει ταμειακή μηχανή ὑποχρεοῦται νά ἔχη ἀριθμημένες καί θεωρημένες
ἀπό τή Δ.Ο.Υ. διπλότυπες ἀποδείξεις μέ τό ὄνομα καί τόν Α.Φ.Μ. τοῦ πωλητοῦ ἤ παρόχου
ὑπηρεσίας. Ὅποιος συλλαμβάνεται νά μήν κόβη ἀπόδειξη ἤ νά γράφη ἀνακριβές ποσό,
ὑποχρεοῦται νά πληρώση ἀμέσως πρόστιμο ἑκατονταπλάσιο τῆς ἀξίας τοῦ πωληθέντος,
ὁ δέ ἀντίστοιχος ἀγοραστής πρόστιμο δεκαπλάσιο τῆς ἀξίας τοῦ ἀγορασθέντος. Σέ περίπτωση ἀδυναμίας ἄμεσης καταβολῆς τό πρόστιμο πρέπει νά καταβληθῆ ἐντός 10ημέρου,
ἄλλως ἀφαιρεῖται ἡ ἄδεια λειτουργίας τῆς ἐπιχείρησης καί ὁ ὑπαίτιος ἀποπληρώνει μέ
ἄμεση δήμευση ὅλης τῆς κινητῆς καί ἀκίνητης περιουσίας τῆς οἰκογενείας του. Ἐνστά2
σεις κατά τοῦ προστίμου μποροῦν νά ὑποβληθοῦν γραπτῶς μετά τήν ἀποπληρωμή του.
6. Οἰκονομικοί ὑπάλληλοι καί ἀστυνομικοί πού ἀνακαλύπτουν τήν παράβαση καί
ἐπιβάλλουν τά ἐν λόγω πρόστιμα, δικαιοῦνται τό 10% αὐτῶν, ἄλλοι δέ πολῖτες πού καταγγέλλουν τήν παρανομία δικαιοῦνται τό 5% τοῦ προστίμου.
7. Πρός πάταξη τῆς γραφειοκρατίας, διευκόλυνση τῶν ἐπενδύσεων καί ἐκκίνηση ἀναθέρμανσης τῆς οἰκονομίας θεσπίζονται τά ἑξῆς: Ὅπου γιά τήν ἀδειοδότηση καί τήν ἐξυπηρέτηση τῶν πολιτῶν καί τῆς οἰκονομίας ἔχουν συναρμοδιότητα πολλές ὑπηρεσίες καί
πολλά ὑπουργεῖα, ἱδρύεται ἀμέσως σέ μία ἀπό αὐτές ἤ σέ ἔνα ἀπό τά ὑπουργεῖα Γραφεῖο
ἤ Ὑπηρεσία μέ τόν τίτλο τοῦ ἀντικειμένου (π.χ. Γραφεῖο ἤ Ὑπηρεσία Βιομηχανιῶν καί
Βιοτεχνιῶν, Γραφεῖο Συγκοινωνιῶν, Γραφεῖο Ἀνανεωσίμων Πηγῶν Ἐνέργειας, Γραφεῖο
Πολεοδομίας κλπ.), ὅπου συγκεντρώνονται μέσα στό ἴδιο κτήριο καί, εἰ δυνατόν, μέσα
στόν ἴδιο ὄροφο ἤ τό ἴδιο διαμέρισμα ἐξουσιοδοτημένα κλιμάκια ὅλων τῶν συναρμοδίων
ὑπουργείων ἤ ὑπηρεσιῶν ὑπό ἑνιαία Διεύθυνση καί μέ κοινή Γραμματεία καί Πρωτόκολλο.
Ὁ ἐνδιαφερόμενος πολίτης ὑποβάλλει αἴτηση στό Γραφεῖο καί, ἐφόσον αὐτή συνοδεύεται ἀπό ὅλα τά γνωστά καί ἀνηρτημένα σέ εἰδικό πίνακα ἀπαραίτητα δικαιολογητικά,
τό Γραφεῖο ὀφείλει νά ἀποφασίση καί νά ἀπαντήση στό αἴτημα ἐντός 30 ἡμερῶν ἀπό τῆς
καταθέσεως τῆς αἴτησης.
8. Ὁ φόρος τῶν πάσης φύσεως νομίμων κερδῶν ἐπιχειρήσεων ὁρίζεται στό 20% γιά
μία δεκαετία.
9. Ἡ ἐγκατάσταση καί ἐκμετάλλευση τῶν ἤπιων μορφῶν ἐνέργειας (ἡλιακῆς καί
αἰολικῆς ἐνέργειας) καί τῶν μεταλλείων ἀποτελεῖ ἀποκλειστική ἁρμοδιότητα τῆς Κυβέρνησης καί δανειοδοτεῖται καί προωθεῖται κατά προτεραιότητα. Ὁμοίως προωθεῖται
ὁ καθορισμός τῆς ἑλληνικῆς ΑΟΖ καί τῆς ἔρευνας γιά ἐκμετάλλευση φυσικοῦ ἀερίου
καί ὑδρογονανθράκων.
10. Λειτουργός, ὑπάλληλος ἤ ὄργανο ὁποιουδήποτε βαθμοῦ πού χρηματίζεται ἀπολύεται ἀπό τήν θέση του χάνοντας ὅλα τά δικαιώματα πού εἶχε, σέ περίπτωση δέ πού
ἀπό ἀμέλεια ἤ δόλο προκάλεσε ζημία στήν ὑπηρεσία καί τό Δημόσιο ὑποχρεοῦται νά καλύψη ἀμέσως τή ζημία μέ ὅλη τήν κινητή καί ἀκίνητη περιουσία τῆς οἰκογενείας του.
Ἔνσταση κατά τῆς σχετικῆς ἀπόφασης μπορεῖ νά ὑποβληθῆ μόνον μετά τήν ἀποπληρωμή τοῦ ποσοῦ.
11. Μέ τά μέτρα αὐτά εἶναι βέβαιο ὅτι θά παταχθῆ ἡ φοροδιαφυγή καί ἡ φοροκλοπή,
θά εἰσρεύσουν στό δημόσιο ταμεῖο τά δισεκατομμύρια πού προσπαθεῖ σήμερα νά συλλέξη
τό Κράτος στίβοντας μισθωτούς καί συνταξιούχους, θά ἐκκινήση ἡ ἀναθέρμανση τῆς
οἰκονομίας καί θά δημιουργηθοῦν θέσεις ἐργασίας. Μέ μείωση τοῦ Φ.Π.Α. στό 20% καί
10% ἀρχικά καί πιθανώτατα σέ λίγα χρόνια στό 10% καί 5% ἀντιστοίχως καί τῆς φορολογίας τῶν κερδῶν στό 20%, ἡ χώρα θά γίνη πόλος ἕλξεως ἐπενδύσεων καί θά παρουσιάζη πλεονασματικό προϋπολογισμό καί ἄνοδο τοῦ βιοτικοῦ ἐπιπέδου τοῦ λαοῦ μας, ὁ
ὁποῖος μαστίζεται σήμερα ἀπό τήν ἀνεργία, τήν πεῖνα καί τήν ἐξαθλίωση, ἐνῶ μέ δίκαιη
φορολόγηση καί σωστή διαχείριση καί ἐκμετάλλευση τῶν πλουτοπαραγωγικῶν πηγῶν
τῆς χώρας μας θά μποροῦσε νά εὐημερῆ.
3
μνημη αλωσεωσ τησ κωνσταντινουπολεωσ
Τήν Τρίτη 29η Μαΐου 2012 ὥρα 19.00 ἔγινε στό Πνευματικό Κέντρο Ρουμελιωτῶν τό καθιερωμένο ἐτήσιο μνημόσυνο τῶν ἀγωνιστῶν καί τῶν μαρτύρων τοῦ Γένους καί τῆς Πίστεως πού ἔπεσαν καί μαρτύρησαν κατά τήν ἀποφράδα ἡμέρα τῆς 29ης Μαΐου 1453 καί
μετέπειτα. Ὕστερα ἀπό τήν τέλεση τῆς ἐπιμνημόσυνης δέησης ἀκολούθησε σχετική ὁμιλία
στήν αἴθουσα Δελφοί. Τήν ὁμήγυρη προσφώνησε ὁ Πρόεδρος τοῦ Π.Κ.Ρ. Καθηγητής
κ. Δημήτριος Κουτρούμπας ὡς ἑξῆς:
Αἰδεσιμολογιώτατε ἐκπρόσωπε τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί Πάσης
Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου,
Κύριε πρώην Πρωθυπουργέ,
Κύριε Ἀρχηγέ τῆς Ἀστυνομίας,
Κύριοι Ἀνώτατοι Δικαστικοί καί Στρατιωτικοί,
Κύριοι καί Κυρίες,
Ἡμέρα Τρίτη ἤτανε
Ἡ Πόλη μας ἡ ὄμορφη
ἡμέρα ὀλεθρία
καί ἡ Ἁγιά Σοφιά μας
στά χίλια τετρακόσια
πέσαν σέ χέρια τούρκικα,
πεντήκοντα καί τρία:
ραγίστηκε ἡ καρδιά μας.
Ἡ Κωνσταντινούπολη, ἡ Νέα Ρώμη τοῦ Κωνσταντίνου, ἡ βασίλισσα τῶν πόλεων καί τῆς Οἰκουμένης, ὑπῆρξε ἐπί χίλια καί
πλέον ἔτη τό πολιτικό, πνευματικό καί οἰκονομικό κέντρο τῆς
Γῆς, ὅπου εἶχαν συγκεντρωθῆ ἀμύθητοι πνευματικοί, ἐπιστημονικοί, καλλιτεχνικοί καί οἰκονομικοί θησαυροί. Ὑπῆρξε τό κέντρο
διάδοσης τοῦ χριστιανισμοῦ καί τῆς Ὀρθοδοξίας σέ πολυάριθμους λαούς καί τό οἰκονομικό κέντρο ὅπου ὑπολογίζεται ὅτι
ἦταν συγκεντρωμένα κατά τόν Μεσαίωνα, τά δύο τρίτα περίπου
τοῦ παγκοσμίου χρήματος.
Τήν Πόλη αὐτή καί τή Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία (ἀρχικά τό
Ἀνατολικό τμῆμα της καί μετά τήν κατάλυση τοῦ Δυτικοῦ τμήματος ἀπό τούς βαρβάρους
τή Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία ἐν γένει) τό ἑλληνικό πνεῦμα τή μετέτρεψε σέ Ἑλληνική Χριστιανική Αὐτοκρατορία. Παρόλο πού διατηρήθηκε στούς ὑπηκόους καί ἐπισήμως τό ὄνομα
Ρωμαῖος (Ρωμιός), οἱ λαοί τῆς Ἀνατολῆς τούς ὀνόμαζαν Ἴωνες, δηλαδή Ἕλληνες, ἡ ἐπίσημη
γλῶσσα ἦταν ἡ ἑλληνική καί θρησκεία ἦταν ἡ χριστιανική Ὀρθοδοξία. Ἡ Πόλη καί ἡ Αὐτοκρατορία ὑπῆρξε γιά 1000 χρόνια ὁ κυματοθραύστης καί ἡ ἀσπίδα πού προφύλαξε τήν
Εὐρώπη ἀπό τά ἀλλεπάλληλα κύματα πολυαρίθμων βαρβάρων καί ὁ φωτοδότης τοῦ ἑλληνικοῦ καί χριστιανικοῦ πνεύματος πού ἔβγαλε ἀπό τά σκοτάδια τῆς βαρβαρότητος πλῆθος
λαῶν. Γι’ αὐτούς ὁ Μεσαίωνας ὑπῆρξε πράγματι σκοτεινή περίοδος, τήν ὁποία ἐσελάγιζε
τό φῶς τοῦ Βυζαντίου, ἡ πτώση τοῦ ὁποίου ἔδιωξε πρός τή Δύση πλῆθος σοφῶν δασκάλων,
χειρογράφων καί βιβλίων πού φώτισαν καί διευκόλυναν τό ξύπνημα τῆς Ἀναγέννησης. Μαζί
πῆγαν καί κάποιοι ἀπό τούς θησαυρούς πού δέν εἶχαν ἁρπάξει τό 1204 οἱ σταυροφόροι
καί δέν πρόλαβαν ἀκόμη νά λεηλατήσουν οἱ Τοῦρκοι.
4
Ἡ πτώση τοῦ ἐπί χιλιετίαν ἀπόρθητου φρουρίου τῆς Κωνσταντινούπολης τό 1453 βύθισε
τό Ἑλληνικό Γένος στό σκοτάδι τῆς δουλείας καί τῆς βαρβαρότητος, ἀλλά ἀποτέλεσε
συγχρόνως καί ἕναν ἰσχυρότατο κλονισμό, πού τό ξύπνησε ἀπό τό λήθαργο τῆς ἀδράνειας
καί τῆς μοιρολατρείας καί τό ἔκανε νά συνειδητοποιήση τή μεγάλη ἀπώλεια καί τούς λόγους πού ὁδήγησαν σέ αὐτή.
Αὐτό τό πικρό γιά μᾶς καί συνάμα κοσμοϊστορικό γεγονός τῆς πτώσης τῆς βασιλίδος
τῶν πόλεων πρέπει νά ἐνθυμούμεθα κάθε χρόνο, ἀφ’ ἑνός γιά νά τιμοῦμε τούς ἥρωες καί
μάρτυρες νεκρούς μας καί νά μήν ἐπαναλαμβάνωμε τά σφάλματα
πού προκάλεσαν τίς συμφορές μας καί ἀφ’ ἑτέρου γιά νά συνειδητοποιοῦμε τό μεγαλεῖο τῆς λαμπρῆς Μεσαιωνικῆς Αὐτοκρατορίας
μας καί «νά μή μᾶς πωλοῦν τά φύκια γιά κορδέλες» οἱ σημερινοί νεόπλουτοι ἰσχυροί τῆς Δύσης, πού κατά ἕνα μεγάλο μέρος εὐθύνονται
γιά τήν πτώση τοῦ Βυζαντίου.
Γιά τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης θά μᾶς μιλήση ὁ ἐκλεκτός
μαθητής μου κ. Ἰωάννης Πολέμης, Καθηγητής τώρα τῆς Βυζαντινῆς
Φιλολογίας στό Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν μέ θέμα: μποροῦσε ἡ Δύση νά βοηθήση τό Βυζάντιο; Τόν ὁμιλητή θά μᾶς παρουσιάση ὁ Γενικός Γραμματέας τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν, στρατηγός κ. Κωνσταντῖνος Στεφανῆς.
Σᾶς εὐχαριστῶ
Βιογραφικο σημειωμα του ομιλητου
Ὁ κ. Ἰωάννης Πολέμης, καθηγητής τῆς Βυζαντινῆς
Φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, τυγχάνει ἀπόφοιτος τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ ὡς ἄνω Πανεπιστημίου. Γιά μεταπτυχιακές σπουδές μετέβη στό
Πανεπιστήμιο τῆς Ὀξφόρδης, ὅπου ἐξεπόνησε διδακτορική διατριβή περί Θεοφάνους μητροπολίτου Νικαίας,
λογίου τοῦ ΙΔ´ αἰ.
Ὑπηρέτησε τή θητεία του κατά τά ἔτη 1991-1993 στό
Πολεμικό Ναυτικό.
Κατά τά ἔτη 1995-1998 ὑπηρέτησε ὡς ἐπίκουρος καθηγητής στό Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, κατά
δέ τά ἔτη 1998-2004 χρημάτισε ἐπίκουρος καθηγητής
τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Τό 2004 ἐξελέγη ἀναπληρωτής καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, τό
δέ 2009 ἐξελίχθη σέ πρωτοβάθμιο καθηγητή.
Ἔχει ἐκδώσει πλεῖστα ὅσα Βυζαντινά κείμενα. Ἰδιαιτέρως ἀσχολεῖται περί
τόν βίο καί τό ἔργο τοῦ Θεοδώρου Μετοχίτου, σημαντικοῦ λογίου τῆς Παλαιολογείου περιόδου.
5
μπορουσε η Δυση να Βοηθηση το Βυζαντιο;
Ὁμιλία τοῦ Καθηγητοῦ Ἰωάννου Πολέμη
Κύριε πρώην Πρωθυπουργέ,
Κύριε Πρόεδρε,
Αἰδεσιμολογιώτατε,
Κύριοι ἐκπρόσωποι τῶν Ἐνόπλων μας Δυνάμεων καί τῶν Σωμάτων Ἀσφαλείας,
Ἀξιότιμες κυρίες καί κύριοι,
Ὀφείλω κατ’ ἀρχήν νά εὐχαριστήσω τόν στρατηγό γιά τήν παρουσίαση τοῦ
βιογραφικοῦ μου, καθώς καί τόν πρόεδρό σας καί σεβαστό καθηγητή μου κ. Δ.
Κουτρούμπα, ὁ ὁποῖος μοῦ ἔκανε τήν τιμή νά μέ προσκαλέσει νά ἐκφωνήσω αὐτή
τήν ὁμιλία μου ἐνώπιον τοῦ ἱστορικοῦ συλλόγου σας.
Τό θέμα μου εἶναι οἱ σχέσεις τοῦ Βυζαντίου μέ τήν Δύση κατά τήν περίοδο
τῆς ἁλώσεως τῆς βασιλίδος τῶν πόλεων, πιό συγκεκριμένα ἄν μποροῦσε ἡ Δύση
νά βοηθήσει τό χειμαζόμενο δεινῶς καί ἀπειλούμενο ἀπό τούς Τούρκους Βυζάντιο. Στό ἐρώτημα αὐτό ὅμως δέν μπορεῖ νά δοθῆ σαφής καί κατηγορηματική
ἀπάντηση, ἄν δέν ἐξετασθοῦν προηγουμένως ἡ κατάσταση τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης κατά τήν περίοδο αὐτήν καί οἱ σχέσεις πού εἶχε διαμορφώσει μέ τό Βυζάντιο.
Θά ξεκινήσω in medias res, ὅπως λέμε ἐμεῖς οἱ φιλόλογοι. Τό 1425 ὁ αὐτοκράτωρ Μανουήλ Β´ὁ Παλαιολόγος βρίσκεται στήν κλίνη τοῦ θανάτου. Εἶναι
ἕνας πολύπειρος καί σοφός ἡγεμών, ὁ ὁποῖος πάνω ἀπό μισό αἰῶνα κρατοῦσε
τό τιμόνι τοῦ σκάφους τῆς αὐτοκρατορίας πού ταξίδευε σέ θάλασσα τρικυμι6
σμένη. Οἱ Ὀθωμανοί, ἀπό μικρή περιφερειακή δύναμη στήν περιοχή τοῦ Μαιάνδρου, εἶχαν ἐξελιχθεῖ στόν ὑπ’ ἀριθμόν ἕνα κίνδυνο γιά τήν αὐτοκρατορία. Τό
1354 εἶχαν ἀποκτήσει τό πρῶτο προγεφύρωμα ἐπί εὐρωπαϊκοῦ ἐδάφους, ἐνώ
λίγο ἀργότερα κατέλαβαν τήν Ἀδριανούπολη, πού ἔγινε ἡ πρώτη πρωτεύουσα
τῶν Τούρκων στήν Εὐρώπη. Τό 1389 συντρίβουν τούς Σέρβους στό Κοσσυφοπέδιο. Τό 1391 ἀρχίζει ἡ πρώτη δεκαετής πολιορκία τῆς Κωνσταντινουπόλεως.
Ὁ αὐτοκράτωρ Μανουήλ ἀναγκάζεται νά μεταβεῖ ὡς ἐπαίτης στήν Δύση, γιά
νά ἐκλιπαρήση τήν ἀρωγή τῶν Φράγκων, ἡ ὁποία, ὡστόσο, δέν ἔρχεται ποτέ.
Τό 1402 ἡ μάχη τῆς Ἀγκύρας,
στήν ὁποία ὁ Ταμερλάνος συνέτριψε τόν σουλτάνο Βαγιαζήτ, ἔδωσε μια προσωρινή
ἀνάσα στό Βυζάντιο. Ὅμως τό
1422 ὁ σουλτάνος Μουράτ
πολιορκεί ξανά τήν πρωτεύουσα. Ἑπομένως, ὁ Μανουήλ εἶχε πολύ πικρή πεῖρα
ἀπό τούς Δυτικούς. Τήν ὥρα
λοιπόν πού πέθαινε, κάλεσε
στό πλευρό του τούς γιούς του
καί ζήτησε ἀπό τόν διάδοχό
του, τόν αὐτοκράτορα Ἰωάννη
τόν Η´, νά μήν ἐπιδιώξει ποτέ
τήν ἕνωση τῶν ἐκκλησιῶν. Ὁ
λόγος πού ἐξηγεῖ κατά τόν
ἱστορικό Σφραντζῆ τήν συμβουλή αὐτή τοῦ ἑτοιμοθάνατου μονάρχη ἦταν ὁ φόβος
μήπως
ἐξαγριωθοῦν
οἱ
Τοῦρκοι, φοβούμενοι τήν δυτική ἀρωγή καί προλάβουν νά
καταφέρουν αἰφνιδιαστικά τό
τελικό πλῆγμα στήν Βυζαντινή
αὐτοκρατορία. Εἶναι ὅμως βέβαιο ὅτι ὁ αὐτοκράτωρ Μανουήλ, πού, ἐκτός ἀπό ἔμπειρος πολιτικός ἦταν καί σημαντικός λόγιος καί διανοούμενος -εἶχε μάλιστα γράψει ἐκτενές θεολογικό ἔργο
κατά τῶν Λατίνων-, γνώριζε πολύ καλά ὅτι οἱ Δυτικοί ἀπό μία ἄποψη μποροῦσαν νά προσφέρουν τήν ποθητή βοήθεια στό Βυζάντιο, ἀπό μία ἄλλη ὅμως
δέν ἦσαν εἰς θέσιν νά τό κάνουν. Πῶς ἐξηγεῖται αὐτή ἡ ἀντινομία; Αὐτό θά προσπαθήσω νά ἐξηγήσω στήν συνέχεια.
Μετά τό σχίσμα τοῦ 1054 οἱ σχέσεις τοῦ Βυζαντίου καί Δύσεως εἶχαν εἰσέλθει
σέ διαδικασία προϊούσης ἐπιδεινώσεως. Στίς θρησκευτικές διαφορές εἶχαν προστεθεῖ οἱ οἰκονομικές ἀντιθέσεις, ὁ ἐμπορικός ἀνταγωνισμός καί οἱ πολιτικές συγκρούσεις. Τό ἀποκορύφωμα τῆς σοβούσης κρίσεως ἦλθε τό 1204, ὅταν μέ τρόπο
δόλιο καί προδοτικό οἱ μετέχοντες στήν Δ´Σταυροφορία, ἐκμεταλλευόμενοι τίς
διενέξεις τῶν μελῶν τῆς αὐτοκρατορικῆς δυναστείας τῶν Ἀγγέλων, κατέλαβαν
7
τήν Κωνσταντινούπολη, ἐγκαθιδρύοντας παράλληλα στά παλαιά ἐδάφη τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας σειρά φεουδαρχικῶν κρατιδίων δυτικοῦ τύπου. Ἡ
ἅλωση τοῦ 1204 δέν ἐξασθένησε μόνο σέ σημαντικό βαθμό τόν Βυζαντινό Ἑλληνισμό, ἀλλά συνέτεινε ἀποφασιστικά στήν ἐμβάθυνση τοῦ ψυχικοῦ χάσματος
μεταξύ ὀρθοδόξων καί καθολικῶν. Ποτέ ὁ Ἑλληνισμός δέν θά μπορέση νά συγχωρέση στήν Δύση τήν προδοσία τοῦ 1204. Ἡ καθυπόταξη ὅμως τῶν Ἑλλήνων
στούς Δυτικούς φεουδάρχες συνοδευόταν καί ἀπό τήν ἀκόμη πιό ἐπικίνδυνη
πνευματική ὑποδούλωση τῆς Ἀνατολικῆς στήν Δυτική ἐκκλησία, καθώς οἱ Φράγκοι ὑποχρέωναν τόν ὀρθόδοξο κλῆρο νά δεχθῆ τήν πνευματική ἐπικυριαρχία τοῦ
πάπα τῆς Ρώμης. Ὁ λαός ὅμως δέν ἦταν διατεθειμένος νά ἀνεχθεῖ μία τέτοια καταπίεση. Χάρη στήν φωτισμένη ἡγεσία τῶν αὐτοκρατόρων τῆς Νίκαιας κατάφερε
νά ὀρθοποδήσει. Ἡ Κωνσταντινούπολη
ἀνακατελήφθη τό 1261. Ὅμως ἡ ἐξασθένηση τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους συνεχιζόταν. Σύντομα οἱ Ὀθωμανοί, γιά τούς
ὁποίους μιλήσαμε ἤδη, κατέλαβαν ὅλη
σχεδόν τήν Μ. Ασία, ἀφήνοντας στό Βυζάντιο μόνο ὁρισμένες παραλιακές ζῶνες,
ἐνῶ οἱ Βούλγαροι καί οἱ Σέρβοι ἀπέσπασαν πολλά ἑλληνικά ἐδάφη στά Βαλκάνια
καί τά ἐνέταξαν βίαια στά δικά τους κρατικά μορφώματα - σκόπιμα δέν χρησιμοποιῶ τόν ὅρο «κράτη», ὁ ὁποῖος θά ἦταν
παραπλανητικός. Ὁ κλοιός ἀπό τίς ἀρχές
τοῦ ΙΔ´αἰῶνος ἀρχίζει νά στενεύη. Ἔτσι
προκύπτει γιά τό Βυζάντιο ἡ ἀνάγκη ἀναζητήσεως βοήθειας ἀπό τήν χριστιανική
Εὐρώπη.
Κατά τά ἔτη τῆς βασιλείας τοῦ Μιχαήλ
Η´Παλαιολόγου, τοῦ ἀπελευθερωτοῦ τῆς
βασιλεύουσας δίδεται μία λύση στό ζήτημα, ἡ ὁποία καί κάκιστη εἶναι καί ἐπιβλαβής. Ὁ Μιχαήλ, θέλοντας νά ἀποτρέψη τήν ὀργάνωση μιᾶς νέας σταυροφορίας, ἡ ὁποία θά εἶχε ὡς στόχο τήν
ἀνασύσταση τοῦ λατινικοῦ κρατιδίου τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀναγκάσθηκε
8
νά ζητήση τήν συνδρομή τοῦ πάπα. Ὁ πάπας ὅμως δέν ἦταν διατεθειμένος νά
συνεργασθῆ ἄνευ ὅρων καί ἀνταλλαγμάτων. Γιά νά παράσχη τήν ποθητή βοήθεια, ὁ πάπας ἀπαίτησε ἀπό τόν αὐτοκράτορα Μιχαήλ τήν ὑπαγωγή τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας στήν παπική. Αὐτό φυσικά συνεπαγόταν ἀπαραιτήτως τήν
ἀποδοχή ἐκ μέρους τῶν Βυζαντινῶν τοῦ παπικοῦ πρωτείου καί τοῦ δόγματος
τοῦ Filioque. Ὁ Μιχαήλ ὑπέκυψε στόν ἐκβιασμό. Ἡ ἕνωση τῶν δύο ἐκκλησιῶν
ἐπικυρώθηκε ἐπίσημα μέ τήν σύνοδο τῆς Λυών καί προκάλεσε θύελλα ἀντιδράσεων στό Βυζάντιο. Ἀμέσως μετά τόν θάνατο τοῦ Μιχαήλ τό 1282, ὁ γιός καί
διάδοχός του Ἀνδρόνικος ὁ Β´, ἀντιλαμβανόμενος τό δυσμενές κλῖμα πού εἶχε
δημιουργηθεῖ, ἔσπευσε νά ἀκυρώση τήν ψευδένωση αὐτήν.
Τόν ΙΔ´αἰῶνα ὅμως τά σύννεφα ἐξακολουθοῦν νά πυκνώνουν. Τό Βυζάντιο
σπαράσσεται ἀπό ἐμφύλιες διαμάχες, ἐνῶ οἱ δῆθεν ὁμόδοξοι Σέρβοι καί Βούλγαροι κάνουν ὅ,τι περνᾶ ἀπό τό χέρι τους, προκειμένου νά ὑπονομευθῆ ἡ παλαιά
καί ἔνδοξη αὐτοκρατορία τῶν Ἑλλήνων. Ὁ πατέρας τοῦ προαναφερθέντος Μανουήλ, Ἰωάννης ὁ Ε´κατά τήν διάρκεια τῆς μακρᾶς βασιλείας του (1341-1391)
δέν διστάζει νά ταξιδεύση ὁ ἴδιος στήν Δυτική Εὐρώπη, προκειμένου νά ἐκλιπαρήση τό ἔλεος τῶν Εὐρωπαίων γιά τό ἑτοιμοθάνατο Βυζάντιο. Ὁ Μανουήλ
ἀργότερα φθάνει μέχρι τήν Ἀγγλία, γιά νά ζητήση τήν βοήθεια τοῦ βασιλιᾶ
Ἑρρίκου τοῦ Δ´γιά τήν πολιορκημένη Κωνσταντινούπολη.
Καί τώρα ἐπανέρχομαι στό ἀρχικό ἐρώτημα, ἄν μποροῦσε ἡ Δύση νἀ ἀντα9
ποκριθῆ θετικά στά ἀγωνιώδη αἰτήματα τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων. Ἡ
ἀπάντηση σέ πρώτη φάση πρέπει νά εἶναι ἀπολύτως καταφατική. Ἡ Βενετία καί
ἡ Γένουα κυριαρχοῦν μέ τούς ἐμπορικούς στόλους τους στήν Ἀνατολική Μεσόγειο. Ἡ Ἀγγλία εἶναι πανίσχυρη, ἐνῶ ἡ Γαλλία βρίσκεται σέ φάση ἐσωτερικῆς
ἀναδιοργανώσεως. Μία μόνον ἀπό αὐτές τίς δυνάμεις ἄν ἤθελε, θά μποροῦσε,
μέ τήν κατάλληλη προετοιμασία, νά κατατροπώση τούς Ὀθωμανούς, οἱ ὁποῖοι
δέν εἶχαν φθάσει ἀκόμη στό ἀπόγειο τῆς δυνάμεώς τους οὔτε στά μέσα τοῦ ΙΔ´
αἰῶνος. Οἱ Δυτικοί δέν διέθεταν μόνο στρατιωτική ὑπεροχή, εἶχαν ἐπίσης πολλές
βάσεις στό Αἰγαῖο καί τά μικρασιατικά παράλια, ἀπ’ ὅπου μποροῦσαν νά διευκολυνθοῦν σέ ἐνδεχόμενη συντονισμένη ἐπίθεση ἐναντίον τῶν Ὀθωμανῶν. Ἡ
Κρήτη, ἡ Χίος, ἡ Λῆμνος, μεγάλο μέρος τοῦ Μωριᾶ ἦσαν ὑπό τήν ἄμεση κυριαρχία τῶν Φράγκων. Πολύ εὔκολα ὅλες αὐτές οἱ περιοχές θά μποροῦσαν νά χρησιμοποιηθοῦν ὡς προγεφυρώματα σέ μία ἐπίθεση, ἐνώπιον τῆς ὁποίας τό κράτος
τῶν Ὀθωμανῶν ἐνδεχομένως θά κατέρρεε. Δέν πρέπει νά λησμονοῦμε τό ἑξῆς.
Τόν ΙΣΤ´αἰῶνα οἱ Ὀθωμανοί ἦσαν πλέον πανίσχυροι, δέν μπόρεσαν ἐν τούτοις
νά ἀντισταθοῦν στίς ἡνωμένες δυνάμεις τῶν δυτικῶν, πού συνέτριψαν τόν τουρκικό στόλο στήν ναυμαχία τῆς Ναυπάκτου τό 1571. Δέν θά ἦταν πολύ εὐκολώτερη ἡ κατίσχυση τῶν Χριστιανικῶν δυνάμεων τόν ΙΔ´ αἰῶνα, ὅταν ἡ Ὀθωμανική
ἡγεμονία ἦταν ἔνα μικρό, ἰσχυρό ὁπωσδήποτε, ὄχι ὄμως ἀκόμη πανίσχυρο κρατίδιο τῆς δυτικῆς Μ. Ἀσίας;
10
«Μπορῶ» ὅμως σημαίνει «θέλω». Οἱ Δυτικοί δέν ἤθελαν νά βοηθήσουν τό Βυζάντιο. Δέν μποροῦσαν νά ἀνεχθοῦν τήν ὕπαρξη τοῦ ὀρθοδόξου πατριαρχείου
τῆς Κωνσταντινουπόλεως, δέν ἦσαν διατεθειμένοι νά ἀνεχθοῦν τόν ὑπερήφανο
ἑλληνικό λαό, δέν μποροῦσαν νά ἀνεχθοῦν ἕναν αὐτοκράτορα στήν Κωνσταντινούπολη, ὁ ὁποῖος ἐτιτλοφορεῖτο «πιστός βασιλεύς καί αὐτοκράτωρ τῶν Ρω-
μαίων». Διότι πρέπει νά ἔχουμε ὑπ’ ὄψιν μας ὅτι οἱ Βυζαντινοί δέν χρησιμοποιοῦσαν τό προσωνύμιο Βυζαντινοί γιά τόν ἑαυτό τους, τό ὁποῖο τούς
προσῆψαν ὑποτιμητικά οἱ Δυτικοί λόγιοι τοῦ ΙΣΤ´αἰῶνος. Οἱ Βυζαντινοί ἀποκαλοῦσαν, πολύ σωστά, τό κράτος τους Ρωμανία καί τούς ἑαυτούς τους Ρωμαίους. Εἶχαν ἀπόλυτη συναίσθηση ὅτι ἦσαν οἱ μόνοι νόμιμοι συνεχιστές τῆς
τρισένδοξης Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, τῆς Ἑλληνικῆς καί Ρωμαϊκῆς συνάμα
αὐτοκρατορίας τῆς Ἀνατολῆς. Οἱ Δυτικοί δέν ἐδικαιοῦντο νά ἀποκαλοῦν ἑαυ-
τούς Ρωμαίους, ὄνομα τό ὁποῖο εἶχαν σφετερισθεῖ, ὅταν ὁ αἱμοσταγής σφαγεύς
Καρλομάγνος (Καροῦλον τινα ῥῆγα τῶν Φράγγων τόν ἀποκαλοῦσαν, μέ δίκαιη
περιφρόνηση, οἱ Βυζαντινοί) στέφθηκε αὐτοκράτορας τά Χριστούγεννα τοῦ 800
στήν Ρώμη. Πῶς λοιπόν θά ἦταν δυνατόν οἱ Δυτικοί νά βοηθήσουν τούς Βυζαντινούς, τῶν ὁποίων ἡ ἴδια ἡ ὕπαρξη ἔθετε ὑπό ἀμφισβήτισιν ὅ,τι εἶχαν πιο ἱερό;
Οἱ Δυτικοί θεωροῦσαν μάλιστα τήν τουρκική λαίλαπα ὡς δίκαιη τιμωρία τῶν
σχισματικῶν τῆς Ἀνατολῆς, πού δέν ἐννοοῦσαν νά δεχθοῦν τήν ἐξουσία τοῦ
πάπα. Ἄλλωστε, ἤδη ἀπό τόν ΙΔ´αἰῶνα, οἱ παπικοί τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης εἶχαν
11
ἤδη καθορίσει ἕνα αὐστηρό πλαίσιο, τό ὁποῖο ἔπρεπε ἀπαρεγκλίτως νά ἐφαρμόσουν οἱ Βυζαντινοί, προκειμένου νά τούς χορηγηθῆ ἡ ποθητή βοήθεια. Ἦταν
τό μνημόνιο ἐκείνης τῆς ἐποχῆς καί σήμαινε τήν ἄνευ ὅρων ὑποταγή τοῦ ὑπερήφανου Ἑλληνικοῦ λαοῦ στά κελεύσματα τοῦ πάπα. Τέτοια εἶναι διαχρονικά τά
μνημόνια τῶν Δυτικῶν «φίλων» μας.
Δυστυχῶς ὁρισμένοι Βυζαντινοί δέν εἶχαν τήν πολυτέλεια νά δοῦν τά παραπάνω, ὁ ἄμεσος κίνδυνος τῶν Τούρκων δέν τούς ἄφηνε περιθώριο νά ἀντιληφθοῦν ὅτι δέν ὑπῆρχε κατ’ οὐσίαν προοπτική βοήθειας ἀπό τήν Δύση καί ὅτι οἱ
Ἕλληνες θά ἔπρεπε νά στηριχθοῦν στίς δικές τους δυνάμεις. Πολλοί λόγιοι τῆς
ἐποχῆς, ὅπως ὁ Δημήτριος Κυδώνης, προέτρεπαν ἀνοικτά τούς ὁμοεθνεῖς τους
νά ἀσπασθοῦν τόν καθολικισμό, ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης ὁ Ε´μάλιστα, ἰδιωτικῶς
βέβαια, προέβη καί σέ αὐτήν τήν ἀπονενοημένη κίνηση. Δέν ἦσαν κακές οἱ προθέσεις τῶν ἀνθρώπων αὐτῶν. Δέν μποροῦσαν ὅμως νά δοῦν ὅτι οἱ Δυτικοί, κυριευμένοι ἀπό ἀταβιστικό μίσος ἐναντίον τῆς ὀρθοδόξου Ρωμανίας, δέν εἶχαν
διάθεση νά προσφέρουν στό θνῆσκον Βυζάντιο καμμία ἀρωγή.
Ὁ Μανουήλ ὁ Β´ὅμως τό καταλάβαινε πολύ καλά αὐτό, γι’ αὐτό ἔδωσε στόν
γιό του τήν συμβουλή νά ἀποφύγει κάθε κίνηση πού θά ἔφερνε κοντά τίς δύο
ἐκκλησίες. Ὅμως ὁ Ἰωάννης ὁ Η´δέν τόν ἄκουσε. Τό 1439 παρουσίᾳ του ὑπεγράφη στήν Φλωρεντία ὁ κατάπτυστος τόμος τῆς ἑνώσεως τῶν δύο ἐκκλησιῶν,
δηλαδή τό ξεπούλημα τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας στόν αἱρετικό πάπα τῆς Ρώμης.
Τό μνημόνιο τῆς αἰσχύνης ὑπεγράφη, βοήθεια ὅμως δέν ἦρθε ποτέ.
Τά συμβάντα τῆς ἁλώσεως τά γνωρίζετε πολύ καλά, καί δέν χρειάζεται νά
ἐπιμείνω. Λίγοι Γενουᾶτες μόνο πολέμησαν, ἡρωϊκά βέβαια, μαζί μέ τόν μάρτυρα
αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνο Παλαιολόγο, ὅμως ἡ Πόλις ἑάλω. Χάρηκαν ἄραγε
οἱ Δυτικοί γι’ αὐτό; Δέν μπορεῖ κανείς νά ἰσχυρισθῆ κάτι τέτοιο. Ἡ ἅλωση προκάλεσε φόβο καί τρόμο σέ ὁλόκληρη τήν Δυτική Εὐρώπη. Τό χλιμίντρισμα τῶν
τουρκικῶν ἀλόγων ἄρχισε πλέον νά φθάνη καί στά μωρά τά βεβυκότα ὥς τότε
ὦτα τῶν δυτικῶν, ἦταν πλέον ὅμως πολύ ἀργά. Καί οἱ Δυτικοί πλήρωσαν πολύ
ἀκριβά τήν ὀλιγωρία τους τοῦ 1453. Ἀκόμη καί στό τέλος τοῦ ΙΖ´αἰῶνος, περίοδο παρακμῆς τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, οἱ Τοῦρκοι ἔφθασαν μέχρι τίς
πύλες τῆς Βιέννης.
Οἱ Ἕλληνες κατάλαβαν πολύ καλά τό μάθημα τοῦ 1453. Ἡ ἐκκλησία μας,
μετά τό τέλος τῆς τρικυμίας, φρόντισε νά περισυλλέξει ὅ,τι εἶχε ἀπομείνει καί νά
διαπαιδαγωγήση τό ἔθνος μέ βάση τήν ἀρχή πού διετύπωσε ὁ μέγας δούξ
12
Λουκᾶς Νοταρᾶς λίγο πρίν τήν ἅλωση: καλύτερα τό τουρκικό φέσι παρά ἡ παπική καλύπτρα, ἡ ὀποία θά ἐξαφάνιζε τήν ἴδια τήν ψυχή τοῦ ἔθνους, πού ἔμεινε
ἀδούλωτη στά σκοτεινά χρόνια τῆς σκλαβιᾶς κάτω ἀπό τά πόδια τῶν ὑπανθρώπων ἀσιατικῶν δυναστῶν.
Ἐμεῖς μποροῦμε σήμερα νά βγάλωμε ὁρισμένα συμπεράσματα. Δέν θέλω νά
παρεξηγηθῶ, ἄλλωστε τό ἐπάγγελμά μου δέν ἐπιτρέπει ὁποιαδήποτε πολιτικολογία. Ὡστόσο, βλέπω ὡς ταπεινός ἐρευνητής τῶν παλαιῶν κειμένων τοῦ
Ἔθνους μας ὅτι τά μνημόνια δέν ἀποτελοῦν ἀνακάλυψη τοῦ σήμερα, εἶναι μία
παμπάλαιη ἐφεύρεση τῶν Δυτικῶν, ἡ ὁποία ἀποσκοπεῖ στήν ἐξουθένωση καί τόν
ἐξευτελισμό τοῦ ὀρθόδοξου καί ἡρωϊκοῦ ἔθνους μας. Δέν θά πρέπει νά λησμονοῦμε τόν λόγο τοῦ προφητικοῦ, μακαρίου γόνου τῆς λεβεντογέννας Ρούμελης,
τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ: «Τόν πάπαν, τόν πάπαν νά καταρᾶσθε, αὐτός
εἶναι ἡ αἰτία ὅλων τῶν δεινῶν». Τό Ἔθνος πρέπει νά στηριχθῆ στίς δικές του
ἀποκλειστικῶς δυνάμεις. Ἴσως καί τόν ΙΕ´αἰῶνα θά ἦταν κάτι τέτοιο ἐφικτό. Καί
σήμερα εἶναι ἐφικτό, ὅσο καί ἄν οἱ ἀναθυμιάσεις τοῦ διεφθαρμένου πολιτικοῦ
συστήματος τῶν γραικύλων δηλητηριάζουν τήν ἀτμόσφαιρα. Ὑπάρχουν ἄθικτοι καί καθαροί οἱ τέσσερεις πυλῶνες τοῦ Ἔθνους, ἡ ἄμεμπτη καί ὡραία Ἑλληνική δικαιοσύνη, ὁ ἡρωϊκός Στρατός μας, τά Σώματα Ἀσφαλείας, ἡ Ὀρθόδοξη
Ἐκκλησία μας, πού βεβαίως καί θά ἀνταποκριθοῦν στίς εὐθύνες τους. Θά διαπαιδαγωγήσουν τό ἔθνος, θά τό βγάλουν ἀπό τό σημερινό τέλμα καί θά τό ποδηγετήσουν σέ νέα πορεία δόξης. Καί, ποιός ξέρει. Ἴσως «πάλι μέ χρόνια μέ
καιρούς πάλι δικά μας θἆναι».
Σᾶς εὐχαριστῶ
13
Ἡ Δέσποινα ταράχτηκε καί δάκρυσαν οἱ εἰκόνες
Ταύτην τό ἔθνος ἡμῶν μακαρίαν καλεῖ τῶν θανόντων
Στήν ἐκπλήρωση τοῦ ἱερωτάτου χρέους μας για τήν ἀπόδοση τιμῆς καί μνήμης ἡμῶν
στή χαμένη πατρίδα στίς 29 Μαΐου, στό θρῆνο μας συμμετεῖχε ἡ χορωδία τοῦ Χορευτικοῦ
Τομέα Φοιτητῶν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνών.*
Ἡ ὁμάδα αὐτή, τά νέα παιδιά, οἱ φοιτητές τοῦ Ε.Κ.Π.Α. προσπάθησαν νά καταγράψουν
τίς ἱστορικές-κοινωνικές καί πολιτισμικές παραμέτρους τῆς ἔννοιας «ἑάλω ἡ Πόλις». Εἶναι
οἱ νέοι, οἱ αὐριανοί ἐπιστήμονες, τά τείχη ἀντίστασης στά διάφορα «πολυπολιτισμικά» δεδομένα πού φαίνονται νά μᾶς κυκλώνουν.
Αὐτοί κρατοῦν μέρος τῆς ἱστορικής καί κοινωνικῆς πορείας τοῦ τόπου μας ἀπό τήν πολιτισμική ὁμάδα τῆς ταυτότητας καί τῆς ἐθνικῆς μας κληρονομιᾶς πού ποτίζουν τίς ρίζες
μας καί μεταλαμπαδεύουν στόν κόσμο καί σ᾽ ὅλους μας τά ἔχει μας, τήν κληρονομιά μας,
ὥστε νά μένη ζωντανή.
Καταγραφή τῶν δεδομένων τοῦ κομμοῦ
Ἡ εἰσαγωγή τοῦ κομμοῦ στήν τραγωδία ἔγινε μέ δύο θρηνητικά τραγούδια:
1. σημαίνει ὁ θεός σημαίνει ἡ γῆς (θράκη)
Σημαίνει ὁ Θεός, σημαίνει ἡ γῆς, σημαίνουν τά ἐπουράνια,
σημαίνει κι ἡ Ἁγιά Σοφιά, τό μέγα Μοναστήρι,
μέ τετρακόσια σήμαντρα κι ἑξῆντα δυό καμπάνες.
Κάθε καμπάνα καί παπάς, κάθε παπάς καί διάκος.
Ψάλλει ζερβά ὁ Βασιλιάς, δεξιά ὁ Πατριάρχης
κι ἀπ᾽ τήν πολλή τήν ψαλμουδιά ἐσειόνταν οἱ κολῶνες
νά μποῦνε στό Χερουβικό καί νά ᾽βγη ὁ Βασιλέας.
Φωνή τούς ἦρθε ἐξ οὐρανοῦ κι ἀπ᾽ Ἀρχαγγέλου στόμα:
2. τρία καράβια φεύγουνε (θράκη)
Τρία καρά- βόηθα Παναγιά μου τρία καράβια φεύγουνε
᾽πό μέσα ἀπό τήν Πόλη,
κλαίει ἡ καρδιά μου κλαίει
καρδιά μ᾽ κι ἀναστενάζει.
Τό ᾽να φορτώ- βόηθα Παναγιά μου τό ᾽να φορτώνει τό σταυρό
Πάψατε τό Χερουβικό κι ἄς χαμηλώσουν τ᾽ ἅγια,
παπάδες πάρτε τά ἱερά κι ἐσεῖς κεριά σβηστῆτε,
γιατί εἶναι θέλημα Θεοῦ ἡ Πόλη νά τουρκέψη.
Ἡ Δέσποινα ταράχτηκε καί δάκρυσαν οἱ εἰκόνες.
Σώπασε κυρά Δέσποινα καί μήν πολυδακρύζης,
πάλι μέ χρόνους μέ καιρούς, πάλι δικά μας θά ᾽ναι!…
καί τ᾽ ἄλλο τό εὐαγγέλιο,
κλαίει ἡ καρδιά μου κλαίει
καρδιά μ᾽ κι ἀναστενάζει.
Τό τρίτο τό- βόηθα Παναγιά μου
τό τρίτο τό καλύτερο
τήν Ἅγια Τράπεζά μας, κλαίει ἡ καρδιά μου κλαίει
καρδιά μ᾽ κι ἀναστενάζει.
Τά μνημονευόμενα ὀνόματα-ἐπωνυμίες, ἐπεισόδια, πράγματα καί ὁ αὐτοματισμός τῶν
εἰκόνων μᾶς εἰσάγουν στήν τραγωδία καί ἀποτελοῦν τεκμήρια ἱστορίας καί μάθησης γιά
ὅσους δέν τά γνωρίζουν ἀλλά καί σ᾽ ὅσους τά γνωρίζουν ἡ ἐπανάληψη τούς ἀφυπνίζει.
Αὐτά μαρτυροῦν μέρος τοῦ τόπου καί τοῦ χρόνου τῆς ἱστορικῆς μας πορείας.
Μέ τήν δημιουργία αὐτή, πού εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου πρωτότυπη καί δημιουργήθηκε γιά
μᾶς, γιά σᾶς, γιά ὅλους μας, γιά τόν πλησιασμό καί ἀπόδοση τῆς πραγματικότητας τῆς
συμφορᾶς γιά τό ξύπνημά μας, περιγράφουν τή δόξα τοῦ Βυζαντίου καί τό κάλλος τῆς
―
―
―
―
―
―
―
―
―
―
―
―
―
―
―
* Ὑπεύθυνοι τῆς παράστασης καί τῆς ὅλης σύνθεσης ἦταν ἡ Μ. Παπαδοπούλου μέ τόν Θ. Βρακατσέλη.
14
Ἁγιά Σοφιᾶς πού τό διαδέχεται ἡ θλίψη καί ὁ πόνος. Στά τραγούδια αὐτά βρίσκονται
ἀσφαλῆ ἱστορικά γεγονότα πού ἐκτυλίσσονται ἀβίαστα καί προσεγγίζονται μέ τήν κατάλληλη τοῦ κομμοῦ μουσική καί βηματισμό, τά ἀργόσυρτα βήματα θλίψης καί ὀδύνης. Ἔτσι
δίνονται προσεγγιστικά δεδομένα στόν κομμό.
Καμμιά ἀμφιβολία δέν μπορεῖ νά διεισδύση στίς ἱστορικές ἔννοιες πού ἐκφράζονται
στά τραγούδια. Μπορεῖ νά παρατηρηθῆ μάλιστα ὅτι ἡ προσεκτική προσέγγιση τῶν τραγουδιῶν θά κάνη κάποιο ἄνοιγμα στό χρόνο πού αὐτά δημιουργήθηκαν ἀπό τόν τόπο πού
ἐπιχωριάζουν. Αὐτά πού πρέπει νά εἶναι ἀμέσως μετά τήν ἅλωση καί δίνουν τό ἔναυσμα
τῆς μαρτυρίας.
Ἄς πλησιάσωμε τούς δεινούς κλύδωνες πού μαστίζουν μέσα σ᾽ αὐτά τόν ἑλληνισμό, καί
ἄς σταθοῦμε στήν τόσο μεστή σκέψη πού περιέχεται σ᾽ αὐτά. Ἐκεῖ πού ἔθαλλε ἀκμαῖος ὁ
ἑλληνισμός, στήν Κωνσταντινούπολη ἀλλά καί στόν πυρῆνα τοῦ Ἑλληνισμοῦ τήν Ἁγιά
Σοφιά, τή βάση καί τό ἔρεισμα τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, ἀπ᾽ ὅπου πρό πάντων ἀρύεται
αὐτό τήν ἀλκή μέ νέες πάντοτε δυνάμεις γιά τήν ἐρρωμένη ἄμυνα κατά τῶν ἀπειλούντων
κινδύνων, τονίζεται ὅτι αὐτή κρατοῦσε τά ἰδεώδη τῆς ἑλληνικῆς ψυχῆς.
Τά τραγούδια αὐτά ὅπως καί τά μετέπειτα -τό τελευταῖο ἀφορᾶ στά χρόνια τῆς τουρκοκρατίας πού ἀκολούθησαν μετά τήν πτώση τῆς Πόλης-, εἶναι ἀπηχήσεις χαρακτηριστικών
ἱστορικῶν ἐπεισοδίων.
Βλέπομε σ᾽ αυτά κυρίως τήν ἐπεισοδιακή ἀνάλυση. Ἔχομε μία σύνοψη γεγονότων πού
δέν ἀπομακρύνονται ἀπό τήν ἱστορική ἀκρίβεια. Ἄλλωστε τό θεμέλιο ὅλης τῆς ἱστορικῆς
μας ποίησης εἶναι ἡ πιστή ἐξιστόρηση τῶν παθημάτων καί τῶν μαρτυρίων τοῦ ἔθνους.
Ἀκόμη αὐτά ἐκφράζουν τό ἑλληνικό ἰδεῶδες, τήν πηγή τῆς ψυχῆς τοῦ Ἕλληνα.
3. Ἁγιά-σοφιά μοιρολογᾶ (πόντος)
Ἁγιά Σοφιά μοιρολογᾶ, τά μοναστήρια κλαῖνε
Τζι᾽ Ἅη-Γιάννες ὁ Χρυσόστομον τά δάκρυα τ᾽ κατιβαίνε
Μήν κλαῖς, μήν κλαῖς Ἅη-Γιάννε μου καί μή δερνοκοπᾶσαι
Ἅ(γι)ι Γιάννες κι Ἅ(γι)οι Θόδωροι ν- ἐπῆγαν συντροφίαν
Τζι᾽ ὁ Μιχαήλ ἀρχάγγελο νά τόν παρηγορεύη
Ἐπάτεσαν τό μοναστήρ᾽ ντά παν τήν Παναΐαν (χορός τίκ)
―――――――――――――――――――――――――――――――――
4. ποῦ πᾶς χελιδονάκι μου (Ἤπειρος)
Ποῦ πᾶς - μωρέ ποῦ πᾶς χελιδονάκι μου (δις)
Πῆραν - μωρέ πῆραν καί τήν Ἁγιά Σοφιά (δις)
Ποῦ πᾶς μέ τόν ἀγέρα;
τό Μέγα μοναστήρι.
Πά(ν)ω - μωρέ πά(ν)ω μαντᾶτα στή Φραγκιά (δις)
Μαντᾶτα γιά την Πόλη.
Βγάλτε - μωρέ βγάλτε παπάδες τά (γ)ἱερά (δις)
κι ἐσεῖς κεριά σβηστῆτε
Πῆραν - μωρέ πῆραν τήν Πόλη πήρανε (δις)
Γιατί - μωρέ γιατί εἶναι θέλημα Θεοῦ (δις)
πῆραν τή Σαλονίκη.
ἡ Πόλη νά τουρκέψη. (χορός στά τρία)
―――――――――――――――――――――――――――――――――
5. ‘αντά’μαν παληκάρι (θράκης)
Ἀντά᾽μαν παληκάρι δώδεκα χρονῶν
νά μάθου τού δουξάρι καί τούν πόλεϊμο.
τά σίδερα πατοῦσα κι ἔβγαζα νερό,
τά μάρμαρα πατοῦσα κι κουρνιάχτιζαν.
Μήτε δουξάρι νάμα᾽θα, μήτε πόλεμο
Μόν᾽ μάθα τήν ἀγάπη τήν παντέρημη.
Γιαννίτσαρο μί πῆραν πέρα στή Φραγκιά
(Χορός τοπικός ἀπό τό Σουφλί)
Προσέγγιση τῶν δρωμένων
Ὁ κομμός προσπάθησε νά ἀποδώση καί νά ἀποκαλύψη τό βαθύτερο πλέγμα τῆς τρα15
γικότητος τῆς πτώσης τῆς Κωνσταντινούπολης, ἡ Πόλις ἑάλῳ, νά ἐκφράση τήν τραγική
κορύφωση καί μέ τό ἱστορικό θρηνητικό τους περιεχόμενο νά βοηθήση ὅλους μας, θεατή
καί συμμέτοχο, νά ριγήση μέ τά λεγόμενα, νά διεισδύση στό μεγάλο κακό καί τό πρόβλημα,
νά μᾶς ταρακουνήση, νά μᾶς μάθη καί νά δοῦμε ὁλοζώντανη τήν τραγική σύγκρουση.
Καταγράφηκε ἀπό τό «χορό»-κομμό ἡ μεγάλη αὐτή συμφορά μας, τοῦ ἔθνους μας, καί
ἀναδείχθηκε ὅτι ὁ Ἕλληνας πάλευε μεταξύ τοῦ φόβου καί ἐλπίδας, τῆς ἀπόγνωσης καί
ἀναθάρρυνσης. Ἐν τούτοις ἄφησε ἄνοιγμα ἀπό τό τραγούδι ὅτι μετά τήν ἅλωση ἀμέσως
γεννήθηκαν ἐλπίδες καί ριζώθηκε ἡ πεποίθηση στό λαό μας ὅτι θά ἀνακτήσωμε τήν πατρική μας κληρονομιά πού μᾶς τήν πῆρε ὁ ἐχθρός. Μιά πεποίθηση ἐλπίδας πού ποτέ νομίζω
δέν πρόκειται νά σβήση ἀπό τό λαό, κυρίως γιά τήν ἐπικράτηση τοῦ δικαίου.
Ζητούμενο τοῦ κομμοῦ ἦταν νά δώση τήν τραγωδία. Ὁ λυρικός τόνος πού ἀποδόθηκε
δέν ἦταν μόνο θλιμμένος, ὁ ὀδυρμός ἦταν χαμηλός μέ τά ἀργόσυρτα βήματα καί τή θλίψη
καί τή σύσφιξη τῶν χεριῶν τῶν μετεχόντων δίνοντας ἔτσι τήν ἰσορροπία μέ τήν ἱστορικότητα τοῦ περιεχομένου καί τῆς συμμετοχῆς στήν τραγωδία πού συνέβη.
Τά τραγούδια ἱστορικοῦ καί τραγικοῦ κομμοῦ μέ τήν τελετουργική ἀπόδοση τοῦ δρωμένου μᾶς ἔδωσαν τήν τραγική σύγκρουση. Τό ἔνδυμα* βέβαια ἦταν τό ταιριαστό γιά τήν
περίπτωση, τό πένθιμο.
Ἦταν σάν νά εἴχαμε μπροστά μας κάποιους ἀπό τούς θρηνητικούς κομμούς τοῦ Αἰσχύλου καί τοῦ Σοφοκλῆ:
Αἰσχ. Χοηφ. 152-157:
Ἵετε δάκρυ καναχές ὀλόμενον
ὀλομένῳ δεσπότᾳ
πρός ἔρυμα τόδε κεδνῶν κακῶν τ᾽
ἀπότροπον ἄγος ἀπεύχετον
καχυμένων χοᾶν. κλύε δέ μοι, κλύε σέβας, ὦ δέσποτ᾽, ἐξ ἀμαυρᾶς φρενός.
(Γιά τόν Ἀγαμέμνονα)
―――――――――――――――――――――――――――――――――
Σοφ. Ἀντ. 1751-1753:
Σοφ. Ο.Κ. 1700-1703:
Παύετε θρῆνον, παῖδες· ἐν οἷς γάρ
Ὦ πάτερ, ὦ φίλος,
χάρις ἡ χθονία νύξ ἀπόκειται
ὦ τόν ἀεί κατά γᾶς σκότον εἱμένος·
πενθεῖν οὐ χρή· νέμεσις γάρ.
οὐδέ γ᾽ ἀπών ἀφίλητος ἐμοί ποτε
(Ὁ Θησέας λέει στήν Ἀντιγόνη καί στό χορό
καί τᾷδε μή κυρήσῃς.
(Γιά τόν Οἰδίποδα)
που θρηνοῦν γιά τό θάνατο τοῦ Οἰδίποδος)
anna παπαμιΧαηΛ-κουτρουμπα
―――――――――――――――
* Ἐπειδή ὀφείλουμε ὅλοι νά φροντίζωμε γιά τή διατήρηση, διαφύλαξη τῶν κατά παράδοση δεδομένων καί νομίμων πράξεων σ᾽ ὅλες τίς ἐνέργειες καί ἐκδηλώσεις τοῦ βίου τῶν ἀνθρώπων καί τά κατά παράδοση ἤθη καί ἔθιμα τοῦ ἀνθρώπου, πάντοτε πρός τήν κατεύθυνση αὐτή ἐργαζόμαστε. Ἄλλωστε
γνωρίζομε ἤ πρέπει νά γνωρίζωμε ὅτι μέ τήν ἀπώλεια αὐτῶν χάνομε τήν ταυτότητά μας καί λαός χωρίς
ταυτότητα ὁδηγεῖται στήν ἀπώλεια. Γι᾽ αὐτό προσπαθοῦμε νά ἀπεικονίσωμε μορφές τοῦ βίου αὐθεντικές
καί μέ τίς φωτογραφίες πού παρεμβάλλομε ὥστε ὁ κάθε μελετητής νά ἔχη στοιχεῖα καί λεπτομέρειες
κυρίως ἀπό τήν ἐνδυμασία καί τό χορό. Εἶναι νομίζομε χρέος ὅλων μας καί εἶναι δύσκολα στοιχεῖα, πού
πρέπει νά καταγραφοῦν καί νά ἀποδοθοῦν σέ συνδυασμό μέ τή μελέτη καί τήν αὐθεντικότητα. Στίς φωτογραφίες λοιπόν πού δημοσιεύονται, περιέχονται πολλά στοιχεῖα ἀπό τίς παλιότερες φωτογραφίες
πού ἐκδόθηκαν κυρίως γιά τό σκοπό αὐτό. Ὑπάρχουν στοιχεῖα λεπτομέρειές τους πού μποροῦν νά ἀποδώσουν πολλές μορφές γιά τά πόδια ἤ τό πιάσιμο τῶν χεριῶν κλπ. γιά τό χορό, γιά τά πόδια καί τά
χέρια στήν προσέγγιση τῆς κίνησης, γιά τήν ἐνδυμασία σέ συνδυασμό μέ τό χρόνο καί τόν τόπο. Ὁ
καλός ἐρευνητής μπορεῖ νά ἐρευνήση μάλιστα πολλά στοιχεῖα. Ἡ ἔκδοση φωτογραφιῶν ἐκεῖ ἀποβλέπει.
16
Λαογραφικές Σελίδες
ρουμελιωτικο ανθρωπολογικο καλανταρι (β´)
Σ
υνεχίζομε τήν ἐθνολογική προσέγγιση τῶν θεματικῶν μας, προσπαθώντας νά καταγράψωμε καί νά ἀναλύσωμε ἐθνογραφικά συστήματα καί
νόμιμα, νά πλησιάσωμε τούς μετασχηματισμούς τῶν δεδομένων μας καί νά
δοῦμε τή στάθμιση καί διάταξή των, τούς ὁρισμούς τῶν μεταβλητῶν τους.
Ὅμως ἡ συλλογή τοῦ ἀνθρωπολογικοῦ ὑλικοῦ πού συνδέεται μέ ὅ,τι εἴπαμε
πιό πάνω ὅπως καί ἡ θεωρία καί ἡ μεθοδολογία τοῦ πολιτισμικοῦ γίγνεσθαι
δέν ἔχει ἐπιτευχθῆ πλήρως, ἀφοῦ δέν ἔχομε ὅλο τό ὑλικό ἀπό ὅλες τίς Στερεοελλαδίτικες γεωγραφικές μονάδες. Τονίζομε πάλι ὅτι πρέπει νά συντελεσθῆ
καί ἐπιτευχθῆ ἡ συγκέντρωση τοῦ ὑλικοῦ καί προσπαθοῦμε νά δώσωμε τόν
ποιοτικό χαρακτῆρα τῶν ἐθνογραφικῶν δεδομένων μας, ἐνῶ μᾶς λείπει ὁ ὁλιστικός. Αὐτόν πρέπει νά τόν
ἐπιδιώξωμε μέ ἐπιτόπιες
ἔρευνες, μάλιστα συστηματικές καί μακροχρόνιες ὅλοι
μαζί γιά τήν ἐπίτευξη τοῦ
σκοποῦ, γιατί ἡ συλλογή καί
καταγραφή τῶν ἐθνογραφικῶν δεδομένων καί ἡ παραγωγή τοῦ ἐθνογραφικοῦ κειμένου ἀποκαλύπτουν,
καταγράφουν καί ἐπηρεάζουν τό ἱστορικό καί κοινωνικοπολιτισμικό γίγνεσθαι τοῦ τόπου μας. Ἀποκαλύπτουν τό «εἶναι» μας. Αὐτό τό ἔργο δέν θέλει
οὔτε ἀναβολές, οὔτε δικαιολογίες· πρέπει νά γίνη τώρα.
Συνεχίζοντας λοιπόν τή θεματική μας θά προσεγγίσωμε ἐννοιολογικά δεδομένα καί δίκτυα τῆς Ἀνάληψης. Εἴπαμε ὅτι ἡ γιορτή αὐτή στήν αἰτωλία
θεωρεῖται ἡ πολυπαραδειγματικοῦ χαρακτήρα γιορτή πού τήν τιμοῦν οἱ τσοπάνηδες καί «ἀπ᾽ ὅλες τίς γιορτές τοῦ χρόνου ἡ πιό μεγάλη εἶναι τῆς Ἀνάληψης». Σ᾽ ὅλες τίς μάντρες τοῦ γεωγραφικοῦ αὐτοῦ χώρου προσκαλεῖται ὁ ἱερέας
νά ἁγιάση τά ζῶα, πρόβατα, γίδια, ὅ,τι ἔχει ἡ μάντρα μέ τή «βρεχτούρα» του,
ἀφοῦ πρῶτα κάνει τόν ἁγιασμό. Τή «Γαλατοπέφτη», ὅπως λένε τήν Ἀνάληψη,
πού κάνουν τή γιορτή οἱ τσοπαναραῖοι, προσκαλοῦνται σ᾽ αὐτή οἱ συγγενεῖς
καί οἱ φίλοι καί τούς παραθέτουν πλούσια εὐωχία, φαγητά πολλά, πλούσιο
τραπέζι μέ γαλατόπιττες, γιαούρτια, τυριά ἄφθονα καί ψητά. Ὁ τσοπάνης
δέν κρατάει τίποτε ἀπό τά γαλακτερά του, τό τυρί πού πήζει τό δίνει στόν
17
παπᾶ, τά ὑπόλοιπα τά δίνει στόν κόσμο πού ἔρχεται στή γιορτή, στό τραπέζι.
Εὐχές πολλές ἀνταλλάσσονται καί ἡ διασκέδαση τή μέρα αὐτή κρατάει μέχρι
τό βράδυ, μέ χορούς, κούνιες καί φαγοπότι. Τήν τιμοῦν τήν ἡμέρα αὐτή γιά
νά μή χαθῆ τό γάλα, μή στερέψη. Γι᾽ αὐτό τό γάλα τή μέρα αὐτή τό μοιράζουν,
«Ψηφιδωτή εἰκόνα» (λεπτομέρεια) Ἀρχές 14ου αἰ. (28 ἑκ.). Opera del Duomo, Φλωρεντία. Οἱ σκηνές σ᾽
αὐτό τό δίπτυχο εἰκονίζουν τό «Δωδεκάορτο». Οἱ τέσσερεις παριστάνουν τήν «Εἴσοδο στήν Ἱερουσαλήμ», τή «Σταύρωση», τήν «Ἀνάσταση» ἤ «Κάθοδο στόν Ἅδη» καί τήν «Ἀνάληψη». (Ἀπό τήν Παγκόσμιο
Ἱστορία Τέχνης - Ὁ βυζαντινός κόσμος)
δέν τό κρατᾶνε, ὅπως μοιράζουν καί ὁ,τιδήποτε παρασκευάζεται ἀπ᾽ αὐτό, ὅλα
τά μοιράζουν.
Ἡ ὅλη φασματική διάσταση τῶν ἐθνογραφικῶν δεδομένων φαίνεται νά
ἔχη τόν πυρῆνα της στό ὄνομα τῆς γιορτῆς τῆς Ἀνάληψης καί στό συνειρμό
Γαλατοπέφτη, Γαλα-πέφτει. Δηλαδή φοβοῦνται οἱ ποιμένες μήπως στερέψουν
18
τά ζῶα τους, μήπως τό γάλα ἐξαφανισθῆ, ἀναληφθῆ ὅπως ὁ Χριστός, μία σκεπτική διαδικασία πού προῆλθε ἀπό τήν εἰκόνα καί τήν ἀπεικόνιση τῆς Ἀνάληψης ἐπάνω ἀπό τό βουνό τῶν Ἐλαιῶν, γιατί ἡ διαμόρφωση αὐτή δέν
καταγράφει τήν ἐκ νέου λήψη τοῦ δοθέντος, τό ξαναπάρσιμο πού ἐμπεριέχει
ἡ λέξη. Ἄν καί τά ἐθνογραφικά δεδομένα ἐκεῖ κατατείνουν. Αὐτά φαίνονται
νά εἶναι τά βασικά στοιχεῖα τῶν δρώμενων τοῦ τελετουργικοῦ.
Συγχρόνως βλέπομε τήν περιγραφή νομίμου ἀγωνίας μιᾶς ὁμάδας, μιᾶς
κοινωνίας, ἑνός παραδοσιακοῦ μοντέλου ἐργασίας πού προσπαθεῖ γιά τήν παραγωγικότητα καί τίς συνέπειες πού μπορεῖ νά ἔχη ἀπό τή φύση τῆς ἐργασίας
της. Ἔχομε ἀκριβῶς τόν ἄνθρωπο μέ τό φυσικό περιβάλλον, τήν ἔμφαση στήν
ἐπίδρασή του καί τήν ἐξάρτηση μέ ὅ,τι διέπει αὐτό. Ἡ οἰκονομική του δραστηριότητα καί ἡ ἐπιβίωσή του ἐξαρτᾶται ἀπό τή φύση καί τούς Ἁγίους, τό
Θεό, τήν Παναγία, τό Χριστό, τούς δαίμονες, τά δαιμονικά ὄντα κλπ. γιά τόν
ἐντοπισμό καί τήν ἀνάλυση τῶν θεμελιακῶν μετασχηματισμῶν στή δουλειά
του, στό ἐργασιακό σύστημα παραγωγῆς. Διακατέχεται ἀπό τό φόβο μήν τοῦ
λείψη ἡ παραγωγή, γιατί ἐάν τοῦ λείψη, θά τοῦ λείψη καί ἡ ζωή πού στηρίζεται κυρίως σ᾽ αυτό τό εἶδος παραγωγῆς. Ἄλλωστε ἔχομε τονίσει ὅτι ὅλη ἡ
οἰκονομία τοῦ χώρου μας στηρίζονταν στήν κτηνοτροφία καί τή γεωργία. Ἐν
τούτοις παραμένουν ἐρωτηματικά στούς μετασχηματικούς διαύλους τους.
Τό ζήτημα τῆς αὐτονομίας στά νόμιμα αὐτά δέν μπορεῖ νά λειτουργήση,
προκύπτουν προβλήματα περιοδολόγησης. Ἔχομε στά νόμιμα τή λειτουργία
στίς σχέσεις ἀνάμεσα στίς ἔννοιες τοῦ χρόνου, τῆς ἐργασίας, τῆς κουλτούρας.
Δέν ἔχομε τή διάκριση ἀνάμεσα σέ κυκλικό καί ἡμερολογιακό χρόνο. Ἔχομε
τό ζήτημα τῆς ἀναστροφῆς καί ὑπέρβασης τοῦ καθημερινοῦ χρόνου, καί μάλιστα νά σφιχτοδένονται, σχέση μέ τελετουργίες τῆς ζωῆς καί ἐπιβίωσης τοῦ
ἀνθρώπου μή ἀγνοώντας πάντοτε τό παρελθόν καί τό συγγένιο, δυναμικές
πού στριφογυρίζουν μέσα σ᾽ αὐτά.
συζήτηση καί ὁ τονισμός τῆς διαφορετικότητος τῶν δικῶν μας
Στερεοελλαδίτικων νομίμων καί ἡ συγκριτική προσέγγιση μέ
ἄλλα θά γίνη παραδειγματικά ἐδῶ καί στηρίζεται κυρίως στήν
κλιματογεωλογία τοῦ τόπου (θάλασσα-στεριά). Ἐκεῖ μπορεῖ νά παρατηρηθῆ
ἡ σύνδεση καί ἡ ἑτερότητα.
Στή Σάμο π.χ. οἱ κάτοικοι παίρνουν νερό ἀπό τή θάλασσα, μάλιστα ἀπό
σαράντα κύματα καί ραντίζουν ὅλο τό σπιτικό λέγοντας: «Ὅπως ἀναλήφτηκε
ὁ Χριστός, ἔτσι ν’ ἀναληφτῆ ἀπό τό σπίτι μας ἡ ἀρρώστια, ἡ κακογλωσσιά,
τό κακό μάτι κι ὅλα τά κακά, κακό νά μήν μπῆ στό σπίτι μας». Τό θαλασσινό
νερό αὐτό πού θά τούς περισσέψη, καί φροντίζουν γι᾽ αὐτό, τό φυλᾶνε ὅλο τό
Η
19
χρόνο κι ὅταν ἔχουν πρήξιμο, δάγκωμα, πόνο ἤ ὅ,τι ἄλλο τούς τύχει βάζουν
ἀπάνω στό πονεμένο μέλος κι ἀμέσως περνάει. Ἀκόμη, ἅμα ματιαστοῦν, γιά
τά κακό μάτι, γιά τήν ἀρρώστια ἤ ἅμα μπῆ στό σπίτι κακορίζικος ἄνθρωπος,
μέ κακό ποδαρικό ἄνθρωπος, ραντίζουν ἀπό τό θαλασσινό αὐτό νερό κι ἀμέσως
φεύγει τό κακό, ὅπως λένε. Γιά γούρι ἀκόμα παίρνουν μιά πέτρα μαλλιαρή
ἀπό τή θάλασσα καί τή βάζουν κάτω ἀπό τό κρεββάτι. Μάλιστα τά κορίτσια
τά ἀνύπαντρα παίρνουν πέτρα μαλλιαρή ἀπό τή θάλασσα καί τή βάζουν κάτω
ἀπό τό κρεββάτι τους γιά νά δοῦν ποιόν θά παντρευτοῦν. Ὅταν τήν τοποθε-
Τό δεξί τμῆμα ἀπό τό ἀέτωμα ἑνός ναοῦ στήν Ἀκρόπολη τῶν Ἀθηνῶν, ὁ ὁποῖος καταστράφηκε ἀπό
τούς Πέρσες τό 480 κατά τήν ἅλωσή της. Ὁ Δαίμων αὐτός, ὁ τρισώματος πού ἡ οὐρά του ἔχει τή
μορφή φιδιῶν περιπλεκομένων, πιστεύομε ὅτι πρόκειται γιά τούς Τριτοπάτορες, σ᾽ αὐτό συνεπικουρεῖ
καί ἡ οὐρά μέ τά φίδια (ὁ οἰκουρός ὄφις, ἡ λατρεία καί οἱ πεποιθήσεις γιά τή χθόνια λατρεία κλπ.).
(Ἀπό τήν Παγκόσμιο Ἱστορία Τέχνης - Ὁ κλασσικός κόσμος)
τοῦν τή μαλλιαρή πέτρα κάτω ἀπό τό κρεββάτι τους, τή σταυρώνουν τρεῖς
φορές καί λένε: «Ὅπως ἔδειξες Χριστέ μου τήν Ἀνάληψή σου, ἔτσι νά μοῦ δείξης καί αὐτόν πού θά πάρω, αὐτόν πού εἶναι τῆς τύχης μου». Καί βλέπουν
στόν ὕπνο τους ποιόν θά πάρουν σύζυγο.
Στή λῆμνο τή Γαλατοπέφτη πιστεύουν ὅτι εἶναι καλό νά πᾶς νά πέσης
στή θάλασσα νά κάνης μπάνιο. Μάλιστα, ἅμα ἔχης καμμιά ἀρρώστια, φεύγει,
γίνεσαι καλά.
Ἡ διαμόρφωση τῆς ἔννοιας τοῦ ὅλου τελετουργικοῦ παρουσιάζει ὁμοιότητες, ἀλλά καί ἐρωτηματικά καί ρωγμές. Ὁριοθετήσεις καί ἐννοιολογικές ἀναζητήσεις σημειώνονται στήν κλιματογεωλογία, ὅπως εἴπαμε, ἀλλά καί στό
μέσο γιά τήν ἐπίτευξη τοῦ σκοποῦ. Βλέπομε μιά διαφορετική προσέγγιση καί
μιά ἀνάδειξη ἔκφρασης σχεδιασμοῦ διαφορετική· πιό ἀνθρωπολογική σκέψη
καί διασύνδεσή της ἐμπεριέχεται στό θέμα.
Ἡ δομική ἐκδοχή τῆς «Γαλατοπέφτης» πού τήν βρέχει ἡ θάλασσα εἶναι
πασιφανής καθαρμός καί ἀπαλλαγή ἀπό κάθε κακό, ἐπίτευξη ἀγαθοῦ καί
20
εὐδαιμονίας μέ δρώμενα πού συνδέονται μέ πράξεις ὁμοίου ἤ ἀναλόγου ἐπίδρασης μέ θαλασσινό νερό. Πρόκειται γιά γνωστό τρόπο ἀπό τήν παλιά ἐποχή,
ἀφοῦ ἀναφέρεται λ.χ. ἤδη ἀπό τόν Εὐριπίδη:
Καί τίς θαλάσσης βουκόλοις κοινωνία;
Βοῦς ἤλθομεν νίψοντες ἐναλίᾳ δρόσῳ
(Ἰφ. Τ. 254-255)
Κάτι ἀνάλογο, ὅπως ἀναφέρεται στή Σοῦδα (λ. Μαϊουμᾶς), γινόταν στή
Ρώμη καί τήν Κωνσταντινούπολη κατά τήν πανήγυρη τοῦ Μαϊουμᾶ: Πανήγυρις ἤγετο ἐν τῇ Ρώμῃ κατά τόν Μάϊον μῆνα· τήν παράλιον καταλαμβάνοντες πόλιν τήν λεγομένην Ὀστίαν οἱ τά πρῶτα τῆς Ρώμης τελοῦντες
ἡδυπαθεῖν ἠνείχοντο, ἐν τοῖς θαλασσίοις ὕδασιν ἀλλήλους ἐμβάλλοντες· ὅθεν
καί Μαϊουμᾶς ὁ τῆς τοιαύτης ἑορτῆς καιρός ὠνομάζετο· ἐτέλουν δέ μέχρις
Ἀναστασίου βασιλέως οἱ ἐν Κωνσταντινουπόλει πανήγυριν τῶν βρυτῶν, καί
ταύτην Ἀναστάσιος ἔπαυσε.
Τά δρώμενα δέ αὐτά κατατάσσονται στά ἐθνογραφικά συστήματα πού ἀφοροῦν τήν ὑγεία καί εὐτυχία τοῦ ἀνθρώπου, τήν αὔξηση τῆς οἰκογένεας καί
τοῦ σπιτιοῦ, τόν καθαρμό καί τήν ἀποτροπή. Ἀπό ὅποια ὀπτική γωνία καί
ἄν τά προσεγγίσωμε, ἡ δυναμική τους πυρηνοποιεῖται στόν ἄνθρωπο καί τή
σχέση του μέ τό σπίτι του, τήν οἰκογένειά του. Ὁ σκοπός, τό μέσον, οἱ διαδικασίες καί ἡ διαμόρφωση τῶν κοινωνικοπολιτισμικῶν ἐννοιῶν εἶναι γνωστά.
ά Στερεοελλαδίτικα, τά δικά μας κοινωνικοπολιτισμικά συστήματα μέ τή συγχρονική διάσταση φαίνονται νά ᾽χουν ἕνα εὖρος πού
ἀκουμπᾶ τήν ἐπιβίωση τοῦ ἀνθρώπου, τήν οἰκονομία, τήν διαμόρφωση διακριτῶν οἰκονομικῶν μορφῶν, τή διαβίωσή του, ἐνῷ συγχρόνως παρουσιάζει περιεχόμενο ἤ καλύτερα μορφές καί λειτουργίες λατρευτικοῦ
συστήματος, ἀποτροπιασμό κακοποιοῦ δαίμονος ἤ στοιχείου ἄλλου πού φοβόμαστε. Ὅ,τι κάνουν οἱ τσοπάνηδες φαίνεται νά εἶναι ἕνα σύνολο πράξεων,
συμβόλων, εὐλογίας, φραγμοῦ, κατασφάλισης τοῦ ἀγαθοῦ τους, γιά νά δοθῆ
καί νά προφυλαχθῆ τό γάλα, τό ἀγαθό πού ἀποτελεῖ τή βάση τῆς οἰκονομίας
τους. Εἶναι εἶδος ἐξευμενισμοῦ, δίωξης καί ἀποπομπῆς τοῦ δαίμονος καί καθαρμοῦ καί ἀπαλλαγῆς ἀπό τό κακό καί δοσίματος τοῦ ἀγαθοῦ: νά τούς τό
ἀφήση, νά τούς τό δώση τό πλέγμα τό θεϊκό μέσα στόν οἰκογενειακό συγγενικό περίγυρο.
Τό τελετουργικό βέβαια πού ἐπιτελεῖται τή «Γαλατοπέφτη» ἀφοῦ δίνει καί
καταγράφει πολιτισμικά μορφώματα καί μέ ἀπαγορεύσεις φαίνεται νά εἶναι
γιά ἐξευμενισμό ἐσω-εξωγενῶν παραγόντων, δαιμονικῶν, θεϊκῶν, προσφορά
σέ δαιμονικά ὄντα, σπονδή.
Τ
21
Πάντως ἡ πολυεπίπεδη εἰκόνα πού καταγράφεται ἀπό τό τελετουργικό καί
ἡ δυναμική του διαμορφώνει τήν ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου νά ἐπιβιώση μέσα
στό περιβάλλον του, νά πάρη
μιά θέση στόν κόσμο του, νά
λειτουργήση σ᾽ αὐτόν μέ τή
βοήθεια τοῦ θείου καί νά
εὐχαριστήση αὐτό. Νά δώση
καί νά πάρη τό ἴδιο ἀγαθό.
Τά δομικο-λειτουργικά
στοιχεῖα τοῦ ἐθνογραφικοῦ
συστήματος τῆς «Γαλατοπέφτης» φαίνονται νά δίνουν
πλαίσιο προσφορᾶς μειλιγμάτων, καλοπιάσματος, θυσίας
καί σπονδῆς, σέ δαιμονικά
ὄντα γιά τόν ἐξευμενισμό
τους καί τήν ἀποδίωξη τοῦ
κακοῦ πού μποροῦν νά ἐπιφέρουν, ἅμα θυμώσουν γιατί δέν
τούς ἔδωσαν ὅ,τι τούς δίνουν.
Οἱ λατρευτικές διαστάσεις
καί ἡ λειτουργία τοῦ συστήματος τοῦ νομίμου ὁδηγοῦν
ἐκεῖ. Ἄλλωστε καί οἱ ὅροι
Ἔφιππος ἀνδριάντας τοῦ Μάρκου Αὐρηλίου. Κατά τούς με- βιωσιμότητας τοῦ ἐθίμου
σαιωνικούς χρόνους τό ἄγαλμα αὐτό, τό ὡραιότερο σωζό- ἐρείδονται καλά στό γάλα,
μενο χάλκινο αὐτοκρατορικό σύμπλεγμα, θεωρήθηκε ὅτι
στό «ἔχει» τῶν βοσκῶν. Δίπαρίστανε τόν Μέγα Κωνσταντίνο, γεγονός στό ὁποῖο ὀφείλει τή διατήρησή του. Τοποθετήθηκε στήν τωρινή του θέση νουν γάλα γιά νά τούς ἀφήἀπό τόν Μιχαήλ Ἄγγελο τό 1538. (Ἀπό τήν Παγκόσμιο Ἱστορία σουν τό γάλα, τά γαλακτερά
Τέχνης - Ὁ κλασσικός κόσμος)
κλπ. Ἡ ἐξέταση τῆς διαδικασίας ἀναδεικνύει σέ πρωταρχικό καί μοναδικό μέλημα τό νά μή στερέψη τό
γάλα, νά μήν «ἀναληφθῆ».
Ἡ κατανόηση τῶν διαδικαστικῶν καί μορφολογικῶν στοιχείων δέν εἶναι
ὁρατή ἤ καί ἄμεση, εἰσέρχεται στή διερεύνηση δυνατοτήτων ἀνάλυσης, σχημάτων πρόσληψης μορφῶν λατρευτικῶν καί τοῦ κοινωνικοῦ «γίγνεσθαι».
Ἡ τέλεση καί ἐφαρμογή τοῦ νομίμου καλύπτει τόν ἀγροτικό χῶρο καί οἱ
δυναμικές καί προοπτικές του ἕναν συγκεκριμένο ἐπαγγελματικό χῶρο, μιά
ἀγροτικοῦ τύπου οἰκονομία, τήν ποιμενική, καί ἐννοιολογικές ἀποσαφηνίσεις
22
σηματοδοτοῦν τό γάλα· ἡ δημιουργία, ἡ συμμετρικότητα, τό ὑλικό, ἡ
ἄρθρωση καί ἡ πολυσημία τοῦ νομίμου ἀναδεικνύει αὐτό.
Ἔτσι στή λέσβο ἅμα περισσέψη γάλα, πρέπει νά τό χύσουν, δέν τό πήζουν
ποτέ τυρί. Στή Σκῦρο οἱ τσοπάνηδες πάνω ἀπό τήν πόρτα τῶν σπιτιῶν τους
τοποθετοῦν γαλατόχορτα, δέσμες ἀπό γαλατόχορτα, γαλατσίδες πού ὑπάρχουν
ἄφθονες, γιά νά μή πειραχτοῦν τά γάλατα, γιά νά διώξουν τό κακό, πρός ἐξαπάτηση τῶν δαιμονικῶν ὄντων.
Στήν Ἤπειρο γιά τήν ἀποτροπή τοῦ κακοῦ βάζουν γαλατσίδες πάνω στά
δοχεῖα μέ τό γάλα γιά νά μήν πειραχτῆ ἀπό τό κακό, ἀπό κακή ἐπήρεια. Εἶναι
ἐνέργεια μέ ὅμοιο καί ἀνάλογο μέσο καί προληπτική παρέμβαση γιά ἀποσόβηση κακοῦ, δαιμονικῆς ἐπήρειας. Οἱ διαδικασίες αὐτές, ἡ παρέμβαση πού τελεῖται ἀποβλέπει στήν πρόληψη καί ἐπίλυση τοῦ προβλήματος καί τή
διασφάλιση τοῦ ἀγαθοῦ (γάλακτος) καί τῆς ποιότητάς του. Διακρίνομε ἐδῶ
τή συνολική ἀντιμετώπιση καί τήν ἀνθρώπινη παρέμβαση στό πρόβλημα:
προσφορά ὑποκατάστατου γιά νά τούς μείνη τό γάλα.
τό δικό μας τελετουργικό ἔχουμε ἕνα πολυδιάστατο καί δυναμικό
καί περισσότερο φαίνεται διατηρημένο νόμιμο σέ σχέση μέ τά ἀναφερόμενα πού περιλαμβάνουν τίς δραστηριότητες τοῦ ἀνθρώπου καί
τήν ἀνάγκη ἀντιμετώπισης τοῦ προβλήματος τοῦ συλλογικοῦ βίου μιᾶς ἐπαγγελματικῆς τάξης, ἄν καί τό τελετουργικό μας φαίνεται νά ἔχη ἀποχρωματισθῆ. Μέ τά φαινόμενα τῆς κοινωνικῆς μεταβολῆς δέν δύναται νά διακριθῆ
τό κύριο στοιχεῖο, δηλαδή ποιά εἶναι ἡ δαιμονική ἐπήρεια πού τυχόν θά ἐπιδράση καί πρέπει νά ἐξευμενισθῆ μέ τόσο σπουδαῖο τελετουργικό πού τελεῖται
ἀπό τόν ἱερέα. Ἐμπεριέχει τόν καθαρμό, ἁγιασμό, περιέχει ἔντονη τήν ποιοτική διάσταση μέ τή λειτουργική συμμετοχή καί τόν ἐξαγνισμό, τήν παρακολούθηση καί τήν ἀξιολόγηση τοῦ κοινωνικοῦ σχεδιασμοῦ μέ τή συμμετοχή
τῶν συγγενῶν καί φίλων, μέ τή θυσία, τή σπονδή τῆς κύριας παραγωγῆς,
τοῦ γάλακτος, τό ὁποῖο ὁ τελετουργός παρέχει γιά νά τό ἔχη.
Ὅλα αὐτά τά στοιχεῖα τροφοδοτοῦν τήν ἔρευνα τοῦ προβλήματος. Διαμορφώνουν προβληματική, θρησκευτική πίστη, λατρευτική καί ἰδεολογική προσέγγιση σ᾽ αὐτή μέ γνώση τῆς συγγενειακῆς ὀργάνωσης στίς ἀγροτικές
κοινωνίες. Γνωρίζομε τήν τυπολογία καί μορφολογία της, τό γάμο, τήν οἰκογένεια, τά συστήματα ἀναπαράστασης μέ βάση τή θρησκεία, τελετουργία,
λατρεία τῶν νεκρῶν, τά πένθη μας κλπ.· γενικά τά πολιτισμικά αὐτά μορφώματα στήν κοινωνία μας τή Στερεοελλαδίτικη, ἀλλά καί στούς τρόπους
καί διαδικασίες κοινωνικῆς ὀργάνωσης ἄλλων πολιτισμικῶν ὁμάδων. Εἶναι
ἔννοιες, θεσμοί καί φορεῖς γιά τά πολιτισμικά δεδομένα πού ἀσκοῦνται στήν
Σ
23
ὑπό ἐξέταση γιορτή, στή γιορτή τῆς Ἀνάληψης, καί ἐμπεριέχονται σ᾽ αὐτή.
Εἶναι γνωστό σ᾽ ὅλο τόν Ἑλλαδικό χῶρο ὅτι μέ τό τέλος τοῦ «Χριστός Ἀνέστη» πού παύει τῆς Ἀνάληψης, γίνεται καί ἡ ἐπιστροφή τῶν ψυχῶν τῶν
νεκρῶν συγγενῶν στή θέση τους. Αὐτές εἶχαν βγῆ στόν ἀπάνω κόσμο τή Μεγάλη Πέμπτη, γνωστές ἀντιλήψεις καί πολιτισμικά συστήματα στά ὁποῖα
ταξινομοῦνται πολλά λατρευτικά δεδομένα καί συστήματα καί ἀποτελοῦν τόν
πυρῆνα τῆς λατρείας τῶν νεκρῶν.
Τά τελούμενα ἀπό μᾶς σήμερα ἀποτελοῦν προσφορές, χοές καί θυσίες πολύ
παλαιές καί παρόμοιες μέ ἐκεῖνες ἄλλων πολιτισμικῶν μονάδων. Π.χ. «ὅλοι
τῆς Ἀναλήψεως θά κάν᾽νε γαλατόπιττες, τίς πᾶνε στήν ἐκκλησία καί τίς προσφέρουν γιά τήν ψυχή τῶν νεκρῶν» (θράκη) ἤ «μοιράζουν κεράσια καί ψωμί»
(κομοτηνή) κλπ.
Ὅμοια καί παρόμοια νόμιμα τελοῦνται τό Σάββατο τῆς Πεντηκοστῆς, τό
Ψυχοσάββατο ἤ τό Σάββατο τοῦ Ρουσαλιοῦ (λατ. rosaria) ἤ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος: «τ᾽ Ἁε Πνευμάτ᾽» πηγαίνουνε στούς τάφους καί ἐκεῖ πάνω στούς τάφους προσφέρουνε ρυζόγαλο, «φούστουρο» (σφουγγᾶτο) καί «ξύγαλα», κάνουν
τρισάγιο καί κάθονται στούς τάφους καί τρῶνε (πόντος).
Ἡ φύση καί ἡ λειτουργία τῶν δεδομένων μας καί τῶν συμβολισμῶν πού
καταγράφονται ἀναδεικνύουν τήν ἰδεολογία καί ἔννοια τοῦ τελετουργικοῦ.
Ἀποτυπώνεται σ’ αὐτό ἡ λατρεία τῶν προγόνων, οἱ ἀντιλήψεις γιά τό λατρευτικό τους πιστεύω. Σέ ὅλα αὐτά διακρίνονται διαστάσεις παρέμβασης πρός
πρόληψη τοῦ κακοῦ, θυσιαστικές, χοϊκές καί ἐξευμενιστικές πράξεις γιά νά
ἀποβοῦν οἱ νεκροί ἀγαθοποιά πνεύματα καί νά ἔρθουν ἀρωγοί. Τούς δίνουν τό
γάλα γιά νά τό αφήσουν, νά τό δώσουν στούς προσφέροντες.
αί μέ τή μετασχηματική αὐτή μορφή τοῦ νομίμου ὁδηγούμαστε
στήν παλαιά λατρεία τῶν προγόνων, γνωστή ἀπό ἀρχαίους
Ἕλληνες καί Ρωμαίους συγγραφεῖς:
Λοκρίδος ἐν νέμεϊ σκιερῷ νέκυν Ἡσιόδειο
Νύμφαι κρηνίδων λοῦσαν ἀπό σφετέρων,
καί τάφον ὑψώσαντο· γάλακτι δέ ποιμένες αἰγῶν
ἔρραναν, ξανθῷ μιξάμενοι μέλιτι·
τοίην γάρ καί γήρυν ἀπέπνεε ἐννέα Μουσέων
ὁ πρέσβυς καθαρῶν γευσάμενος λιβάδων.
Ἑλλην. Ἀνθολ. (Παλατίνη) 7, 55 (Ἀλκαίου)
Κ
Ἐπεί γάρ ἦλθον πατρός ἀρχαῖον τάφον,
ὁρῶ κολώνης ἐξ ἄκρας νεορρύτους
24
πηγᾶς γάλακτος καί περιστεφῆ κύκλῳ
πάντων ὅσ᾽ ἐστιν ἀνθέων θήκην πατρός.
(Σοφ. Ἠλέκτρ. 898-896)
Ὦ τέκνον, ἔξελθ᾽, Ἑρμιόνη, δόμων πάρος
καί λαβέ χοάς τάσδ᾽ ἐν χεροῖν κόμας τ᾽ ἐμάς,
ἐλθοῦσα δ᾽ ἀμφί τόν Κλυταιμήστρας τάφον
μελίκρατ᾽ ἄφες γάλακτος οἰνωπόν τ᾽ ἄχνην
καί στᾶσ᾽ ἐπ᾽ ἄκρον χώματος λέξον τάδε·
(Εὐρ. Ὀρ. 112-116)
ἔστειλα παιδός πατρί πρευμενεῖς χοάς
φέρουσ᾽, ἅπερ νεκροῖσι μειλικτήρια,
βοός τ᾽ ἀφ᾽ ἁγνῆς λευκόν εὔποτον γάλα,
τῆς τ᾽ ἀνθεμουργοῦ στάγμα, παμφαές μέλι,
λιβάσιν ὑδρηλαῖς παρθένου πηγῆς μέτα,
ἀκήρατόν τε μητρός ἀγρίας ἄπο
ποτόν παλαιᾶς ἀμπέλου γάνος τόδε·
τῆς τ᾽ αἰέν ἐν φύλλοισι θαλλούσης βίον
ξανθῆς ἐλαίας καρπός εὐώδης πάρα,
ἄνθη τε πλεκτά, παμφόρου γαίας τέκνα.
ἀλλ᾽, ὦ φίλοι, χοαῖσι ταῖσδε νερτέρων
ὕμνους ἐπευφημεῖτε, τόν τε δαίμονα
Δαρεῖον ἀνακαλεῖσθε, γαπότους δ᾽ ἐγώ
τιμάς προπέμψω τάσδε νερτέροις θεοῖς.
(Αἰσχ. Πέρσ. 609-622)
Πλήν ἐῴκει γέ τινας ἐπικαλεῖσθαι δαίμονας.
μετά δ᾽ οὖν τήν ἐπῳδήν τρίς ἄν μου πρός τό πρόσωπον
ἀποπτύσας, ἐπανῄει πάλιν οὐδένα τῶν ἀπαντώντων προσβλέπων.
καί σιτία μέν ἦν ἡμῖν τά ἀκρόδρυα, ποτόν δέ γάλα καί
μελίκρατον καί τοῦ Χοάσπου ὕδωρ…
(Λουκιαν. Μένιπ. 7)
Τί οὖν ἐκεῖνοι στεφανοῦσι τούς λίθους καί χρίουσι μύρῳ; οἱ δέ καί πυράν
νήσαντες πρό τῶν χωμάτων καί βόθρον τινά ὀρύξαντες καίουσί τε ταυτί τά
πολυτελῆ δεῖπνα καί εἰς τά ὀρύγματα οἶνον καί μελίκρατον, ὡς γοῦν εἰκάσαι,
ἐγχέουσιν;
(Λουκιαν. Χάρ. 22)
25
Ὁ δ᾽ εἶπεν· ὦ παῖ Πηλέως, πατήρ δ᾽ ἐμός,
δέξαι χοάς μου τάσδε κηλητηρίους,
νεκρῶν ἀγωγούς· ἐλθέ δ᾽ ὡς πίῃς μέλαν
κόρης ἀκραιφνές αἷμ᾽, ὅσοι δωρούμεθα
στρατός τε κἀγώ· προυμενής δ᾽ ἡμῖν γενοῦ,
λῦσαί τε πρύμνας καί χαλινωτήρια
νεῶν…
(Εὐρ. Ἰφ. Τ. 534-540)
Hic duo rite mero libans carchesia Baccho
fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,
purpureosque iacit flores ac talia fatur:
«salve, sancte parens, iterum; salvete, recepti
nequiquam cineres animaeque umbraeque paternae.
(Verg. Aen. 5, 77-81)
Ἄλλωστε τά πνεύματα τῶν προγόνων φαίνονται γονιμικά, εἰς αὐτά δέ
εὔχονται «ὑπέρ γενέσεως παίδων». Τήν πίστη αὐτή παρακολουθοῦμε καί στά
σχετικά μέ τήν καρποφορία τῆς γῆς:
καί θύομέν <γ᾽> αὐτοῖσι τἀναγίσματα
ὥσπερ θεοῖσι, καί χοάς γε χεόμενοι
αἰτούμεθ᾽ αὐτούς δεῦρ᾽ ἀνεῖναι τἀγαθά.
(Ἀριστοφ. Ἀποσπ. 488, 12 κ.ἑξ. (Εdmonds)· «ἀπό γάρ τῶν ἀποθανόντων αἱ τροφαί καί αὐξήσεις καί σπέρματα γίνονται·» (Ἱπποκρ. Περί
διαίτ. 4, 92).
«Δήμων ἐν τῇ Ἀτθίδι φησίν ἀνέμους εἶναι τούς Τριτοπάτορας· Φιλόχορος
δέ τούς Τριτοπάτρεις πάντων γεγονέναι πρώτους. τήν μέν γάρ γῆν καί τόν
ἥλιον, φησίν, ὅν καί Ἀπόλλωνα τότε καλεῖν, γονεῖς αὐτῶν ἠπίσταντο οἱ τότε
ἄνθρωποι· τούς δέ ἐκ τούτων τρίτους πατέρας. Φανόδημος δέ ἐν ἕκτῳ φησίν
ὅτι μόνοι Ἀθηναῖοι θύουσι καί εὔχονται αὐτοῖς ὑπέρ γενέσεως παίδων, ὅταν
γαμεῖν μέλλωσιν. ἐν δέ τῷ Ὀρφέως Φυσικῷ ὀνομάζεσθαι τούς Τριτοπάτορας
Ἀμαλκείδην καί Πρωτοκλέα καί Πρωτοκρέοντα, θυρωρούς καί φύλακας
ὄντας τῶν ἀνέμων. Ὁ δέ τό Ἐξηγητικόν ποιήσας Οὐρανοῦ καί Γῆς φησιν
αὐτούς εἶναι· ὀνόματα δέ αὐτῶν Κόττον, Βριάρεων καί Γύγην» (Σούδα, s.v.
Τριτοπάτορες· πρβλ. καί Φωτίου, Λέξ. συναγ. (s.v.)· «Τριτοπάτρεις οἱ μέν ἀνέμους, Φιλόχορος δέ τούς πρώτους ἐκ τῆς Γῆς καί Οὐρανοῦ, ἄρξαντας δέ γενέσεως· ἐν δέ τοῖς Ὀρφικοῖς ἀνέμων παῖδας».
26
Αὐτό καταφαίνεται καί ἀπό τή σύνδεση τῶν νεκρῶν μέ τούς καρπούς καί
ἀπό τίς σχετικές τελετουργίες, ὅπως γίνεται σήμερα.
έ κύριο ἄξονα τόν ἴδιο, τή χθόνια λατρεία, ἀρθρώνεται γύρω
ἀπό προϋποθέσεις προβληματισμός τῆς συνέχειας καί τῆς
ἀλλαγῆς ὡς σταθερῶν στοιχείων τῶν νομίμων, τῆς κοινωνικῆς
πραγματικότητας στή συγχρονική καί διαχρονική τους διάσταση καί διαδι-
Μ
Ἔργα τοῦ Ρουμελιώτη ἁγιογράφου Ἀνδρέα Ἰω. Σαντάρμη. Ἀριστερά: Δέηση (ὁ Ἅγ. Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος,
ὁ Χριστός, καί ἡ Παναγία). Δεξιά: πάνω Ἄγγελος Κυρίου καί κάτω ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ. (Σελ. 53)
27
κασία, τῆς κοινωνικῆς μεταβολῆς, τό πρόβλημα μήνας Μάης, τό πρόβλημα
τῶν μορφῶν του, ἡ ἐκτύλιξή του καί τά συνακόλουθά του. Συμπλέκεται μέ
μελέτη καί ἀνάλυση κοινωνικῶν δομῶν, τάσεων μετασχηματισμοῦ (ἀγροτικοῦ τύπου κοινωνία, ἀστεακή
κλπ.) καί μᾶλλον πρέπει να
ταξινομηθοῦν τά δεδομένα
καί ἐθνογραφικά συστήματα
κατά τήν κλιματογεωλογία,
οἰκονομία τοῦ τόπου τῆς κοινωνίας τοῦ μήνα Μαΐου καί
τήν κοινωνικοπολιτισμική
δομή, μιά μεγάλη συγχρονική
διάσταση, πού ἐμεῖς ἁπλῶς
θά τήν ἀκουμπήσωμε καί
πού ἀπαιτεῖ καί τήν ἀναγνώριση τῆς ὅλης διαδικασίας,
ἐκτός τῆς κοινωνικῆς μεταβολῆς τῆς ἀνάμειξης, συγχώνευσης κλπ. τῶν πολιτισμικῶν στοιχείων.
Σέ πρακτικό ἐπίπεδο ὁ
προβληματισμός μας θά
ἀρχίση ἀπό τό γνωστό ἄγνωστο, τήν ἀπαγόρευση τῆς τελέσεως γάμων κατά τό Μάϊο,
θεσμοῦ πού ἀποτελεῖ τόν κοιἈσημένια «φιάλη» (ἄμπουλα), 6ος αἰ. Θησαυροφυλάκιο τοῦ νωνικό ἱστό καί τό «εἶναι»
Καθεδρικοῦ ναοῦ τῆς Μόντσα, Ἰταλία. Οἱ προσκυνητές ἔφερ- τοῦ συγγενειακοῦ συστήμαναν, γυρίζοντας ἀπό τήν Ἱερουσαλήμ, φιαλίδια πού θά πετος. Τό δικό μας σύστημα, τό
ριεῖχαν λάδι ἀπό τό ξύλο τοῦ Τιμίου Σταυροῦ. Σύμφωνα μέ
Στερεοελλαδίτικο,
εἶναι τό
τήν παράδοση, ἡ «φιάλη» αὐτή ἀνήκει σέ μιά συλλογή πού
εἶχε προσφερθῆ τό 625 μ.Χ. στή βασίλισσα τῆς Λομβαρδίας πατρογραμμικό σύστημα τῆς
Θεοδελίνδη. Παριστάνει τή σκηνή τῆς Ἀναλήψεως τοῦ Χριαἱματοσυγγένειας. Ἡ ἀπαγόστοῦ πού τόν κρατοῦν ἄγγελοι. Κάτω, ἡ Παναγία δέεται ἀνάμεσα στούς Ἀποστόλους. Ἡ διάταξη τῶν μορφῶν θυμίζει τίς ρευση αὐτή λειτουργεῖ σέ πολσυριακές μικρογραφίες τοῦ μοναχοῦ Ραβουλᾶ. (Ἀπό τήν Παγ- λές πληθυσμιακές μονάδες ὄχι
κόσμιο Ἱστορία Τέχνης - Ὁ βυζαντινός κόσμος)
μόνον τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου,
ἀλλά καί σ᾽ ὅλο τόν εὐρωπαϊκό χῶρο. Τό γιατί ἀπαγορεύεται διαφοροποιεῖται
ἤ ἀξιολογεῖται διαφορετικά, π.χ. εἶναι ὁ μήνας πού πιάνουν τά μάγια, φροντίζουν γιά νά μήν τους κάνουν μάγια, νά μήν τούς δέσουν, εἶναι κακός μήνας,
28
ἔχει κακές ὧρες, δέν πρέπει νά γίνωνται γάμοι, γιατί τό Μάη παντρεύονται
τά γαϊδούρια. Τό Μάϊο γιορτάζει ἡ Ἁγία Μαύρα κι ὅλα θά ᾽ναι μαῦρα στή
ζωή τους καί κακά· αὐτό τό τελευταῖο γιά τούς Χριστιανούς ὀρθόδοξους κλπ.
«Ἡ Ἀνάληψη». Νωπογραφία. Παντάνασσα, Μιστράς. Ἀνάμεσα στίς τοιχογραφίες τοῦ θόλου εἶναι καί
αὐτή ἡ ὡραία λεπτομέρεια τῆς Ἀναλήψεως. Ἡ χάρη καί ὁ ρεαλισμός τῶν ἐκφράσεων καί τῶν ἀμφιέσεων εἶναι ἐντελῶς ξεχωριστά. Ἡ Παναγία ἐδῶ καί οἱ Ἀπόστολοι, στέκουν ἀνάμεσα στά δέντρα καί
παρακολουθοῦν τό θαῦμα τῆς Ἀναλήψεως πού εἰκονίζεται στό θόλο. (Ἀπό τήν Παγκόσμιο Ἱστορία Τέχνης - Ὁ βυζαντινός κόσμος)
Ὁ κύκλος αὐτός τῶν τελουμένων, ὅπως καί τῶν πεποιθήσεων καί δεισιδαιμονιῶν πού ἀκολουθοῦν τήν ἴδια τροχιά, μᾶλλον δημιουργήθηκε ἀπό τάσεις μετασχηματισμοῦ κοινωνικῶν καί πολιτισμικῶν κανόνων. Ἔχουν
προσλάβει διάφορες μορφές στήν ἐκτύλιξη τῆς κοινωνικῆς μεταβολῆς.
Τόν ἑσμό τῶν δρωμένων καί τῶν πεποιθήσεων κατά τήν Πρωτομαγιά
κλπ. δηλ. κατατάσσομε στή λατρεία τῶν προγόνων, στή χθόνια λατρεία πού
ἀφοροῦσε τή γονιμότητα τῆς γῆς καί τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἤδη ἔχομε σημειώσει.
Ὁ Μάης δέν εἶναι ὁ μήνας τῶν ἀντιθέσεων, ἀλλά μήνας πού μποροῦν νά
ἀναλυθοῦν καί νά καταταχθοῦν πολλά τελετουργικά νόμιμα τῆς ἀρχαίας λατρείας καί θρησκείας καί πού τά τελετουργικά βρίσκονται στήν ἴδια τροχιά,
κυλοῦν μέ τόν ἴδιο τροχό.
29
μείς θά ἀναφερθοῦμε σέ ὁρισμένα ἀπό αὐτά. Τονίζομε ὅτι τό συντεταγμένο κοινωνικό σύνολο κρατάει καί θυμᾶται συνήθως τίς δυσμενεῖς ἐπιπτώσεις καί προσπαθεῖ νά δημιουργήση τόν ἔλεγχο καί τήν
Ε
«Ἡ Ἀνάληψη». 586. Μικρογραφία ἀπό τά Εὐαγγέλια τοῦ Ραβουλᾶ. Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, Φλωρεντία.
Ἡ μεγαλειώδης αὐτή σύνθεση θυμίζει τήν εἰκονογραφία τῶν «φιαλῶν» ἀπό τούς Ἁγίους Τόπους. Ἡ ἴδια
διάταξη τῶν προσώπων συναντᾶται σ᾽ ὅλη τή Δυτική Χριστιανική Τέχνη, μέ μόνη ἐξαίρεση τό ἅρμα
τοῦ Ἰεζεκιήλ, πού ἐδῶ φέρει τόν Χριστό πού ἀναγγέλλει τή Δευτέρα Παρουσία. (Ἀπό τήν Παγκόσμιο
Ἱστορία Τέχνης - Ὁ βυζαντινός κόσμος)
πρόληψη κατά τῆς ἐπέλευσης ἀνεπιθύμητων καί ἐκδιωκτέων καταστάσεων
30
καί συνθηκῶν μέ τήν τέλεση διαφόρων νομίμων. Ἔτσι π.χ. τήν Πρωτομαγιά
πιστεύουν ὅτι οἱ μάγισσες περιέρχονται τούς ἀγρούς γιά νά καταστρέψουν τά
χωράφια.
Τήν παραμονή κι ἀνήμερα τήν Πρωτομαγιά πίστευαν στή θράκη ὅτι ἔπιαναν πολύ τά μάγια. Τό πρωΐ τήν Πρωτομαγιά οἱ γυναῖκες ἔπιναν γάλα καί
μοίραζαν τό γάλα ἀπό τά ἀρμέγματά τους σ᾽ ὅσες δέν εἶχαν γιά τίς ψυχές τῶν
πεθαμένων καί ἔκαναν γαλατόπιττες πού τίς μοίραζαν σέ συγγενεῖς καί γειτόνους. Πίνουν τό γάλα καί κάνουν γαλατόπιττες. Ἔχομε δηλαδή ἐνέργεια
ὅμοια, ἀνάλογη ἤ ἀντίθετη.
Λειτουργοῦν ἐπίσης τότε τά κτυπήματα τῶν γυναικῶν μέ τσουκνίδες: Τήν
παραμονή τῆς Πρωτομαγιᾶς οἱ γυναῖκες χτυποῦν ἡ μιά τήν ἄλλη στά νῶτα
μέ τσουκνίδες πιστεύοντας ὅτι ἔτσι θά μακρύνουν τά μαλλιά τους (λέσβος).
Στό κεφάλι καί στή μέση βάζουν κλώνους καρυδιᾶς ὅπως καί τσουκνίδες
γιά τήν ὑγεία τους καί γιά νά ἔχουν ὡραῖα μαλλιά. Οἱ γυναῖκες τήν Πρωτομαγιά ἔκοβαν δυό τσουκνίδες κι ἔβαζαν τή μιά πάνω στό κεφάλι γιά νά μήν
τίς πιάνη πονοκέφαλος καί τήν ἄλλη στή μέση γιά νά μήν πονάη λέγοντας:
ὅπως σιδεριάζει ἡ τσουκνίδα νά σιδεριάση καί τό κορμί μου. Ἐπίσης ἔβαζαν
στά μαλλιά τους ἕνα κλωνί καρυδιᾶς γιά νά εἶναι ἀνοιχτή ἡ καρδιά τους καί
στόλιζαν τίς πόρτες τους μέ καρυδόφυλλα καί λουλούδια. Χτυποῦσαν μέ καρυδόφυλλα τρεῖς φορές τήν πόρτα κι ἔκαναν μ᾽ αὐτά σταυρούς στούς παραστάτες τῆς πόρτας καί ὕστερα τά κρεμοῦσαν πάνω ἀπό τήν πόρτα. ῎Υστερα ἀπό
μέρες τά ἔβαζαν μέσα στό νερό μέ τό ὁποῖο λούζονταν (θράκη).
Ἀκόμη ἔχομε συλλογή λουλουδιῶν ἄλλων γιά γιατρικό: Οἱ γυναῖκες γιά
31
νά ἐξαλείψουν τίς πανάδες ἔπαιρναν μέ τά δυό τους χέρια τρεῖς φορές δροσιά
ἀπό τά χωράφια, τήν ἔβαζαν στό πρόσωπό τους καί ἔλεγαν: ὅπως χάνεται ἡ
δροσιά, ἔτσι νά χάνωνται καί οἱ πανάδες (θράκη).
Ἐπίσης χρησιμοποιοῦνται διάφορα φαγώσιμα πρωΐ πρωΐ Πρωτομαγιᾶς
(σκόρδα, χλωρά κουκκιά, παξιμάδι τοῦ
Πάσχα) γιά νά μή τούς πάρη τή φωνή
τους ὁ γάϊδαρος. Στήν περιοχή τῆς κομοτηνῆς τήν Πρωτομαγιά τρῶνε σκόρδο γιά
νά μήν τούς γελάση ὁ γάϊδαρος.
Στά χωριά τῆς ρόδου τά παιδιά σηκώνονται νωρίς τήν Πρωτομαγιά καί τρῶνε
χλωρά κουκκιά γιά νά μήν πάρη ὁ γάϊδαρος τή φωνή τους. Ἐπίσης ζώνονται μέ μολόχες ἀνθισμένες γιά νά μήν πονῆ ἡ μέση
τους καί βάζουν στεφάνια στό κεφάλι τους.
Ἀκόμη στολίζουν τίς πόρτες τῶν σπιτιῶν
μέ κλάδους καρυδιᾶς καί παπαροῦνες, ἐνῶ
τό βράδυ, ἄν τυχόν γυρίζουν ἀπό ἐκδρομή, ἡ μάνα τους ἤ κάποιος στενός συγγενής τά στεφανώνει μέ στεφάνι λουλουδένιο (ρόδος).
Ἐδῶ θά μπορούσαμε νά ἀναφέρωμε πλεῖστα ἀκόμη
τελετουργικά καί συνήθειες πού ἀφοροῦν τό Μάη, ἀλλά
σταματοῦμε στό σημεῖο αὐτό λόγῳ χώρου καί χρόνου.
λες αὐτές οἱ πράξεις ἐπιδιώκουν, παρεμβαίνουν,
προκαλοῦν τή γονιμότητα, καταγράφουν δέ
Κωνσταντινάτο
καί ἀποδίδουν καί τή μορφή τῆς λατρείας, τῆς
χθονίας δηλ. λατρείας, ὅπως ἐμεῖς ὑποστηρίζομε, καί τόν πολυδιάστατο καί
δυναμικό χαρακτῆρα δραστηριοτήτων τοῦ ἀνθρώπου στό μήνα αὐτό: τήν παρέμβασή του γιά τήν ἀλλαγή καί διαβατήρια νόμιμα ἀπό τό Χειμῶνα στήν
Ἄνοιξη, τήν κατάκτηση καί ἀπόλαυση τῆς γῆς, τῆς φύσης, τό ζωντάνεμα, τό
ξύπνημα, τό βλάστημα, τήν δροσιά της, τά κάλλη της, τό κύλισμα στή βλάστηση τῆς γῆς, τά ἄνθη, τά ἀνθισμένα δένδρα, τήν ἀπόλαυση ὄχι μόνο τῆς
δροσιᾶς, ἀλλά καί τῆς δύναμης τῆς γῆς, μεταβιβάζεται δηλ. ἡ δύναμή της.
Ἔχομε ἐπίσης τή μεταφορά σταριοῦ, κριθαριοῦ, φύλλου μαύρης συκιᾶς μέ
σκόρδο γιά τό μάτι, κρεμμύδι, τσουκνίδα, ἀγκάθι γιά τόν ἐχθρό καί τά λοιπά
γιά τήν εὐφορία, ὅ,τι θέλουμε νά ᾽χουμε καί μέ ὅ,τι μποροῦμε νά προφυλαχτοῦμε ἀπό ὁ,τιδήποτε κακό.
Ἐπίσης ἀσκοῦνται τήν Πρωτομαγιά καί πολλές θιασικές πράξεις μας, πα-
Ο
32
ραστάσεις, ὅπως εἴδαμε, στό χῶρο μας, τό Στερεοελλαδίτικο χῶρο κ.ἀ.
Πιστεύομε ὅτι πρόκειται γιά παραστάσεις καί θιασικές πράξεις εὐεργετικοῦ χαρακτῆρος, γονιμικοῦ, πλησμονῆς τῶν ἀγαθῶν προϊόντων τῆς γῆς, χαρακτῆρα θανάτου καί ἀνάστασης, (θάνατος καί ξαναγεννημός), ἀλλά καί
μυητικές στό συγγένιο πράξεις καί μιμητικές τῆς γιορτῆς.
Στά δρώμενα π.χ. τοῦ κεφαλόβρυσου-θέρμου γίνονταν Μάηδες πολλοί,
μικροί καί μεγάλοι, κυρίως οἱ μεγάλοι τῶν οἰκογενειῶν. Αὐτοί γέμιζαν ἀπό
πάνω μέχρι κάτω μέ λουλούδια μαγιάτικα τά κεφάλια τους, τά πρόσωπά τους,
τά κορμιά τους, γιά νά μήν ἀναγνωριστοῦν ἀπό τούς δαίμονες τῆς γῆς. Κρατοῦσαν κ᾽ ἕνα κουδούνι στό χέρι τους καί τραγουδοῦσαν τό Μάη. Αὐτοί ἐγύριζαν στίς γειτονιές, τά σπίτια καί τά μαγαζιά. Καί σήμερα άκόμη, καίτοι
ἀποχρωματισμένα, διατηροῦνται τά νόμιμα. Ἔτσι τήν παραμονή τῆς Πρωτομαγιᾶς τή νύχτα, τά μεσάνυχτα καί περασμένα οἱ γεροντότεροι, οἱ νοικοκυραῖοι γλεντοῦνε μέ τά παιδιά, γλεντοῦν παιδιά καί γεροντότεροι, νέοι καί
γέροι, κρατοῦν βάντες (κλάδους) ἀπό καρυές, χτυποῦν κουδούνια καί τραγουδοῦν τό Μάη. Στό σημεῖο αὐτό ὑπογραμμίζουμε ὅτι παρόμοια νόμιμα λαμβάνουν χώρα μεταξύ τῶν Γερμανῶν καί ἄλλων λαῶν.
Τά διακρινόμενα τοῦ δρωμένου εἶναι: ἡ κρούση-ἦχος τῶν κουδουνιῶν, ἡ
μεταμφίεση μέ λουλούδια κλπ., οἱ κλάδοι ἀπό τίς καρυδιές - δένδρο δαιμονικό
μέ ἥσκιο βαρύ, -καί ἡ συμμετοχή τῶν γεροντότερων, ἀλλά καί τῶν νέων, ὁ
χρόνος καί τό τραγούδι- ἐπωδή.
Στό ναυπάκτιο δρώμενο πού ἔχει ἤδη καταγραφῆ, τά κύρια τελετουργικά
δεδομένα εἶναι: οἱ γέροι φουστανελλάδες καί ἡ ὁμαδοποίησή τους, μέ τό μαγιόπουλο στή μέση, ἡ ρυθμική κρούση τῶν «χοντρῶν» κουδουνιῶν καί ἡ
χρήση τῆς ἰτιᾶς, πού εἶναι δένδρο ἀποτρεπτικό καί γνωστό στούς ἀποδέσμους
ἀντρογύνου, στούς καταδέσμους ἀσθενειῶν κλπ., τό τραγούδι, ἡ ἐπωδή, εἶδος
ἐξορκισμοῦ(;) καί ὁ χρόνος. Ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπό τά στοιχεῖα, στό ὑλικό
μας ὑπόκεινται τελετουργικά πού ἔχουν κοινά στοιχεῖα.
Ἡ θιασική καί μιμητική πράξη τῆς Πιπεριᾶς, πού ἔχομε ἐξετάσει, δίδει:
τό θίασο μέ ἄνδρα πού εἶναι ντυμένος ὁλόσωμα καί παντοῦ μέ λουλούδια καί
κλαδιά γονιμικῶν δέντρων καί δέντρων συνδεδεμένων μέ τή διατροφή μας
ἰδία ἐλιά, καρυδιά κλπ. στό στῆθος ἔχει κρεμασμένο ἕνα μεγάλο κουδούνι πού,
ἀφοῦ χορεύει, γίνεται σαφές ὅτι βροντάει καί συνοδεύεται ἀπό μιά ὁμάδα
ἀνδρῶν πέντε ἤ ἕξι πού τραγουδοῦν καί ὁ Πίπερος, ὁ ἀρχηγός στό θίασο τῆς
ὁμάδας, ἀφοῦ φροντίζει γιά τήν παραγωγή, κάνει τό σκάψιμο, ὅταν βρέχουν
τήν Πιπεριά (μίμηση τῆς βροχῆς), ἡ γῆ πού βρέχεται βλασταίνει καί μᾶς τροφοδοτεῖ: πράξη γιά τήν ἀποφυγή τῆς ξηρασίας καί ζωντάνεμα τῆς γῆς, τῆς
βλάστησης.
33
τά ἀποχρωματισμένα ἱστορικά, κοινωνικά καί πολιτισμικά δεδομένα διακρίνεται καί ἀναγνωρίζεται, νομίζομε, μείξη δεδομένων
νομίμων ἑλληνικῶν καί ρωμαϊκῶν, τῶν ὁποίων τά κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια σχεδόν συμπίπτουν καί ὁ στόχος καί ὁ σκοπός εἶναι ὁ
αὐτός.
Στήν κοινωνικοπολιτισμική προσέγγισή μας διαμορφώνονται: 1) Τά δρώμενα καί θιασικές πράξεις λατρείας, χοετικές, ἐξευμενισμοῦ καί ἀποτροπῆς
κακοῦ καί μυητικές. Ἄλλωστε σέ αὐτοῦ τοῦ εἴδους τίς τελετουργίες ἀναμειγνύονται οἱ λατρευτικές πράξεις μέ μυητικές καί μυστηριακές καί 2) Λατρευτικές, ἰδία γιά βλάστηση, παραγωγή, γονιμότητας τῆς γῆς καί τῶν
ἀνθρώπων πράξεις.
Οἱ Λέμουρες*, τά πνεύματα τῆς θεϊκῆς φύσεως δαιμονικῶν ὄντων τῶν larvae, ἀγαθοποιά ἤ κακοποιά πνεύματα, ἐμφανίζονται καί ἐμπεριέχονται στό
Μάϊο. Αὐτά περικλείονται στή γιορτή τῶν Λεμουρίων πού θέσπισε ὁ Ρωμύλος πρός ἐξευμενισμό τοῦ ἀδελφοῦ του Ρέμου. Τά Λεμούρια γνωστό εἶναι ὅτι
τελοῦνταν τό Μάϊο (9, 11 καί 13) πρός τιμήν τῶν συγγενῶν νεκρῶν τους
ἀπό κάθε οἰκογένεια, συγγένιο. Ὁ πατέρας τῆς κάθε οἰκογένειας ξυπόλητος
τά μεσάνυχτα σηκώνονταν γιά τήν ἄσκηση τοῦ τελετουργικοῦ, τοῦ ὁποίου
τά κύρια στοιχεῖα εἶναι ἡ κρούση τοῦ ἀντίχειρα μέ τά δάχτυλα γιά νά ἀποτρέψη τά φαντάσματα, τό πλύσιμο τῶν χεριῶν, τό ρίψιμο τῶν μαύρων κουκκιῶν μέ ἐπωδή «ἐξαγοράζω τόν ἑαυτό μου καί τούς δικούς μου», πού
ἐπαναλάμβανε ἐννιά φορές, ἡ κρούση χαλκοῦ ἀγγείου καί ἡ προφορά τοῦ ἐξορκισμοῦ: «ψυχές τῶν νεκρῶν μελῶν τῆς οἰκογένειάς μου ἐξέλθετε, φύγετε».
Τοῦτο θυμίζει τό ἑλληνικό: «Θύραζε κᾶρες, οὐκέτ᾽ Ἀνθεστήρια» (Ζηνοβ. ΙV,
33) Πάρτε πόδι, φύγετε κᾶρες, τελείωσε ἡ γιορτή τῶν Ἀνθεστηρίων.
Ἐδῶ ὑπενθυμίζουμε τούς Χύτρους μέ τό βράσιμο τῆς πανσπερμίας πού παρασκευάζονταν μέ διάφορα ὄσπρια. Ὑπογραμμίζομε ὅτι τά Lemuria κατά τόν
Ὀβίδιο προῆλθαν ἀπό τά Remuria, πού γιορτάζονταν πρός ἐξιλέωση τῆς
ψυχῆς τοῦ φονευθέντος Ρέμου ( Fast. 5, 445 κἑξ.). Προσθέτομε ὅτι «Lemures
dicuntur dii manes, quos Graeci δαίμονας vocant, velut umbras quasdam divinitatem habentes. Lemuria autem dicuntur dies, quando manes placantu»
[Λέμουρες λέγονται οἱ ψυχές τῶν τεθνεώτων (χθόνιοι δαίμονες) πού οἱ Ἕλληνες ἀποκαλοῦν δαίμονες, οἱονεί κάποιες σκιές πού ἔχουν θεῖο πνεῦμα. Λεμούρια δέ λέγονται καί οἱ ἡμέρες κατά τίς ὁποῖες καθιστοῦν εὐμενεῖς αὐτές τίς
Σ
――――――――
* «Lemures: umbras vagantes hominum ante diem mortuorum et ideo metuendas (Σχολ. Porphyrii στό
χωρίο Ηorat. Ep. 2, 2, 209)· «umbras terribiles biothanatorum (Σχολ. Acronis στό ἴδιο χωρίο).
[Λέμουρες: οἱ περιπλανώμενες σκιές τῶν ἀνθρώπων πού πέθαναν πρόωρα καί γι᾽ αὐτό ἐπίφοβες»·
«φρικτές σκιές τῶν βιαίως ἀποθανόντων].
34
ψυχές]. (Σχόλια στό στίχο Pers. 5, 185).
Σημειώνεται ἀκόμη ὅτι ὁ ἀριθμός ἐννέα εἶναι κοινός τόπος στίς μαγικές
συνήθειες καί ἐπωδές τοῦ ἀρχαίου καί νέου πολιτισμικοῦ φέρεσθαι τῶν Ἑλλήνων καί τῶν Ρωμαίων καί ἄλλων Εὐρωπαίων.
Ἡ πολυσύνδετη Στερεοελλαδίτικη συγκρότηση καί λειτουργία τοῦ νεώτερου Πρωτομαγιάτικου καί Μαγιάτικου τελετουργικοῦ οἰκοδομήματος, πάντοτε μέ γνώμονα τή χρονική ἀπόσταση καί τήν κοινωνικοπολιτισμική
ἀλλαγή, ὁδηγοῦν σέ μορφές, ὅπως ἤδη ἔχει σημειωθῆ, παλαιῶν ἑλληνικῶν
καί ρωμαϊκῶν τελετουργικῶν.
Μέσα στά πλαίσια αὐτά καί τίς μορφές τῶν νομίμων μας ἰδία τῶν θιασικῶν δρωμένων, χωρίς νά παραλείπωνται τά καθαρτήρια καί διαβατήρια,
φαίνεται νά ἀπεικονίζεται καί νά πλησιάζεται ὁ Μάης, ἡ προσωποποίησή
του, ὁ μεσήλικας ἄντρας.
Μάϊος μήνας (λατ. Maius) φαίνεται ὅτι ὑπῆρχε σέ πλεῖστες λατινικές πολιτεῖες πρό τῆς κτίσεως τῆς Ρώμης. Ὁ Μάϊος ἦταν λοιπόν ὁ
τρίτος μήνας τοῦ ρωμαϊκοῦ ἡμερολογίου, ἀφοῦ τό ἔτος ἄρχιζε ἀπό
τό Μάρτη, καί γιά τό ὄνομά του ἀνατρέχουμε ἤ στούς maiores προγόνους ἤ
ἐπιφανεστέρους ἤ στήν μητέρα τοῦ Ἑρμῆ Μαῖα πού προσωποποιεῖ τή Γῆ,
αὐτή πού τρέφει ὅλους ἐμᾶς. Ὁ Μακρόβιος (Ι, 12, 21) ἀναφέρει: Auctor est
Cornelius Labeo huic Maiae id est Terrae aedem Kalendis Maiis dedicatum
sub nomine Bonae Deae.
[Ὁ Κορνήλιος Λαμπέων ὑπῆρξε ὁ ἱδρυτής ναοῦ αὐτῆς τῆς Μαίας, δηλ. τῆς
Γῆς καθιερωθέντος τήν 1η Μαΐου ὑπό τό ὄνομα τῆς Ἀγαθῆς Θεᾶς].
Πάντως στό Μάϊο ὑπόκειται τό συγκριτικό τοῦ majus (μείζων) ὅπως καί
ἄν τοποθετηθοῦμε, γιατί εἶναι καί ὁ μήνας πού ἦταν ἀφιερωμένος στούς προγόνους ἤ τούς ἐπιφανέστερους, τούς συγκλητικούς. Ἄλλωστε στά σανσκριτικά
ἡ ρίζα του mah σημαίνει ὅτι τρέφει καί ἡ λέξη mahiyas πού δηλώνει τό μεῖζον
εὑρίσκεται στήν ἴδια εὐθεῖα. Ἔτσι μποροῦμε νά ἀρκεστοῦμε στό νά ποῦμε ὅτι
εἶναι ἡ μήνας πού τρέφει τούς δώδεκα.
Συγχρόνως βλέπομε ὅτι ἐδῶ συμπλέκονται τά συγγένια, οἱ πρόγονοι, οἱ
ἀρχηγοί τῶν οἰκογενειῶν, οἱ συγκλητικοί, οἱ πλουσιώτεροι καί εὐγενέστεροι
τῶν πολιτῶν, πού εἶχαν γῆ, περιουσία· αὐτή λογίζονταν τότε, ὅπως καί στήν
ἀρχαία Ἑλλάδα. Καί σέ μᾶς εἶναι γνωστό τό σύστημα μέ τούς γέροντες καί
τή γερουσία, τή δημογεροντία καί πῶς αὐτοί ἐκλέγονταν ἀπό τό λαό καί τόν
διοικοῦσαν καί ὅτι αὐτοί ἀποφάσιζαν γιά τά πάντα. Ἦταν τά ἰσχυρότερα
σόγια τά ἔχοντα ἰδιοκτησία καί πολλά μέλη, οἱ ἀρχηγοί τῶν οἰκογενειῶν, οἱ
γέροντες, στό πατρογραμμικό σύστημα τῆς αἱματοσυγγένειας πού ἔχομε ἐμεῖς
Ο
35
οἱ Στερεοελλαδῖτες. Ἀκόμη μπορεῖ νά ἰδωθῆ στά νόμιμα ἡ χθόνια λατρεία, ἡ
λατρεία τῶν προγόνων. Καί ἀπ᾽ ὅ,τι καταγράφεται στά δρώμενά μας καί σέ
ἀρχαῖα κείμενα ἔχομε νά κάνωμε μέ τό ἴδιο νόμιμο στίς δύο ὄψεις του.
Στόν Festus (120 L) ἀναφέρεται: Μaius mensis in compluribus civitatibus
Latinis ante Urbem conditam fuisse videtur. Qua ex causa utrum a
maioribus, ut Iunius a iunioribus, dictus sit; an a Maia, quod Mercurio filio
eius res divinae (Ιdibus) fiant solemnes; an, quol ipsi deae in multis Latinis
civitatibus sacrificia fiant.
Ἀναφέρει τό λατινικό κείμενο ὅτι ὁ Μάϊος ὑπῆρχε σέ πλεῖστες λατινικές
πολιτεῖες πρό τῆς κτίσεως τῆς Ρώμης. Γι᾽ αὐτό εἶναι ἀβέβαιο ἄν ὀνομάστηκε
ἀπό τούς maiores (προγόνους ἤ μεγαλυτέρους-ἐπιφανεστέρους) ὅπως ὁ Ἰούνιος
(Iunius) ἀπό τούς νεωτέρους ἤ ἀπό τή Μαῖα (Maia) τή μητέρα τοῦ Ἑρμῆ,
πρός τιμή τοῦ ὁποίου γίνονταν ἐπίσημες ἱεροτελεστίες στίς Εἰδούς (13) Ἰουνίου ἤ διότι σέ πολλές λατινικές πολιτεῖες ἔκαναν θυσία (χοίρων) πρός τιμήν
τῆς ἴδιας τῆς θεᾶς.
Ἐπίσης θά πρέπει νά συμπληρωθῆ ὅτι ἔχομε τή γνώμη ὅτι ὅπως δέν τελοῦσαν τό Μάϊο γάμους οἱ Ρωμαῖοι γιά τά Λεμούρια, γιορτή πρός τιμή τῶν
νεκρῶν, ἔτσι δέν τελοῦσαν γάμους καί οἱ Ἕλληνες τό Μάϊο, ἐπηρεασμένοι
κατά τή ρωμαιοκρατία ἀπό τό ἔθιμο αὐτό. Διότι δέν ἦτο δυνατόν νά ἔχουν
μνημόσυνα γιά τούς νεκρούς καί γάμο ταυτοχρόνως. Τό ἔθιμο τῆς ἀρχαίας
ἱερῆς νυκτερινῆς γιορτῆς Lemuria μέ τίς θυσίες προσφέρονταν στίς σιωπηλές
ψυχές τῶν νεκρῶν ἀναφέρει ὁ Ὀβίδιος:
«Hinc ubi protulerit formosa ter Hesperus ora
ter dederint Phoedo sidera victa locum
ritus erit veteris nocturna Lemuria sacri:
inferius tacitis manibus illa dabant».
(Fast. 5, 41 κἑξ.)
Ἐδῶ σημειώνω ὅτι σέ γαλλικές ἐπαρχίες κατά τό μήνα Μάϊο ἐκεῖνες καί
ἐκείνους πού ἔδερναν ἤ ἀπατοῦσαν τό σύζυγο ἤ τή σύζυγό τους τούς περιέφεραν
στούς δρόμους, ἀφοῦ τούς εἶχαν καθίσει ἀνάστροφα ἐπάνω σέ ὄνο. Συνήθεια
πού διατηρήθηκε μέχρι τόν 16ο αἰ. μ.Χ. καί εἶναι γνωστή σέ μᾶς κοινωνική
τιμωρία τῆς διαπόμπευσης μοιχῶν καί μοιχαλίδων κυρίως ὡς προβληματική
τοῦ θέματος καί τῆς περαιτέρω ἔρευνας.
Ἀποχρωματίστηκε δηλαδή τό νόμιμο, ἀφοῦ δέν λειτούργησε τό αἴτιο καί
ἔμεινε τό ξεβαμμένο ἀπό φόβο αἰτιατό, ἔμεινε μιά παρέμβαση καί μιά πρόληψη, ὡς ἀπόηχος μιᾶς ξεχασμένης λατρείας, τῆς χθονίας λατρείας. Ἀποτελεῖ
ἡ πεποίθηση αὐτή τῆς μή τελέσεως γάμων τμῆμα τῆς σπουδαίας αὐτῆς λατρείας πού ἀφορᾶ τή γῆ καί τόν ἄνθρωπο μέ ὅλες τίς ἐκφάνσεις τοῦ βίου του,
τό συγγένιο, τό σπίτι του κι ὅλα τά ἔχει του, καί τήν μύηση νέων μελῶν τοῦ
36
συγγένιου στή λατρεία καί τό κοινωνικό γίγνεσθαι.
Σ
τήν ἴδια εὐθεῖα τῶν τελετουργικῶν νομίμων κατατάσσομε τό φάγωμα τῶν φρέσκων κουκκιῶν κατά τήν Πρωτομαγιά, πού κάλυπτε σχεδόν ὅλο τό Στερεοελλαδίτικο χῶρο. Σήμερα λέμε: Φάε κ᾽κί
γιά νά μή σέ πλανέψη ὁ κοῦκος, συνήθεια πού ἀποτελεῖ κατάλοιπο τῆς παλιᾶς
λατρείας τῶν νεκρῶν. Στή συνήθεια αὐτή δηλ. βλέπομε γειτνίαση μέ τά κουκιά τοῦ ρωμαϊκοῦ τελετουργικοῦ. Δεδομένα πού ἀποβλέπουν κυρίως στον ἐξευμενισμό καί ἀποδίωξη τῶν ψυχῶν τῶν νεκρῶν. Πρακτικές γιά νά παραμείνουν
οἱ δαίμονές μας, οἱ ψυχές, ἀγαθοποιά πνεύματα καί νά γίνουν ἀρωγοί, βοηθοί
μας σέ ὅ,τι ἐμεῖς ἐπιθυμοῦμε.
Ἔχομε στό χῶρο μας, στό Στερεοελλαδίτικο, καί νόμιμα καθαρμοῦ καί μεταφορᾶς νέου ὕδατος, ὅπως εἶναι τά τελούμενα στά Ἄγραφα, ὅπου τό πρωΐ τῆς
Πρωτομαγιᾶς πᾶνε στή βρύση: «Τήν Πρωτομαγιά ἀδειάζουν ἀπό τό βράδυ τ᾽
ἀγγεῖα, δέν ἀφήνουν στάλα νερό μέσα. Τό πρωΐ νύχτα παίρνουν τά κορίτσια
τίς στάμνες καί πᾶνε στή βρύση, τήν ἀλείφουν βούτυρο καί τή στολίζουν μέ
λουλούδια, παίρνουν νερό καί τό φέρνουν στό σπίτι…». Ἐν τούτοις ἐδῶ πρέπει
νά σημειώσωμε τή γνωστή ἀντίληψη ὅτι ὅλο αὐτό τό τελετουργικό καλύπτει
καί τήν πεποίθηση ὅτι στή βρύση κλπ. ὑπάρχει στοιχειό, τό στοιχειό τῆς βρύσης, πού τό περιποιοῦνται μήν τούς κάνει κακό. Πρωτομαγιά, Μάης εἶναι
βλέπεις. Τό ἴδιο δρώμενο τελεῖται καί τήν Πρωτοχρονιά, θέμα πού δέν θά ἀναλυθῆ ἐδῶ.
θεραπεία ἀσθενειῶν (πρωτομαγιά):
Ἐπίσης τήν Πρωτομαγιά καταγράφεται ἕνα μεγάλο φάσμα πολιτισμικῶν
μορφωμάτων γιά τή θεραπεία ἀσθενειῶν τήν ἡμέρα αὐτή ἡ ὁποία ἔχει συνδεθῆ μέ τά μάγια.
Π.χ. στό μεγάλο πλάτανο λοκρίδος τήν Πρωτομαγιά «Μερικοί τρέχουν
καί πιάνουν φίδι, ἔχιδνα, τή ρίχνουν σέ μιά φιάλη μέ νερό καί ὕστερα κόβουν
μέ ἕνα φλουρί τό κεφάλι της· κατόπιν πηγαίνουν τό κεφάλι της στήν ἐκκλησία γιά νά λειτουργηθῆ σαράντα μέρες κ᾽ ἔπειτα τό φέρουν ἐπάνω τους, γιά
νά μή θαμπώνονται ἀπό τόν μαγνητισμό».
Ἡ κατανόηση τῆς λειτουργίας πεποιθήσεων σύνδεσης τῆς μαγείας μέ τήν
Πρωτομαγιά, πού κυκλοῦται σέ πολλές γεωγραφικές περιοχές καί πολιτισμικές πληθυσμιακές μονάδες, ἐρείδεται σέ δύο πόλους πού καταλήγουν στό ἴδιο
μόρφωμα: 1) τό εἶδος τῆς γιορτῆς δίνει τή δυναμική: ἔχομε γιορτή τῆς γῆς,
τῆς ἀνανέωσής της, τῆς δυναμικῆς τῆς γῆς πού παράγει τά πάντα καί μᾶς
τρέφει κλπ. καί τά βότανα τά χρησιμοποιοῦν γιά φάρμακα ἤ ἔχουν ἰδιότητες
37
πού δέν χάνονται καί τά χρησιμοποιοῦν καί ὡς ἀποτρεπτικά κακοῦ ἤ τά ζῶα
της ἔχουν ἰδιαίτερη δύναμη μαγική καί 2) στήν παρετυμολογική καί ἠχολογική ὁμοιότητα: Μάης, μάγια.
Στίς μιμητικές παραστάσεις κλπ., στά δρώμενα πού τελοῦνται τήν Πρωτομαγιά καί τήν ἱστορική τους πορεία διαμορφώθηκε καί ἡ θεμελιώδης
ἔννοιά τους πού πυρηνοποιεῖται στήν καλή παραγωγή τῆς γῆς, στήν εὐφορία
τῆς γῆς καί τοῦ σπιτιοῦ, τοῦ ἀνθρώπου. Τά σταθερά τους χαρακτηριστικά
καί τά δομικά τους στοιχεῖα αὐτό καταγράφουν.
Θά θέλαμε νά σημειώσουμε τέλος ὅτι σέ πολλά ἀπό τά δρώμενα τῆς Πρωτομαγιᾶς πού καταγράφονται καί σέ κείμενα τῶν κλασσικῶν συγγραφέων,
ὅποιας μορφῆς καί ἄν εἶναι αὐτά, ὑπόκεινται τελετουργίες ἀρχαιότατες, τά
νεώτερα δέ ἀποτελοῦν συχνότατα σκιαγραφίες τῶν αὐθεντικῶν ἑλληνορωμαϊκῶν νομίμων.
3 μαΐου
τήν αἰτωλία τῆς Ἁγίας Μαύρας (3 Μαΐου) δέν πήζουν τυρί, δέν
πλένουν κλπ. γιά νά μή μαυρίσουν. Καί ἄν τύχη Κυριακή νά ᾽ρθη
ἡ ἁγιά Μαύρα, γάμος δέν κάνει νά γίνη Κυριακή ὅλη τή χρονιά.
Ἔτσι τό ᾽χουμε. Τά κρατᾶμε γιατί φοβόμαστε. Γιά σκέψου νά ἀποτύχωμε στό γάμο μας, στό γάμο τῶν παιδιῶν μας;
Βλέπομε τά σταθερά χαρακτηριστικά καί δομικά στοιχεῖα τῆς κοινωνικῆς
ἀντίληψης καί πεποίθησης πού πυρηνοποιοῦνται στό ὄνομα, στή λέξη Μαύρα,
τήν ὁποία ἀποφεύγει ὅπως καί ὁ,τιδήποτε σχετικό γιά προφύλαξη καί ἀπομάκρυνση τοῦ κακοῦ. Αὐτό τό κάνουν γιά τό καλό τους, τό ἔχει τους, τό σπίτι
τους, ἰδίως γιά τό γάμο τους, τόν σπουδαιότατο αὐτό σταθμό τῆς ζωῆς, στόν
ὁποῖο δημιουργεῖται καί ἑδράζεται ἡ οἰκογένεια, τό συγγένιο, ἡ κοινωνία καί
εὐρύτερα τό κοινωνικό γίγνεσθαι καί εἶναι.
Σ
Ἁγίου κωνσταντίνου (21 μαΐου)
Ἡ γενική εἰκόνα τοῦ τρόπου πού ἡ Στερεοελλαδίτικη κοινωνία προσεγγίζει
καί ἀντιλαμβάνεται τίς μορφές τῆς δυναμικῆς τῆς γιορτῆς τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου καί τῆς Ἁγίας Ἑλένης - μεγάλη ἡ προσέγγισή τους καί ἀμέτρητος
ὁ θαυμασμός τῆς ὁμάδας μας πρός τήν Ἁγία Ἑλένη, τό σταυρό καί τό βασιλικό, μιά κοινωνική μορφολογία καί συλλογική κοινωνική σκέψη πού ἐγγίζει
πολλά ἐθνογραφικά μορφώματα καί συστήματα καί διαφορετικά φαίνονται
οἱ γενετικοί παράγοντες τῶν συγκεκριμένων μορφολογικῶν στοιχείων - πυρηνοποιεῖται καί ἐπικεντρώνεται στή διαδικασία προστασίας τοῦ ἀνθρώπου
καί στή λειτουργία ἀποτροπῆς κακοῦ (μάτι καί θεραπεία νοσημάτων). Πρό38
κειται γιά μιά εὐρεία κοινωνική προσέγγιση στίς πεποιθήσεις αὐτές πολλῶν
πληθυσμιακῶν μονάδων, μιά κοινή κοινωνιολογική σκέψη πού ἔχει δεθῆ τό
πιστεύω της μέ τήν Ἁγία καί τόν Ἅγιο καί τό μέσον εἶναι τό κωνσταντινᾶτο,
πού συνιστᾶ τόν φυλακτήριο παράγοντα στή συνείδηση τοῦ λαοῦ. Πιστεύει
ὅτι μέ αὐτό, ἐάν τό φέρη ἐπάνω του, δέν πρόκειται νά πάθη τίποτε. Παλαιότερα ἡ ἀπόκτησή του ἀποτελοῦσε σοβαρή καί ἐπίμονη ἐπιδίωξη γιά τό καλό
πάντοτε τοῦ κατόχου αὐτοῦ πού τό φοροῦσε, κυρίως ὅμως τῶν παιδιῶν.
«Ὁ αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος στό Βῆμα». Τό ἀνάγλυφο αὐτό ἀπό τή βόρεια πλευρά τῆς ἁψίδας τοῦ
Κωνσταντίνου δείχνει τόν αὐτοκράτορα νά ἀπευθύνεται στόν λαό ἀπό τό Βῆμα, στή ρωμαϊκή ἀγορά.
Κοντά στό Βῆμα, ἀγάλματα προγενεστέρων αὐτοκρατόρων. (Ἀπό τήν Παγκόσμιο Ἱστορία Τέχνης - Ὁ
κλασσικός κόσμος)
Πρόκειται γιά νομίσματα πού ἔχουν ὁμοιότητες πρός τήν εἰκονογραφική
παράσταση τῶν Ἁγίων Κωνσταντίνου καί Ἑλένης ἤ εἶναι ἀκριβῶς ὅμοια. Τά
νομίσματα αὐτά κατά τή λαϊκή πίστη προέρχονται ἀπό τά χρόνια τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καί διώκουν τήν ἐπήρεια πονηροῦ πνεύματος, ἰδίως τά φέρουν γιά τήν ἀποτροπή, ὅπως ἤδη σημειώσαμε, τῆς βασκανίας. Τά ἔχουν γιά
φυλακτά. Φοριοῦνται κυρίως στό λαιμό.
Ἀκόμη χρησιμοποιοῦνται ἀκολουθώντας τά πολιτισμικά μορφώματα τῶν
39
νομισμάτων σέ μαγικές πράξεις καί ἀποτροπή καταδέσμου, γιά τή θεραπεία
τοῦ ἴκτερου, τῆς ἐπιληψίας, τοῦ ὀμφαλοῦ, ὅπως ἔχομε καί τή χρήση αὐτῶν
ὡς περιάπτων γιά τήν προστασία ἀπό βλήματα πυροβόλου ὅπλου, γιά ταχεῖα
ζύμωση τοῦ φυράματος στά ἀλεύρια, στό γιαούρτι, γιά τόν τοκετό κ.ἀ. Κυρίως
βέβαια χρησιμοποιεῖται ὡς φυλακτό γιά τήν ἀποτροπή τοῦ κακοῦ.
Ο
Φαίδων Κουκελές πού ἀσχολήθηκε μέ τήν προέλευση τῶν κωνσταντινάτων παρατηρεῖ ὅτι σέ κείμενα οἱ δοξασίες αὐτές καί οἱ
συνδέσεις τῆς χρήσης μέ ὅ,τι καταγράψαμε πιό πάνω μαρτυροῦνται
ἀπό τό δέκατο ἕβδομο αἰῶνα. Ἐν τούτοις τονίζει ὅτι ἡ χρήση τῶν κωνσταντινάτων ὡς φυλακτηρίων εἶναι πολύ παλαιότερη, ἀπό τά μέσα τῶν Βυζαντινῶν
χρόνων καί ἔπειτα. Τήν πρώτη Βυζαντινή περίοδο ὡς φυλακτά καί περίαπτα
νομίσματα ἐχρησιμοποιοῦντο, καί ἦταν διαδεδομένη ἡ χρήση ἐκείνων πού
ἔφεραν τήν κεφαλή τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου.
Γιά τή διαμόρφωση καί τήν λειτουργία αὐτῶν ἔχομε μαρτυρία ἀπό τόν
Ἰωάννη τό Χρυσόστομο: «τί ἄν τις εἴποι περί τῶν ἐπῳδαῖς καί περιάπτοις κεχρημένων καί νομίσματα χαλκᾶ Ἀλεξάνδρου τοῦ Μακεδόνος ταῖς κεφαλαῖς
καί τοῖς ποσί περιδεσμούντων» (Migne P.G. 49, 240).
Ἰούνιος
Ἡ ὁριοθέτηση τοῦ μήνα μέ τά πολιτισμικά του μορφώματα, ἀπό ὅσο ὑλικό
ἔχουμε στή διάθεσή μας, φαίνεται νά συνδυάζεται καί μέ ἄλλους καί νά καταγράφεται πολιτισμική διάχυση καί ἐξελικτισμός.
Γιά τήν κατανόηση τῆς λειτουργίας τῶν πολιτισμικῶν συστημάτων, διαδικασιῶν πολιτισμικῆς διάσωσης, διάχυσης καί ἐξελικτισμοῦ παραθέτουμε
τά ἐθνογραφικά νόμιμα πού καί συγχρονικά καί διαχρονικά διαμορφώνουν
δύο κυρίως κύκλους: 1) τοῦ θερισμοῦ καί 2) τοῦ Ἅη-Γιάννη τοῦ Ριγανᾶ ἤ τοῦ
Μελᾶ στό Στερεοελλαδικό χῶρο, ἀλλοῦ τοῦ Ἅη-Γιάννη τοῦ Λιτροπίου ἤ Λουτρόπου ἤ Λιτροπιοῦ κλπ.
Ἐρχόμαστε στό πρῶτο: 1) Τό θέρος
Ὅταν εἴχαμε τό θέρο, κάναμε τό σταυρό μας γιά νά βοηθήση ὁ Θεός, κάναμε καί σταυρό ἀπό τά στάχυα καί θερίζαμε. Δουλεύαμε τότε ἀπό τό πρωΐ
μέχρι τό βράδυ, γιατί καλλιεργούσαμε στάρια πολλά. Σπέρναμε στά ξερικά,
ἐκεῖνοι οἱ τόποι πού δέν εἴχανι νερό καί στάρια καί κριθάρια. Κοιτάζαμε νά
᾽χουμι τά θ᾽κά μας, ποῦ λεφτά νά ἀγοράζουμε. Σπέρναμε καί τό σ᾽τάρ´καί τό
κριθάρ᾽ καί τό καλαμπόκ᾽ ὅτι εἴχαμι ἀνάγκ᾽ νά φᾶμε τά βάναμε στή γῆ, ὅπου
μπορούσαμε, δέν ἦταν οὕλ᾽ οἱ τόπ᾽ ὅπως ἦταν ἡ Λαμία, τό Ἀγρίνιο, ἡ Θήβα
40
πού ᾽χανι ὁλόκληρα στρέμματα. Ἀνάλογα μέ τόν τόπο εἴχαμι καί τά ἔθιμά
μας. Στόν τόπο μας ἦταν λίγα τά τόπια πού σπέρναμε. Πηγαίναμε καί θερίζαμε οἱ γ᾽ναῖκες καί τά κουρίτσια, σέ ἄλλα ἀνάλογα καί συγγενεῖς καί ἐργάτες
καί ὕστερα στά πουλλά στρέμματα καί μηχανήματα. Παλιά πηγαίναμε μέ
τά δριπάνια, κάναμε τό σταυρό μας καί ἀρχίζαμε, στά μικρά χωράφια ἤ τόπια
ἡ μάνα μέ τίς κόρες. Τά πρῶτα σ᾽τάρια, τή χεριά τήν πρώτη, τήν ἀφήναμε
χωριστά, γιατί μ᾽ αὐτή φτιάχναμι χτέν᾽ ἤ σταυρό ὅπως τά λέγαμε, μέ τίς καλαμιές πλέκαμε, τά σ᾽τάρια φαίνονταν ἀπό τήν ἔξου μιριά. Ἄλλοι δέν ἔκαναν
τό σταυρό, ἀλλά κρεμοῦσαν τή χεριά, τή δέναν ὄμορφα καί ὅλοι μας τά βάζαμε
στό ᾽κονοστάσι έκεῖ στίς εἰκόνες τοῦ σπιτιοῦ ἤ στήν Καλημέρα ποὔχαμε.
Αὐτήν εἴχαμε πάντα στού σπίτ᾽. Ὅποτε πηγαίναμε νά σπείρουμε ἀνάλογα
μέ τόν τόπο σπέρναμε, οὑ τόπος ὁδηγοῦσε τήν σπορά, τόν χρόνο. Τρίβαμε τό
σταυρό ἤ τή χεριά στό σπόρο πού ᾽χαμε νά σπείρουμε. Εἴχαμε καί σκόρδο μέσα,
ἄλλοι βάζανε καί ρόδι, ἀνάλογα. Ἄλλοι τό πήγαιναν στήν ἐκκλησιά στόν
παπᾶ, ἄλλοι ὄχι, μά σί πολλά χωριά δέν εἴχαμι οὕλου τούν κιρό παπᾶ, ὁ παπᾶς
πηγαίνει καί σ᾽ ἄλλα χωριά. Ἀνάλογα μέ τόν τόπο ἦταν καί ἡ σπορά, στά
ὀρεινά συνήθως τόν Ὀκτώβρη, στ᾽ ἄλλα ἀνάλογα. Ἅμα πηγαίναμε νά θερίσουμε, κοιτάζαμε καί ποιόν θά βροῦμε γιά τό μάζιμα. Αὐτή ἦταν ἡ ζωή μας,
τό σ᾽τάρι μας κλπ. χωρίς αὐτά πῶς θά ζούσαμε; Ἄλλ᾽ τά τελευταῖα στάχυα
μαζεύανι καί τά πηγαῖναν στό ᾽κονοστάσι, μάλιστα μερικοί λέγαν ὅτι τ᾽
ἀφῆναν τελευταῖα στού χουράφ᾽ γιά νά στριφογυρίσ᾽ καί τό δαιμόνιο τοῦ σ᾽ταριοῦ καί νά εἶναι φιλικό, νά βγάλουν πολύ στάρ᾽ τοῦ χρόνου.
2) Τό Γενέθλιο τοῦ Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου (24 Ἰουνίου)
ά Ἁη Γιαννιώτικα δρώμενα τά τελούμενα μεταξύ τῶν πληθυσμιακῶν μονάδων τῆς Ρούμελης στίς κοινωνικοπολιτισμικές διαστάσεις τους καταγράφουν τά ἑξῆς: 1) Τό ὄνομα, 2) Τή συλλογή
φαρμακευτικῶν χόρτων κλπ., 3) Τίς φωτιές τοῦ Ἅη-Γιάννη τοῦ Θεριστῆ, 4)
Μαντικά ἐθνογραφικά συστήματα: α) ὁ κλήδονας κ.ἄ., β) συκοφυλλομαντεία.
Τ
1) Τό ὄνομα
Οἱ Ρουμελιῶτες καλοῦμε τόν Ἅη Γιάννη (24 Ἰουνίου), ὅπως ἤδη ἔχει ἀναφερθῆ, Μελᾶ καί Ριγανᾶ γιατί τότε τρυγᾶμε τό μέλι καί μαζεύουμε τή ρίγανη
κλπ.
Θά πρέπει ἐδῶ στό ὄνομα νά ὑπογραμμίσουμε ὅτι ὁ Ἅγιος Γιάννης ἦταν
τόσο ἀγαπητός μεταξύ τῶν πληθυσμιακῶν μονάδων, ἄλλωστε ἦταν ὁ τρίτος
κατά σειρά στή χριστιανική θρησκεία, ὥστε οἱ ἄνθρωποι τοῦ κτίσανε πολλούς
ναούς καί μοναστήρια, πολλά χωριά, οἰκισμούς κλπ. μέ αὐτό τό ὄνομα, ἀλλά
41
καί μεταξύ τῶν χριστιανῶν ἐπικρατοῦσε πληθώρα τό βαπτιστικό ὄνομα Ἰωάννης, ὥστε νά κυκλοῦνται π.χ. παροιμίες, παροιμιώδεις ἐκφράσεις κλπ. σάν τίς
παρακάτω:
Κόψε ξύλο, κάμ᾽ Ἀντώνη
κι ἀπό πλάτανο Μανώλη,
ἄν θελήσης καί γιά Γιάννη,
ὅ,τι ξύλο θέλεις κάνει.
―Σαρανταπέντε Γιάννηδες ἑνός κοκκόρου γνώση·
―Γιάννη κάηκε τό καλύβι σου·
᾽Γώ βαστῶ τό κλειδί του.
[πρός δήλωση ἀφέλειας
καί ἀνοησίας]
―Μπροστά Μαρία καί πίσω Γιάννης
[γιά ἀνδρόγυνα καί ὅσους
πᾶνε πάντα μαζί]
―Καμμιά παιδί δέν ἔκαμε
μόν᾽ ἡ Μαριώ τό Γιάννη
[γιά μητέρα πού προσέχει ὑπερβολικά
τό παιδί της]
2) Συλλογή φαρμακευτικῶν χόρτων κλπ.
Τ’ Ἅη Γιαννιοῦ τοῦ Ριγανᾶ μαζεύαμε ρίγανη, τό ᾽χουμε ἔθιμο. Τή ρίγανη
αὐτή τήν μαζεύομε κάνοντάς την χεριές, χεριές καί ἀπ᾽ αὐτήν φέρνομε στήν
ἐκκλησιά ἕνα μπουκέτο, μιά χεριά, καθένας τό δικό του. Τήν ψέλνει ὁ παπᾶς
ἀφοῦ πρῶτα ψέλνει ἁγιασμό. Ἀφοῦ τελειώνει ὁ παπᾶς τόν ἁγιασμό καί διάφορα γιά τή ρίγανη παίρνει ὁ καθένας τή δική του χεριά καί λίγο ἁγιασμό
καί πάει κι ἁγιάζει (ραντίζει) τά κτήματά του, τό ᾽χουμε καλό, κάνει πολλή
σοδειά καί τή ρίγανη αὐτή τήν ἔχουμι γιά γιατρικό (Σιβίστα εὐρυτανίας).
Τή ρίγανη αὐτή τ᾽ Ἅη Γιαννοῦ ἀκόμη τή βάζουμε στά μπαοῦλα γιά νά μήν
τρώει ὁ σκῶρος τά ροῦχα.
Mαζεύουμε τό πρωΐ τοῦ Ἅη Γιάννη τοῦ Ριγανᾶ ρίγανη ὅση χρειαζόμαστε
γιά τό χρόνο ὁλόκληρο. Τή μαζεύομε προτοῦ νά βγῆ ὁ ἥλιος γιά νά ᾽ναι καλή
(λοκρίδα).
3) Οἱ φωτιές τ᾽ Ἅη Γιάννη
᾽Μεῖς τούν Ἅη Γιάνν᾽ τ᾽ς 24 τοῦ Θεριστῆ τούν λέγαμι Ριγανᾶ καί Μελᾶ
καί ἀμπηδούσαμε καί ἀμπηδᾶμι ὄχι ὅπως παλιά φωτιές - κοντεύ᾽ σέ μερικοί
τόπ᾽ νά μείνουν γέρ᾽ μόνο, οὑ κόσμους ἐρήμωσι, ποῦ νά βρεθοῦν ἄνθρωποι ν᾽
ἀνάψ᾽νι κί νά π᾽δήσ᾽νι φουτιές. Ἐδῶ καί λίγα χρόνια πάει νά γίν᾽ κάτ᾽. Ἐκεῖν᾽
πόχ᾽νι φύγ᾽ φτιάχνουν τά σπίτια τους, νά δοῦμι;- Τά πιδιά μαζών᾽ν ὅ,τ᾽ βρίσκ᾽νι
42
καί κάν᾽νι μάζεμα ἀπό σουρούς χόρτα ξερά, ξύλα, ὅ,τ᾽ νά ᾽ναι καί τό βράδ᾽ τ᾽ς
ἀνάβουμι καί περνᾶμε ἀπού πάν᾽. Ὅσοι μποροῦμε πιρνᾶμε, εἶναι λέγαν οἱ παποῦδις μας καλό γιά μᾶς καί γιά τά πράματά μας, τά ζῶα μας, γιά τήν ὑγειά
μας καί νά φύγουν οἱ ψύλλ᾽ τέτοια πράματα, οἱ ἀρρώστιες λέγανι. Καῖμε στή
φωτιά καί τό παλιό, τό περισινό στεφάνι τοῦ Μάη. Σέ μερικά θ᾽κά μας μέρη
στή Ρούμελη, ἡ Ρούμελη δέν εἶνι ἕνας μικρός τόπος, αὐτό τό κάνουν τήν παραμονή τ᾽ Ἅη Γιάννη. Παλιά βάνανι καί τά ζῶα τους, σέ πολλά μέρη τοῦ τόπου
μας π.χ. Ἀκαρνανία ἀλλά καί ἀλλοῦ, ὅπου ἤτανε μέ ζῶα, καί μπηδούσανι τ᾽ς
φωτιές. Ἅμα ἡ φωτιά δέν ἤτανε λαμπάδα, τότε τά βάνανι νά πιράσουνι.
4) Μαντικά ἐθνογραφικά συστήματα, α) κλήδονας κ.ἄ., β) συκοφυλλομαντεία
α) Ὁ Κλήδονας
έ ὅλο τό Στερεοελλαδίτικο χῶρο μέ ὅλα τά γνωστά δομικά στοιχεῖα
τελοῦνταν ὁ κλήδονας. Στόν κλήδονα ἔπαιρναν μέρος καί ἀγόρια
καί κορίτσια, τά νεώτερα χρόνια συνήθως τό νόμιμο αὐτό τό
ἀσκοῦν τά κορίτσια μέ τή συμμετοχή πάντοτε παιδιοῦ-ἀγοριοῦ πού τελεῖ καί
τό κύριο τελετουργικό. Αὐτό κλειδώνει τήν παραμονή καί ἀφήνει στ᾽ ἄστρα
τόν κλήδονα· αὐτό καί τόν ἀνοίγει καί αὐτό πιάνει τά ριζικάρια ἕνα ἕνα, ἀφοῦ
ὀνομασθῆ τό ριζικάρι. Στό χῶρο μας ἀνοίγεται ὁ κλήδονας τό πρωΐ.
Παλιά παίρναμε μέρος στόν κλήδονα π᾽διά καί τσοῦπες. Παίρναμε τήν παραμονή ἔνα μπακίρι (δοχεῖο μπρούτζινο) πολύ καλό, γανωμένο κι᾽ ὄμουρφου
καί βάναμε μέσα ὅ,τι ἤθελε ὁ καθένας, δακτυλίδι, φουρκέτα, κλειδάκι, καρφίτσα, σκουλαρίκι, ξύλα, αὐτά τά λέγαμε ριζικάρια καί βάναμε τό πιδί τό
μικρό πού ᾽χε φέρει καί τό νερό κι τόν κλείδωνε, ἀφοῦ πρῶτα τοῦ δίναμε νά
τόν σκιπάσι μ᾽ ἕνα κόκκινο ὡραίου πανί καλά καί τ᾽ ἀφίναμε ὄξου νά ξαστριστῆ ὅλ᾽ τή νύχτα, ὤχ ξέχασα νά πῶ ὅτι τό πιδί τό μικρό ἔπρεπε νά ᾽χη
μάνα καί πατέρα καί νά τό ᾽χουμι τυχερό, τό πιδί, ἀφοῦ τύχη, ριζικάρια θά
᾽βγανε, γιά νά δοῦμε τό ριζικό μας.
Τό πρωΐ τοῦ Ἅη Γιαννιοῦ (24 Θεριστῆ) τόν ἀνοίγουμι τόν κλήδονα, τόν
ἀνοίγει ὅπως ἔχουμε πεῖ τού πιδί. Πρῶτα ἀρχινᾶμι νά τραγ᾽δᾶμι: Ἀνοίγουμε
τόν κλήδονα μέ τ᾽ Ἁη Γιαννιοῦ τή χάρη κι ὅποιος εἶναι καλορρίζικος νά ᾽ρθη
καί νά μέ πάρη.
Ἔχουμι καθίσ᾽ οὕλ᾽ γύρα-γύρα καί τού μικρό πιδί στή μέσ᾽ -αὐτό βγάνει τά
ριζικάρια- ἀφοῦ λέν πρῶτα ἕνα στιχάκ᾽ ὅ,τ᾽ νά ᾽ναι, γιά γάμο, ἔρωτα, παλιά
παίρναμε κι ἀπ᾽ τού ἡμερολόγιου πού ᾽χ᾽ στιχάκια, πού πολύ λέγαμε τά στιχάκια γιά τήν ἀγάπ᾽, τοῦ γάμου ποιόν θά πάρουμι κ᾽ οἱ τσιοῦπις κί τά πιδιά,
καμμιά φορά λέγαμι καί γιά τούν ξινιτιμένου κι ἄν εἴμαστε καλά οὕλ᾽ μας
Σ
43
τοῦ χρόνου κι ὅ,τ᾽ ἔβγινι πιστεύαμι ὅτ᾽θά γίν᾽, αὐτά πού ᾽λιγι ὁ κλήδονας τά
πιστεύαμι.
Βάναμι καί νερό ἀπ᾽ τόν κλήδονα, πηγαίναμι μέχρι νά ἀκούσουμι ὄνομα
καί προσέχαμε τί ὄνομα θ᾽ ἀκούσουμι, αὐτό τό ὄνομα θά παντριυτοῦμι. Τού
πιστεύαμι κι γίνονταν ὅμως.
Ἄνοιγμα κλήδονα (24 Ἰουνίου)
«Τό πρωΐ βγαίνοντας ὁ ἥλιος, ἑτοιμαζόμαστε νά βγάνουμε τά ριζικάρια,
βγαίνοντας ὁ ἥλιος βγαίνουν καί τά ριζικάρια. Αὐτά τά κλειδώνει ἕνα πιδί.
Τό πιδί πού τά κλείδωσε, αὐτό τό πιδί τό ᾽χουμι τυχερό, γι᾽ αὐτό τό βάνουμε
νά τά κλειδώση, αὐτό θά τά ξεκλειδώση» (Ἀράχοβα παρνασσίδος).
Φυλᾶμε ἔνα κομματάκι πανί ἀπό τό κόκκινο πού σκεπάσαμε τόν κλήδονα,
ἐκεῖ κόκκινο βάνουμε στόν κλήδονα, τό ξαστρίζουμε καί τό βάνουμε κάτω ἀπό
τό μαξιλάρι μας, τό προσκέφαλό μας γιά νά δοῦμε ποιόν θά πάρουμε. Τή νύχτα
βλέπουμε ποιόν θά πάρουμε ἤ ἄν θά παντρευτοῦμε. Αὐτό τό κάνουμε παιδιά
καί κορίτσια» (Ἀταλάντη)
β) Συκοφυλλομαντεία
Τ᾽ Ἅη Γιαννιοῦ «βγάζουμε συκόφυλλα ἔξω γιά νά ξαστριστοῦν, τά ἀφήνουμε ἔξω ὅλη τή νύχτα. Πάνω στά φύλλα βάζουμε λίγο ἁλάτι. Τά μελετᾶμε
τά φύλλα, μέ τό κάθε φύλλο χωριστά. Λέμε στό κάθε ἕνα φύλλο καί τό ὄνομα
τοῦ δικοῦ μας ἐκείνου πού θέλουμε καί λέμε κ᾽εὐχή, ὅποιο φύλλο ξεραθῆ
ἐκεῖνος θά πεθάνη αὐτό τό χρόνο». (Ἀράχοβα παρνασσίδος).
Τ
ά δρώμενα καί οἱ λειτουργικές πράξεις πού καταγράφτηκαν διαμορφώνουν δεδομένα καί ἀντιλήψεις γιά εἴσοδο τοῦ ἀνθρώπου σέ
μιά νέα χρονική περίοδο τοῦ ἔτους. Τότε, σέ μιά τέτοια ἀρχή, ὁ
ἄνθρωπος προσπαθεῖ νά ἔχη ὀφέλη ζωτικότητας, δύναμης, πλούτου, ἀποτροπῆς τοῦ κακοῦ κλπ. και δημιουργεῖ δεδομένα γιά νά ἀποκτήση ἀγαθά γιά
τόν ἴδιο, τήν οἰκογένειά του, τό συγγένιο του. Μάλιστα αὐτά τά δρώμενα ἀποχρωματισμένα φαίνονται νά διανύουν τήν ἴδια τροχιά ἀπό πολύ παλιούς χρόνους καί συνδέονται μέ τίς θερινές τροπές τοῦ ἥλιου, μιά νέα χρονική περίοδο
τοῦ ἔτους. Τά δέ παγκόσμια σχεδόν λατρευτικά δεδομένα γιά τόν ἥλιο, ἔστω
καί μέ τή ρευστότητα τῶν μορφῶν πού διατηροῦνται, ἐνυπάρχουν μέχρι σήμερα σέ πολλά ἔθιμα.
Τό Γενέθλιο τοῦ Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου καθώς καί τά νόμιμά του συνεδέθη μέ τά ἡλιακά τροπικά δρώμενα ὅπως καταδεικνύεται. Ἔχομε καί τήν
ὀνομασία του σέ πολλές γεωγραφικές μονάδες ὡς «Ἅη Γιάννη τοῦ Λιοτρο44
πιοῦ».
Ὁ εὐαγγελιστής Λουκᾶς (α´ 13-17, 36, 57 κἑξ.) ἀναφέρει: Εἶπε δέ πρός
αὐτόν ὁ ἄγγελος· μή φοβοῦ, Ζαχαρία· διότι εἰσηκούσθη ἡ δέησίς σου καί ἡ
γυνή σου Ἐλισάβετ γεννήσει υἱόν σοι, καί καλέσεις τό ὄνομα αὐτοῦ Ἰωάννην·
καί ἔσται… μέγας ἐνώπιον τοῦ Κυρίου… καί αὐτός προελεύσεται ἐνώπιον
αὐτοῦ ἐν πνεύματο καί δυνάμει Ἠλιού… Καί ἀποκριθείς ὁ ἄγγελος εἶπεν αὐτῇ
(sc. τῇ Μαριάμ)… Καί ἰδού Ἐλισάβετ ἡ συγγενής σου καί αὐτή συνειληφυῖα
υἱον ἐν γήρει αὐτῆς, καί οὗτος μήν ἕκτος ἐστίν αὐτῇ τῇ καλουμένῃ στεῖρα…
Ἑπομένως, ὅπως ἔχομε σύνδεση τοῦ χειμερινοῦ ἡλιοστασίου καί τῶν λατρευτικῶν δρωμένων θιασικῶν πράξεων κλπ. μέ τόν Ἰησοῦ Χριστό, ἔτσι ἔχομε
καί τή σύνδεση τοῦ θερινοῦ ἡλιοστασίου μέ τόν Ἰωάννη Πρόδρομο, τόν τρίτο
κατά τήν τάξη μετά τήν Θεοτόκο ἅγιο. Μέ τή σπουδαιότητα τοῦ προσώπου
τοῦ Ἰωάννη Προδρόμου μπορεῖ, νομίζομε, νά κατανοηθῆ ἡ σύνδεση Ἰησοῦ
(χειμερινό) καί Ἰωάννη Προδρόμου (θερινό ἡλιοστάσιο).
Πάντως στήν Στερεοελλαδίτικη ἀντίληψη καί πρακτική δέν φαίνεται νά
ὐπόκειται τέτοια σύνδεση τοῦ Ἁγίου, δέν φαίνεται νά ἔχη ἀκολουθηθῆ τό
ἴδιο ἐξελικτικό σχῆμα καί ἴδιες δομικές σχέσεις, δέν φαίνεται νά ἔχωμε τόν
ἴδιο δρόμο στή σύνδεση τῶν ἐννοιῶν, τῶν δρωμένων καί τῶν πρακτικῶν.
Ἡ σφαιρική πολιτισμική ἀπεικόνιση τοῦ Ἰουνίου στή λειτουργία της στόν
Στερεοελλαδίτικο χῶρο φαίνεται νά διαμορφώνεται: 1) Μέ τίς θεμελιώδεις
οἰκονομικές ἔννοιες, τόν προσδιορισμό τοῦ εἰσοδήματος, κάποια νομισματική
ἀνάλυση θά μπορούσαμε νά ποῦμε. Ἔχομε τό θέρος (ἐξ οὗ καί ἡ ὀνομασία τοῦ
μήνα «Θεριστής»), τό θέρισμα τοῦ σταριοῦ μας καί τῶν ἄλλων δημητριακῶν,
τήν κύρια εἰσοδηματική καί οἰκονομική πηγή τοῦ Ἕλληνα, τά χωράφια του
καί τήν κύρια παραγωγή του πού τοῦ ἔδινε σχεδόν τή διαβίωσή του, τά πρός
τό ζῆν. Οἱ οἰκονομικοί του σχηματισμοί ἐκεῖ κυρίως στηρίζονταν, ὅπως ἤδη
ἔχει ἀναφερθῆ. Αὐτή ἦταν ἡ ζωή μας καί ἡ ζωή τοῦ Στερεοελλαδίτη καί γενικώτερα παλαιά τό ἑλληνικό «ζῆν». Τά δομικά στοιχεῖα τῆς οἰκονομίας ἐκεῖ
στηρίζονταν, στήν παραγωγή τῆς γῆς, 2) Στόν κύκλο τελετουργιῶν γιά τό
γάμο γιά τήν ἐπίτευξη γάμου, τή δημιουργία τῆς οἰκογενειακῆς ἑστίας ἤ τῆς
συνέχισης, αὔξησής της κλπ. Μάλιστα τό ποιόν θά πάρης πρόβλημα ἦταν κυρίως γιά τά κορίτσια στή λειτουργία τοῦ πατρογραμμικοῦ συστήματος αἱματοσυγγένειας πού ἐπικρατοῦσε καί ἐπικρατεῖ ἔστω καί ἀποχρωματισμένο
στόν τόπο μας. Μέ τήν αὔξηση τῶν ἀτόμων τῆς οἰκογένειας καί τήν ἐπιτυχία
τοῦ καλοῦ γάμου ἔχομε καί ἐπικράτηση καί δύναμη τῶν συγγένιων, συγγενικῶν ὁμάδων, διαδικασίες πού ἀφοροῦν καί τήν κοινωνική δομή, ὀργάνωση
καί ἀνάπτυξη καί τή δύναμη στό κοινωνικό γίγνεσθαι. Τά ἴδια δεδομένα δημιουργοῦν τά θέματα ὀργάνωσης, διοίκησης καί λειτουργίας τῆς κοινωνίας.
45
Μάλιστα ἡ ἐπιταγή αὐτή εἶναι ζητούμενη προσέτι καί γιά τήν ἰσχύ τοῦ σογιοῦ καί γιά τά ἐργατικά χέρια καί δεδομένα.
3) Στά πολιτισμικά δεδομένα τοῦ Ἰουνίου καί χαρακτηριστικά στή γιορτή
τοῦ Ἁγίου Γιάννη (24 Ἰουνίου) καταγράφεται ἡ ὑγεία καί ἡ εὐφορία (ἀνθρώπων, ζώων, χωραφιῶν, παραγωγῆς). Χωρίς τήν ὑγεία δέν γίνεται τίποτε. Ἐπιδιώκεται λοιπόν αὐτή μέ δομικά στοιχεῖα τοῦ οἰκονομικοῦ, οἰκογενειακοῦ καί
κοινωνικοῦ βίου.
Μέσα στό ἴδιο πλαίσιο καταγράφομε τίς φωτιές τοῦ Ἅη Γιάννη ὡς καθαρμικές καί ἀποτρεπτικές τοῦ κακοῦ, ἀσθενειῶν κλπ. Βέβαια οἱ φωτιές τοῦ Ἅη
Γιάννη, πού ἀκολουθοῦν τήν ἴδια τροχιά ἀπό πολύ παλιά γιατί εἶναι ὁ δεύτερος κύκλος τοῦ ἡλιοστασίου, ἀσκοῦνται σ’ ὅλες τίς χῶρες τῆς Εὐρώπης καί
ὄχι μόνο στούς Χριστιανούς, ἀλλά καί σέ Μωαμεθανούς π.χ. στή Βόρεια
Ἀφρική κ.ἀ.
Τ
ά πολιτισμικά αὐτά μορφώματα ὁριοθετοῦνται καί συμπλέκονται
μέ τίς θερινές τροπές τοῦ ἡλίου καί τό Γενέθλιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου
τοῦ Προδρόμου, τοῦ Ἅη Γιάννη τοῦ Ριγανᾶ (αἰτωλία, Ἀταλάντη),
τοῦ Μελᾶ (Ἄγραφα) ὅπως ἐμεῖς λέμε. Στή Στερεοελλαδίτικη σκέψη παρουσιάζεται καί διαμορφώνεται ἡ δυναμική τῆς ἐργασιακῆς προσέγγισης, ὅπως
βλέπομε, δηλαδή τί δουλειά-δουλειές κάνομε, πῶς ὀργανώνομε τό συλλογικό
μας βίο, τί ἔχομε ὡς συλλογική καί ἀτομική δράση κλπ.
Νομίζομε ὅτι τά δεδομένα τῆς σκέψης μας, τῆς Ρουμελιώτικης, δίνουν μιά
διαφορετική ἀνθρωπολογική προσέγγιση τοῦ ὅλου θέματος, κρατᾶμε καί
ἀσκοῦμε ὅ,τι μᾶς εἶναι χρήσιμο καί ἄμεσο στή διαβίωσή μας, τό Χριστό μας,
τή λατρεία μας, τήν ὑγεία μας, τήν εὐτυχία μας.
Τίς δομικές σχέσεις τῆς πρωτογενοῦς οἰκονομίας, τῆς κοινωνικῆς ὀργάνωσης καί τῶν λατρευτικῶν δρωμένων καί νομίμων πού σχετίζονται μέ τό θέρος
καί τήν ἐν γένει ἀνθρωπολογική τους προσέγγιση θά διαπραγματευτοῦμε
ἄλλοτε.
Ἐπικεντρωνόμαστε τώρα στόν Ἰούνιο καί στόν Ἅγιο Γιάννη τό Μελᾶ καί
Ριγανᾶ γιά νά ἀναδειχθῆ κάπως ἡ ἱστορικοπολιτισμική - ἱστορική διαμόρφωση τῶν λατρευτικῶν δρωμένων του καί πρακτικῶν καί ἡ ἰδεολογική
χρήση τους.
Η
ὀνομασία τοῦ Ἰουνίου ἔχει προβληματίσει τούς ἐρευνητές γιά τήν
προέλευσή της. Ἡ ἐπικρατέστερη ἄποψη εἶναι ἐκείνη πού τήν
φέρει συνδεδεμένη μέ τά Junius-iuniores ἀπό τούς νεώτερους
(Festus 120L) ἐν σχέσει μέ τούς maiores- προγόνους ἤ μεγαλύτερους, ἐπιφα46
νέστερους (Μάϊος). Ἔχομε τή γνώμη ὅτι τό ὄνομα τοῦ Ἰουνίου πρέπει νά ἀναζητηθῆ στό Juno- Ἥρα, τή θεά τῆς οἰκογένειας καί τή σύζυγο τοῦ Δία, ὅπως
εἶναι γνωστό. Γιά τήν προσέγγισή μας αὐτή ὁδηγούμαστε κυρίως ἀπό τά δεδομένα τοῦ μήνα: εἶναι ὁ μήνας τῆς παραγωγῆς τοῦ βασικοῦ τροφικοῦ κώδικα
ἀλλά καί τῆς οἰκονομίας Ρωμαίων καί Ἑλλήνων. Τό σιτάρι ἦταν τό κύριο
διατροφικό προϊόν καί ἡ κύρια παραγωγή, ὅπου στηρίζονταν ὅλη ἡ οἰκονομία
τῶν χωρῶν αὐτῶν κι ὅλων τῶν πληθυσμιακῶν τους μονάδων. Εἶχαν βέβαια
καί τήν κτηνοτροφία. Στήν Ἀκρόπολη δέ τῆς Ρώμης, τό Καπιτώλιο, ὑπῆρχε
βωμός τῆς Ἥρας καί ναός τῆς Juno moneta, ὅπου ἐκεῖ ἔκοβαν τά νομίσματα
τῆς Ρώμης. Γίνεται φανερή ἡ ἰδιότητά της καί ἡ σύνδεσή της μέ τήν οἰκονομία κλπ., ἀλλά δέν προχωροῦμε ἐδῶ σέ περαιτέρω ἀνάλυση.
Γιά τά δρώμενα τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου σημειώνομε τά γραφόμενα ἀπό τόν
Μιχαήλ Ψελλό:
Κληδών δέ ἐστι δαιμόνων πονηρῶν, ὡς καί αὐτό δηλοῖ τοὔνομα, πρόσκλησις. Τελεῖται δέ ἄρτι τρεπομένου πρός νότον ἡλίου καί μειοῦντες μέν ἡμέραν,
τήν νύκτα δέ αὐξάνοντος. Ἑλληνικῆς γάρ ἐστι δόξης τό μηδένα τῶν δαιμόνων
θαῤῥεῖν τάς τοῦ ἡλίου αὐγάς. Ἔνθεν τοι καί νυκτιλοχοῦσιν ἡμῖν, λοχᾷν ἡμέρας
μή ένισχύοντες.
…Ἀλλ᾽ οἵ γε νῦν τῆς τελετῆς προεξάρχοντες τήν μέν τῆς κλίσεως οὐκ ἴσασιν ἐπωδήν, μηδέ εἰδοῖέν ποτε· πυρά δέ πολλά κύκλῳ τινί περιγράφοντες ἐξάλλονται τῆς φλογός. Ἦν δέ τοῦτο τῆς παλαιᾶς βακχείας, ἵνα μή λέγω μανίας
μερίς… Ὁ δέ γε κύκλος κατοχῆς ἔχει δύναμιν. Ὁ γάρ προσκεκλημένος δαίμων,
οἱονεί πως περιγραφόμενος, περιγραπτός τε δοκεῖ καί κατέχεται ἐς ὅσον ἡ
γνώμη τοῦ κλήτορος βούλεται…
Ὥσπερ δέ ἀερομαντεία τίς ἐστι καί φυλλομαντεία, οὕτω δή καί λεκανομαντεία τοῖς περιττοῖς τήν σοφίαν Ἀσσυρίοις κατῳκονόμηται ὑπό λεκάνης ὑποκειμένης καί μαντικοῦ πεπληρωμένης ὕδατος, τό πρός τά κοῖλα τῶν δαιμόνων
ἐπιῤῥεπές τῷ οἰκείῳ χαρακτηριζούσης σχήματι. (Τίνα περί δαιμόνων δοξάζουσιν Ἕλληνες, J.P. Migne, Patrologia Graeca, τ. 122, σ. 880-881).
Συνεχίζομε μέ τό Δευτερονόμιον (ΙΗ´ 10): Οὐχ εὑρεθήσεται ἔν σοί περικαθαίρων τόν υἱόν αὐτοῦ ἤ τήν θυγατέρα αὐτοῦ ἐν πυρί μαντευόμενος μαντείαν καί κληδονιζόμενος καί οἰωνιζόμενος.
Στήν Παλαιά Διαθήκη ἐπίσης ἀναφέρεται:
«ᾠκοδόμησε τό θυσιαστήριον πάσῃ τῇ δυνάμει τοῦ οὐρανοῦ ἐν ταῖς δυσίν
αὐλαῖς οἴκου Κυρίου καί διῆγε τούς υἱούς αὐτοῦ ἐν πυρί καί ἐκληδονίζετο καί
οἰωνίζετο» ὁ βασιλεύς Μανασσῆς (Βασιλ. Δ, κεφ. κα´ 5-6).
Τό ἀρχαῖο αὐτό ἔθιμο τῶν πυρῶν διατηρήθηκε καί στούς χριστιανικούς
χρόνους καί ἀναφέρεται ἀπό τόν ἐκκλησιαστικό συγγραφέα Θεοδώρητο (Ε´
47
αἰ. μ.Χ.). Τό 680 ἡ ἐν Τρούλλῳ Οἰκουμενική σύνοδος καταδίκασε τό ἔθιμο
μέ τήν 65ο κανόνα της κλπ.
Σημειώνουμε ἐπίσης ὅτι οἱ φωτιές πού ἀνάβονται στό Στερεοελλαδίτικο
χῶρο καί τά νόμιμα γύρω ἀπ᾽ αὐτές στίς 24 τοῦ Θεριστῆ στό Γενέθλιο τοῦ
Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου κυκλοῦνται μεταξύ τῶν πληθυσμιακῶν μονάδων ὅλων τῶν Ἑλλαδικῶν περιοχῶν, τά πολιτισμικά δέ αὐτά συστήματα
ἀσκοῦνται σχεδόν ἀπό ὅλους τούς εὐρωπαϊκούς λαούς καί τούς λαούς τῆς Ἀνατολῆς (Ἑβραίους κ.ἄ.) ὅπως ἔχει ἤδη σημειωθῆ.
Περί τῆς παλαιότητας τῶν πυρῶν ἔχουν ἤδη καταγραφῆ πολλά καί ἐπίσης
ἔχουν διευκρινισθῆ πολλά καί ἀπό ἀρχαιολόγους.
Ὑπογραμμιζομε ἐπίσης ὅτι οἱ ἀσκούμενες μαντεῖες κατά τό Γενέθλιο τοῦ
Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου (24 Ἰουνίου) εἶναι πολλές καί ὑπενθυμίζομε, ὅπως
ἀναφέρει ὁ Ξενοφῶν, ὅτι οἱ μάντεις κατάγονταν ἀπό τίς ἐλληνικές ἐπαρχίες,
τήν Ἀρκαδία καί τήν Ἀκαρνανία, καί ἡ σημείωση αὐτή μᾶς ὁδηγεῖ σέ τύπο
λατρείας πού δέν ἐξετάζεται ἐδῶ.
Ὑπογραμμίζομε ὅμως ὅτι οἱ μαντεῖες τότε ἔπαιζαν σημαντικό ρόλο στίς πολιτικές ἐξελίξεις καί ταραχές, ἐκεῖνον πού παίζουν σήμερα τά μέσα μαζικῆς
ἐνημερώσεως (ραδιόφωνο, τηλεόραση, διαδίκτυο, ἐφημερίδες, πολιτικά φυλλάδια κλπ.).
πηγεσ και ενδεικτικη βιβλιογραφια
Βασικές πηγές ἀποτελοῦν οἱ μνημονευόμενοι ἀρχαῖοι καί μεταγενέστεροι συγγραφεῖς
καθώς καί ἐπιτόπιες ἔρευνες τῆς Ἄννας Παπαμιχαήλ-Κουτρούμπα.
Ν.Γ. Πολίτου, Λαογραφικά Σύμμεικτα, τόμ. Α´, ἐν Ἀθήναις 1920, τόμ. Β´, ἐν Ἀθήναις 1975 (β´
ἔκδοση), τόμ. Γ´, ἐν Ἀθήναις 1931.
Γ.Α. Μέγα, Παραδόσεις περί ἀσθενειῶν, Λαογραφία Ζ´ (1923), σ. 465-520.
Γεωργίου Σπυριδάκη, Ὁ ἀριθμός τεσσαράκοντα παρά τοῖς βυζαντινοῖς καί νεωτέροις Ἕλλησι,
ἐν Ἀθήναις 1939.
Φαίδωνος Κουκουλέ, Βυζαντινῶν βίος καί πολιτισμός, τόμ. Β Ι, Ἑορταί καί πανηγυρισμοί…, ἐν
Ἀθήναις 1948.
Γεωργίου Α. Μέγα, Ἑλληνικαί ἑορταί καί ἔθιμα τῆς λαϊκῆς λατρείας, Ἀθῆναι 1976 (β´ ἔκδοση).
Ἄννας Παπαμιχαήλ, Χρῆσις τῶν μετάλλων εἰς μαγικάς, δεισιδαίμονας καί ἄλλας ἐνεργείας
εἰς τόν κοινωνικόν βίον τοῦ λαοῦ, Ἐπετηρίς τοῦ Λαογραφικοῦ Ἀρχείου, τόμ. 15 καί 16
(1962-1963), σ. 62-91, τόμ. 17 (1964), σελ. 53-114).
48
Anna J. Papamichael, Birth and Plant Symbolism, Athens 1975.
Ἄννας Ι. Παπαμιχαήλ-Κουτρούμπα, Γυναῖκες γάλακτος ἐστερημέναι, Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, τόμ. ΜΓ´ (1977-78), σελ. 263-277.
Ἄννας Ι. Παπαμιχαήλ-Κουτρούμπα, Τέχνη καί ζωή. Αἱ ἐπί τῶν οἰκοδομημάτων τῆς Σύμης ἀπεικονίσεις, Ἀθῆναι 1980.
Ἄννας Ι. Παπαμιχαήλ-Κουτρούμπα, Ἀνθρωπολογικό Ἡμερολόγιο 1998, Ἀπό τή ζωή τοῦ
Ἔμπωνα, Ἀθήνα 1998.
Ἄννας Ι. Παπαμιχαήλ-Κουτρούμπα, Πολιτισμολογία. Διάσταση πρώτη: Μουσειολογία, Ἀθήνα
2004.
J.R. Dieterich, Eselritus und Dachabdecken, Hessische Blätter für Volkskunde 1902, σ. 109.
Paul Wolters, Faden und Knoten als Amulett, Archiv für Religionswissenschaft 1905, τ. VΙΙΙ
παράρτ., σ. 4-13 καί 21-22.
Paul Geiger, Deutsches Volkstum in Sitte und Brauch, Berlin-Leiprig 1936.
Eugen Fehrle, Feste und Volksbräuche im jahreslauf europäischer Völker, Kassel 1955.
Martin P. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion, τόμ. 1, München 1967 (3η ἔκδοση), τόμ.
2, München 1961 (2η ἔκδοση).
Martin P. Nilsson, Griechische Feste von religiöser Bedeutung, Stuttgart 1957.
C. Wendel, Scholia in Theocritum vetera, Stutgardiae 1967.
Martin P. Nilsson, Cults, Myths, Oracles and Politics in Ancient Greece, New York 1972.
B.C. Dietrich, The Origins of Greek Religion, Berlin-New York 1974.
Walter Buckert, Greek Religion, Cambridge Mass. 1985.
Martin P. Nilsson, Ἡ πίστη τῶν Ἑλλήνων, μετάφρ. Ι.Κ. Μαζαράκη-Αἰνιάν, Ἀθήνα-Γιάννινα 1998.
αννα παπαμιχαηλ-κουτρουμπα
49
ειδησεισ - ειδησεισ - ειδησεισ
• Τό Ἱστορικό Μουσεῖο «Διέξοδος» στήν Ἱερή Πόλη τοῦ Μεσολογγίου, στό
πλαίσιο τῆς Παγκόσμιας Ἡμέρας Μουσείων, την Παρασκευή 18 Μαΐου 2012
το βράδυ, φιλοξένησε στούς χώρους του τήν ἱστορικό τέχνης κυρία Ναυσικά
Καπνίση γιά μιά «Συνομιλία μέ τήν… Τέχνη».
• Tό μεσημέρι τῆς 19.5.2012 πραγματοποιήθηκαν τά ἀποκαλυπτήρια τοῦ
ἀγάλματος τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ στήν εἴσοδο τῆς Αἰτωλίας, σέ πλατεῖα-πάρκο στό χωριό Μακύνεια, πού βρίσκεται 5 χιλιόμετρα δυτικά τοῦ
Ἀντιρρίου.
Ἡ δημιουργία τῆς πλατείας-πάρκου καί τοῦ ἀγάλματος ἀποτελοῦν δημιουργήματα δύο Αἰτωλῶν, μελῶν τοῦ Πνευματικοῦ μας Κέντρου. Τοῦ γνωστοῦ ἀπό
τίς πνευματικές του δημιουργίες μεσολογγίτη Ἀντιστράτηγου Νικολάου Κολόμβα καί τοῦ ναυπάκτιου Ὑποστράτηγου τῆς Χωρ/κῆς Νικολάου Παραλίκα.
Ἀπό τίς δραστηριότητες τῶν δύο αὐτῶν προῆλθαν οἱ δαπάνες τοῦ ὅλου
ἔργου, ἐνῶ βοήθησε καί τό Πνευματικό μας Κέντρο, προσφέροντας τό ποσό
των 2.000 εὐρώ. Ἀκόμα 1.000 εὐρώ πρόσφερε καί ὁ πρώην Πρόεδρός μας κ. Γεώργιος Κουβέλης.
Ἡ παρόδια τῆς ὁδοῦ Ἀντιρρίου-Μεσολογγίου θέση τῆς πλατείας-πάρκου,
ὅπου τό ἄγαλμα, δεσπόζει τῆς περιοχῆς, εἶναι ὁρατή ἀπό κάθε διερχόμενο καί
εἶναι εὐκόλως ἐπισκέψιμη, ἀφοῦ μεταξύ αὐτῆς καί τῆς ὁδοῦ παρεμβάλλεται
50
εὐρύτατος χῶρος στάθμευσης.
Στή γιορτή τῶν ἀποκαλυπτηρίων μίλησαν ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί
Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱερόθεος, ὁ Πρόεδρος τοῦ Συλλόγου Ἱστορικῶν Μελετῶν
Ἱεροῦ Ἀγῶνος εἰς Στερεάν Ἑλλάδα κ. Βασίλειος Ἀλεξόπουλος, ὁ Δήμαρχος
Ναυπάκτου κ. Γιάννης Μπουλές, ὁ Πρόεδρος τῆς Αἰτωλικῆς Πολιτιστικῆς Ἑταιρίας κ. Παναγιώτης Κοντός καί ὁ Πρόεδρος τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν, Καθηγητής κ. Δημήτριος Κουτρούμπας, ὁ ὁποῖος μεταξύ ἄλλων τόνισε:
«Ὁ μεγάλος ἐθναπόστολος τῆς Ὀρθοδοξίας καί ἥρωας τοῦ Γένους μας, τοῦ
ὁποίου ἀποκαλύψαμε σήμερα τόν ἀνδριάντα, δέν ἦταν παρά ἕνα ἁπλό χωριατόπαιδο τοῦ Μεγαδένδρου τῆς Αἰτωλίας, πού γεννήθηκε καί ἔζησε κατά τή
σκοτεινή ἐποχή τῆς τουρκοκρατίας. Γιά
νά ἔχη ὅμως μέσα του φλογερή πίστη
καί ἀγάπη στό Χριστό καί στήν Πατρίδα, πέτυχε μέ τή θεία βοήθεια καί
τούς ἀκάματους ἀγῶνες του ἕνας καί
μόνος του αὐτός μέσα σέ δυσμενέστατες συνθῆκες νά φωτίση καί νά σώση
κυριολεκτικά τό δουλωμένο Γένος, θυσιαζόμενος γιά τίς δύο ὑπέρτατες ἀξίες
τῆς ζωῆς, πού εἶναι ὁ Χριστός καί ἡ
Πατρίδα.
Αὐτός ὁ ἕνας, ὁ ἅγιος καί ἥρωας, ἄς
εἶναι παράδειγμα γιά ἐμᾶς τούς πολλούς νερόβραστους σημερινούς χριστιανούς (ἡγέτες καί πολῖτες), πού ἀντιμετωπίζοντας ἀπείρως μικρότερες δυσκο51
λίες κινδυνεύομε λόγω ἰδιοτέλειας, ὑποκρισίας καί ὀλιγοπιστίας νά χάσωμε
καί Πίστη καί Πατρίδα».
Ὕμνος καί Παράκληση στόν Πατροκοσμᾶ
Νικολάου Παραλίκα
Σάν μᾶς θωρεῖς Πατροκοσμᾶ, σάν πῶς μᾶς συλλογᾶσαι;
Τό βιό μάς τό σημερινό τάχατες τό λυπᾶσαι;
Μέ πόνο μᾶς παρατηρᾶς, μέ λύπηση μᾶς βλέπεις;
ἤ παραστρατημένους γιούς στή σκέψη Σου μᾶς ἔχεις;
Πατροκοσμᾶ Θεόσταλτε, γέροντα πονεμένε,
τῆς ρωμιοσύνης δάσκαλε, τῆς πίστης βλογημένε,
ἐκεῖνα πού μᾶς δίδαξες στό διάβα μας χαθῆκαν,
στό ὤριο περιβόλι μας τά ἄνθη παραθῆκαν.
Τά ἀφανίσαν οἱ καιροί, τά βάσανα κι οἱ πόνοι,
πᾶνε, χαλάσαν οἱ θεσμοί, ἀλλάξανε οἱ χρόνοι.
Κάθε χαρά, κάθε ζωή, στό σκότος μαραζώνει
Καί τῶν παιδιῶν μας τίς καρδιές τίς πάγωσε τό χιόνι.
Ἄλλες ἀλήθειες ψάχνουμε κι ἄλλους καρπούς ζητάμε,
καί τίς ἀλήθειες τίς σοφές τίς εὐκολοπετάμε.
Κι ἄλλοι λογιάδες μᾶς λαλοῦν κι ἀλλοῦ μᾶς ὁδηγᾶνε
κι ὅποιους ἀγῶνες κάνουμε πολλοί τούς πολεμᾶνε.
Ἅγιε καί Πανάγιε, πατέρα καί μπροστάρη
θησαύρισμα τά λόγια Σου, τά ἔργα σου χρυσάφι.
Ἀτίμητες καί ἀκριβἐς καί πολυξακουσμένες
οἱ διδαχές Σου οἱ σοφές, οἱ πολυτιμημένες.
Καί τώρα μπρός στή χάρη Σου γυρεύουμε καί πάλι
τήν πατρική Σου τή στοργή καί τή ζεστή Σου ἀγκάλη.
Βοήθα μας Πατροκοσμᾶ τό δρόμο μας νά βροῦμε,
τίς ἅγιες ὑποθῆκες Σου νά ξαναθυμηθοῦμε.
Σεμνοί ἱκέτες γέροντα, τή μνήμη Σου τιμᾶμε
θερμά Σέ ἱκετεύουμε καί πάντα θά ζητᾶμε,
νά μᾶς κρατᾶς Πατροκοσμᾶ παντοτινά ἀπ’ τό χέρι
κι αἰώνια ὑποσχόμαστε λιβάνι κι ἁγιοκέρι…
52
Κι ἐδῶ πού Σ’ ἀναστήσαμε μπακιροστεριωμένο
Πατροκοσμᾶ στεκόμαστε γονατιστοί ἱκέτες,
ἐδῶ ἀφήνουμε εὐχή, δέηση κι αἴτημά μας
νά δέεσαι Πατροκοσμᾶ γιά μᾶς καί τά παιδιά μας.
• Ἔκθεση ἁγιογραφίας καί ἐκκλησιαστικῶν εἰδῶν, ἔκθεση βυζαντινῆς εἰκαστικῆς τέχνης πραγματοποιήθηκε στό Ζάππειο Μέγαρο ἀπό 28-30 Μαΐου 2012.
Τήν ἔκθεση «Φῶς τέχνης ἀνέσπερον», ὅπως πολλές ἐκθέσεις στήν ἴδια στέγη
κατά τό παρελθόν, τή διοργάνωσε καί τή διηύθυνε ὁ κ. Χάρης Προβατάκης,
πρώην Διευθυντής τοῦ ὑπουργείου Πολιτισμοῦ, Ἄρχων τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ
Μεγάλης Ἐκκλησίας, Πρόεδρος τῆς Ὁμοσπονδίας Λογοτεχνῶν Ἑλλάδος καί
χορηγός ἦταν ὁ Ραδιοφωνικός σταθμός τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος.
Ἐξέθεσαν ἁγιογραφίες-ἔργα τους 33 ἁγιογράφοι. Στήν ἔκθεση συμμετεῖχε
καί ὁ ἁγιογράφος Ἀνδρέας Ἰω. Σαντάρμης, μέ 3 ἔργα του, μέ τή Γέννηση τοῦ
Χριστοῦ, ἀπεικονισμένη σέ σκύφος, σέ φυσικό δηλαδή κοῖλο κορμό δένδρου,
μέ τή Δέηση, πού παρουσιάζει τό Χριστό, τήν Παναγία καί τόν Ἅγιο Ἰωάννη
τόν Πρόδρομο σέ τριθέσια παλαιά πινακωτή καί μέ τόν Ἄγγελο τοῦ Κυρίου,
σέ φορητή εἰκόνα.
Ὁ ἀνωτέρω δημιουργός ἔχει συμμετάσχει μέ ἁγιογραφικά ἔργα του σέ πολλές κοινές ἐκθέσεις σέ διάφορους χώρους, ἐντός καί ἐκτός τῶν Ἀθηνῶν. Εἶναι
νέος, ἀλλά καταξιωμένος καί ἔμπειρος στόν ἁγιογραφικό χρωστήρα. Τά ἔργα
του ἔχουν εὐμενεῖς κριτικές ἀπό τούς ἐξειδικευμένους στήν ἴδια τέχνη, εἶναι ποιοτικά. Ἔργα του ἔχουν ἐκκλησίες καί ἰδιῶτες.
Ἡ καταγωγή τοῦ ἁγιογράφου εἶναι ρουμελιώτικη· ὁ πατέρας του γεννήθηκε
στό Ἀρχάνι τῆς Φθιώτιδας.
Ἡ παραπάνω ἔκθεση ἁγιογραφίας εἶχε πολλούς ἐπισκέπτες, κληρικούς καί
λαϊκούς, πού ἐκφράσθηκαν μέ θαυμασμό γιά τά παρουσιασθέντα ἔργα.
• Τήν Τετάρτη 20 Μαΐου 2012 πραγματοποιήθηκε στά Ἐκπαιδευτήρια Παπαχαραλάμπους, τό 8ο Μαθητικό Φεστιβάλ, πού ἦταν αφιερωμένο στά 90 χρόνια ἀπό την Μικρασιατική καταστροφή.
• Μετακόμιση τοῦ Δημαρχείου Καρπενησίου. Ἡ Δημοτική Ἀρχή Καρπενησίου, με γνώμονα τήν καλύτερη δυνατή ἐξυπηρέτηση τῶν δημοτῶν ἀλλά καί τή
μείωση τῶν λειτουργικῶν ἐξόδων τῶν ὑπηρεσιῶν τοῦ Δήμου, προχώρησε στή
δημιουργία ἑνός νέου σύγχρονου Δημαρχιακοῦ Μεγάρου στήν περιοχή του
Προφήτη Ἠλία, ἀνακαινίζοντας τό κτίριο τοῦ Ὀργανισμοῦ Ἐργατικῆς Ἑστίας,
πού παρέμεινε γιά πολλά χρόνια σέ ἀχρηστία καί ὅπου μεταφέρθηκαν πολλές
Ὑπηρεσίες του ἀπό τά τέλη Μαΐου 2012. Αριθμός τηλεφωνικοῦ κέντρου 2237350.000.
53
• Βοτανικός Κῆπος στό Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου. Ὁ Βοτανικός Κῆπος
στό Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου γίνεται πραγματικότητα. Ὁ Δῆμος Καρπενησίου πρωταγωνιστεῖ στή νέα περιβαλλοντική δράση του φυσικοῦ μεταλλικοῦ
νεροῦ «Αὔρα» πού πρόκειται νά ὑλοποιήσει ἄμεσα, στό πλαίσιο τῆς ἑταιρικῆς
κοινωνικῆς του εὐθύνης σέ συνεργασία μέ τή ΜΚΟ «Ἀρκτοῦρος» καί ὕστερα
ἀπό διαδικτυακή ψηφοφορία κατά τήν ὁποία τό Καρπενήσι ἀναδείχτηκε τρίτο
μετά τήν Πάρνηθα καί τή Φλώρινα.
• Ἡ «Ἀνεμώνη» στό «Προστατευόμενο Κτίριο» τοῦ Δήμου Καρπενησίου.
Για τήν καλύτερη ἐξυπηρέτηση τῶν παιδιῶν μέ ἀναπηρία, τή μείωση τῶν λειτουργικῶν δαπανῶν καί τήν ἀξιοποίηση τῆς ὑπάρχουσας περιουσίας του ὁ
Δήμος Καρπενησίου εἰσηγήθηκε τή μεταφορά τῆς «Ἀνεμώνης» ἀπό μισθωμένο
κτήριο σέ δικό του κτήριο.
• Στίς 30 Μαΐου 2012 σε συνεδρίαση του Περιφερειακοῦ Συμβουλίου συζητήθηκαν στήν Ἄμφισσα θέματα πού ἀφοροῦν την Περιφερειακή Ἑνότητα Φωκίδας.
• Ἡ «Διέξοδος», συμμετέχοντας στό 1ο Φεστιβάλ Φωτογραφίας πού διοργάνωσε στό Μεσολόγγι η Φωτογραφική Λέσχη Μεσολογγίου «ΦΩΤΟΛΕΜΕ»,
κατά τό διάστημα από 1 έως 10 Ἰουνίου 1012, παρουσίασε στούς χώρους τοῦ
Μουσείου της, τήν έκθεση τοῦ Φωτογραφικοῦ Ἐργαστηρίου Κοζάνης «Ἔξω
ἀπό τόν χορό».
• Ὁ Δῆμος Λαμιέων καί ὁ Σύνδεσμος Ἐφέδρων Ἀξιωματικῶν Φθιώτιδας
διοργάνωσαν ἐκδήλωση μνήμης γιά τήν ἐπέτειο τῆς λήξης τοῦ Ἀτυχοῦς Πολέμου
τοῦ ἔτους 1897 στόν Ἱερό Ναό Ἁγίας Παρασκευῆς (Ταράτσα Λαμίας), τό Σάββατο 2 Ἰουνίου 2012.
• Ἐκδήλωση γιά τή Μάχη
τῆς Παύλιανης. Τούς νεκρούς
ἀγωνιστές πού ἔπεσαν πολεμώντας στήν Μάχη τῆς Παύλιανης στίς 3 Ἰουνίου τοῦ 1943
τίμησε τήν Κυριακή 3 Ἰουνίου
2012 ο Δῆμος Λαμιέων μαζί μέ
τήν Τοπική Κοινότητα Παύλιανης στό Μνημεῖο Πεσόντων.
Γιά τήν σημασία τῆς ἱστορικῆς αὐτῆς μάχης καί τό
54
ἐθνικό αἴσθημα τῶν ἡρώων, πού θά πρέπει νά
διακατέχη ὅλους τούς Ἕλληνες, ἀναφέρθηκαν
στίς ὁμιλίες τους οἱ ἐκπρόσωποι τῆς τοπικῆς
αὐτοδιοίκησης καί ἄλλων φορέων.
Ἡ ἐκδήλωση ξεκίνησε μέ ἐπιμνημόσυνη δέηση
στό Μνημεῖον τῶν πεσόντων, ἀκολούθησε Προσκλητήριο Νεκρῶν καί Τήρηση ἑνός λεπτοῦ
σιγῆς καί στή συνέχεια χαιρετισμός τοῦ Δημάρχου Λαμιέων καί τοῦ Προέδρου τῆς Τοπικῆς
Κοινότητας Παύλιανης. Ὁμιλία γιά τό Ἱστορικό
τῆς Μάχης ἔκανε ἡ κ. Μαρία Ντελή, ἀκολούθησε
ἀπαγγελία ποιήματος ἀπό τόν ἐπιζώντα τῆς
μάχης κ. Αὐγ. Αὐγερόπουλο καί ἡ ἐκδήλωση
ἔκλεισε μέ κατάθεση στεφάνων στό μνημεῖο τῶν
πεσόντων καί ἀνάκρουση τοῦ Ἐθνικοῦ Ὕμνου.
• Πρόσκληση Ἐθελοντῶν γιά τήν Καλοκαιρινή Ἐκστρατεία Ἀνάγνωσης, Δημιουργικότητας καί Καινοτομίας μέ τίτλο Διαδρομές μέ Πυξίδα τίς Βιβλιοθῆκες
τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδας, ἀπό τό Ἵδρυμα Σταύρου Νιάρχου. 9 Δημόσιες / Δημοτικές Βιβλιοθῆκες σέ περιμένουν! Γίνε Εθελοντής, πρόσφερε λίγο ἀπό τό χρόνο
σου, τίς γνώσεις σου καί τόν ἐνθουσιασμό σου στήν προσπάθεια ἀναβάθμισης
καί βελτίωσης τῆς Βιβλιοθήκης τῆς πόλης σου, τῆς περιοχῆς σου. Γίνε καί ἐσύ
μέρος τῆς Καλοκαιρινῆς Ἐκστρατείας 2012 στίς Βιβλιοθῆκες: Λιβαδειᾶς, Λαμίας, Καρπενησίου, Ἀταλάντης, Θήβας, Ἄμφισσας, Γαλαξειδίου, Ἰτέας καί
Ψαχνῶν.
• Στό πλαίσιο τῆς Ἑβδομάδας Περιβάλλοντος, ὁ Δῆμος Λαμιέων διοργάνωσε δράσεις μέ κεντρικό σύνθημα: «Τό πράσινο εἶναι στό κόκκινο, πάρε τήν
κατάσταση στά χέρια σου», ἀπό τήν Τρίτη 5 ἕως καί τήν Κυριακή 10 Ἰουνίου
2012.
―Τήν Πέμπτη 7 Ἰουνίου πραγματοποιήθηκε Πόρτα πόρτα Ἀνακύκλωση μέ
τή συμμετοχή παιδιών.
―Τήν Παρασκευή 8 Ἰουνίου: Ἐθελοντική Δράση «Καθαρίζουμε τίς πινακίδες τῆς πόλης μας».
―Κυριακή 10 Ἰουνίου: Βόλτα στό Ποδηλατόδρομο τῆς πόλης καί Λούνα
Πάρκ Ἀνακύκλωσης τῆς Ἑλληνικῆς Ἑταιρείας Ἀξιοποίησης Ἀνακύκλωσης.
• Ἡ εἰκονική πραγματικότητα «ζωντανεύει» τό Τροφώνιο Μαντεῖο στό
Μουσεῖο Λιβαδειᾶς. Στήν αἴθουσα εἰκονικῆς πραγματικότητας, πού πρόσφατα
ξεκίνησε νά λειτουργῆ στό Ἱστορικό-Ἐθνολογικό Μουσεῖο Λιβαδειᾶς, ὁ ἐπι55
σκέπτης ἔχει τή δυνατότητα νά βιώση μιά μοναδική ψυχαγωγική καί παιδαγωγική ἐμπειρία, καθώς μέ τή χρήση τῆς τρισδιάστατης τεχνολογίας μπορεῖ νά…
μεταβῆ σέ ἕνα ἀπό τά πιό φημισμένα μαντεῖα τῆς ἀρχαιότητας, τό Τροφώνιο
Μαντεῖο καί μέσω ἑνός σεναρίου νά μάθη γιά τά δρώμενα σ’ αὐτό.
• Ὑπό τήν αἰγίδα τοῦ Ὑπουργείου Πολιτισμοῦ πραγματοποιήθηκε στις 910-11 Ἰουνίου 2012 Διεθνές Συνέδριο Τοπικῆς Ἱστορίας & Πολιτισμοῦ Τριχωνίας καί Ναυπακτίας.
Θεματικές Ἑνότητες τῶν Εἰσηγήσεων
1. Ἀξιοποίηση Πολιτιστικῆς Κληρονομιᾶς Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
2. Ἱστορική Γεωγραφία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
3. Ἀρχαία Ἱστορία Αἰτωλῶν καί Ἀκαρνάνων
4. Βυζαντινή Ἱστορία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
5. Μεσαιωνική Ἱστορία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
6. Νεώτερη καί Σύγχρονη Ἱστορία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
6.1. Ἱστορία τῆς Ἐκπαίδευσης Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
7. Ἀρχαιολογία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
7.1. Προϊστορική Ἀρχαιολογία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
7.2. Κλασσική Ἀρχαιολογία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
7.3. Βυζαντινή Ἀρχαιολογία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
8. Οἰκιστική Ἀρχαιολογία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
9. Λαϊκή Ἀρχιτεκτονική Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
10. Οἰκολογία καί Περιβάλλον Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας
11. Λογοτεχνική Γραμματεία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας.
• Πραγματοποιήθηκαν τή Δευτέρα 11.6.2012, οἱ ἐκδηλώσεις μνήμης γιά τά
68 χρόνια ἀπό τή σφαγή τοῦ Διστόμου, ἀπό τά γερμανικά στρατεύματα κατοχῆς.
• Στίς 17.6.2012 συναντήθηκαν οἱ ἐκπρόσωποι τῶν Συλλόγων τοῦ Μεσολογγίου: Ἀδελφότητας τῶν Ἀπογόνων τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων, Ναυτικοῦ
Ὁμίλου Μεσολογγίου καί Φίλων τῆς Λιμνοθάλασσας, γιά νά ὁλοκληρώσουν
τήν ἀπόφαση συνεργασίας τους μέ σκοπό τήν ἀνάδειξη τῆς γαΐτας ὡς πλωτοῦ
μέσου ὄχι μόνο ἁλιείας, ἀλλά καί μεταφορᾶς στήν λιμνοθάλασσα καί ἐπίσης
στήν ἀνάδειξη τῆς συμβολῆς τῶν Μεσολογγιτῶν ἁλιέων καί ναυτικῶν κατά
τούς ἀγῶνες τῆς Ἐπανάστασης τοῦ 1821.
• Νέο τροφοδοτικό ἀγωγό ὕδρευσης ἀπό πηγές τοῦ Γοργοποτάμου θά ἀποκτήση ἡ Λαμία, μέ ἔργο πού συγχρηματοδοτεῖται ἀπό τό ΕΣΠΑ, προϋπολογισμοῦ 11.961.000 €.
56
• Πραγματοποιήθηκαν τήν Τρίτη 26 Ἰουνίου 2012, τά ἐγκαίνια τοῦ Κοινωνικοῦ Ἰατρείου ἀπό τόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Φθιώτιδας κ. Νικόλαο,
στό κτήριο τοῦ Γ´ ΚΑΠΗ τοῦ Δήμου Λαμιέων.
• Μέ δική του πρωτοβουλία, ὁ Δῆμος Δωρίδος προχωρεῖ ἀπό τήν Τετάρτη
27 Ἰουνίου 2012, στή συγκρότηση Εὐρωπαϊκοῦ Δικτύου Δήμων-Πόλεων μέ
Λίμνη, στό πλαίσιο τοῦ προγράμματος «Εὐρώπη γιά τούς Πολίτες 2007-2013»,
μέ βασικό κίνητρο τήν πεποίθηση ὅτι μέσα ἀπό μιά κοινή δράση οἱ Δῆμοι πού
θά συμμετέχουν στό δίκτυο θά συμβάλλουν στήν ἀνάπτυξη τῆς περιφέρειας σέ
θέματα πού ἀφοροῦν τό περιβάλλον, τούς ὑδάτινους πόρους καί τήν ἀειφόρο
ἀνάπτυξη.
• Τό Κέντρο Διαπολιτισμικῆς Ἐκπαίδευσης τοῦ Πανεπιστημίου Πατρῶν
διοργανώνει στήν Πάτρα ἀπό 23 ἕως 25 Νοεμβρίου 2012, τό 15ο Διεθνές Συνέδριο μέ θέμα «Ἡ Διαπολιτισμική Ἐκπαίδευση στήν Οἰκονομική Κρίση καί τά
Ἑλληνικά ὡς Δεύτερη ἤ Ξένη Γλῶσσα».
Πρόγραμμα «Σπουδάζω μέ ὑποτροφία»
Ὁ Μή Κυβερνητικός Ὀργανισμός Equal Society - Κοινωνία Ἴσων Εὐκαιριῶν,
στό πλαίσιο τῶν δράσεών του γιά τήν προώθηση τῶν ἴσων εὐκαιριῶν στήν
ἐκπαίδευση, ὑλοποιεῖ σέ συνεργασία μέ μεγάλα δημόσια καί ἰδιωτικά ἐκπαιδευτικά ἱδρύματα τῆς Ἑλλάδας καί τοῦ ἐξωτερικοῦ, τό πρόγραμμα «Σπουδάζω μέ
ὑποτροφία!».
Ἀντικείμενο τῆς δράσης, εἶναι ἡ παροχή ΔΩΡΕΑΝ ὑποτροφιῶν, γιά προπτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές πλήρους διάρκειας σέ ἄτομα πού ἀνήκουν
σέ εὐάλωτες οἰκονομικά κοινωνικές ὁμάδες.
Σέ μιά περίοδο πού τά ὄνειρα καί τά σχέδια τῆς νέας γενιᾶς γιά ἕνα μέλλον
προόδου καί προκοπῆς πλήττονται ἀπό τήν σκληρή πραγματικότητα τῆς οἰκονομικῆς κρίσης τό πρόγραμμα «Σπουδάζω μέ ὑποτροφία!» ἔχει στόχο νά δώση
σέ νέους μέ ἱκανότητες καί ταλέντο, τήν πρόσβαση στήν ἐκπαίδευση πού τούς
ἀξίζει νά ἀποκτήσουν.
Τή δράση ἔχουν θέσει ὑπό τήν αἰγίδα τους τό Ὑπουργεῖο Παιδείας Διά Βίου
Μάθησης καί Θρησκευμάτων, ἡ Γενική Γραμματεία Νέας Γενιᾶς καί τό Ἵδρυμα Νεολαίας καί Διά Βίου Μάθησης καί συμμετέχουν σέ αὐτή σημαντικά δημόσια καί
ἰδιωτικά ἐκπαιδευτικά ἱδρύματα ἀπό τήν Ἑλλάδα καί τό ἐξωτερικό, προσφέροντας ὑποτροφίες ἀξίας δεκάδων χιλιάδων εὐρώ.
Οἱ ἐνδιαφερόμενοι μποροῦν νά ἐνημερωθοῦν γιά τίς διαθέσιμες ὑποτροφίες
καί νά ὑποβάλουν αἴτηση γιά τό πρόγραμμα πού τούς ἐνδιαφέρει στήν ἰστοσελίδα http://spoudazo.equalsociety.gr/
57
Θέσεις καί Ἀπόψεις
Περί γερμανικῶν ἀποζημιώσεων
Ἀπό ἀρτισύστατο τηλεοπτικό σταθμό μοῦ ζητήθηκε νά τοποθετηθῶ ἐπί τοῦ ἀκολούθου ἐρωτήματος: Ἄν ἔχει νόημα καί προοπτική ἐπιτυχίας ἡ προσπάθεια γιά τή διεκδίκηση γερμανικῶν ἀποζημιώσεων γιά τά ὅσα δεινά ἐπεσώρευσαν στή χώρα μας τά γερμανικά «στρατά» κατά τή διάρκεια τῆς
φρικώδους Κατοχῆς (1941-1944). Ἐπειδή δέν γνωρίζω, ἄν μεταδόθηκαν ἤ πῶς μεταδόθηκαν οἱ δηλώσεις μου, ἔσπευσα νά τίς καταγράψω, προσθέτοντας μερικές ἐπί πλέον σκέψεις γιά τή «Ρουμελιώτικη Ἑστία», πού ξεκινᾶ τώρα μιά νέα πορεία.
α. Γνωρίζω τήν ὑπόθεση τῶν ἀποζημιώσεων ἀπό μιά οἰκογενειακή περίπτωση ἀπό παλιά θαρρῶ πώς ἦταν τό ἔτος 1957. Παρ’ ὅτι ξέρω ὅτι στά μηδενικά τῶν προηγουμένων ἐτῶν θά προστεθῆ
κι ἕνα ἀκόμη μηδενικό, ὡστόσο θεωρῶ τήν προσπάθεια γιά τή διεκδίκηση τῶν γερμανικῶν ἀποζημιώσεων ἱστορικῶς καί πολιτικῶς ἀναγκαία. Κατά πρῶτον, πρέπει νά ὑπενθυμίζουμε -ὅπως κάνουν
οἱ Ἑβραῖοι- στήν ἀχάριστη καί ζηλόφθονη λοιπή εὐρώπη πώς ἐμεῖς -οἱ κακοκέφαλοι ἔστω- Ἕλληνες
πληρώσαμε βαρύτερα ἀπ’ ὅλους τό ἰταλικό καί κυρίως τό γερμανικό über alles. Ἔχουμε καταβάλει τό
βαρύτερο τίμημα σέ αἷμα στή λεγόμενη «συμμαχική» νίκη. Ἡ Γερμανία ἔχει λόγους πολλούς νά λησμονῆ
αὐτά πού μᾶς χρωστάει σέ αἷμα, σέ ἀρπαγές ἀρχαίων ἔργων τέχνης καί σέ ὑλικές φθορές. δυστυχῶς
τήν ὀφειλή αὐτή τήν ἀγνοεῖ -κι αὐτό εἶναι εὐθύνη δική μας- σχεδόν καθολικά ἡ κοινή γνώμη (πού
φτιάχνεται χωρίς γνώση) τῆς εὐρώπης. Γνώρισα πρό ἐτῶν ἀνώτατο στέλεχος τοῦ διεθνοῦς Ἐρυθροῦ
σταυροῦ πού μοῦ ἐδήλωσε πώς ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες πρέπει νά εἴμαστε εὐτυχεῖς, ἐπειδή -λές καί εἴμαστε
Ἑλβετοί- δέν εἴχαμε καμμιά συμμετοχή στόν Β´Παγκόμσιο πόλεμο!
Β. Ἀπό ἕνα κόμπλεξ ἔναντι τῶν νῦν ἰσχυρῶν, ἀπό πολιτική δειλία καί ἀπό πνευματική ἀγυρτεία
κρύβουμε τούς νεκρούς μας, κρύβουμε τά μνήματά μας. Ποῦ εἶναι ὁ σταυρός τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς
πού ἄλλοτε ἦταν ὁρατός ἀπό παντοῦ; στό σημεῖο αὐτό οἱ Γερμανοί ἔπνιξαν σάν τσιχλοπούλια μέ καλώδιο κάποια σχεδόν ἀμούστακα παιδιά, κυρίως ἀπό τόν Πειραιᾶ. Ἀνάμεσα σ’ αὐτούς κι ἕνας Καργάκος. Κρύψαμε τεχνηέντως τόν σταυρό γιά νά μή θίξουμε τήν εὐαισθησία τῶν Γερμανῶν ἐπισκεπτῶν.
Ἀλλ’ οἱ Γερμανοί -χωρίς νά γενικεύω- εἶναι ἕνας ἀναίσθητος λαός. διατηροῦν, παρά πᾶσαν ἐπίφαση
πολιτισμοῦ, τό ἔνστικτο τοῦ ληστῆ, πού τό ἐκφράζει ἡ λέξη μέ τήν ὁποία πρωτοεμφανίζονται ὡς
ἐπιδρομεῖς στά ἐδάφη τῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας: Κίμβροι. σημαίνει μεγάλοι ληστές!
Ὡς ἱστορικός πού ἔχει μελετήσει τή διαδρομή τῶν Γερμανῶν στήν ἱστορία ἀπό τήν «Germania»
τοῦ τάκιτου ὥς τήν ἄνοδο καί πτώση τοῦ Γ´Ράϊχ καί τήν προετοιμασία καί μεθόδευση γιά τή δημιουργία τοῦ δ´Ράϊχ, δικαιοῦμαι νά κάνω μιά αὐστηρή ἀλλά δίκαιη ἀποτύπωση τῆς γερμανικῆς «ταυτότητας». Ἀναγνωρίζω ὅτι οἱ Γερμανοί ὑπῆρξαν γενναῖοι πολεμιστές, μεθοδικοί καί ἀπαράμιλλοι
διοικητές, ἀξιόλογοι πολιτικοί καί διανοητές. Ἀλλά ποτέ μέσα στούς ἐξέχοντες Γερμανούς - μέ ἐξαίρεση κάποιες εὐαίσθητες περιπτώσεις- δέν μπόρεσα νά βρῶ ἕνα Γερμανό μέ καρδιά. δέν λέω ὅτι
ἔχουν πέτρινη καρδιά. αὐτό τουλάχιστον θά ἦταν κάτι, ὅπως γιά ἄλλους ἄλλοτε κάποιος ἄλλος ἔχει
γράψει. Ἀλλ’ οἱ Γερμανοί σέ ὅ,τι ἀφορᾶ στό σημεῖο τοῦτο τῆς ἀνατομίας εἶναι ἀπόλυτα ἀρνητικοί.
στό μέρος πού κανονικά θά ἔπρεπε νά ἔχουν καρδιά, ἔχουν δυστυχῶς ἕνα ἀπόλυτο κενό. Γι’ αὐτό ἀδυνατοῦν νά αἰσθανθοῦν κάποια ἀπό τά συναισθήματα πού δίνουν ἀνθρωπιά στό δίποδο πού λέγεται
Ἄνθρωπος. τούς λείπει ἡ ψυχική εὐρυχωρία γιά συμπόνοια κι εὐσπλαχνία. Ὅταν θυμᾶμαι, πῶς μᾶς
ἀντιμετώπιζαν ἐμᾶς τά μικρά παιδιά στά χρόνια τῆς σκλαβιᾶς, πλακώνει τήν ψυχή μου μιά σκιά.
Γ. δέν θέλησα νά μάθω γερμανικά (κάτι πού ὅμως δέν στέρησα ἀπό τά παιδιά μου) κι ἄργησα νά
ἐπισκεφθῶ τή Γερμανία, ἄλλοτε Ἀνατολική καί δυτική. στό Ἀνατολικό Βερολίνο ξανάζησα τίς μνῆμες
πού ἤθελα νά σβήσω. Θυμήθηκα συχνά τό στίχο τοῦ μαβίλη: «Θέλουν μά δέν βολεῖ νά λησμονήσουν».
οἱ σκιές τῶν συγγενῶν μας πού κείτονται ἀδίκιωτοι, ταράζουν τόν ὕπνο μας. δέν ἐπράξαμε ὅσα
ἔπρεπε πρός αὐτούς. Ἀλλά αὐτό πού δέν κάναμε χθές δέν πρέπει νά τό ἀμελήσουμε αὔριο. Ἄν δέν
ἀναστήσουμε στή συνείδηση τῶν νέων παιδιῶν τῆς Ἑλλάδος τό χρέος πρός τούς νεκρούς μας, θά χαθοῦμε μέσα στό ἔρεβος τοῦ μέλλοντος.
Σαράντος Ἰ. Καργάκος
Kαθηγητής - Ἱστορικός
58
αΠαντηση τησ ιεΡασ μητΡοΠολεωσ ναυΠαΚτου
Και αΓιου Βλασιου σε δημοσιευμα
Ἀπό τήν Ἱερά μητρόπολη ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου ἀπεστάλη πρός τό
δ.σ. τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν ἡ ὑπ’ ἀριθμ. πρωτ. 565/ 31.10.2011
ἐπιστολή, ὑπογραφομένη ἀπό τόν σεβασμιώτατον μητροπολίτης κ. Ἱερόθεον, τήν
ὁποία δημοσιεύουμε παρακάτω αὐτούσια.
σημειώνομε μόνον ὅτι, ὅπως μονίμως ἀναγράφεται στό ἔντυπό μας, «τά ἐνυπόγραφα ἄρθρα ἐκφράζουν τίς ἀπόψεις τῶν ἀρθρογράφων καί δέν δεσμεύουν τό
Π.Κ.Ρ.».
Καί κάτι ἄλλο: μήπως στούς σημερινούς χαλεπούς καιρούς, ὅπου ἡ Ὀρθοδοξία
βάλλεται πολλαπλῶς καί πανταχόθεν, οἱ ἔριδες μεταξύ ὀρθοδόξων ἀποτελοῦν
πολυτέλεια καί ὅλοι οἱ πραγματικοί χριστιανοί, κληρικοί καί λαϊκοί, πρέπει «νά
βάλωμε νερό στό κρασί μας» κατά τή λαϊκή ἔκφραση καί νά θυμηθοῦμε τίς ὕψιστες ἀρετές καί ἐντολές τοῦ Χριστοῦ μας, πού εἶναι ἡ ταπείνωση καί ἡ ἀγάπη;
Ἡ ἐπιστολή τοῦ σεβασμιωτάτου ἔχει ὡς ἑξῆς:
Πρός τά μέλη τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν
Κύριοι,
Γράφω τήν παροῦσα ὡς Μητροπολίτης τῆς παλαιφάτου καί ἱστορικῆς Μητροπόλεως
Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, στήν ὁποία ποιμαίνω Ρουμελιῶτες Χριστιανούς, οἱ ὁποῖοι
διακρίνονται γιά τήν ἀγάπη τους στόν θεσμό τῆς Ἐκκλησίας καί τά ἤθη καί τίς παραδόσεις
τοῦ Γένους μας. Ἰδίως κατά τήν θερινή περίοδο ἐπισκέπτομαι πολλά χωριά τῆς ὀρεινής
Ναυπακτίας καί συναντῶ πολλά πρόσωπα, τά ὁποῖα εἶναι μέλη τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου
Ρουμελιωτῶν, τοῦ ὁποίου ἡγεῖσθε καί ἐκεῖνα μέ ἀποδέχονται μέ σεβασμό. Μέ τήν ἰδιότητά
μου αὐτή θά ἤθελα νά ἐκφράσω μερικές ἀπόψεις μου καί νά διατυπώσω τήν λύπη μου
γιά συγκεκριμένο γεγονός.
1. Ἐκτιμῶ τό ἔργο τό ὁποῖο ἐπιτέλεσε στό παρελθόν καί κατά προορισμόν καλεῖται νά
ἐπιτελῆ τό Πνευματικό Κέντρο Ρουμελιωτῶν, στήν καρδιά τῆς πρωτεύουσας τοῦ Ἑλληνικοῦ κράτους. Πολλές φορές στό παρελθόν, ἰδίως ἐπί τῆς προεδρίας τοῦ κ. Βασιλείου
Κοκκίνου, προσκλήθηκα νά λειτουργήσω καί νά ὁμιλήσω, δεχόμενος τήν ἀγάπη σας καί
τόν σεβασμό σας πρός τήν Ἐκκλησία καί τό πρόσωπό μου.
Πρίν λίγο καιρό πληροφορήθηκα ὅτι τήν προεδρία τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου ἀνέλαβε
ὁ κ. Γεώργιος Κουβέλης καί αἰσθάνθηκα βαθυτάτη λύπη. Διερωτήθηκα: πῶς εἶναι δυνατόν
ἕνας ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος βρίσκεται σέ εὐθεῖα ἀντίθεση μέ τόν Μητροπολίτη μιᾶς Ἱερᾶς
Μητροπόλεως τῆς Ρούμελης τόν ὁποῖο καί συκοφαντεῖ, νά ἀναλαμβάνη μιά τέτοια θέση;
Σκέφθηκα νά διαμαρτυρηθῶ γι᾽ αὐτήν τήν κατάσταση, ἀλλά ἀπό εὐγένεια δέν τό ἔπραξα.
2. Μέ τήν παροῦσα μου ἐπιστολή ὅμως θά ἤθελα νά σᾶς ἐνημερώσω ὅτι ὁ κ. Γ. Κουβέλης εἶναι Πρόεδρος ἑνός Σωματείου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεταμορφώσεως Σωτῆρος Σκάλας
Ναυπάκτου, ἀπό τά διάφορα Σωματεῖα τά ὁποῖα δορυφοροῦν τήν Ἱερά Μονή, τό ὁποῖο
Σωματεῖο ἀνεγείρει παρανόμως Ἱερό Ναό ἐντός τοῦ χώρου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς, χωρίς δημοπρασίες, χωρίς τήν ἔγκρισή τους ἀπό τόν Μητροπολίτη, ὅπως προβλέπεται ἀπό τό
59
Ἐκκλησιαστικό Δίκαιο καί χωρίς νά γράφωνται τά ποσά τῆς ἀνεγέρσεως εἰς τούς ἀπολογισμούς τῆς Ἱερᾶς Μονῆς. Πρόκειται γιά μιά σοβαρή ἐκτροπή. Τό Δευτεροβάθμιο Συνοδικό Δικαστήριο ἐπέβαλε στόν Ἱερομόναχο Σπυρίδωνα Λογοθέτη τήν ποινή τῆς
ἐκπτώσεως ἀπό τῆς θέσεως τοῦ Ἡγουμένου, ἐκτός τῶν ἄλλων καί γιά ἀλλοίωση τοῦ
ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ, διά συμπήξεως Σωματείων καί ἐμπορικῶν Ἑταιρειῶν πέριξ τῆς
Ἱερᾶς Μονῆς. Συγχρόνως τό Σ.τ.Ε. ἀπέρριψε καί τήν αἴτηση ἀναστολῆς, γιά λόγους δημοσίου συμφέροντος, καί τήν αἴτηση ἀκυρώσεως, πού ὑπέβαλε ὁ Ἱερομόναχος καί ἕτερα
ὀκτώ μέλη τῆς Ἱερᾶς Μονῆς.
Ἐπίσης, θέλω νά σᾶς ἐνημερώσω ὅτι καί στό παρελθόν καί τώρα ὁ κ. Γ. Κουβέλης ἐξακολουθεῖ νά μέ συκοφαντῆ καί γι᾽ αὐτό ὑπέβαλα ἀγωγή ἐναντίον του, ἡ ὁποία μετατέθηκε
καί θά ἐπαναφερθῆ προσεχῶς.
Πολλές φορές διερωτήθηκα: Πῶς εἶναι δυνατόν ἕνας ἐπίτιμος Εἰσαγγελικός λειτουργός
νά μή δέχεται ἀποφάσεις τῶν Συνοδικῶν Δικαστηρίων καί τοῦ Σ.τ.Ε., δηλαδή τῆς ἐννόμου
τάξεως, τήν ὁποία λέγει ὅτι ὑπηρέτησε κατά τήν διάρκεια τῆς ζωῆς του, καί πῶς εἶναι
δυνατόν νά ἀναλαμβάνη προεδρία ἑνός Συλλόγου πού καλύπτει ἔκνομες ἐνέργειες τῆς
Ἱερᾶς Μονῆς; Καί πῶς εἶναι δυνατόν νά χρησιμοποιῆ τόν τίτλο τοῦ Προέδρου ἑνός τόσο
σημαντικοῦ Κέντρου γιά νά ἐπιτίθεται ἐναντίον τοῦ Μητροπολίτου, πού ἀγαπᾶ τόν Μοναχισμό καί ἐνδιαφέρεται γιά τήν ἐπαναφορά τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεταμορφώσεως τοῦ
Σωτῆρος στήν κανονική τάξη σύμφωνα μέ τίς ἀποφάσεις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου;
3. Ἡ ἐπιθετικότητα τοῦ κ. Κουβέλη ἐναντίον μου καί ἐναντίον τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἔφθασε
στό σημεῖο νά δημοσιεύση καί στήν ἐφημερίδα «Ρουμελιώτικη Ἑστία», κύριο ὄργανο τοῦ
Πνευματικοῦ Κέντρου, ὁλοσέλιδο κείμενο ὑπέρ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεταμορφώσεως καί
ἐναντίον ἐμοῦ καί τῆς Ἱερᾶς Συνόδου. Διερωτῶμαι: Ἦταν ἐν γνώσει τῶν μελῶν τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου καί τῶν ἄλλων μελῶν τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν μιά
τέτοια ἐνέργεια;
Στό κείμενο αὐτό, τό ὁποῖο θά διαβασθῆ ἀπ᾽ ὅλους τούς ἀναγνῶστες, περιλαμβάνονται πολλά ψευδῆ, συκοφαντικά καί παραπλανητικά στοιχεῖα.
Κατά πρῶτον, μέ παρουσιάζει ὅτι εἶμαι πολέμιος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεταμορφώσεως,
ὅτι ἐπέβαλα τό ἐπιτίμιο τῆς ἀκοινωνησίας σέ ὅλα τά μέλη τῆς Ἀδελφότητος καί διέλυσα
τήν Ἱερά Μονή, ἐνῶ αὐτές εἶναι ἀποφάσεις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ὕστερα ἀπό πολυχρόνια
ἀνυπακοή τῆς Ἱερᾶς Μονῆς πρός τήν Ἱερά Σύνοδο καί τήν μή ἀποδοχή τῶν ἀποφάσεων
τῶν Συνοδικῶν Δικαστηρίων, ἡ ἴδια δέ ἡ Ἱερά Σύνοδος ὁμιλεῖ ἐπανειλημμένως περί διαπιστωμένης ἀνταρσίας τῆς Μονῆς κατά τῆς Ἐκκλησίας.
Ἐπί πλέον, συκοφαντεῖ ἀπαραδέκτως τήν Ἱερά Σύνοδο ὅτι ἐνέκρινε τίς δικές μου ἀποφάσεις «χωρίς σχετική ἐξέταση», ἐνῶ ἡ πράξη ἀποδεικνύει τό ἀντίθετο.
Ἔπειτα, παρουσιάζει διάφορα ἔγγραφα τά ὁποῖα ἀνηρέθησαν καί ἀντιμετωπίσθησαν
κατάλληλα τόσο ἀπό μένα προσωπικά, ὅσο καί ἀπό τά Συνοδικά Δικαστήρια καί τό Σ.τ.Ε.,
καί μέ τόν τρόπο αὐτό παραπλανᾶ τούς ἀναγνῶστες, ἄν καί διατείνεται ὅτι «ἀπό τήν
ἔρευνα πού ἔκανα, ὡς δικαστικός λειτουργός πού ὑπῆρξα στή ζωή μου, ἀνακάλυψα τά
ἑξῆς συγκλονιστικά πού ἀποδεικνύουν ὅτι ἄδικα διώκεται τό φημισμένο Μοναστήρι τῆς
Ναυπάκτου». Ἄν ἔκανε τέτοια ἔρευνα, θά διεπίστωνε ὅτι ὅλα ὅσα χρησιμοποιεῖ ἔχουν
60
ἀνατραπῆ.
Γιά ὅλα αὐτά ἐπιφυλάσσομαι νά προβῶ στίς δέουσες ἐνέργειες, ἤδη ἀνέθεσα σέ νομικούς συμβούλους νά προβοῦν στά δέοντα, ἀλλά ἐκφράζω τήν βαθυτάτη μου λύπη πρός
τό Πνευματικό Κέντρο Ρουμελιωτῶν, τό ὁποῖο δημοσίευσε στήν «Ρουμελιώτικη Ἑστία» τό
ἀπαράδεκτο αὐτό κείμενο τοῦ Προέδρου της, χωρίς νά λάβη πληροφορίες ἀπό μένα, κατά
παράβασιν τῆς δημοσιογραφκῆς δεοντολογίας, ἔχει δέ εὐθύνη γι᾽ αὐτό τό Πνευματικό
Κέντρο Ρουμελιωτῶν. Μέ τήν δημοσίευση ἑνός τέτοιου κειμένου στήν Ἐφημερίδα σας στήν
πραγματικότητα προστατεύετε ἀπαραδέκτως μιά Ἱερά Μονή πού ἐξέφυγε τοῦ σκοποῦ
της, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπό 35 ἀποφάσεις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ἡ ὁποία μεταξύ πολλῶν
ἄλλων, ἔχει ἀποφανθῆ ὅτι «ἡ αὐτόθι κατάστασις ἔχει ὁπωσδήποτε ἐκτραπεῖ ἔκ τε τῆς
εὐαγγελικῆς καί τῆς κανονικῆς ὁδοῦ, ἐπί δεινῷ σκανδαλισμῷ καί τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου καί τοῦ
χριστωνύμου Λαοῦ τῆς εἰρημένης Ἱερᾶς Μητροπόλεως», εἶναι ὑπόλογη στό Κράτος γιά
ἐπιστροφή ΦΠΑ μεγάλου ποσοῦ, ἔχει καταδικασθῆ γιά αὐθαίρετη ἀνέγερση Ξενῶνος,
εἶναι ἀνέλεγκτη γιά διάστημα 13 ἐτῶν, ἀφοῦ δέν ἐκδίδεται πόρισμα διαταχθέντος ἐλέγχου
ἀπό τό 2005 κλπ. Ἀπορῶ πῶς ἕνας συνταξιοῦχος δικαστικός λειτουργός καί ὁ Σύλλογός
σας ἀποδέχεται τέτοιες ἀντιεκκλησιαστικές καί ἔκνομες ἐνέργειες.
Εἶναι ἀπαράδεκτο ἕνα ἀναγνωρισμένο Πνευματικό Καθίδρυμα πού προσέφερε πολλά,
νά ἀρνῆται τόν ἑαυτό του καί τόν ρόλο του καί νά παρασύρεται ἀπό τόν Πρόεδρό του
νά δημοσιεύση στό ἐπίσημο ὄργανό του κείμενο πού κάνει εὐθεία ἐπίθεση πρός ἕναν Μητροπολίτη τῆς Ρούμελης πού ἀγωνίζεται γιά τήν ἐπικράτηση τῆς διαφάνειας, τήν καταπολέμηση τῆς διαφθορᾶς καί τήν ἐπαναφορά μιᾶς Ἱερᾶς Μονῆς στήν κανονική τάξη, ἀφοῦ
κατά τήν Ἱερά Σύνοδο:
«Ὅπως ἔχομεν διαπιστώσει ἐκ τῶν τριμελῶν Ἐπιτροπῶν καί τῶν διαφόρων εἰσηγήσεων
κατά τάς Συνεδριάσεις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῶν προηγουμένων τριῶν Συνοδικῶν Περιόδων,
ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱερόθεος δέν ἐζήτησεν
ὑπερβολικόν τι ἀπό ὑμᾶς, οὔτε ἔπραξεν τό καθ᾽ ὑπέρβασιν τῶν Ἱερῶν Κανόνων καί τῶν
καθηκόντων αὐτοῦ ὡς Ποιμενάρχου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου» (Συνοδική Ἀπόφαση ὑπ᾽ ἀριθμ. Πρωτ. 4388/ 19.12.2001).
«Ἡ καθ᾽ ὑποτροπήν ἀνταρσία καί ἀνυπακοή ἁπάντων τῶν ἀδελφῶν τῆς Ἀδελφότητος
ὑμῶν ἔναντι τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου καί τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος… δεικνύει τήν ἀθεράπευτον διάθεσιν ὑμῶν, τήν πείσμονα ἄρνησιν
ὑπακοῆς εἰς τάς Ἀποφάσεις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καί τήν ἔλλειψιν στοιχειώδους ἐκκλησιαστικοῦ φρονήματος. Πρόκειται περί σπανίας μορφῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀσθενείας καί κυοφορίας ἐκκλησιαστικοῦ σχίσματος καί παρασυναγωγῆς, περί τῶν ὁποίων προβλέπονται
βαρύταται ποιναί ὑπό τοῦ Κανονικοῦ Δικαίου τῆς Ἐκκλησίας. Ἐπί τέλους δέον ὅπως συνέλθητε καί μή προκαλῆτε περαιτέρω τήν ἀνοχήν τῆς Ἐκκλησίας» (Συνοδική Ἀπόφαση ὑπ᾽
ἀριθμ. Πρωτ. 3663/30.10.2009).
«Ταῦτα γνοῦσα ἡ Διαρκής Ἱερά Σύνοδος παρακολουθεῖ ἀπό πολλῶν ἐτῶν μετά βαθείας
λύπης τόν μακροχρόνιον καί ἀντιεκκλησιαστικόν τρόπον συμπεριφορᾶς τῶν μελῶν τῆς
ὑμετέρας Μονῆς, οὐ μόνον πρός τόν Ἐπίσκοπον αὐτῆς, ὁ ὁποῖος ἐπιμελεῖται τά τῆς ἑνότητος τοῦ ποιμνίου, ἀλλά καί πρός σύνολην τήν Ἐκκλησίαν, μή ἀποδεχομένων ἐν τῇ πράξει
61
τάς Ἀποφάσεις τῆς Ἱεραρχίας καί τῆς κατά καιρούς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου καί οὕτω ὀλίγον κατ᾽ ὀλίγον πορεύεται εἰς ἐπικινδύνους ἀτραπούς. Ἐπί δεκατρία ἔτη ἡ Ἱερά Σύνοδος
ὑπέμεινε φιλανθρώπως καί συνεβούλευε φιλαδέλφως, μέ Ἀποφάσεις Αὐτῆς, διά τήν διόρθωσιν τῶν κακῶς ἐχόντων ἐν τῇ Ἱερᾷ ὑμῶν Μονῇ. Παρατηροῦσα, ὅμως, ὅτι ἡ πολυχρόνιος
αὕτη φιλανθρωπία ἐξελαμβάνετο ὡς ἀδυναμία καί οὕτω ὑπονομεύοντο τά κανονικά θέσμια τῆς Ἐκκλησίας… ἀπεφάσισεν, διά τούς ἀνωτέρω καθ᾽ ἕκαστον αὐτοτελεῖς λόγους, τήν
ἐπιβολήν τοῦ ἐπιτιμίου τῆς ἀκοινωνησίας (ἀποκοπῆς ἐκ τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας)»
(Συνοδική Ἀπόφαση ὑπ᾽ ἀριθμ. Πρωτ. 4904/22.8.2011).
Ὁ δέ μακαριστός Ἀρχεπίσκοπος Χριστόδουλος σέ προσωπική ἰδιόχειρη ἐπιστολή του
τό ἔτος 2001 ἔγραφε: «Τώρα πού εὑρίσκεσθε εἰς τό χεῖλος τῆς καταστροφῆς, διότι ἐπίκειται,
μετά τήν ἀποτυχίαν ὅλων τῶν κατευναστικῶν προσπαθειῶν τίς ὁποῖες μετῆλθεν ἡ Ἱ. Σύνοδος, ἡ ἐπιβολή κυρώσεων, πού θά σᾶς στενοχωρήσουν, παρακαλῶ ἀμέσως νά συνέλθετε
καί νά ἐπιδιώξετε, μακράν ἐγωϊσμῶν καί διεκδικήσεων, ἀλλά μέ ταπείνωσιν, νά συνεννοηθῆτε μέ τόν Σεβ. Μητροπολίτην σας, εἰς ὅλα ὅσα σᾶς ὑποδεικνύει, ἐγκαταλείποντες
τήν ἀνταρσίαν καί ἀνυπακοήν».
Οἱ ἀποφάσεις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου γιά τήν ἐπέκταση τῆς ἀκοινωνησίας σέ ὅλη τήν ἀδελφότητα γιά τήν συγχώνευση τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεταμορφώσεως μέ τήν Ἱερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Ἀμπελακιώτισσας εἶναι κατάληξη πολυχρόνιας ἀνυπακοῆς τῆς Ἱερᾶς
Μονῆς πρός τίς ἀποφάσεις τῆς Ἱεραρχίας καί τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας
τῆς Ἑλλάδος, ὡς καί τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Δικαστηρίων. Σᾶς ἀποστέλλω καί τό βιβλίο «Ἕνα
Ἐκκλησιολογικό πρόβλημα» μέ τά ἐπίσημα στοιχεῖα γιά νά διαπιστώσετε τοῦ λόγου τό
ἀληθές.
Τελικά, ἡ πράξη αὐτή νά μετατρέπεται ἡ Ἐφημερίδα τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν σέ βῆμα λασπολογίας Μητροπολίτου τῆς Ρούμελης μέ τό νά δημοσιεύσετε ἕνα
τέτοιο ἀπαράδεκτο κείμενο στήν ἐφημερίδα σας εἶναι προσβολή πρός τήν Ἐκκλησία, πρός
τήν Παράδοση τοῦ τόπου μας, πρός τά χρηστά ἤθη καί τό ρουμελιώτικο φιλότιμο, ἀλλά
καί πρός τό πρόσωπό μου. Σέ σᾶς ἀπόκειται νά ἀποδείξετε ὅτι πράγματι ἡγεῖσθε Πνευματικοῦ Κέντρου καί ὄχι βήματος διασυρμοῦ ἑνός Μητροπολίτου.
4. Θεωρῶ τοὐλάχιστον πρόκληση πρός τόν Μακαριώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καί
Πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμο, τήν Ἱερά Σύνοδο καί πρός τό πρόσωπό μου νά προσκαλέσετε
τόν τελοῦντα ἐν ἀκοινωνησίᾳ Ἱερομόναχο Σπυρίδωνα Λογοθέτη νά ὁμιλήση στό Πνευματικό
σας Κέντρο σέ ἐπίσημη ἐκδήλωσή του, τιτλοφορώντας τον μάλιστα μέ τόν τίτλο τοῦ Ἀρχιμανδρίτου πού δέν τοῦ ἀνήκει, καί ἐκεῖνος νά ἀποδεχθῆ τήν πρόσκληση αὐτή, χωρίς νά
λάβη τήν ἄδεια τοῦ Μητροπολίτου στόν ὁποῖο ἀνήκει, κατά παράβαση ἱερῶν Κανόνων.
Γιά ὅλους αὐτούς τούς λόγους ἐκφράζω τήν βαθυτάτη μου λύπη. Καί τό λιγότερο τό
ὁποῖο θά μπορούσατε νά κάνετε πρός ἀποκατάσταση τῆς προσβληθείσης ἀλήθειας, εἶναι
νά δημοσιεύσετε ὁλόκληρη τήν ἐπιστολή μου στό ἑπόμενο φύλλο τῆς Ἐφημερίδας σας.
Μέ εὐχές
† Ο ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΚΑΙ ΑΓΙΟΥ ΒΛΑΣΙΟΥ ΙΕΡΟΘΕΟΣ
62
Βιβλία καί περιοδικά πού λάβαμε
γιά τή Βιβλιοθήκη τοῦ Π.Κ.Ρ.
βιβλια
Βαρελᾶ Γ. Γρηγόρη:
―:
Βλάχου Παύλου:
Ἠλιόπουλου Γιάννη:
Ἐλάφια τῆς Πάρνηθας καί ἀγριοκάτσικα (φωτογραφίες), Ναύπακτος 2011,
Λεπτοκαρυά-Ἁγία Κυριακή Ναυπακτίας, Ἀθήνα 2006
Εἶναι ὁ τόπος μας, Ἀθήνα, «Ἰωλκός» 2004
Οἱ ἀδελφοί Γιάννης καί Κώστας Καραβίδας καί τό συγγραφικό τους ἔργο,
Ἀνάτυπο ἀπό τά ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ, τ. ΙΒ´, Ἀθήνα 2003,
―:
Λαογραφικά Δωρίδας, Δωρικά Ἀδελφότητα, Ἀθήνα 1987,
―:
Εὐπάλιο, οἱ ρίζες καί ἡ πορεία του στό χρόνο, Ἕνωση Εὐπαλιωτῶν Δωρίδας
Ἀθήνα 1998
Κατσούλη Δημήτρη:
Ὁ Καραγκιόζης στήν ξενιτιά
Κόμβου Σ. Νίκου:
Σπουδές, Ἀθήνα 2011
Κουλούρη Γ. Ταξιάρχη:
Κράβαρα καί μῦθος, Ἀθήνα 2005
Ντούζου Δημήτρη:
Ποιητικές ἀναμνήσεις, Ἀθήνα 1989
Παπαδοπούλου Ἀθ. & Γεωρ.: Στα εὐλογημένα βήματά σου, Φιλολογική Ἐπιθεώρηση, Ἀθήνα 1985
Σιακαβέλλα Η. Νικολάου:
Ποιητικοί στοχασμοί (μέ παραδοσιακό στίχο) καί Ἐθνικά μελετήματα,
Ἀθήνα 1996
Τσέτσου Θωμᾶ:
Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς στήν παράδοση τῶν Ἀγράφων, Ἀθήνα 2012,
―:
Ζαχαρίας Λ. Παπαντωνίου, Οἱ ρίζες καί ἡ ἱστορική διαδρομή τῆς οἰκογένειάς
του, Ἀθήνα 2008,
―:
Ζαχαρίας Λ. Παπαντωνίου καί Ζαχαρίας Λ. Παπαντώνης, Συμβολή στήν
ἀνάδειξη τῆς ἱστορικῆς ἀλήθειας, Ἀθήνα 2011
περιοδικα
Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, Ἱ.Μ. Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας, τεῦχος 18, 2011
Ἑλληνική διεθνής γλώσσα, Ὀργανισμός διάδοσης Ἑλληνικῆς γλώσσας, τεῦχος 86, 2012
Ἡ Φωνή τῆς Καστανιᾶς, Σύλλογος Καστανιωτῶν-Καπνοχωριτῶν, τεῦχος 125, 2011
Ἡ Φωνή τοῦ Μεγάλου Χωριοῦ, Σύνδεσμος Μεγαλοχωριτῶν, τεύχη 161-162, 2011
Κατσώνης Λάμπρος, Σύλλογος Λεβαδέων, φύλλο 116, 2011
Μικροχωρίτικα Γράμματα, Ἀδελφότητα Μικροχωριτῶν, τεῦχος 91, 2011
Σελίδες ἀπ᾽ τή Φωκίδα, Ἑταιρεία Φωκικῶν Μελετῶν, τεύχη 140-142, 2011
Χρονικό ἑορτασμῶν, Ἱ.Μ. Φθιώτιδος, 2012
Χωριάτικοι Ἀντίλαλοι, Σύλλογος Εὐρυτάνων «Καλιακούδα», τεῦχος 136, 2012
63
eyρυτανια
μαΪοσ
ιουν.
φθιωτιδα
μαΪοσ
ιουν.
φωκιδα
μαΪοσ
ιουν.
βοιωτια
μαΪοσ
ιουν.
ιουν.
εδρεσ
στ. ελλαδα επικρατεια
οι εκλογικεσ αναμετρησεισ μαΪου και ιουνιου 2012
αιτωλ/νια
ιουν.
4,19%
6,23%
5,61%
5,32%
4,74%
7,31%
5,18% 10,79%
4,98%
7,64%
4,91%
7,31%
5,35%
7,05%
6,71%
8,18%
5,99%
8,77%
5,72%
7,83%
8,36% 12,12%
5,44%
8,08%
8,25%
6,26%
6,92%
7,51%
17
18
20
129
24,11% 32,65% 20,96% 38,82% 24,57% 33,29% 22,34% 33,60% 14,78% 24,32% 18,38% 28,39% 29,66%
33
71
μαΪοσ
νεα δημοκρατια
16,95% 14,92% 18,99% 17,97% 14,85% 13,67% 13,26% 12,47% 11,95% 11,52% 13,53% 12,71% 12,28%
15,34% 25,25% 12,22% 20,70% 15,85% 24,46% 14,54% 23,05% 19,39% 30,66% 17,34% 27,52% 26,89%
ιουν.
συ.ριζ.α.
μαΪοσ
πα.σο.κ.
5,30%
5,31%
3,15%
6,48%
―
3,37%
2,02%
8,71%
―
4,96%
3,28%
9,16%
―
4,69%
2,88%
7,79%
―
3,99%
―
4,50%
7,66% 11,95%
7,51%
4,95%
7,60%
―
2,24%
7,43% 12,85%
λαΪκοσ συνδεσμοσ-χρυση αυγη
ανεξαρτητοι ελληνεσ
5,47%
4,14%
1,74%
―
0,38%
0,63%
0,91%
0,99%
0,90%
1,80%
1,53%
1,12%
0,45%
0,78%
1,10%
1,08%
1,34%
2,60%
2,59%
1,48%
0,60%
0,79%
1,54%
1,20%
1,15%
2,16%
2,18%
1,44%
0,51%
0,64%
1,63%
1,33%
1,17%
2,51%
2,67%
1,55%
0,44%
0,77%
1,53%
1,21%
1,15%
2,55%
3,14%
1,48%
0,49%
0,77%
1,80%
1,16%
0,39%
0,88%
1,58%
1,59%
― 18,33%
4,92%
λα.ο.σ.
0,76%
2,12%
0,43%
0,50%
―
1,30%
0,17%
0,21%
0,25%
0,33%
0,36%
0,49%
―
0,28%
―
0,81%
0,17%
―
0,26%
―
0,28%
0,36%
0,55%
0,34%
―
0,91%
0,23%
―
0,27%
―
0,29%
0,39%
―
1,62%
―
0,93%
0,20%
―
0,82%
0,37%
0,26%
0,44%
―
0,46%
―
1,52%
0,07%
0,16%
0,25%
0,20%
0,28%
0,32%
0,45%
―
0,21%
0,50%
0,40%
0,52%
―
1,04%
0,07%
0,11%
0,26%
0,12%
0,32%
0,22%
0,30%
0,07%
0,12%
0,28%
0,23%
0,29%
0,20%
0,33%
12
7,92%
2,17%
8,53%
δημοκρατικη αριστερα
δημοκρατικη συμμαχια
κ.κ.ε.
οικολογοι πρασινοι
δημιουργία ξανά
κινημα δεν πληρωνω
«κοινωνια» πολιτικη παραταξη
0,36%
―
0,30%
αντ.αρ.συ.α.
κομμα πειρατων ελλαδασ
―
0,09%
παναθηναΪκο κινημα
ενωση κεντρωων
―
0,21%
―
0,11%
―
0,11%
0,01%
―
―
0,21%
―
―
―
0,05%
0,09%
―
―
0,11%
―
0,06%
―
0,13%
0,10%
―
―
0,27%
εθνικη ελπιδα
―
κ.κ.ε. (μ-λ) - μ-λ κ.κ.ε.
κομμα φιλελευθερων
εκλεγεντεσ βουλευτεσ
αιτωΛοακαρνανια: Σαλμᾶς Μάριος (ΝΔ), Καραγκούνης Κων. (ΝΔ), Βαρεμένος Γεώργ. (ΣΥΡΙΖΑ), Τριανταφύλλου Μαρία (ΣΥΡΙΖΑ), Μωραΐτης Ἀθαν. (ΠΑΣΟΚ), Μπαρμπαρούσης Κων. (Χρυσῆ
Αὐγή), Φούντα Νίκη (ΔΗΜΑΡ), Μωραΐτης Νικόλ. (ΚΚΕ). ευρυτανια: Κοντογεῶργος Κων. (ΝΔ). φθιωτιΔα: Σταϊκούρας Χρ. (ΝΔ), Σταυρογιάννης Νικ. (ΝΔ), Κουτσογιαννακόπουλος Κων. (ΝΔ),
Μακρῆ Ἑλένη (ΝΔ), Κυριακάκης Βασ. (ΣΥΡΙΖΑ). φωκιΔα: Μανδρέκα Ἀσπασία (ΝΔ). Βοιωτια: Μπασιᾶκος Εὐάγ. (ΝΔ), Καράμπελας Ἰωάν. (ΝΔ), Κουτσούμπας Ἀνδρέας (ΝΔ), Σταθᾶς Παν. (ΣΥΡΙΖΑ)

Φύλλο 129, Απρ-Μάιος-Ιούν 2011

Τεύχος 44 - Λεσβιακή Παροικία

διμηνιαιο περιοδικο ιερας μητροπολεως σερρων και

Κάντε κλικ εδώ

ΤΕΥΧΟΣ 131/2011

Το τελευταίο τεύχος - Ναός Αγίου Γεωργίου Γιαννιτσών

Eφημ. 2052, 9 Ιανουαρίου 2015

Ἀπαντήσεις ἀποριῶν

2015-03-01_kyr_a_nist.a.5

ΤΟ ΝΕΟ

Τεύχος 132 έτους 2012

ΤΕΥΧΟΣ 127/2010