Διδακτικοί στόχοι του μαθήματος:

Τελική Ύλη (14.02.2012)
Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Ύλη εξετάσεων 2011/12
Η ύλη του μαθήματος της Συγκρότησης των Κοινωνικών Επιστημών βασίζεται στη βιβλιογραφία κάθε διάλεξης, όπως αυτή ανακοινωνόταν κάθε βδομάδα στην πορεία των μαθημάτων, κυρίως δε στα κείμενα εκείνα που χαρακτηρίζονταν ως σημαντικά (*). Το μεγαλύτερο
μέρος της ύλης συνεπώς αποτελείται από τα πρωτότυπα κείμενα που διανέμονταν και αναλύονταν κατά τη διάρκεια του μαθήματος, καθώς και δευτερογενή βιβλιογραφία (από διάφορα βιβλία), πάνω στα ίδια θέματα.
Θα παρατηρήσετε ότι όλες σχεδόν οι βιβλιογραφικές αναφορές συνοδεύονται από το
σύμβολο , είναι δηλαδή διαθέσιμες σε ηλεκτρονική μορφή μέσω του e-class. Σημειώνεται ότι
οι σελίδες που αναφέρονται στην ύλη είναι λιγότερες από αυτές που είχαν δοθεί στην αρχική
βιβλιογραφία, και συχνά αφορούν μόνο κάποιο τμήμα των αναρτημένων αρχείων.
Εξαιτίας του μεγάλου εύρους των θεμάτων που συζητήθηκαν στα μαθήματα, ακολουθεί
κατάλογος ερωτήσεων. Όλες οι ερωτήσεις έχουν συζητηθεί κατά τη διάρκεια των διαλέξεων,
και από αυτές θα επιλεγούν τα θέματα των εξετάσεων Φεβρουαρίου και Σεπτεμβρίου.
Ανάλογα με την έκταση ή δυσκολία τους, οι ερωτήσεις αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες μονάδες. Στις εξετάσεις θα υπάρχει δικαίωμα επιλογής: τα θέματα θα περιλαμβάνουν ερωτήσεις
συνολικής βαθμολογικής αξίας τουλάχιστον 20 μονάδων, από τις οποία οι φοιτητές θα καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήσεις αξίας 10 μονάδων. Για λόγους ποικιλίας, δε θα επιλεγεί
παραπάνω από μία ερώτηση από κάθε ομάδα (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα υπάρξουν
θέματα από όλες τις ομάδες ερωτήσεων).
Οι ερωτήσεις έχουν στόχο να διευκολύνουν τη στοχευμένη μελέτη, και συχνά καλύπτουν
μικρότερο εύρος ύλης από αυτό που παρατίθεται στις αντίστοιχες θεματικές ενότητες – άλλες
φορές, τα ερωτήματα επικαλύπτονται μεταξύ τους. Η επιλογή, έχει στόχο να βοηθήσει την
επιλογή εκείνων των θεμάτων που προτιμά ο κάθε φοιτητής· το τίμημα είναι οι υψηλότερες
απαιτήσεις από τις απαντήσεις σε αυτά τα θέματα.
Η ολοκληρωμένη απάντηση μιας ερώτησης μπορεί να απαιτεί συνδυασμό στοιχείων από
διαφορετικές πηγές. Η σωστή προετοιμασία συνεπώς απαιτεί: προσεκτική μελέτη των ερωτήσεων, στη συνέχεια, των πρωτότυπων κειμένων (μην υποτιμάτε τη σημασία του να διαβάσετε
το πρωτότυπο!), και τέλος της δευτερογενούς βιβλιογραφίας και των σημειώσεων. Μην ξεχνάτε τέλος ότι πολλές ερωτήσεις δεν έχουν μία σωστή απάντηση, ενώ άλλες αφήνουν σημαντικό περιθώριο για προσωπική αξιολόγηση και στάθμιση εναλλακτικών απόψεων. Ωστόσο,
αυτό δε σημαίνει ότι επιδέχονται γενικών θυμοσοφικών τοποθετήσεων, ανάπτυξη λαϊκών γνωμικών, ή ανάλογων πρακτικών που διαπιστώθηκαν στο παρελθόν: η προσωπική
αξιολόγηση αναφέρεται στην αξιολόγηση των φιλοσοφικών επιχειρημάτων που αναπτύσσονται στη βιβλιογραφία!
Τέλος, στη βιβλιογραφία θα δείτε ότι περιλαμβάνονται και πέντε ξενόγλωσσα κείμενα,
χωρίς το σήμα (*)· αν και τα θέματα που πραγματεύονται καλύπτονται και από τα ελληνικά
κείμενα των αντίστοιχων ενοτήτων, αναφέρονται γιατί αποτελούν πολύτιμες πηγές πληροφοριών για κάποια από τα ερωτήματα. Όποιοι δεν αποθαρρύνονται από τη γλώσσα των κειμένων, μόνο κερδισμένοι μπορούν να βγουν από τη μελέτη τους – ειδικά αν δεν είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν τις αντίστοιχες διαλέξεις.

Ανδρέας Κακριδής – Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Χειμερινό Εξάμηνο 2011/12
Σελίδα 2
Θεματικές ενότητες, ύλη και ερωτήσεις
Εισαγωγή
… εισαγωγή στην πολιτική φιλοσοφία: βασικά ζητήματα και σύνδεση με άλλες κοινωνικές επιστήμες. Η διάκριση των επιστημών: αναλυτικές έναντι δεοντολογικών/κανονικών επιστημών και
προτάσεων. Η διάκριση μεταξύ αναλυτικών (positive) και αξιολογικών/δεοντολογικών
(normative) προτάσεων και η κριτική της. Οι βασικές έννοιες του κράτους και της πολιτικής εξουσίας· το κράτος και το μονοπώλιο της νόμιμης βίας.
(*) Locke, J. 1690. Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως : Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή,
έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, σελίδα 82. μετ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης. Αθήνα: Γνώση 1990.
ΚΕΙΜΕΝΑ Α

(*) Weber, M. 1919. ‘Politics as a Vocation’ στο Essays in Sociology, trans., ed. H. H. Gerth και C.
Wright Mills. London: Routledge and Kegan, 1948 (μετάφραση). ΚΕΙΜΕΝΑ Α

Ερωτήσεις
1.
2.
Τι είναι οι αξιολογικές/δεοντολογικές (normative) προτάσεις και σε τι διαφέρουν από τις
αναλυτικές; Δώστε δύο παραδείγματα από το κάθε είδος πρότασης. Πόσο αυστηρή θεωρείτε ότι είναι η διάκριση αυτή;
[3 μονάδες]
Πως ορίζουν το κράτος/την πολιτική εξουσία ο Locke και ο Weber; Πού συγκλίνουν και
πού αποκλίνουν;
[3 μονάδες]
Φυσικό δίκαιο και κοινωνικό συμβόλαιο
… η υποχώρηση της χριστιανική-αριστοτελικής φιλοσοφίας και η σταδιακή απαλλαγή της πολιτικής φιλοσοφίας από τη θεολογία το 17ο αιώνα: η αναθεώρηση της θεωρίας του φυσικού δικαίου
και η άνοδος της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου. Το ιδεολογικό, ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο των εξελίξεων αυτών: θρησκευτική μεταρρύθμιση και αντιμεταρρύθμιση· επιστημονική επανάσταση· μηχανιστική αντίληψη του κόσμου· σταδιακή διεύρυνση των εμπορευματικών / καπιταλιστικών σχέσεων.
(*) Sabine, George H. 1961. «Η Αναθεώρηση της Ιστορίας του Φυσικού Δικαίου» στο G. H. Sabine, Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών. Αθήνα: Μ. Πεχλιβανίδης & Σια. Κεφάλαιο
ΧΧΙ, σελ. 452-53, 462-471.

McClelland, John S. 1996. ‘The rise and extraordinary persistence of the theory of the social contract’ in J. S. McClelland, A History of Western Political Thought. London: Routledge.
Chapter 10, pp. 172-180.

Ερωτήσεις
1.
2.
3.
Γιατί η άνοδος των θεωριών του φυσικού δικαίου θεωρείται ότι συνιστά τομή στην εξέλιξη της πολιτικής φιλοσοφίας; Ποιο ήταν και πως επέδρασε το ιδεολογικό, ιστορικό και
κοινωνικό πλαίσιο του 17ου αιώνα στην εξέλιξη αυτή;
[4 μονάδες]
Τι ρόλο έπαιξαν η επιστημονική επανάσταση και η θρησκευτική μεταρρύθμιση (& αντιμεταρρύθμιση) στην εξέλιξη της πολιτικής φιλοσοφίας του 17ου αιώνα; [3 μονάδες]
Ποια είναι τα βασικά συστατικά στοιχεία κάθε θεωρίας φυσικού δικαίου/κοινωνικού
συμβολαίου; Εξηγήστε σύντομα το κάθε επιμέρους στοιχείο· αν θέλετε χρησιμοποιείστε
παραδείγματα από συγκεκριμένους συγγραφείς.
[5 μονάδες]
Ανδρέας Κακριδής – Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Χειμερινό Εξάμηνο 2011/12
Σελίδα 3
O Thomas Hobbes, το Λεβιάθαν και η συμβολαιοκρατία (contractarianism)
… η φυσική κατάσταση του ανθρώπου στο Λεβιάθαν: οι έννοιες του δικαίου και της ηθικής στη
φυσική κατάσταση· αντιδιαστολή με άλλες απόψεις για τη φυσική κατάσταση.
.. από τη φυσική κατάσταση στο νόμο της φύσης: μια ορθολογική διαδικασία. Είναι οι νόμοι της
φύσης πράγματι «νόμοι»; Εφαρμόζονται στη φυσική κατάσταση; Αναδιατύπωση του Χομπσιανού
επιχειρήματος σε όρους θεωρίας παιγνίων: η φυσική κατάσταση ως η μη-βέλτιστη ισορροπία
Nash σε ένα μη συνεργατικό παίγνιο (λ.χ. δίλημμα κρατουμένου).
… από το νόμο της φύσης στη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας και τη θεμελίωση της πολιτικής υποχρέωσης: το κοινωνικό συμβόλαιο και η σύσταση του Λεβιάθαν. Οι ιδιότητες του Λεβιάθαν και η σχέση του με τους υπηκόους του: η Χομπσιανή θεωρία περί κράτους.
… το απολυταρχικό επιχείρημα του Hobbes στο ιστορικό του πλαίσιο: ο Αγγλικός εμφύλιος και οι
υφιστάμενες θεωρίες περί πολιτικής υποχρέωσης (φυσικού δικαίου, συνταγματικής νομιμότητας,
ελέω θεού μοναρχίας).
(*) Thomas Hobbes. Λεβιάθαν (ή, Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής κοινότητας). Μετάφραση Γρηγόρης Πασχαλίδης και Αιμίλιος Μεταξόπουλος, Αθήνα : Γνώση 1989, τόμος Α. Διάφορα αποσπάσματα
ΚΕΙΜΕΝΑ B

(*) Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ. 2000. «Thomas Hobbes» στο Π. Κιτρομηλίδης, Νεότερη Πολιτική Θεωρία, Αθήνα: Σάκκουλας, σελ. 17-34.
(*) Sabine, George H. 1961. «Thomas Hobbes» στο G. H. Sabine, Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών.
Αθήνα: Μ. Πεχλιβανίδης & Σια. Κεφάλαιο ΧΧIIΙ, σελ. 494-516.

Hampsher-Monk, Iain 1992. ‘Thomas Hobbes’ in I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political
Thought. Major Political Thinkers from Hobbes to Marx. Oxford: Blackwell. Chapter 1,
pp. 23-67.

Ερωτήσεις
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Η μεθοδολογία του Hobbes είναι (α) μηχανιστική, (β) ατομιστική, (γ) ορθολογική και (δ)
απαγωγική (deductionist). Για κάθε έναν όρο, εξηγείστε τη σημασία του και δώστε ένα
παράδειγμα όπου εμφανίζεται στο επιχείρημα του Λεβιάθαν.
[4 μονάδες]
Γιατί το Λεβιάθαν θεωρήθηκε βλάσφημο βιβλίο στην εποχή του;
[3 μονάδες]
Πως παρουσιάζει ο Hobbes τη ζωή του ανθρώπου στη φυσική κατάσταση (κεφ. ΧΙΙΙ) – και
γιατί;
[4 μονάδες]
Στα κεφάλαιο XIV-ΧV, o Hobbes επαναλαμβάνει ότι «η ανθρώπινη κατάσταση είναι κατάσταση πολέμου όλων εναντίον όλων», αλλά στη συνέχεια παραθέτει ως «εντολή ή γενικό κανόνα του Λόγου, ότι κάθε άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει την ειρήνη, στο μέτρο που
έχει ελπίδα να την επιτύχει», καθώς και ότι «ένας άνθρωπος πρέπει να είναι πρόθυμος,
όταν και οι άλλοι είναι επίσης πρόθυμοι, να παραιτηθεί από το δικαίωμά του πάνω σε όλα
τα πράγματα για όσο διάστημα, όσο απαιτεί η ειρήνη και η αυτοάμυνά του, και να αρκεστεί
σε τόση μόνον ελευθερία έναντι των άλλων, όση θα επέτρεπε και στους άλλους έναντι του
εαυτού του». Αν ισχύουν αυτοί οι κανόνες, γιατί η φυσική κατάσταση στον Hobbes να είναι τόσο κτηνώδης; Πρόκειται περί αντίφασης;
[4 μονάδες]
Πως αιτιολογεί ο Hobbes τη συγκρότηση της πολιτικής εξουσίας; Τι περιλαμβάνει συνεπώς το κοινωνικό συμβόλαιο για τον Hobbes;
[3 μονάδες]
Τι είναι το Λεβιάθαν; Σύμφωνα με τον Hobbes το Λεβιάθαν συμμετέχει ή όχι στο κοινωνικό συμβόλαιο – και τι συνέπειες έχει αυτό για τις εξουσίες του;
[4 μονάδες]
Κατά τον Hobbes, η εξουσία του Λεβιάθαν είναι απαραβίαστη και αδιαμφισβήτητη από
τους υπηκόους του, ενώ το ίδιο δε μπορεί να θεωρηθεί άδικο ή να δικαστεί. Πως δικαιο-
Ανδρέας Κακριδής – Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Χειμερινό Εξάμηνο 2011/12
Σελίδα 4
8.
9.
λογεί ο Hobbes την «αυταρχική» αυτή θέση; Πως σχετίζεται με τις ιστορικές εξελίξεις της
εποχής του;
[4 μονάδες]
Πως θα προσέγγιζε ο Hobbes την προοπτική των διαπραγματεύσεων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σχετικά με την άσκηση κοινής εξωτερικής πολιτικής;
[3 μονάδες]
Χρησιμοποιώντας μια εφαρμογή από τη θεωρία των παιγνίων (π.χ. το δίλημμα του κρατουμένου), εξηγήστε το ρόλο που επιφυλάσσει ο Hobbes για το Λεβιάθαν. Θα μπορούσε η
τήρηση των συμβάσεων να προκύψει και ενδογενώς (δηλαδή χωρίς το Λεβιάθαν);
[4 μονάδες]
John Locke (Δεύτερη Πραγματεία) και Jean-Jacques Rousseau (Λόγος για τη ρίζα της ανισότητας)
… η πολιτική φιλοσοφία του John Locke: η πρώτη πραγματεία περί διακυβέρνησης και η κριτική
στον Filmer· η δεύτερη πραγματεία περί διακυβέρνησης και το επιχείρημα του κοινωνικού συμβολαίου. Η φυσική κατάσταση και ο φυσικός νόμος για τον Locke· η συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας, η διαίρεση των εξουσιών και τα όρια της εξουσίας του ηγεμόνα· το δικαίωμα της ανυπακοής/επανάστασης. Το ιστορικό πλαίσιο του Locke: η κρίση του αποκλεισμού και η Ένδοξη Επανάσταση του 1688. Ο Locke ως πρόδρομος του φιλελευθερισμού· αντιδιαστολή με τον Hobbes.
… η φυσική κατάσταση κατά τον Jean-Jacque Rousseau: το επιχείρημα του Λόγου για τη ρίζα της
ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Σύγκριση της φυσικής κατάστασης στον Hobbes, Locke και
Rousseau. Το ιστορικό πλαίσιο του Rousseau: o 18ος αιώνας και οι παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης.
(*) John Locke, Αποσπάσματα από τη Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως: Δοκίμιο με θέμα
την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας. Μετάφραση Π.Μ.
Κιτρομηλίδης, Φιλ. & Πολιτική Βιβλιοθήκη – Π. Κονδύλης.
ΚΕΙΜΕΝΑ Γ

(*) Jean Jacques Rousseau, Αποσπάσματα από το Λόγο για τη ρίζα της ανισότητας μεταξύ των
ανθρώπων. Εισαγωγή-σχόλια-μετάφραση Ι. Λο Σκοκκο. Αθήνα: Γερ. Αναγνωστίδη [χ.χ.]
ΚΕΙΜΕΝΑ Γ

(*) Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ. 2000. «John Locke» στο Π. Κιτρομηλίδης, Νεότερη Πολιτική
Θεωρία, Αθήνα: Σάκκουλας. σελ. 35, 37-40, 45-52.
(*) Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ. 2000. «Jean Jacques Rousseau» στο Π. Κιτρομηλίδης, Νεότερη
Πολιτική Θεωρία, Αθήνα: Σάκκουλας. σελ. 53-59.
Ερωτήσεις
1.
2.
3.
4.
5.
«Αν και πρόκειται για μια κατάσταση ελευθερίας, δεν πρόκειται εν τούτοις για κατάσταση ασυδοσίας» αναφέρει ο Locke, περιγράφοντας τη φυσική κατάσταση: τι το εξασφαλίζει αυτό;
[3 μονάδες]
Γιατί συναινούν οι άνθρωποι της φυσικής κατάστασης του Locke στη σύναψη του κοινωνικού συμβολαίου; Τι συνεπάγεται για τα συμβαλλόμενα μέρη η σύναψη του συμβολαίου αυτού;
[3 μονάδες]
Μπορείτε να συγκρίνετε τα επιχειρήματα των Locke και Hobbes ως προς τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου; Ποιες οι ομοιότητες και οι διαφορές τους, και τι συνέπειες έχουν
για το ευρύτερο (συμβολαιοκρατικό) επιχείρημα των δύο συγγραφέων; [5 μονάδες]
Ποια η βασική διαφορά μεταξύ του κυριάρχου που προκύπτει από το κοινωνικό συμβόλαιο του Locke, και του Λεβιάθαν του Hobbes; Τι συνέπειες έχει η διαφορά αυτή για το δικαίωμα των πολιτών στην ανυπακοή ή την επανάσταση;
[3 μονάδες]
Που διαφωνεί και που συμφωνεί ο Rousseau με τον Hobbes στην παρουσίαση της φυσική
κατάστασης;
[3 μονάδες]
Ανδρέας Κακριδής – Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Χειμερινό Εξάμηνο 2011/12
Σελίδα 5
Από το συμβόλαιο στην «εσωτερική κριτική» στο διαφωτισμό (Hume, Burke)
… συνολική και συγκριτική αποτίμηση των επιχειρημάτων του συμβολαίου/φυσικού δικαίου, όπως έχουν εξελιχθεί μέσα από τους συγγραφείς που εξετάστηκαν: το συμβόλαιο ως θεμέλιο της
εξουσίας και της πολιτικής υποχρέωσης (για υπακοή στο νόμο), και το πρόβλημα του συμβιβασμού της κρατικής εξουσίας με τον ατομική ελευθερία και τη συναίνεση. Οι δημοκρατικές διαδικασίες ως έκφραση συναίνεσης (Rousseau)· το επιχείρημα του Locke περί σιωπηρής (άρρητης) συναίνεσης.
… η «εσωτερική κριτική» στο διαφωτισμό: οι συντηρητικές θέσεις των Edmund Burke και David
Hume. Η κριτική στο φυσικό δίκαιο και το συμβόλαιο. Η κριτική του Hume στις θεωρίες συμβολαίου και η σημασία της.
… παρακάμπτοντας την κριτική του Hume: από το συμβόλαιο στο υποθετικό συμβόλαιο (Kant,
Rawls).
(*) Murphy, Jeffrie G. 1978. ‘Hume and Kant on the social contract’. Philosophical Studies, Vol. 33,
pp. 65-79

(*) Sabine, George H. 1961. «Σύμβαση και Παράδοση: Hume και Burke» στο G. H. Sabine, Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών. Αθήνα: Μ. Πεχλιβανίδης & Σια. Κεφάλαιο ΧΧΙX,
σελ. 652-656 (Υποενότητα ‘Η καταστροφή του φυσικού νόμου’).

Wolff, Jonathan. 1996. ‘The state of nature’ in J. Wolff, An Introduction to Political Philosophy. Oxford
and New York: Oxford University Press, pp. 6-36.

[Μια συμπυκνωμένη και συγκριτική επισκόπηση των θέσεων των τριών συγγραφέων με τους οποίους έχουμε ασχοληθεί
κυρίως ως τώρα, σχετικά με το ζήτημα της φυσικής κατάστασης του ανθρώπου]
Πρωτογενείς πηγές:
(*) David Hume, Από το ‘Οf the Original Contract’, στο Essays Moral, Political and Literary, επιμ.
Eugene F. Miller, Liberty Press, Indianapolis, 1985. Σελ. 467-8, 471, 474,475-7,480-1.
Πρώτη έκδοση 1748.
ΚΕΙΜΕΝΑ Γ

(*) Immanuel Kant, Τρία αποσπάσματα για το κοινωνικό συμβόλαιο· από το ‘On the common
saying ‘this may be true in theory, but it does not apply in practice’, στο Kant: Political Writings, επιμ. Hans Reiss, μεταφ. H. B. Nisbet, Cambridge University Press,
Cambridge, 1970. Σελ. 79-81. Πρώτη έκδοση 1793· από το ‘The Philosophy of Law:
An Exposition of the Fundamental Principles of Jurisprudence as the Science of
Right’, μεταφ. W. Hastie (Edinburgh: Clark, 1887). Chapter: I.: Right of The State
and Constitutional Law· και από το Nachlaß.
ΚΕΙΜΕΝΑ Γ

Ερωτήσεις
1.
2.
3.
4.
Εντοπίστε τις βασικές ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των επιχειρημάτων των Locke,
Rousseau και Hobbes σχετικά με τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου; [4 μονάδες]
Πόσο πειστική είναι η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου ως ερμηνεία συγκρότησης των
πολιτικών κοινωνιών; Ποια κριτική προσπαθεί να προλάβει ο Locke, επιχειρηματολογώντας σε όρους «άρρητης συναίνεσης» (και τι εννοεί με αυτή);
[4 μονάδες]
Τι κριτική ασκεί ο Hume στις θεωρίες του φυσικού νόμου και του κοινωνικού συμβολαίου,
και ειδικότερα στην έννοια της «άρρητης συναίνεσης»;
[4 μονάδες]
Ένα από τα βασικά πρόβλημα των συμβολαιακών επιχειρημάτων για το κράτος, είναι ότι
δυσκολεύονται να συμβιβάσουν την έννοια του συμβολαίου (και τους περιορισμούς που
συνεπάγεται η τήρησή του), με την ατομική ελευθερία και ελεύθερη συναίνεση των πολιτών. Εξηγήστε την παραπάνω πρόταση και αναπτύξτε τους τρόπους με τους οποίους
Ανδρέας Κακριδής – Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Χειμερινό Εξάμηνο 2011/12
Σελίδα 6
5.
διάφοροι θεωρητικοί προσπαθούν να παρακάμψουν το πρόβλημα (αναφερθείτε σε τουλάχιστον δύο θεωρητικούς).
[5 μονάδες]
“Το πρωταρχικό συμβόλαιο δεν είναι μια αρχή που εξηγεί πως δημιουργήθηκε η πολιτική
κοινωνία· είναι μια αρχή που ερμηνεύει πως θα έπρεπε να είναι …” (Kant). Τι εννοεί ο
Kant και ποια κριτική προσπαθεί να αντιμετωπίσει; Αρκεί το υποθετικό συμβόλαιο για
να θεμελιωθεί η πολιτική εξουσία;
[4 μονάδες]
Φιλελευθερισμός και φιλοσοφικός ριζοσπαστισμός – ωφελιμισμός
… εισαγωγή στον φιλελευθερισμό του 19ου αιώνα: βασικές πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές
συνιστώσες. Οι φιλόσοφοι ριζοσπάστες και το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα των φιλελεύθερων
ωφελιμιστών.
… ο Jeremy Bentham και ο ωφελιμισμός: η αρχή της ωφελιμότητας (περιεχόμενο, χαρακτηριστικά,
αδυναμίες). Ο ορισμός της ωφελιμότητας κατά Bentham (ευημεριστικός ηδονισμός) και η εφαρμογή της στην ηθική, τη νομοθεσία την πολιτική από τον Bentham – κριτική στο συμβόλαιο. Οι απόψεις των Bentham και James Mill σχετικά με την πολιτική διακυβέρνηση και την αντιπροσωπευτική δημοκρατία.
(*) Jeremy Bentham, Απόσπασμα από το An Introduction to the Principles of Morals and Legislation,
α’ έκδοση 1789. Oxford: Clarendon Press
ΚΕΙΜΕΝΑ Δ

(*) Jeremy Bentham, Απόσπασμα από το A Fragment on Government, στο A Comment on the Commentaries and A Fragment on Government, ed. J. H. Burns and H. L A. Hart. Athlone
Press, London, 1977, σελ. 444-5. α’ έκδοση 1776
ΚΕΙΜΕΝΑ Δ

(*) Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ. 2000. «Jeremy Bentham» στο Π. Κιτρομηλίδης, Νεότερη Πολιτική Θεωρία, Αθήνα: Σάκκουλας. σελ. 77-95 .
Hampsher-Monk, Iain 1992. ‘Jeremy Bentham’ in I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political
Thought. Major Political Thinkers from Hobbes to Marx. Oxford: Blackwell. Chapter 7,
pp. 328-333. [Απόσπασμα σχετικά με τις θέσεις περί αντιπρ. δημοκρατίας]

Ερωτήσεις
1.
2.
3.
4.
5.
Υπάρχουν μεθοδολογικές ομοιότητες μεταξύ των Bentham και Hobbes; [2 μονάδες]
Τι περιεχόμενο έχει η έννοια του «κοινωνικού συμφέροντος» στον Bentham; [2 μονάδες]
Αναφέρατε ένα λόγο για τον οποίο η αρχή της ωφελιμότητας του Bentham θα μπορούσε
να χαρακτηρισθεί (α) ριζοσπαστική· και (β) φιλοσοφικά προβληματική. [3 μονάδες]
Ποια η κριτική του Bentham στις συμβολαιακές θεωρίες; Αν η συγκρότηση του κράτους δε
στηρίζεται στο κοινωνικό συμβόλαιο, πως νομιμοποιείται η εξουσία του; [3 μονάδες]
Ποιες οι θέσεις των Bentham και James Mill σχετικά με το πολιτικό σύστημα και τη λειτουργία της δημοκρατίας;
[4 μονάδες]
Από τον Ωφελιμισμό του J. S. Mill στις σύγχρονες συζητήσεις του ωφελιμισμού
… μερικές από τις βασικές κριτικές του κλασικού ωφελιμισμού: (α) η κριτική του ευημεριστικού
ηδονισμού· (β) η κριτική της παραβίασης των ατομικών δικαιωμάτων / του «κοινού αισθήματος»
περί δικαιοσύνης, κυρίως μέσω της ισότιμης στάθμισης κάθε πηγής ωφελιμότητας, ανεξαρτήτως
πηγής (απόρριψη ειδικών σχέσεων) ή φύσης (αθέμιτες προτιμήσεις).
… η (πρώτη) αναθεώρηση του ωφελιμισμού από τον J. S. Mill: η διάκριση μεταξύ των ανώτερων
και κατώτερων ηδονών· κριτική στο επιχείρημα των «αρμόδιων δικαστών» του Mill.
… η (δεύτερη) αναθεώρηση του ωφελιμισμού από τον J. S. Mill: η μετάβαση από τον πραξιακό
ωφελιμισμό (act utilitarianism) στον κανονιολογικό ωφελιμισμό (rule utilitarianism). Αποτίμηση
Ανδρέας Κακριδής – Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Χειμερινό Εξάμηνο 2011/12
Σελίδα 7
και κριτική του κανονιολογικού ωφελιμισμού. O ωφελιμισμός ως διαδικασία λήψης αποφάσεων
έναντι του ωφελιμισμού ως ex post κριτηρίου ορθότητας των πράξεων.
(*) John Stuart Mill, Ωφελιμισμός, α’ έκδοση 1861/3· Μετάφραση Φιλήμων Παιονίδης, Αθήνα:
Εκδόσεις Πόλις, 2002, Σελ. 80 κ. έ.
ΚΕΙΜΕΝΑ Δ

(*) Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ. 2000. «John Stuart Mill» στο Π. Κιτρομηλίδης, Νεότερη Πολιτική Θεωρία, Αθήνα: Σάκκουλας. σελ. 97-103
Kerner, George C. 1990. ‘A first look at Mill’s hedonism’ στο G. C. Kerner, Three Philosophical Moralists: Mill, Kant, and Sartre. Oxford: Clarendon Press, pp. 17-25.

[Απλή και μεστή συζήτηση της διάκρισης ανώτερων/κατώτερων ηδονών και των «αρμόδιων δικαστών» στον J.S. Mill]
(*) Kymlicka, Will 2002. Αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Ωφελιμισμός», στο W. Kymlicka, Η
Πολιτική Φιλοσοφία της Εποχής μας. Αθήνα: Πόλις, σελ. 93-96 και 106-113.

[Πυκνό και απαιτητικό κείμενο, αν και αρκετά από τα πιο στριφνά σημεία του δεν περιλαμβάνονται στις παραπάνω
σελίδες (σημειωτέον ότι παρατίθεται το σύνολο του κεφαλαίου)· αδιαμφισβήτητα όμως μια σφαιρική εισαγωγή στη σύγχρονη φιλοσοφική συζήτηση περί ωφελιμισμού, πλούσια σε «κλασικά» παραδείγματα και ιδιαίτερη έμφαση στα προβλήματα του κλασικού (αλλά και κανονιολογικού) ωφελιμισμού]
Ερωτήσεις
1.
2.
3.
4.
5.
«Είναι προτιμότερο κανείς να είναι ένας ανικανοποίητος άνθρωπος, παρά ένα ικανοποιημένο γουρούνι· ένας ανικανοποίητος Σωκράτης παρά ένας ικανοποιημένος ηλίθιος». Τι
εννοεί ο J.S. Mill και πως υποστηρίζει τη θέση του; Συμφωνείτε μαζί του; [3 μονάδες]
«Ακόμα και αν παρακάμψουμε τυχόν προβλήματα ορισμού της ωφελιμότητας, η ωφελιμιστική διαδικασία λήψης αποφάσεων συγκρούεται με τις κοινές αντιλήψεις περί δικαιοσύνης, αφού – επιμένοντας στην απόδοση ίσης βαρύτητας σε όλους κατά την αξιολόγηση
των συνεπειών – αποκλείει τις ιδιαίτερες υποχρεώσεις που έχουμε απέναντι σε ορισμένα
πρόσωπα». Εξηγήστε την παραπάνω πρόταση, χρησιμοποιώντας και κατάλληλα παραδείγματα.
[4 μονάδες]
Ποια η διαφορά μεταξύ πραξιακού (act-) και κανονιολογικού ωφελιμισμού (ruleutilitarianism); Εξηγήστε με τη βοήθεια ενός παραδείγματος.
[3 μονάδες]
Ποιος ο ρόλος των «αρμοδίων δικαστών» στη διάκριση μεταξύ ανώτερων και κατώτερων
ηδονών του J.S. Mill; Ποιες βασικές προϋποθέσεις πρέπει να ικανοποιούν οι δικαστές αυτοί; Πόσο λογικά επαρκές βρίσκετε το επιχείρημα των «αρμοδίων δικαστών»; [4 μονάδες]
Πως απαντά ο J.S. Mill στον ισχυρισμό ότι ο ωφελιμισμός συνεπάγεται ανηθικότητα, αφού λ.χ. μπορεί η μεγιστοποίηση της ωφελιμότητας να απαιτεί να πούμε ψέματα σε μια
δεδομένη συγκυρία; Γιατί κάποιοι ισχυρίζονται ότι η απάντηση αυτή τον φέρνει πιο κοντά στον κανονιολογικό ωφελιμισμό (rule utilitarianism);
[4 μονάδες]
H δημοκρατία και τα προβλήματά της
… ορισμός και διαφορετικές μορφές της δημοκρατίας· πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της δημοκρατίας. Εργαλειακά επιχειρήματα υπέρ/κατά της δημοκρατίας ((αν)αποτελεσματικότητα αποφάσεων, αποκάλυψη προτιμήσεων, συνέπειες για συμμετέχοντες)· μη-εργαλειακά επιχειρήματα υπέρ/κατά της δημοκρατίας (ελευθερία, ισότητα, κλπ.) – συνδυασμοί και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των δύο ομάδων επιχειρημάτων.
… η κριτική της δημοκρατίας από τον Πλάτωνα (η αναλογία του πλοίου και του κυβερνήτη)· η
κριτική της δημοκρατίας στον Hobbes· ομοιότητες και διαφορές.
… τα επιχειρήματα κατά της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Το επιχείρημα υπέρ της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας του J.S. Mill, και η μέριμνα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της
δημοκρατίας: διάκριση των εξουσιών (πρβλ. Locke, Montesquieu και Αμερικανούς Federalists), κριΑνδρέας Κακριδής – Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Χειμερινό Εξάμηνο 2011/12
Σελίδα 8
τήρια χορήγησης δικαιώματος ψήφου, προστασία μειονοτήτων από την τυραννία της πλειοψηφίας (πρβλ. Tocqueville).
… η υπεράσπιση και το περιεχόμενο της συμμετοχικής δημοκρατίας κατά την Carol Pateman –
ανάλυση και αποτίμηση.
(*) Πλάτωνα, Πολιτεία, Στίχοι 487e–489d Μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. 2002. Αθήνα:
Πόλις.
ΚΕΙΜΕΝΑ Ε

(*) Thomas Hobbes – Λεβιάθαν (ή, Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής
πολιτικής κοινότητας), μετάφραση Γρηγόρης Πασχαλίδης και Αιμίλιος Μεταξόπουλος, Αθήνα : Γνώση 1989, τόμος Α, σελ. 255 και 257-8.
ΚΕΙΜΕΝΑ Ε

(*) Jean Jacques Rousseau – Tο κοινωνικό συμβόλαιο. Μετάφραση Ιάνης Λο Σκοκκο, Αθήνα:
Εκδόσεις Γερ. Αναγνωστίδη, χ.χ. – διάφορα αποσπάσματα.
ΚΕΙΜΕΝΑ Ε

(*) Carol Pateman, Participation and Democratic Theory, 1970 Cambridge University Press: Cambridge. pp. 42-43
ΚΕΙΜΕΝΑ Ε

(*) Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ. 2000. «Jean Jacques Rousseau» στο Π. Κιτρομηλίδης, Νεότερη
Πολιτική Θεωρία, Αθήνα: Σάκκουλας. σελ. 62-74.
Ερωτήσεις
1.
2.
3.
4.
Ποια τα επιχειρήματα του Πλάτωνα και του Hobbes εναντίον της δημοκρατίας. Ποιες οι
διαφορές μεταξύ τους και πως τα αξιολογείτε;
[4 μονάδες]
Τις τελευταίες δεκαετίες, οι οικονομολόγοι επιχειρηματολογούν ολοένα και συχνότερα
υπέρ της τεχνοκρατικής (δηλ. εκτός δημοκρατικών διαδικασιών) διαχείρισης της οικονομικής πολιτικής (βλ. ανεξαρτησία κεντρικών τραπεζών). Ποια η λογική του επιχειρήματός τους; Έστω ότι δεχόμαστε το εργαλειακό επιχείρημα των οικονομολόγων – σημαίνει
αυτομάτως αυτό ότι οι πολίτες πρέπει να εξαιρούνται από τη λήψη των ‘τεχνοκρατικών’
αποφάσεων;
[4 μονάδες]
Τι εννοεί η Carol Pateman με συμμετοχική δημοκρατία και γιατί τη θεωρεί ανώτερη από
τη σύγχρονη δημοκρατία; Πως αξιολογείτε εσείς την πρόταση για συμμετοχική δημοκρατία;
[3 μονάδες]
«Υπάρχει συχνά αρκετή διαφορά ανάμεσα στη θέληση όλων και τη γενική θέληση. Τούτη
δω δεν αποβλέπει παρά μόνο στο κοινό συμφέρον. […] Αν, όταν ο λαός – καλά ενημερωμένος για τα ζητήματά του – αποφασίζει, χωρίς οι πολίτες να έχουν συνεννοηθεί διόλου μεταξύ τους προηγούμενα, τότε από τον μεγάλο αριθμό των μικρών υπολοίπων θα προκύπτει
πάντα η γενική θέληση και η απόφαση θα είναι πάντα καλή»
Τι εννοεί ο Rousseau με τη γενική θέληση (και γιατί τη διακρίνει από την θέληση όλων);
Εξηγήστε τις προϋποθέσεις που θέτει έτσι ώστε η δημοκρατική έκφραση της γενικής θέλησης να εγγυάται ότι «η απόφαση θα είναι πάντα καλή». Πως αξιολογείτε το ρόλο της
πολιτικής θρησκείας που προτείνει ο Rousseau στην εξασφάλιση των προϋποθέσεων αυτών;
[4 μονάδες]

Τελική Ύλη (14.02.2012)
Ανδρέας Κακριδής – Συγκρότηση Κοινωνικών Επιστημών
Χειμερινό Εξάμηνο 2011/12

Download Report